Koletî û Xesandin li Împaratoriya Osmanî

1. Pêşgotin

1.1. Pênase û Girîngiya Mijarê

Diyardeyên koletî û xesandinê di dîroka Împaratoriya Osmanî de xwedî cihekî navendî û girîngiyeke taybet bûn. Ev her du sazî ne tenê wekî hêmanên jiyana civakî û aborî, lê herweha wekî amûrên rêveberiya dewletê û qesrê jî roleke diyarker lîstin. Koletî, di formên xwe yên cihêreng de, ji peydakirina hêza kar heta perwerdekirina elîtên leşkerî û îdarî, di gelek qadên jiyana Osmanî de belav bûbû. Xesandin jî, wekî formeke taybet a koletiyê, bi taybetî ji bo parastina ewlekarî û nepeniya Haremê û misogerkirina dilsoziya xizmetkarên qesrê, xwedî fonksiyoneke stratejîk bû. Fêmkirina kûr a van saziyan ji bo têgihiştina tevahiya binesaziya civakî, siyasî, aborî û çandî ya Împaratoriya Osmanî pêwîstiyeke bingehîn e. Çawa ku hin lêkolîn destnîşan dikin, koletî di jiyana civakî û dewletî ya Osmanî de sazûmaneke girîng bû, û sîstemên wekî Dewşîrme, cariyelik û Harem wekî bingehên kevneşopî û avabûna dewleta Osmanî dihatin dîtin. Herwiha, pergala koletiyê û mekanîzmayên azadkirinê di şekildana avahiya civakî û aborî ya Osmanî de unsûrên diyarker bûn. Kûrahiya dîrokî ya van saziyan, ku rehên xwe digihînin şaristaniyên kevnar, girîngiya lêkolîna wan a di çarçoveya Osmanî de zêdetir dike.

Girîngiya akademîk a lêkolîna van mijaran ne tenê di ronîkirina aliyekî tarî yê dîroka Osmanî de ye, lê di heman demê de di derxistina holê ya taybetmendiyên yekta yên sîstema koletiya Osmanî de ye jî. Berevajî hin sîstemên koletiyê yên din ên cîhanê, sîstema Osmanî di hin rewşan de derfetên tevgera civakî û heta gihîştina meqamên bilind jî ji bo koleyan pêşkêş dikir. Ev taybetmendî, analîza koletiya Osmanî ji bo dîroka cîhanî ya koletiyê jî hêjatir dike, ji ber ku ew modelên cihêreng ên koletiyê û encamên wan ên civakî yên cuda nîşan dide. Ji ber vê yekê, lêkolîna koletî û xesandinê di Împaratoriya Osmanî de ne tenê ji bo têgihiştina vê împaratoriyê bi xwe, lê ji bo têgihiştineke berfirehtir a fenomenên koletî û kontrola civakî di dîrokê de jî xwedî wateyeke kûr e.

1.2. Pirsên Lêkolînê/Hîpotez

Ev gotar dê hewl bide bersiva pirsên lêkolînê yên bingehîn ên jêrîn bide:

Pergala koletiyê ya Osmanî çawa dixebitî û taybetmendiyên wê yên bingehîn çi bûn? Ev pirs dê li ser çavkaniyên koletiyê, statuya hiqûqî ya koleyan li gorî Şerîeta Îslamê, û rolên wan ên cihêreng ên civakî (di qesrê de, artêşê de, karûbarên malê de, û keda wan) bisekine.
Sedemên bingehîn ên sepandina xesandinê çi bûn û xesandiyan di civaka Osmanî û rêveberiya qesrê de çi rol û erk girtin ser xwe? Ev pirs dê li ser paşxaneya dîrokî, pêvajoya xesandinê, û bi taybetî rola xesandiyan di Haremê û rêveberiya dewletê de, tevî bandora wan a siyasî, kûr bibe.
Di navbera saziyên koletî û xesandinê de têkiliyeke çawa hebû? Gelo ev her du sazî hevdu temam dikirin û çawa bi hev ve girêdayî bûn, bi taybetî di konteksta Haremê û ewlehiya qesrê de?
Van sepan û saziyan di dirêjahiya dîroka Osmanî de, nemaze di sedsala 19an de ku serdemeke guherînên mezin bû, çawa guherîn û veguherîn derbas kirin? Faktorên wekî bandora tevgerên Rojavaîbûnê, zextên navneteweyî, û guherînên navxweyî çawa bandor li ser lawazbûn û dawîhatina van saziyan kirin?

Wekî mînak ji bo çarçoveya pirsên lêkolînê, hin xebatên akademîk ên li ser koletiya sedsala 16an pirsên wekî cihê koletiya Osmanî di “Çanda Koletiyê ya Deryaya Navîn” de û pozîsyona koleyan di jiyana rojane de lêkolîn kirine.

Hîpoteza navendî ya vê gotarê ew e ku her çend koletî û xesandin bi xwezaya xwe sazûmanên zordest û sînordarkerê azadiyê bûn jî, ew di heman demê de, bi awayekî paradoksî, di nav sîstema Osmanî de ji bo hin kesan (bi taybetî yên ku di xizmeta rasterast a dewlet û qesrê de bûn) rêyên tevgera civakî, bidestxistina statuyeke bilind, û heta gihîştina hêzeke berbiçav jî pêk dianîn. Ev rewşa dualî yek ji taybetmendiyên herî balkêş û tevlihev ên van saziyan di Împaratoriya Osmanî de bû. Mînak, çavkanî behsa wê yekê dikin ku koleyên Dewşîrme û xesandî dikaribûn bigihîjin postên herî bilind ên dewletê, heta radeya Sadrazamiyê. Ev yek nîşan dide ku sîstem ne tenê yekalî zordest bû; di nav xwe de mekanîzmayên tevgera civakî jî dihewand, ku ev yek ji bo fêmkirina kûrahiya van saziyan û awayê xebitandina sîstema Osmanî bi giştî girîng e. Ev hîpotez dê bi analîzkirina çavkanî, rol û derfetên cihêreng ên kole û xesandiyan bê ceribandin.

1.3. Çarçove û Sînordarkirin

Ev gotar dê bi giranî balê bikişîne ser serdema ji damezrandina Împaratoriya Osmanî (dawiya sedsala 13an – destpêka sedsala 14an) heta hilweşîna wê (destpêka sedsala 20an). Ji bo têgihiştina avabûn, geşbûn û xebitandina sazûmanên koletî û xesandinê, dê bi taybetî li ser Serdema Klasîk a Osmanî (bi qasî sedsalên 15an heta 17an) bê sekinandin. Ji bo analîzkirina pêvajoyên guherîn, lawazbûn û rakirina van saziyan, dê giraniyek taybet li ser serdema Tanzîmatê û tevahiya sedsala 19an bê danîn, ku ev serdem şahidê hewldanên modernîzasyonê û zextên navneteweyî bû.

Ji hêla erdnîgarî ve, lêkolîn dê bi taybetî li ser navenda împaratoriyê, ango Stenbol û qesra sultan (Topkapı Sarayı), bisekine, ji ber ku ev der navenda sereke ya birêvebirin û sepandina van saziyan bû. Herwiha, dê bal li ser herêmên ku çavkaniyên sereke yên koleyan jê dihatin peydakirin jî bê kişandin, wekî Balkan, Qefqasya, û herêmên Afrîkayê.

Ji ber berfirehiya mijarê, hin alî dê li derveyî çarçoveya vê gotarê bimînin an jî bi awayekî sînordartir bên nirxandin. Mînak, serhildanên koleyan, her çend fenomenek girîng bin jî, dê bi hûrgilî neyên analîzkirin; lêbelê, dê behsa berxwedanên civakî yên li dijî rakirina koletiyê di sedsala 19an de bê kirin. Analîza aborî ya berfireh a keda koleyan di sektorên wekî çandinî û madenê de, li derveyî çarçoveya qesr û artêşê, dê bi awayekî giştî bê destnîşankirin lê ne kûr. Armanc ew e ku bi van sînordarkirinan, analîzeke kûrtir û hûrgiltir li ser mijarên navendî yên gotarê bê kirin, li şûna ku mijar bi awayekî rûerdî û giştî bê girtin. Ev sînordarkirin pêwîst e ji ber ku mijara koletî û xesandinê di Împaratoriya Osmanî de pirfireh e û gelek aliyên wê yên cuda hene. Bi diyarkirina serdem û herêmên sereke, û bi devjêberdana hin mijarên taybet, lêkolîn dikare balê bikişîne ser xalên herî krîtîk û têgihiştineke zelaltir pêşkêş bike.

1.4. Metodolojî

Di amadekirina vê gotarê de, rêbaza lêkolîna dîrokî ya kalîtatîf dê wekî bingeha sereke bê bikaranîn. Ev rêbaz dê li ser analîza rexneyî ya çavkaniyên yekemîn û duyemîn ava bibe.

Çavkaniyên yekemîn ên ku dê bên bikaranîn ev in:

Belgeyên arşîvê yên Osmanî: Di nav van de sicilên şerîetê (qeydên dadgehên Îslamî), ku agahiyên girîng li ser statuya hiqûqî, kirîn û firotin, azadkirin û jiyana rojane ya koleyan dihewînin. Herwiha, mühimme defterleri (qeydên biryarên Dîwana Hûmayûn), fermanên sultanî, û tomarên weqfan (bi taybetî ji bo têgihiştina rola aborî ya Darussade Axasiyan) dê bên lêkolînkirin.
Kronîkên Osmanî: Nivîsên dîroknasên Osmanî yên serdemê, ku dîtin û şîroveyên wan li ser van saziyan pêşkêş dikin.
Seyahatname: Qeydên gerokên Ewropî û Osmanî, ku çavdêriyên xwe yên li ser jiyana koleyan, bazarên koleyan, û xebitandina Haremê parve kirine.
Fetwayên Şêxulîslam: Biryarên olî yên ku ji hêla otorîteya herî bilind a dînî ya Osmanî ve hatine dayîn û nêrîna hiqûqa Îslamê li ser mijarên têkildarî koletî û xesandinê ronî dikin.

Çavkaniyên duyemîn dê ji lêkolînên akademîk ên nûjen û klasîk ên li ser dîroka Osmanî, bi taybetî yên ku li ser koletî, Harem, û saziya xesandinê hatine nivîsandin, pêk werin. Di nav van de xebatên dîroknasên wekî Halil İnalcık , Ehud Toledano , Leslie Peirce , û Jane Hathaway cih digirin, ku di warê xwe de wekî otorîte têne qebûlkirin.

Bikaranîna hevseng a van her du cure çavkaniyan dê rê bide ku gotar hem li ser bingeha delîlên rasterast û emprîk ên ji serdemê be, hem jî bi nîqaş û têgihiştinên herî dawî yên di warê dîroknivîsiya Osmanî de di diyalogê de be. Ev yek dê piştrast bike ku argumanên ku di gotarê de têne pêşxistin xwedî bingeheke xurt a zanistî ne û beşdarî têgihiştina kûrtir a mijarê dibin, li şûna ku tenê agahiyên heyî dubare bikin.

1.5. Vekolîna Lîteratûrê (Nirxandineke Kurt)

Mijarên koletî û xesandinê di Împaratoriya Osmanî de di salên dawî de bala gelek lêkolîner û dîroknasan kişandiye, û lîteratureke berfireh li ser van mijaran derketiye holê. Xebatên bingehîn ên wekî yên Halil İnalcık çarçoveyeke giştî li ser rola keda koleyan û sîstema Dewşîrmeyê pêşkêş kirine. Ehud Toledano, di gelek berhemên xwe de , bi kûrahî li ser koletiya Osmanî, bi taybetî di sedsala 19an de, û pêvajoyên rakirina wê rawestiyaye, û bal kişandiye ser aliyên civakî û hiqûqî yên mijarê. Leslie Peirce, bi xebatên xwe yên li ser Haremê , rola jinên xanedanê û xesandiyan di navenda hêzê de analîz kiriye. Jane Hathaway, bi taybetî bi monografiya xwe ya li ser Darussade Axasî Hacı Beşir Ağa , bandora siyasî û aborî ya xesandiyên Reş û girêdanên wan ên bi Misrê re ronî kiriye. Y. Hakan Erdem jî li ser pêvajoya rakirina koletiyê di Împaratoriya Osmanî de lêkolînên girîng pêk anîne û rola faktorên navxweyî û derveyî nirxandiye. Herwiha, gelek gotar û tezên akademîk ên din jî hene ku aliyên taybet ên koletî û xesandinê, wekî çavkaniyên koleyan, jiyana wan a rojane, an jî rola wan di herêmên taybet ên împaratoriyê de, vekolîne.

Armanca sereke ya vê gotarê ew e ku bi berhevkirin û analîzkirina van lêkolînên heyî, û bi sûdwergirtina ji çavkaniyên yekemîn, têgihiştineke berfireh û kûr bi zimanê Kurdî (Kurmancî) li ser têkilî û fonksiyonên hevtemamker ên sazûmanên koletî û xesandinê di Împaratoriya Osmanî de pêşkêş bike. Bi taybetî, dê bal bê kişandin ser awayê ku van her du saziyan çawa bi hev re dixebitîn, hevdu xurt dikirin, û çawa di pêvajoyên veguherînê yên sedsala 19an de bi hev re lawaz bûn û hatin rakirin. Hêvî ew e ku ev gotar ne tenê agahiyên heyî bi zimanekî din pêşkêş bike, lê di heman demê de bi giranîdana li ser têkiliya organîk a di navbera koletî û xesandinê de – ku dibe ku di hin lêkolînan de bi têra xwe nehatiye tekezkirin – beşdariyeke nû li lîteraturê bike. Bi vî awayî, armanc ew e ku valahiyeke potansiyel di lîteratura dîroka Osmanî ya bi zimanê Kurdî de bê dagirtin û ji bo lêkolînên pêşerojê yên bi Kurdî bingehek bê avakirin.

2. Li Împaratoriya Osmanî Çarçoveya Giştî ya Pergala Koletiyê

Pergala koletiyê di Împaratoriya Osmanî de xwedî binesaziyeke tevlihev û pir-alî bû. Ew ne tenê çavkaniyeke girîng a hêza kar bû, lê di heman demê de di avakirina artêş, rêveberiya qesrê, û heta di şekildana elîtên dewletê de jî roleke bingehîn dilîst. Ji bo têgihiştina kûr a vê pergalê, pêwîst e ku em li çavkaniyên koletiyê, statuya hiqûqî ya koleyan, cureyên koleyan û qadên ku ew lê dihatin bikaranîn, û herwiha jiyana wan a civakî û derfetên tevgera civakî binêrin.

2.1. Çavkaniyên Koletiyê

Împaratoriya Osmanî ji gelek çavkaniyên cuda koleyan peyda dikir. Ev cihêrengiya çavkaniyan jî dibû sedema cihêrengiya di statu û rolên koleyan de.

Dîlên Şer: Yek ji çavkaniyên herî kevn û berbelav ên koletiyê dîlgirtina di dema şeran de bû. Li gorî hiqûqa Îslamî ya klasîk, dîlên şer ên ku misilman nebûn, dikaribûn bên kolekirin. Di sîstema Osmanî de, Pergala Pencikê roleke girîng dilîst. Li gorî vê pergalê, yek ji pênc (%20) dîlên şer ên ku di dema fethan de dihatin girtin, wekî mafê sultan dihat veqetandin û ji bo xizmeta dewletê, bi taybetî di artêşê de (wek Yenîçeriyan), dihatin bikaranîn. Ev kevneşopî ji dewletên Îslamî yên berê, wek Ebasiyan û Selçûqiyan, ji Osmaniyan re mabû. Şer, bi giştî, yek ji rêyên sereke yên peydakirina esîran bû.
Pergala Dewşîrmeyê: Ev sîstemeke taybet a Osmaniyan bû ku tê de zarokên xort ên ji malbatên Xiristiyan ên li herêmên Balkanan (û carinan Anatolyayê) dihatin komkirin û ji bo xizmeta dewletê dihatin perwerdekirin. Ev zarok, piştî ku misilman dibûn û perwerdeyeke baş didîtin, di Ocakên Qapîqûlû de (wek Yenîçeriyan) an jî di rêveberiya qesrê û dewletê de (di Enderûnê de) peywirdar dibûn. Statuya Dewşîrmeyan di nav pênaseya koletiyê de mijareke gengeşiyê ye. Hinek lêkolîner wan wekî “koleyên sultan” (kullar) bi nav dikin, ji ber ku ew bi tevahî girêdayî sultan bûn û mafên wan ên kesane sînordar bûn. Hinekên din jî wan wekî “karmendên bi zorê” an “xizmetkarên dewletê yên taybet” pênase dikin, ji ber ku ew dikaribûn bigihîjin meqamên herî bilind ên dewletê, heta radeya Sadrazamiyê, ku ev yek ji statuya koleyên asayî pir cuda bû. Tevî vê gengeşiyê, Dewşîrme bêguman yek ji stûnên bingehîn ên hêza leşkerî û îdarî ya Osmanî bû.
Bazirganî: Bazirganiya koleyan çavkaniyeke din a girîng bû. Ev bazirganî bi rêyên cuda û ji herêmên cihêreng dihat kirin:

Rêya Deryaya Reş: Bi taybetî bi navbeynkariya Xanedana Kirimê (Tataran), kole ji Ewropaya Rojhilat (Rusya, Polonya, Ukrayna) û herêmên Qefqasyayê (Çerkez, Gurcî, Abhaz) dihatin anîn. Bajarê Kefe li Kirimê navendeke sereke ya vê bazirganiyê bû. Êrîşên Tatar û Nogayan ên li ser van herêman ji bo girtina koleyan û firotina wan di bazarên Osmanî de gelekî berbelav bûn.
Rêya Afrîkayê: Kole ji herêmên Bakurê Afrîkayê û bi taybetî ji Binsehrayê (Sudan, Hebeşîstan/Etyopya) bi rêya Misrê û benderên Deryaya Sor dihatin împaratoriyê. Piştî ku di sedsalên paşîn de çavkaniyên koleyan ji Ewropayê kêm bûn (ji ber rawestandina fethan û guherîna sînoran), girîngiya bazirganiya koleyên Afrîkî zêdetir bû.
Herêmên Din: Ji bilî van rêyên sereke, carinan kole ji herêmên wekî Hindistan û Îranê jî dihatin. Bazirganiya koleyan karekî bi qezenc bû û ji hêla dewletê ve jî bi rêya bacên wek “pencik resmi” an “sera-i zenciye resmi” dihat birêkûpêkkirin û jê sûd dihat wergirtin.

Diyarîkirin û Mîras: Kole wekî mal û milk dihatin hesibandin û ji ber vê yekê dikaribûn wekî diyarî ji kesekî ji kesekî din re bên dayîn, an jî piştî mirina xwediyê xwe wekî mîras ji bo mîrasgirên wî bimînin. Ev yek di nav elîta Osmanî û malbatên dewlemend de pratîkeke gelemperî bû.
Zarokên Koleyan bi Xwe: Li gorî prensîba hiqûqa Îslamê ya ku statuya zarokê li gorî statuya dayikê diyar dibe (partus sequitur ventrem), zarokên ku ji dayikeke kole dihatin dinyayê, ew jî kole dihatin hesibandin, heta ku bavê wan axayê dayikê bixwe nebûya û zarokê nas nekira. Di rewşa ku cariyeyek ji axayê xwe ducanî bimaya û zarokek bianiya dinyayê (û axa ew zarok wekî yê xwe qebûl bikira), ew cariye dibû “umm-i veled” (dayika zarokê) û piştî mirina axayê xwe bixweber azad dibû, zarokê wê jî ji dayikbûnê ve azad dihat hesibandin.

Ev pirrengiya çavkaniyan nîşan dide ku koletî di Împaratoriya Osmanî de fenomenek yekpare û homojen nebû. Berevajî, ew li gorî dem, herêm, û awayê peydakirinê diguherî. Koleyekî ku bi rêya Dewşîrmeyê hatibû perwerdekirin û di Enderûnê de ji bo xizmetên bilind ên dewletê dihat amadekirin, xwedî statu, jiyan û perspektîfên pir cuda bû ji koleyekî ku ji Afrîkayê bi rêya bazirganiyê hatibû anîn û di karên rojane yên malê de dihat xebitandin. An jî, cariyeyeke Qefqasî ya ku ji bo Haremê hatibû hilbijartin, xwedî qedereke cuda bû ji dîlekî şer ê ku di karên giran ên avahîsaziyê de dihat bikaranîn. Ji ber vê yekê, her analîzek li ser koletiya Osmanî divê vê cihêrengî û heterojeniyê li ber çavan bigire û bandora çavkaniya koletiyê li ser jiyan, rol û qedera koleyan bi hûrgilî lêkolîn bike.

2.2. Statuya Hiqûqî ya Koleyan

Statuya hiqûqî ya koleyan di Împaratoriya Osmanî de bi giranî li ser bingeha hiqûqa Îslamê (Şerîet) dihat pênasekirin. Li gorî Şerîetê, kole wekî milkê xwediyê xwe dihatin hesibandin û dikaribûn bên kirîn, firotin, diyarîkirin an jî wek mîras bên hiştin. Lêbelê, ev nayê wê wateyê ku kole bi tevahî bê maf bûn.

Di Hiqûqa Îslamê de (Şerîet) Koletî:

Milkiyet: Xwediyê kole (axa) xwedî mafê milkiyetê li ser kole bû. Ev tê wê wateyê ku kole nikaribû bê destûra axayê xwe xwedî milk be, û her tiştê ku kole bi dest dixist, ji axayê wî re bû.
Mafên Koleyan: Tevî statuya xwe ya milkiyetê, kole di hiqûqa Îslamê de wekî mirov jî dihatin dîtin û xwedî hin mafên bingehîn bûn. Di nav van mafan de mafê jiyanê, mafê ku bi awayekî mirovane bên xwedîkirin (xwarin, vexwarin, cilûberg, û stargeh), û mafê ku ji wan re karên ku ji hêza wan zêdetir in neyên ferzkirin, hebûn. Herwiha, koleyan mafê zewacê bi destûra axayên xwe hebû. Di rewşa ku kole bi awayekî neheqane an hovane ji hêla axayê xwe ve bihata muamelekirin, di teoriyê de mafê wî hebû ku serî li qazî (dadger) bide, her çend di pratîkê de ev yek dijwar bû.
Berpirsiyariyên Koleyan: Berpirsiyariya sereke ya koleyan îtaetkirina ji axayê xwe û pêkanîna karên ku ji wan dihatin xwestin bû. Di warê îbadetê de, koleyên misilman ji îbadetên ferdî yên wekî nimêj û rojiyê berpirsiyar bûn, lê ji ber ku ne xwedî milk bûn, ji zekat û hecê muaftir bûn. Di warê cezayê de, ji bo hin sûcan (wek zînayê), cezayê ku ji bo koleyan dihat birîn, nîvê cezayê kesên azad bû.
Rêbazên Azadkirinê (Îtak) û Encamên Wê: Hiqûqa Îslamê gelek rê û rêbaz ji bo azadkirina koleyan pêşniyar dikir û teşwîq dikir. Azadkirina koleyan (îtak) wekî karekî xêrê û bi sevab dihat dîtin. Rêbazên sereke yên azadkirinê ev bûn:

Îtak (Azadkirina bi Dilxwazî): Ev rêbaza herî rasterast bû, ku tê de axa bi awayekî yekalî û bêyî tu berdêlekê koleyê xwe azad dikir. Ji bo vê yekê gotina “tu azad î” ji hêla axê ve bes bû, lê bi gelemperî ji bo îsbatkirinê belgeyeke nivîskî ya bi navê “ıtıkname” dihate dayîn.
Mukatebe: Ev peymanek di navbera axa û kole de bû, ku li gorî wê kole di berdêla dayîna mîqdarek pereyan di demek diyarkirî de an jî bi pêkanîna karekî taybet, azadiya xwe bi dest dixist. Quran bi xwe jî vê rêbazê teşwîq dike (Sûreya Nûr, ayeta 33).
Tedbîr: Di vê rewşê de, axa diyar dikir ku koleyê wî piştî mirina wî (an jî mirina kesekî din) dê azad bibe. Koleyê ku bi vî rengî jê re tedbîr hatibû kirin (müdebber) êdî nedikarî bihata firotin an diyarîkirin.
Umm-i Veled (İstilâd): Heger cariyeyek (koleya jin) ji axayê xwe zarokek bianiya dinyayê û axa ew zarok wekî yê xwe qebûl bikira, ew cariye dibû “umm-i veled”. Ew êdî nedikarî bihata firotin û piştî mirina axayê xwe bixweber azad dibû. Zarokê wê jî ji zayînê ve azad dihat hesibandin. Ev yek ji rêyên girîng ên azadbûna cariyeyan bû.
Azadkirin wek Kefaret: Di hin rewşan de, wekî kefareta ji bo hin guneh an sûcên ku hatine kirin (wek kuştina bi xeletî, sûndxwarina derewîn, an jî zihar), azadkirina koleyekî wekî ceza an tobeyekê dihat ferzkirin.

Piştî azadbûnê, koleyê azadkirî (bi Tirkî: atik, azatlı) dibû kesekî azad û di teoriyê de xwedî hemû mafên medenî bû. Lêbelê, bi gelemperî têkiliyeke taybet a bi navê “vela” di navbera koleyê azadkirî û axayê wî yê berê (an jî mîrasgirên axê) de çêdibû. Ev têkilî hin maf û berpirsiyariyên dualî dihewand; mînak, heger koleyê azadkirî bê mîrasgir bimira, axayê wî yê berê dikaribû bibe mîrasgirê wî. Koleyên azadkirî dikaribûn di nav civakê de entegre bibin, bizewicin, kar bikin û heta xwedî milk jî bibin.

Hebûna van rêbazên cihêreng ên azadkirinê û naskirina hin mafên hiqûqî ji bo koleyan, pergala koletiya Osmanî ji modelên koletiyê yên “chattel” (ku tê de kole bi tevahî wekî eşyayekê dihat hesibandin û tu mafekî wî yê mirovî nedihat naskirin, wekî li hin deverên Amerîkayê) cuda dikir. Ev “mirovatiyek” nisbî ya koleyan di çarçoveya hiqûqa Îslamî de, her çend koletî bi xwe sazûmaneke zordest be jî, bandorek li ser awayê birêvebirina koletiyê û têkiliyên civakî yên di navbera axa û kole de dikir. Ev yek nîşan dide ku têkiliya di navbera axa û kole de ne tenê li ser bingeha milkiyetê bû, lê dikaribû aliyên patronaj, parastin û heta hezkirinê jî bihewîne, her çend ev yek newekheviya bingehîn a hêzê ji holê ranedikir.

2.3. Cûreyên Koleyan û Qadên Bikaranînê

Koletî di Împaratoriya Osmanî de di gelek qadên jiyanê de û ji bo armancên cihêreng dihat bikaranîn. Li gorî cihê ku lê dixebitîn û karê ku dikirin, kole dikarin bên kategorîzekirin:

Kole Qesrê: Qesra Osmanî (Topkapı Sarayı) yek ji cihên herî zêde kole lê dihatin xebitandin bû. Ev kole bi du beşên sereke dikarin bên dabeşkirin:

Enderûn: Ev beşa hundirîn a qesrê bû ku tê de xulamên (bi Tirkî: içoğlanları) ciwan, bi piranî yên ku bi rêya sîstema Dewşîrmeyê hatibûn komkirin, perwerdeyeke taybet didîtin. Armanca vê perwerdeyê ew bû ku ew ji bo xizmetên bilind ên di qesrê de, di artêşê de (wek efserên Yenîçeriyan), an jî di rêveberiya dewletê de (wek wezîr û paşayan) bên amadekirin. Enderûn wekî dibistaneke elîtan ji bo “koleyên sultan” kar dikir.
Harem: Ev beşa taybet a qesrê bû ku tê de sultan, malbata wî (dayika wî Valide Sultan, hevjînên wî, û zarokên wî), û cariyeyên (koleyên jin) wî dijiyan. Cariye ji bo xizmeta kesane ya sultan û endamên malbata wî, ji bo karên rojane yên Haremê (paqijî, xwarinçêkirin, hwd.), û herweha ji bo perwerdekirina şehzadeyan û keçên sultan dihatin bikaranîn. Cariye bi gelemperî ji Qefqasyayê (Çerkez, Gurcî) an jî Balkanan dihatin anîn û ji ber bedewî û jêhatîbûna xwe dihatin hilbijartin. Di nav Haremê de hiyerarşiyeke tevlihev a cariyeyan hebû, ku li gorî nêzîkbûna wan bi sultan re û statuya wan diguherî. cariyeyan dike du beşên sereke: cariyeyên ku tenê ji bo xizmetê bûn û mûçe distandin, û cariyeyên ku dikaribûn bibin hevjînên padişah (wek gözde, ikbal, an jî kadın efendi piştî zewacê).
Kole Leşkerî: Artêşa Osmanî, bi taybetî hêzên navendî yên bi navê Ocakên Qapîqûlû, bi giranî li ser bingeha koleyan ava bûbû.

Yenîçerî: Ev yekîneya peyade ya herî navdar û bi hêz a artêşa Osmanî bû. Yenîçerî bi piranî ji koleyên ku bi rêya sîstema Dewşîrmeyê hatibûn komkirin û perwerdekirin, pêk dihatin. Ew rasterast girêdayî sultan bûn û wekî “koleyên sultan” dihatin hesibandin.
Sîpahiyên Qapîqûlû: Ev yekîneyên siwarî yên navendî bûn ku ew jî bi piranî ji koleyên Dewşîrme an jî Pencikê (dîlên şer) pêk dihatin. Ji bilî van, di yekîneyên din ên Qapîqûlû de jî (wek topçî, cebecî, hwd.) kole dihatin bikaranîn.

Kole di Xizmetên Navmalê de: Li derveyî qesrê, kole di malên dewlemendan, wezîr, paşa, û ulemayan de ji bo karên navmalê dihatin xebitandin. Karên wan ji paqijî, xwarinçêkirin, kirîna ji sûkê, heta lênêrîna zarokan û xizmetkarîya kesane diguherî. Hem koleyên mêr hem jî yên jin (cariye) di van karan de dihatin bikaranîn.
Keda Koleyan di Çandinî, Maden û Pîşesaziyê de: Her çend koletiya navmalê û ya leşkerî/qesrî li Împaratoriya Osmanî berbelavtir bû jî, di hin sektorên aboriyê de jî keda koleyan dihat bikaranîn. Mînak, di hin zeviyên mezin ên çandiniyê yên ku aîdî dewletê (mîrî) an jî weqfan bûn, kole dikaribûn bên xebitandin. Di sedsala 19an de, bi taybetî di madenên komirê yên li herêma Zonguldakê, karker bi awayekî bi zorê dihatin xebitandin, ku ev yek dişibe formeke koletiyê. Lêbelê, bi giştî, keda koleyan di hilberîna çandinî û pîşesaziyê de li gorî sîstemên koletiyê yên li Amerîkayê an jî deverên din ên cîhanê, ewqas berfireh û navendî nebû. Yek ji sedemên vê yekê dibe ku hebûna karkerên azad ên erzan û nifûsa gundewarî ya têrker bû.

Cihêrengiya van rol û qadan nîşan dide ku koletî di gelek ast û beşên civaka Osmanî de xwedî fonksiyoneke girîng bû. Ew ne tenê ji bo peydakirina keda erzan bû, lê di heman demê de ji bo avakirina hêzên leşkerî yên dilsoz, birêvebirina karûbarên qesrê yên tevlihev, û peydakirina xizmetkarên kesane ji bo elîtan jî dihat bikaranîn. Ev yek jî tê wê wateyê ku dema ku di sedsala 19an de hewldanên ji bo rakirina koletiyê dest pê kirin, ev hewldan neçar bûn ku bi berxwedan û zehmetiyên mezin re rû bi rû bimînin, ji ber ku koletî bi awayekî kûr di nav tevna civakî, aborî û siyasî ya împaratoriyê de cih girtibû.

Li jêr tabloyek heye ku cureyên sereke yên koleyan, çavkaniyên wan, û rolên wan ên bingehîn di Împaratoriya Osmanî de kurt dike:

Tablo 1: Cureyên Koleyan, Çavkanî, û Rolên Sereke di Împaratoriya Osmanî de

Cureyê Koleyê	Çavkaniya Sereke	Qada Bikaranîna Sereke	Derfetên Tevgera Civakî (Potansiyel)
Dewşîrme (Kul)	Komkirina zarokên Xiristiyan (Balkan, hwd.)	Artêş (Yenîçerî, Sîpahî), Rêveberiya Qesrê (Enderûn)	Pir zêde; gihîştina meqamên herî bilind ên dewletê (Sadrazam, Paşa)
Pencik (Kul)	Yek ji pênc dîlên şer	Artêş (Ocakên Qapîqûlû)	Zêde; gihîştina postên leşkerî yên bilind
Koleyên Bazirganiyê (Afrîkî)	Bazirganî ji Afrîkaya Binsehrayê (Sudan, Hebeşîstan)	Karên navmalê, Harem (Axayên Reş), hin karên keda fizîkî	Kêm; bi piranî bi azadkirinê
Koleyên Bazirganiyê (Qefqasî)	Bazirganî ji Qefqasyayê (Çerkez, Gurcî)	Harem (Cariye, Axayên Spî), karên navmalê yên bijarte	Navîn; bi taybetî ji bo cariyeyên ku dibûn hevjîna sultan an jî axayên spî
Cariye (Qesr/Harem)	Bazirganî (Qefqasya, Balkan), dîlên şer	Xizmeta di Haremê de, hevjînî bi sultan re	Bilind (eger bibin Haseki an Valide Sultan), an jî bi azadkirin û zewacê
Xesandî (Axa)	Bazirganî (Afrîka, Qefqasya, Balkan) – Kole bûn	Rêveberiya Haremê (Axayên Reş), Enderûn (Axayên Spî)	Pir zêde; gihîştina hêza siyasî û aborî ya mezin (Darussade Axasî)
Koleyên Navmalê (Derveyî Qesrê)	Bazirganî, dîlên şer, zayîna ji dêûbavên kole	Karên malê, xizmetkarî, lênêrîna zarokan	Kêm; bi piranî bi azadkirinê
Koleyên Kedê (Çandinî/Maden)	Dîlên şer, bazirganî	Karên giran ên fizîkî	Pir kêm

Ev tablo nîşan dide ku di bin sîwana “koletî” de, gelek kategoriyên cuda yên mirovan hebûn ku xwedî ezmûn, rol û derfetên pir cihêreng bûn.

2.4. Jiyana Civakî ya Koleyan û Derfetên Tevgera Civakî

Jiyana rojane ya koleyan di Împaratoriya Osmanî de li gorî gelek faktoran diguherî, wekî cihê ku lê dixebitîn (qesr, maleke dewlemend, zeviyeke çandiniyê), karê ku dikirin, û helwesta axayên wan li hember wan. Lêbelê, hin aliyên giştî yên jiyana civakî û derfetên tevgera civakî ya koleyan dikarin bên destnîşankirin.

Jiyana Rojane û Avakirina Malbatê: Jiyana rojane ya koleyekî navmalê bi karên malê, xizmeta ji axa û malbata wî re derbas dibû. Koleyên di qesrê de, bi taybetî yên di Enderûn an Haremê de, di bin perwerde û dîsîplîneke tund de bûn. Koleyan mafê zewacê hebû, lê diviyabû ku destûr ji axayên xwe werbigirin. Zewacên di navbera koleyan de, an jî di navbera koleyek û kesekî azad de (bi şert û mercên taybet) mimkun bû. Zarokên ku ji van zewacan çêdibûn, bi gelemperî statuya dayikê digirtin.
Bidestxistina Milk: Li gorî hiqûqa Îslamê, kole bi xwe wekî milkê axayê xwe dihat hesibandin û ji ber vê yekê bi gelemperî mafê wî yê xwedîbûna milkê xwe tune bû. Her tiştê ku kole bi dest dixist, aîdî axayê wî bû. Lêbelê, hin îstîsna hebûn. Mînak, koleyên ku bi rêbaza “mukatebe” li ser azadkirina xwe bi axayên xwe re li hev kiribûn, dikaribûn di dema peymanê de ji bo berhevkirina pereyê azadiyê kar bikin û qezenc bikin. Herwiha, koleyên “me’zun” (koleyên ku ji hêla axayên xwe ve destûr ji wan re hatibû dayîn ku bazirganiyê bikin an karekî serbixwe bikin) dikaribûn xwedî hin sermiyanên sînordar bin, her çend milkiyeta dawî dîsa ya axê bû.
Derfetên Tevgera Civakî û Gihîştina Meqamên Bilind: Yek ji taybetmendiyên herî balkêş ên sîstema koletiya Osmanî, bi taybetî li gorî gelek sîstemên koletiyê yên din, hebûna derfetên tevgera civakî ya ber bi jor ve bû. Ev derfet bi taybetî ji bo koleyên ku di xizmeta rasterast a dewlet û qesrê de bûn, vekirî bûn:

Koleyên Dewşîrme: Wekî ku berê hate gotin, xulamên ku bi rêya Dewşîrmeyê dihatin perwerdekirin, dikaribûn di artêşê de (wek Yenîçeriyan) an jî di burokrasiyê de bigihîjin meqamên herî bilind, heta radeya Sadrazamiyê (Wezîrê Mezin). Gelek Sadrazam û paşayên navdar ên Osmanî bi eslê xwe Dewşîrme bûn.
Xesandiyên Qesrê: Axayên Spî û bi taybetî Axayên Reş (Darussade Axasî) di qesrê de xwedî hêz û nifûzeke mezin bûn. Darussade Axasî, ku bi eslê xwe koleyekî xesandî yê Afrîkî bû, dikaribû bibe yek ji kesayetiyên herî bi hêz ên împaratoriyê, bi bandora xwe ya li ser sultan, Harem, û rêveberiya weqfên girîng.
Cariyeyên Haremê: Cariyeyên ku di Haremê de bûn, bi taybetî yên ku bala sultan dikişandin û jê re zarok dianîn, dikaribûn statuyeke pir bilind bi dest bixin. Ew dikaribûn bibin “Haseki Sultan” (hevjîna sereke ya sultan) an jî heke kurê wan bibûya sultan, ew bi xwe dibûn “Valide Sultan” (dayika sultan), ku ev pozîsyona herî bi hêz a jinekê di împaratoriyê de bû.
Koleyên Azadkirî: Piştî azadbûnê, koleyên berê dikaribûn di nav civakê de entegre bibin, bizewicin, karên xwe ava bikin, û heta di hin rewşan de bigihîjin pozîsyonên girîng. behsa wê yekê dike ku li Diyarbekirê di sedsalên 18an û 19an de, nêzîkî sêyeka kole û cariyeyan hatine azadkirin û bi serkeftî di jiyana aborî û civakî de entegre bûne.

Ev derfetên tevgera civakî, paradokseke navxweyî ya sîstema koletiya Osmanî nîşan didin. Ji aliyekî ve, koletî sîstemeke bindestî û bêmafiyê bû; ji aliyê din ve, ew dikaribû ji bo hin kesan bibe rêyek ji bo gihîştina hêz, dewlemendî û statuyeke bilind. Ev taybetmendî, koletiya Osmanî ji gelek formên koletiyê yên din ên cîhanê, ku tê de statuya koletiyê bi gelemperî daîmî û bê derfet bû, cuda dike. Ev “paradoks” ne tenê ji bo kesên ku di nav sîstemê de bûn girîng bû, lê di heman demê de ji bo îstîqrar û domdariya sîstema Osmanî bi xwe jî dibe ku roleke wê hebûbe. Bi pêşkêşkirina hêviya pêşketinê ji bo hin koleyan, sîstem dibe ku dilsozî peyda dikir û potansiyela berxwedanê kêm dikir. Fêmkirina vê dualîbûn û tevliheviyê ji bo têgihiştina kûr a mekanîzmayên civakî û siyasî yên Împaratoriya Osmanî krîtîk e.

3. Li Qesra Osmanî û Dewletê Sepandina Xesandinê û Rola Xesandiyan

Saziya xesandinê, ango bikaranîna mêrên xesandî (bi Tirkî: hadım ağaları) di xizmetên qesrê de, yek ji taybetmendiyên herî balkêş û girîng ên rêveberiya qesra Osmanî bû. Xesandî ne tenê ji bo parastina Haremê, lê di heman demê de di gelek warên din ên jiyana qesrê û heta siyasetê de jî roleke diyarker lîstin.

3.1. Paşxaneya Dîrokî û Çandî ya Xesandinê

Sepandina xesandinê di qesran de ne îcadeke Osmaniyan bû. Berevajî, ew pratîkeke pir kevnar bû ku rehên xwe digihand şaristaniyên Mezopotamya, Misira Kevnar, Çîn, Persiya Kevnar, û Împaratoriya Bîzansê. Di gelek ji van şaristaniyan de, xesandî ji bo parastina jinên qesrê (harem), xizmeta rasterast ji desthilatdaran re, û heta di rêveberiya dewletê de jî dihatin bikaranîn. Mînak, di serdema Asûriyan de (MÖ 8. sedsal), xesandî ji derveyî qesrê jî peywirên girîng digirtin ser xwe.

Osmaniyan ev kevneşopî bi îhtimaleke mezin bi rêya Împaratoriya Bîzansê, ku Stenbol jê standibûn, û herweha bi rêya dewletên Îslamî yên berê (wek Ebasiyan û Selçûqiyan) wergirtin. Di cîhana Îslamî de jî, bikaranîna xesandiyan di qesrên xelîfe û siltanan de berbelav bû. Albert Kirk Grayson heta wê derê diçe ku dibêje teşkilata qesr û Haremê ya Osmanî berdewamiya teşkilata qesr û Haremê ya Asûriyan bû, û avahiya “birun” (derve) û “enderun” (hundir) a qesra Osmanî dişibe avahiya “bābānu” û “betanu” ya qesrên Asûrî.

Bi vî awayî, pejirandina pratîka xesandinê ji hêla Osmaniyan ve ne tiştekî ji nişka ve bû, lê entegrekirina kevneşopiyeke qesrî ya kevnar û berbelav bû li gorî hewcedarî û şert û mercên taybet ên Împaratoriya Osmanî. Armanca sereke ew bû ku modelek ji bo kontrola Haremê, misogerkirina dilsoziya xizmetkarên nêzîkî sultan, û parastina nesla xanedaniyê bê avakirin. Fêmkirina vê paşxaneya dîrokî û çandî girîng e, ji ber ku ew nîşan dide ku Osmaniyan çawa sazûmanek heyî ji bo armancên xwe yên taybet adapte kirine û pêş xistine.

3.2. Pêvajoya Xesandinê, Çavkanî û Sedemên Wê

Pêvajoya peydakirin û amadekirina xesandiyan tevlihev û bi êş bû, û li ser bingeha sedemên taybet ên girêdayî struktura qesra Osmanî dihat meşandin.

Çavkaniyên Xesandiyan: Xesandî bi piranî ji koleyên ku ji herêmên derveyî navenda împaratoriyê dihatin anîn, dihatin peydakirin.

Axayên Reş: Bi giştî ji herêmên Afrîkayê, wek Sûdan, Hebeşîstan (Etyopya), û herêmên din ên Binsehrayê dihatin. Ew bi rêya bazirganiya koleyan a trans-Sehrayê an jî Deryaya Sor digihîştin Misrê û ji wir jî ji bo Stenbolê dihatin şandin.
Axayên Spî: Di serdemên destpêkê de bi piranî ji dîlên şer ên ji Balkanan (Macar, Slav) an jî Ewropaya Navîn (Alman) dihatin peydakirin. Paşê, bi taybetî ji herêmên Qefqasyayê (Gurcî, Çerkez, Ermenî) bi rêya bazirganiyê dihatin anîn.

Pêvajoya Xesandinê: Operasyona xesandinê bi xwe pêvajoyeke pir bi êş, metirsîdar û bi rêjeyeke bilind a mirinê bû. Ji ber ku hiqûqa Îslamê xesandina mirovan qedexe dikir (her çend bikaranîna kesên ku berê hatine xesandin ne qedexe bû), ev operasyon bi gelemperî li derveyî axa Osmanî ya navendî, ango li herêmên ku kole jê dihatin, ji hêla kesên ne-misilman ve (wek Kiptiyên li Misrê) dihate kirin. Çavkanî behsa rêbazên hovane yên operasyonê dikin, ku tê de organên cinsî bi tevahî an jî qismî dihatin jêkirin. Ji ber dijwarî û metirsiya operasyonê, gelek kes di dema operasyonê de an jî ji ber enfeksiyonên piştî wê jiyana xwe ji dest didan, ku ev yek jî dibû sedema bilindbûna bihayê xesandiyên ku sax diman.
Sedemên Bingehîn ên Xesandinê: Çend sedemên sereke hebûn ku Osmaniyan teşwîq dikirin ku xesandiyan di qesrê de bikar bînin:

Parastina Nepenî û Ewlehiya Haremê: Harem cihê herî taybet û nepenî yê sultan û malbata wî bû. Ji bo ku tu gumana têkiliyên cinsî di navbera mêrên ku di Haremê de kar dikin û jinên Haremê de nemîne, xesandî wekî çareseriya herî ewledar dihatin dîtin.
Parastina Paqijiya Nesla Padişah: Yek ji fikarên herî mezin ên her xanedaniyekê misogerkirina berdewamiya neslê û paqijiya wê bû. Bi bikaranîna xesandiyan di Haremê de, dihat armanckirin ku her zarokek ku ji jineke sultan çêdibe, bê guman ji sultan bi xwe be. Ev yek ji bo pêşîgirtina li îdiayên li ser text û îstîqrara siyasî girîng bû.
Dilsoziya Mutleq ji Padişah re: Ji ber ku xesandî ji malbat, eşîr û girêdanên civakî yên xwe yên eslî hatibûn qutkirin, û ji ber ku ew nikaribûn malbat û nesleke xwe ava bikin, dihate payîn ku ew bi temamî û bi awayekî mutleq dilsozê sultan û xanedaniyê bin. Dilsoziya wan ne ji bo komeke civakî ya din, lê tenê ji bo axayê wan ê yekane, ango sultan, bû. Ev yek ew dikirin xizmetkarên îdeal ji bo postên herî hestiyar û nêzîkî desthilatdariyê.

Ev sedem bi kûrî bi struktura taybet a qesra Osmanî, girîngiya Haremê wekî navenda hilberandina xanedaniyê, û têgihiştina desthilatdariya mutleq a sultan ve girêdayî bûn. Xesandin ne tenê meseleyeke pratîkî ya ewlehiyê bû, lê di heman demê de sembolîzma hêz, kontrol û otorîteya bêhempa ya sultan jî di nav xwe de dihewand. Ew nîşan dida ku sultan heta çi radeyê dikare li ser beden û jiyana kesên di xizmeta wî de ne xwedî desthilat be.

3.3. Cûreyên Xesandiyan û Hiyerarşiya Wan

Di nav qesra Osmanî de du komên sereke yên xesandiyan hebûn, ku li gorî rengê çermê xwe û cihê ku lê peywirdar bûn ji hev cuda dibûn: Axayên Spî û Axayên Reş. Di nav her komekê de û di navbera koman de hiyerarşiyeke tevlihev hebû.

Axayên Spî (Xesandiyên Spî – Ak Ağalar):

Koka Wan: Bi giştî ji koleyên ku ji herêmên Qefqasyayê (Gurcî, Çerkez, Ermenî) û Balkanan (Macar, Slav, Alman) dihatin anîn, dihatin hilbijartin.
Peywirdariyên Wan: Axayên Spî bi piranî di beşa Enderûnê ya qesrê de (dibistana qesrê ku tê de xulamên ciwan ji bo xizmeta dewletê dihatin perwerdekirin) û li derdora sultan peywirdar bûn. Ew di xizmeta rasterast a sultan de bûn, di perwerdekirin û birêvebirina xulamên Enderûnê de rol dilîstin, û di beşên wekî Has Oda (odeya taybet a sultan) û Seferlî Koxûşî (beşa ku ji karûbarên seferên sultan berpirsiyar bû) de dixebitîn.
Qapî Axasî (Babussaade Ağası): Ev serokê Axayên Spî û yek ji peywirdarên herî bilind ên qesrê bû. Ew berpirsiyarê deriyê Babussaade (Deriyê Bexteweriyê) bû, ku deriyê sereke yê ketina Enderûn û Haremê bû û van her du beşên girîng ên qesrê ji hev vediqetand. Di serdemên destpêkê yên Împaratoriya Osmanî de, Qapî Axasî xwedî hêz û nifûzeke pir mezin bû û wekî serokê giştî yê karmendên hundirîn ên qesrê dihat hesibandin. Lêbelê, bi demê re, bi taybetî ji dawiya sedsala 16an û pê ve, bi zêdebûna girîngiya Haremê û bilindbûna Axayên Reş, hêza Qapî Axasiyan hêdî hêdî kêm bû.
Axayên Reş (Xesandiyên Reş – Kara Ağalar):

Koka Wan: Bi giştî ji koleyên ku ji herêmên Afrîkayê, bi taybetî ji Sûdan, Hebeşîstan (Etyopya), û Nûbyayê dihatin anîn, dihatin hilbijartin.
Peywirdariyên Wan: Axayên Reş bi taybetî di Harem-i Hümayun (Haremê Pîroz ê Sultan) de peywirdar bûn. Ew ji rêveberiya rojane ya Haremê, parastina jinên Haremê (cariye, hevjînên sultan, dayika sultan, û keçên sultan), û misogerkirina nepenî û ewlehiya Haremê berpirsiyar bûn. Ji ber ku ew rasterast bi jinên herî bi bandor ên împaratoriyê (wek Valide Sultan û Haseki Sultan) re di têkiliyê de bûn, û ji ber ku ew navbeynkarên sereke di navbera Harem û cîhana derve de bûn, Axayên Reş, bi taybetî serokê wan, xwedî nifûzeke mezin li ser sultan û siyasetê bûn.
Darussade Axasî (Kızlar Ağası): Ev serokê Axayên Reş û rêvebirê herî bilind ê Haremê bû. Navê wî yê din “Kızlar Ağası” (Axayê Keçan) bû, ku rasterast îşaret bi berpirsiyariya wî ya li hember jinên Haremê dike. Ji dawiya sedsala 16an heta sedsala 19an, Darussade Axasî bû yek ji kesayetiyên herî bi hêz û bi bandor ên Împaratoriya Osmanî, carinan heta ji Sadrazam jî bi hêztir bû. Ew ne tenê ji rêveberiya Haremê berpirsiyar bû, lê di heman demê de xwedî hêzeke mezin a siyasî, îdarî û aborî bû. Yek ji çavkaniyên sereke yên hêza wî ya aborî rêveberiya weqfên pir mezin û dewlemend ên Haremeyn (Mekke û Medîne) û gelek weqfên din ên girêdayî malbata sultan bû. Ew dikaribû bandorê li tayînkirinên bilind ên dewletê bike û di biryarên girîng ên siyasî de roleke navbeynkar bilîze. destnîşan dike ku ew bi navên wek “ağa hazretleri” dihatin naskirin û carinan wekîlê Valide Sultan di karûbarên şer’î de bûn.

Hiyerarşiya di navbera Axayên Spî û Reş de û bi taybetî guherîna hêzê ji Qapî Axasî ber bi Darussade Axasî ve, ne tenê guherîneke di navbera du postên qesrê de bû. Ev guherîn di heman demê de nîşana guherînên kûrtir di balansa hêzê ya navxweyî ya qesra Osmanî de û zêdebûna girîngiya Haremê wekî navendeke siyasî û bandorê bû. Di serdemên destpêkê de, dema ku Enderûn û perwerdehiya “koleyên sultan” ji bo artêş û burokrasiyê girîngtir bû, Qapî Axasî xwedî roleke sereke bû. Lêbelê, bi zêdebûna bandora jinên Haremê (bi taybetî di serdema ku wek “Siltanatiya Jinan” tê zanîn) û bi girêdana rêveberiya weqfên mezin bi Darussade Axasî re, hêza vî axayê Reş bi awayekî berbiçav zêde bû. Ev yek nîşan dide ku Harem ne tenê cihê jiyana taybet a sultan bû, lê di heman demê de qadeke girîng a siyaseta Osmanî bû, û Darussade Axasî wekî dergehvan û birêvebirê vê qadê, xwedî kilîta gelek biryar û pêşveçûnan bû. Cudahiya etnîkî û cihêbûna erkên wan jî dibe ku di vê dinamîka hêzê de rol lîstibe.

3.4. Bandorên Siyasî, Aborî û Civakî yên Xesandiyan

Xesandî, tevî ku bi eslê xwe kole bûn û ji hêla fizîkî ve hatibûn guhertin, di Împaratoriya Osmanî de, bi taybetî di asta qesrê de, xwedî bandoreke berfireh a siyasî, aborî û civakî bûn. Ev bandor bi taybetî bi riya pozîsyona Darussade Axasî diyar dibû.

Nifûza Wan di Rêveberiya Dewletê de: Darussade Axasî, ji ber nêzîkbûna xwe ya rasterast bi sultan, Valide Sultan, û jinên din ên bi bandor ên Haremê re, xwedî derfeteke bêhempa bû ku bandorê li biryarên siyasî bike. Ew dikaribû di tayînkirin û ji kar dûrxistina wezîran, paşayan, û heta Sadrazaman de roleke girîng bilîze. Bi rêya agahiyên ku ji Haremê distandin û bi rêya têkiliyên xwe yên bi burokrasiya dewletê re, ew dikaribûn bibin navbeynkarên hêzdar û carinan jî lîstikvanên sereke di entegreyên siyasî de. Xebata Jane Hathaway ya li ser Hacı Beşir Ağa bi hûrgilî nîşan dide ka çawa Darussade Axasiyek dikaribû bibe yek ji kesayetiyên navendî yên siyaseta Osmanî di sedsala 18an de. Ew ne tenê şêwirmendê sultan bû, lê di heman demê de torgilokeke berfireh a patronajê jî birêve dibir.
Hêza Wan a Aborî bi Rêya Weqfan: Yek ji stûnên herî girîng ên hêza Darussade Axasiyan kontrola wan a li ser weqfên mezin û dewlemend bû. Bi taybetî, rêveberiya Weqfên Haremeyn (weqfên ku ji bo xizmeta bajarên pîroz ên Mekke û Medîneyê hatibûn damezrandin) dahateke salane ya pir mezin û bi wê re jî hêzeke aborî ya girîng dida destê Darussade Axasiyan. Ew van dahatan ne tenê ji bo xercên Haremê û karên xêrxwaziyê yên li Mekke û Medîneyê, lê di heman demê de ji bo fînansekirina projeyên avahîsaziyê yên mezin (mizgeft, medrese, pirtûkxane, sebil, kervansaray) li seranserê împaratoriyê û ji bo xurtkirina torgilokên xwe yên patronajê jî bikar dianîn. Ev yek wan dikir aktorên aborî yên girîng.
Rola Wan di Entegreyên Nav Qesrê de: Xesandî, bi taybetî yên payebilind, wekî navbeynkarên sereke di navbera beşên cuda yên qesrê û di navbera qesr û cîhana derve de kar dikirin. Darussade Axasî pirek bû di navbera sultan û Haremê de, di navbera Harem û Dîwana Hûmayûn (meclîsa wezîran) de, û di navbera qesr û ulemayan (zanyarên olî) de. Ew agahiyan digihandin, daxwazan radigihandin, û di çareserkirina pirsgirêkan de roleke navendî dilîstin.
Têgihiştin û Statuya Wan di Nav Civakê de: Tevî ku ew kole û xesandî bûn, ji ber nêzîkbûna wan bi navenda hêzê (sultan) re û ji ber hêza wan a siyasî û aborî ya mezin, xesandiyên payebilind di nav civaka Osmanî de xwedî statuyeke taybet û bi prestîj bûn. Ew di protokolê de cihên girîng digirtin û ji hêla gelek kesan ve dihatin rêzgirtin. Lêbelê, di heman demê de, ji ber rewşa xwe ya fizîkî (nebûna mêranî) û carinan jî ji ber koka xwe ya etnîkî (bi taybetî Axayên Reş ên ji Afrîkayê), ew dibe ku bi hin pêşdarazî û stereotipan re jî rû bi rû mabûn. amaje dike ku ji ber ku ew bi gelemperî “çirkin” dihatin hilbijartin û xesandî bûn, di nav gel de bi awayekî sar dihatin pêşwazîkirin. efsaneyekê vedibêje ku Sultan Mehmed II, ji bo ku bi tevahî pêşî li têkiliyên cinsî yên xesandiyan bi cariyeyan re bigire, ferman daye ku ew bi tevahî bên xesandin (ne qismî) û bi taybetî Axayên Reş bên bikaranîn, da ku heger zarokek ji têkiliyeke veşartî çêbibe, rengê çermê zarok wê yekser vê yekê eşkere bike. Ev çîrok, rast be an na, nîşana têgihiştin û fikarên derbarê xesandiyan di nav civakê de ye.

Hêza mezin a ku xesandiyan, bi eslê xwe koleyên ku ji hêla fizîkî ve hatibûn marjînalkirin, di Împaratoriya Osmanî de bi dest xistibûn, nakokiyeke balkêş û paradoksekê di nav struktura hêza Osmanî de nîşan dide. Ev rewş bi zelalî radixe ber çavan ku di sîstema Osmanî de hêz ne tenê bi eslê xwe yê azad, bi nesebe, an jî bi pozîsyona fermî ya di hiyerarşiya burokratîk de ve girêdayî bû. Berevajî, nêzîkbûna bi navenda hêzê ya herî bilind (sultan), kontrola li ser kanalên agahdariyê yên nefermî, û şiyana birêvebirina torên patronajê dikaribû bibe çavkaniyeke hêzeke pir mezintir. Xesandî, ji ber ku girêdanên wan ên malbatî û civakî yên serbixwe tune bûn û ji ber ku dilsoziya wan a (bi kêmanî di teoriyê de) mutleq ji sultan re dihat payîn, ji bo van rolên navbeynkar û nefermî yên hêzdar wekî kesên îdeal dihatin dîtin. Ev rewş têgihiştinên kevneşopî yên li ser ka kê dikare hêzê bi dest bixe û çawa, dijber dike û tevliheviya mekanîzmayên hêzê yên di nav qesra Osmanî de û bandora wan li ser tevahiya împaratoriyê bi awayekî berbiçav nîşan dide.

4. Têkilî û Rola Temamker a Saziyên Koletî û Xesandinê

Saziyên koletî û xesandinê di Împaratoriya Osmanî de ne du fenomenên ji hev cuda û îzolekirî bûn. Berevajî, ew bi awayekî kûr bi hev ve girêdayî bûn, hevdu temam dikirin, û bi hev re dixebitîn, nemaze di çarçoveya qesra sultanî û birêvebirina Haremê de. Ji bo têgihiştina tam a fonksiyona her yekê ji van saziyan, pêwîst e ku em li têkiliya wan a organîk û rola wan a hevpar binêrin.

Bêîstîsna ji Statuya Koletiyê Hatina Xesandiyan: Xala herî bingehîn a girêdana van her du saziyan ew e ku hemû xesandiyên ku di qesra Osmanî de (û bi giştî di cîhana Îslamî de) dihatin bikaranîn, bi eslê xwe kole bûn. Xesandin bi xwe formeke taybet û tund a koletiyê bû, ku tê de koleyekî mêr ji hêla fizîkî ve dihate guhertin da ku ji bo armanc û peywirên pir spesîfîk, bi taybetî di nav Haremê de, guncawtir be. Ji ber vê yekê, saziya xesandinê nikarîbû bêyî hebûna bingeheke berfireh a koletiyê, ku çavkaniya “maddeya xam” ji bo xesandiyan peyda dikir, bi heman rengî û di heman pîvanê de pêş bikeve.
Avahiya Haremê: Bingeha Hevpar a Cariye û Axayên Xesandî: Harem-i Hümayun, wekî navenda jiyana taybet a sultan û malbata wî, û di heman demê de wekî qadeke girîng a bandora siyasî, bi bingehîn li ser du stûnên sereke yên ku her du jî ji statuya koletiyê dihatin, ava bûbû: Cariye (koleyên jin) û axayên xesandî (koleyên mêr ên ku hatibûn xesandin). Hebûna hejmareke mezin a cariyeyan di Haremê de (ji bo xizmeta sultan, jinên wî, û zarokên wî, û herweha ji bo perwerde û karên din ên Haremê) bi xwezayî pêwîstiyeke mezin bi rêvebirin, kontrol, û ewlehiyê çêdikir. Ji ber ku diviyabû ev rêvebir û parêzvan mêr bin (ji ber hin karên fizîkî û pêwendiyên bi cîhana derve re) lê di heman demê de diviyabû ku ew ji bo jinên Haremê tu metirsiyeke cinsî çênekin, xesandî wekî çareseriya herî mentiqî û guncaw dihatin dîtin. Bi gotineke din, hebûna cariyeyan pêdiviya bi xesandiyan xurt dikir, û hebûna xesandiyan jî birêvebirina Haremê ya bi vî rengî mimkun dikir. bi taybetî behsa wê yekê dike ku çawa xesandî ji bo pêşîgirtina li têkiliyên bi cariyeyan re û parastina paqijiya nesla sultan girîng dihatin dîtin.
Têkiliya di Navbera Bazarên Koleyan û Bazirganiya Xesandiyan de: Xesandî ji heman çavkanî û bazarên koleyan dihatin peydakirin ku koleyên din jê dihatin anîn (Afrîka, Qefqasya, Balkan). Lêbelê, ji ber ku pêvajoya xesandinê operasyoneke pir bi rîsk bû û rêjeyeke bilind a koleyên ku dihatin xesandin jiyana xwe ji dest didan, hejmara xesandiyên ku sax diman û digihîştin bazaran kêmtir bû. Ev kêmbûna arzê û “nirxa” taybet a ku ji ber fonksiyona wan a spesîfîk ji wan re dihat dayîn, dibû sedem ku bihayê xesandiyan li gorî koleyên din ên mêr ên ne-xesandî bi gelemperî zêdetir be. Ji ber vê yekê, bazirganiya xesandiyan wekî beşek taybet û bi qezenc a bazirganiya giştî ya koleyan dikare bê dîtin.
Rola Her Du Saziyan di Berdewamiya Otorîteya Navendî ya Osmanî û Nîzama Qesrê de: Hem koletî (bi formên xwe yên wekî Dewşîrme û Ocakên Qapîqûlû) hem jî saziya xesandinê di xurtkirin û berdewamkirina otorîteya navendî ya sultan û parastina nîzama qesrê de roleke stratejîk dilîstin. Koletî, bi peydakirina leşker û burokratên ku rasterast bi sultan ve girêdayî bûn û girêdanên wan ên civakî yên serbixwe kêm bûn, bingeha artêş û rêveberiyeke navendî ya bihêz pêk dianî. Xesandin jî, bi misogerkirina kontrol, ewlehî û îstîqrara Haremê – ku navenda hilberandina xanedaniyê, perwerdehiya şehzadeyan, û gelek caran navenda bandora siyasî ya nefermî bû – ji bo domandina desthilatdariya xanedaniyê û pêşîgirtina li tevliheviyên navxweyî krîtîk bû. Her du sazî jî bi peydakirina kesên ku dilsoziya wan a sereke ji sultan re bû, û yên ku ji ber statuya xwe ya kole an xesandî, kêmtir îhtîmala wan hebû ku bibin xetere li ser otorîteya wî, alîkariya xurtkirina desthilatdariya mutleq a sultan dikirin.

Bi kurtasî, koletî û xesandin ne tenê du sazûmanên paralel bûn ku di heman demê de li Împaratoriya Osmanî hebûn. Belkî, ew pergaleke entegre û hevdu-girêdayî pêk dianîn ku ji bo xebitandina makîneya dewleta Osmanî, bi taybetî di asta qesrê û rêveberiya navendî de, bingehîn bû. Xesandin, wekî formeke pisporbûyî ya koletiyê, bêyî hebûna bingeheke berfireh a koletiyê ku “materyalê” pêwîst peyda bike, nikarîbû bi heman şêweyî û di heman pîvanê de pêş bikeve û fonksiyonel be. Fêmkirina vê têkiliya sîmbiyotîk û hevtemamker ji bo têgihiştina kûrahiya van saziyan di nav tevna civakî û siyasî ya Împaratoriya Osmanî de û ji bo analîzkirina sedemên domdariya wan a dirêj, û herwiha zehmetiyên rakirina wan, pir girîng e.

5. Guherîn, Lawazbûn û Rakirina Sepandinên Koletî û Xesandinê di Nav Demê de

Saziyên koletî û xesandinê, ku bi sedsalan di Împaratoriya Osmanî de xwedî roleke navendî bûn, di sedsalên 18an û bi taybetî 19an de ketin pêvajoyeke guherîn, lawazbûn û di dawiyê de rakirinê. Ev pêvajo ne yekcarî û hêsan bû, lê encama têkiliya tevlihev a dînamîkên navxweyî û derveyî bû.

5.1. Dînamîkên Guherînê di Sedsalên 18. û 19. de

Çend faktorên sereke bûn sedema destpêkirina guherînê di helwesta li hember koletî û xesandinê de:

Tevgerên Rojavaîbûnê û Bandora Têgeha Mafên Mirovan: Ji dawiya sedsala 18an û bi taybetî di sedsala 19an de, Împaratoriya Osmanî ket bin bandora fikrên Ronakbîriyê yên Ewropî û tevgerên reformxwaz ên ku wek Rojavaîbûnê têne naskirin. Fikrên wekî azadî, wekhevî û mafên mirovan, ku bi Şoreşa Fransî re hê bêtir belav bûbûn, hêdî hêdî di nav elîta Osmanî de jî cih girtin. Her çend di destpêkê de ev fikr rasterast li dijî koletiyê nehatibin bikaranîn jî, wan zemînek ji bo nîqaşkirin û rexnekirina sazûmanên kevneşopî amade kir. Fermana Tanzîmatê ya 1839an, her çend rasterast behsa rakirina koletiyê nekiribe jî, bi îlana prensîba wekheviya hemû tebayên Osmanî li ber qanûnê, bi awayekî neyekser bingeha hiqûqî ya koletiyê lawaz kir.
Zextên Navneteweyî: Di sedsala 19an de, bi taybetî piştî ku Brîtanya Mezin di sala 1807an de bazirganiya koleyan qedexe kir û dest bi kampanyayeke navneteweyî ji bo rakirina wê kir, zexteke mezin li ser Împaratoriya Osmanî jî çêbû ku dev ji bazirganiya koleyan berde. Brîtanya, ji ber berjewendiyên xwe yên siyasî û aborî (wek kontrola li ser rêyên bazirganiyê û lawazkirina reqîbên xwe), û herweha ji ber zexta raya giştî ya li welatê xwe, bi awayekî sîstematîk hewl da ku Osmaniyan qanih bike an jî mecbûr bike ku bazirganiya koleyan, bi taybetî ya koleyên Afrîkî, rawestînin. Ev zext bi rêya peymanên dualî, konferansên navneteweyî (wek Konferansa Brukselê ya 1890an), û gefên dîplomatîk dihat meşandin.
Guherînên Navxweyî yên Aborî û Civakî: Di sedsala 19an de, Împaratoriya Osmanî bi guherînên mezin ên aborî û civakî re rû bi rû ma. Entegrasyona bi sîstema kapîtalîst a cîhanî re, pêşketina formên nû yên hilberînê, û guherînên demografîk hêdî hêdî pêdiviya bi keda koleyan kêm kir, bi kêmanî di hin sektoran de. Herwiha, şerên ku di vê serdemê de qewimîn (wek Şerê Kirimê) û windakirina axê, bandor li ser çavkaniyên kevneşopî yên koleyan jî kir.

Lêbelê, lawazbûn û rakirina van saziyan pêvajoyeke yekalî û bê pirsgirêk nebû. Ji aliyekî ve, berjewendiyên aborî yên girêdayî bazirganiya koleyan, adetên civakî yên kûr û rehdayî, û têgihiştina ku koletî li gorî Şerîetê “meşrû” ye, berxwedaneke xurt li dijî guherînê çêdikir. Ji aliyê din ve, elîta reformxwaz a Osmanî û sultan bixwe jî di navbera zextên derve, îdealên modernîzasyonê, û hewcedariya parastina îstîqrara navxweyî û otorîteya xwe de diçûn û dihatin. Ji ber vê yekê, gavên ku dihatin avêtin gelek caran bi dudilî, bi dizî (wek ragihandina hin fermanên qedexekirinê tenê ji bo walî û rayedaran) , û bi zehmetiyên mezin di warê pêkanînê de dihatin meşandin. Ev rewş nîşan dide ku guherîn ne tenê encama faktorên derve bû, lê di heman demê de encama têkoşîn û danûstandinên navxweyî yên tevlihev bû.

5.2. Qedexekirina Bazirganiya Koleyan û Bi Dawîbûna Koletiyê ya Gav bi Gav

Pêvajoya rakirina koletiyê li Împaratoriya Osmanî ne bi yekcarî, lê bi gavên hêdî û bi qonax pêk hat. Di destpêkê de hewldan li ser qedexekirina bazirganiya koleyan sekinîn, û paşê hêdî hêdî ber bi rakirina statuya koletiyê bi xwe ve çûn.

Ferman û Rêziknameyên Qanûnî yên Sereke:

1830î: Sultan II. Mahmud hewl da ku bazara koleyan a eşkere li Stenbolê bigire û firotina koleyan li cihên girtî û li gorî şertên Şerîetê birêkûpêk bike.
Fermana 1847: Bi vê fermanê, bazara koleyan a navdar a li Stenbolê (Esir Pazarı) bi awayekî fermî hate girtin. Ev yek wekî gaveke girîng a sembolîk dihat dîtin, her çend bazirganiya koleyan bi dizî li cihên din berdewam kir.
Fermana 1854: Bazirganiya koleyên Çerkez û Gurcî (bi taybetî jinên ku ji bo Haremê dihatin anîn) hate qedexekirin, ev yek bi piranî di encama zextên Brîtanî de bû.
Fermana 1857: Ev ferman bi taybetî li ser qedexekirina bazirganiya koleyên Reş (Zencî) ji Afrîkayê sekinî. Ferman ji walî û rayedarên li Misir, Trablusgarp, Bexda, Basra û herêmên din re hate şandin û daxwaz dikir ku pêşî li vê bazirganiyê bê girtin û bazirgan bên cezakirin.
Peymana bi Îngilîstanê re (1880): Împaratoriya Osmanî û Brîtanya peymanek ji bo têkoşîna li dijî bazirganiya koleyên Afrîkî îmze kirin.
Qanûna 1889an (Kanunname-i Ticaret-i Üsera-yı Zenciye): Ev qanûn ji bo xurtkirina tedbîrên li dijî bazirganiya koleyên Reş hate derxistin û ji bo kesên ku keştiyên koleyan digirtin xelat jî diyar dikir.
Konferansa Brukselê (1890) û Peymana Giştî: Împaratoriya Osmanî beşdarî vê konferansa navneteweyî bû û Peymana Giştî ya Brukselê, ku armanca wê têkoşîna li dijî bazirganiya koleyan li Afrîkayê bû, îmze kir. Ev yek pabendbûna Osmaniyan a navneteweyî ji bo rakirina bazirganiyê nîşan dida.
Zehmetî û Berxwedana di Pratîkê de: Tevî van hemû ferman û peymanan, pêkanîna qedexeyan di pratîkê de pir dijwar bû. Bazirganiya koleyan, bi taybetî li herêmên dûrî navendê û bi awayekî veşartî, ji bo demekê berdewam kir. Sedemên vê yekê gelek bûn:

Berjewendiyên aborî yên xurt ên bazirganên koleyan û hin axayên ku li ser keda koleyan dijiyan.
Adetên civakî yên kûr û têgihiştina ku koletî li gorî Şerîetê ne qedexe ye.
Sînorên fireh û kontrola dijwar a împaratoriyê.
Carinan kêmasiya vîna siyasî ya bi hêz ji bo pêkanîna tam a qedexeyan, ji tirsa nerazîbûnên civakî.
Pêvajoya Ji Holê Rakirina Koletiyê ya Fiîlî: Qedexekirina bazirganiyê gaveke girîng bû, lê statuya koletiyê bi xwe hêj bi fermî nehatibû rakirin. Lêbelê, bi kêmûna arzê (ji ber qedexekirina bazirganiyê), bi zêdebûna azadkirina koleyan (îtak), û bi guherîna şert û mercên civakî û aborî, hejmara koleyan di nav împaratoriyê de hêdî hêdî kêm bû. Di serdema II. Meşrûtiyetê de (1908) û bi taybetî piştî Şerê Cîhanê yê Yekemîn û damezrandina Komara Tirkiyeyê di sala 1923an de, koletî wekî sazûmaneke hiqûqî û civakî bi awayekî fiîlî ji holê rabû. Komara Tirkiyeyê hemû peymanên navneteweyî yên li dijî koletiyê qebûl kir û di qanûnên xwe de cih neda koletiyê.

Pêvajoya rakirina koletiyê li Împaratoriya Osmanî, wekî ku ji van gavan jî diyar dibe, ne bûyereke yekcarî bû, lê encama têkoşîneke dirêj û tevlihev bû. Ew nakokiyên di navbera îdealên reformîst ên serdemê, zextên hêzên derve, û rastiyên civakî-aborî û kevneşopiyên kûr ên Împaratoriyê de bi awayekî zelal radixe ber çavan. Dirêjbûna vê pêvajoyê û berxwedana ku li dijî wê hebû, nîşan dide ku koletî çiqasî di nav tevna civaka Osmanî de rehên xwe berdabûn û ji holê rakirina wê çiqasî karekî dijwar û pir-alî bû.

Ji bo zelalkirina vê pêvajoya gav bi gav, tabloya jêrîn dikare sûdmend be:

Tablo 2: Qonaxên Sereke yên Rakirina Koletiyê li Împaratoriya Osmanî

Sal/Dem	Bûyera Qanûnî/Ferman	Naveroka Sereke	Bandora Pratîkî/Zehmetî
1830î	Hewldanên Sultan II. Mahmud	Girtina bazarên koleyan ên eşkere, birêkûpêkkirina firotinê	Bandora sînordar, bazirganî berdewam kir
1847	Ferman	Girtina fermî ya Bazara Koleyan a Stenbolê	Sembolîk; bazirganî bi dizî li cihên din berdewam kir
1854	Ferman	Qedexekirina bazirganiya koleyên Çerkez û Gurcî	Bi piranî ji ber zextên Brîtanî; pêkanîna tam dijwar
1857	Ferman	Qedexekirina bazirganiya koleyên Reş (Zencî) ji Afrîkayê	Pêkanîn bi zehmetî, bi taybetî li herêmên dûrî navendê; ferman bi dizî dihat ragihandin
1880	Peymana Osmanî-Brîtanî	Hevkarî ji bo têkoşîna li dijî bazirganiya koleyên Afrîkî	Zêdekirina kontrola Brîtanî li ser rêyên deryayî; bazirganî hîn jî bi temamî nehat rawestandin
1889	Qanûna Ticareta Koleyên Reş	Xurtkirina tedbîran, xelat ji bo girtina keştiyên koleyan	Hewldaneke din ji bo xurtkirina pêkanînê
1890	Beşdarbûna Konferansa Brukselê û îmzekirina Peymana Giştî	Pabendbûna navneteweyî ji bo têkoşîna li dijî bazirganiya koleyan li Afrîkayê	Zêdekirina zexta navneteweyî, lê pirsgirêkên pêkanînê berdewam kirin
1908-1923	Serdema II. Meşrûtiyetê û Damezrandina Komarê	Rakirina fiîlî ya koletiyê wek sazûmaneke hiqûqî û civakî	Koletî bi awayekî fermî û pratîkî bi dawî bû

5.3. Lawazbûn û Dawiya Saziya Xesandinê

Saziya xesandinê, ku bi kûrî bi struktura qesrê û bi taybetî bi Haremê ve girêdayî bû, bi heman pêvajoyên guherînê yên ku bandor li ser koletiyê kirin, lawaz bû û di dawiyê de ji holê rabû.

Kêmbûna Bandora Siyasî ya Haremê: Di sedsala 19an de, bi pêşveçûna reformên Tanzîmatê, modernîzasyona burokrasiyê, û guherîna têgihiştina li ser rêveberiya dewletê, bandora siyasî ya kevneşopî ya Haremê û kesayetiyên girêdayî wê (wek Darussade Axasî) hêdî hêdî kêm bû. Saziyên dewletê yên formeltir û burokratîktir derketin pêş, û rola nefermî ya qesrê di biryarên siyasî de lawaz bû. Jane Hathaway destnîşan dike ku reformên Rojavaî yên sedsala 19an hêza Darussade Axasî bi awayekî berbiçav kêm kir, bi taybetî piştî ku kontrola wî ya li ser weqfên girîng ên Haremeyn di sala 1830an de hate rakirin û ev weqf di bin rêveberiya Wezareta Weqfan a “modernîzekirî” de hatin birêvebirin. Ev yek çavkaniyeke mezin a hêza aborî û siyasî ji destê Darussade Axasî derxist. Herwiha, di dema Sultan Ebdulhemîd II de, girîngiya Enderûnê jî wek berê nemabû.
Kêmbûna Hejmar û Nifûza Axayên Xesandî: Bi qedexekirina gav bi gav a bazirganiya koleyan, ku çavkaniya sereke ya peydakirina xesandiyan bû, hejmara xesandiyên nû yên ku dikaribûn bikevin qesrê kêm bû. Herwiha, guherîna têgihiştinên civakî û zêdebûna rexneyên li dijî pratîka xesandinê jî dibe ku bandor li ser kêmkirina bikaranîna wan kiribe. Wekî encamek, hejmara giştî ya xesandiyan di qesrê de û bi wê re jî nifûza wan a kolektîf kêm bû.
Bi Serdema Komarê re bi Tevahî Ji Holê Rabûna Wê: Bi hilweşîna Împaratoriya Osmanî piştî Şerê Cîhanê yê Yekemîn û damezrandina Komara Tirkiyeyê di sala 1923an de, hemû sazûmanên girêdayî qesra sultanî, di nav de Harem û saziya xesandinê, bi awayekî fermî hatin rakirin. Komara nû li ser bingeha laîsîzm û neteweperestiyê ava bû û cih ji bo sazûmanên kevneşopî yên qesrê yên wekî xesandinê nema. Jane Hathaway diyar dike ku bi rakirina Sultan Ebdulhemîd II di sala 1909an de û bi hilweşandina Haremê re, saziya Darussade Axasî jî bi awayekî pratîkî bi dawî bûbû.

Dawiya saziya xesandinê ne tenê encama rakirina koletiyê bû. Ew di heman demê de bi awayekî rasterast bi guherîna kûr a têgihiştina li ser dewlet, rêveberî, rola qesrê, û têkiliyên zayendî di serdema modernîzasyonê de ve girêdayî bû. Hêza xesandiyan, bi taybetî ya Darussade Axasî, bi awayekî nelivî bi nêzîkbûna wan bi Haremê û bandora siyasî ya Haremê ve girêdayî bû. Dema ku reformên sedsala 19an rêveberiya dewletê ber bi formên “modern” û burokratîktir ve birin û bandora nefermî ya qesrê û Haremê li ser siyasetê kêm kirin, ev yek rasterast bû sedema kêmbûna pêdivî û hêza xesandiyan. Heger Harem êdî ne navendeke sereke ya biryara siyasî û çavkaniya patronajê be, wê demê rêvebirên wê yên xesandî jî dê hêz û girîngiya xwe ya berê winda bikin. Ji ber vê yekê, hilweşîna saziya xesandinê ne tenê ji ber faktorên mirovî an jî qedexekirina bazirganiya koleyan bû, lê di heman demê de encama veguherîneke berfirehtir a di struktura siyasî, îdarî, û çandî ya Împaratoriya Osmanî de bû ku di sedsala 19an de bi lez pêk dihat.

5.4. Bandorên Civakî û Mîrasa Van Pêvajoyan

Rakandina sazûmanên koletî û xesandinê, ku bi sedsalan di nav civaka Osmanî de rehên xwe berdabûn, bêguman bandorên civakî yên kûr û mîraseke demdirêj li pey xwe hişt.

Rewşa Koleyên Azadkirî: Piştî ku koletî hêdî hêdî ji holê rabû, pirsgirêka sereke rewşa koleyên ku hatibûn azadkirin bû. Gelo ew çawa dikaribûn di nav civakê de entegre bibin û jiyaneke nû ji xwe re ava bikin? Hin çavkanî behsa wê yekê dikin ku hewldan ji bo entegrasyona wan hatine kirin. Mînak, ji bo koleyên Reş ên azadkirî yên ku nikaribûn vegerin welatên xwe, li hin bajarên mezin ên wekî Stenbol, Îzmîr, Trablus, û Bingaziyê “misafirxane” hatin vekirin. Ji bo jinan karê xizmetkariyê li cem malbatên misilman dihat peydakirin, û ji bo mêr û zarokên ciwan jî derfetên perwerdehiyê di dibistanên pîşeyî an jî leşkerî de dihatin pêşkêşkirin. Li Diyarbekirê, hin koleyên azadkirî bi serkeftî di jiyana aborî û civakî de entegre bûne. Lêbelê, bêguman gelek koleyên azadkirî bi zehmetiyên aborî, civakî, û psîkolojîk re rû bi rû mane, nemaze yên ku tu pîşe û hunerek wan tune bû an jî torgilokên piştgiriyê yên wan kêm bûn.
Aqûbeta Xesandiyên Berê: Derbarê aqûbeta xesandiyên ku piştî hilweşîna saziya xesandinê û Komarê sax mabûn, agahî pir kêm in. Tê zanîn ku bi Meşrûtiyetê re hin xesandî hatine azadkirin. Piştî damezrandina Komarê û rakirina qesrê, êdî roleke fermî ji bo wan nemabû. Îhtîmal e ku yên ku temenê wan mezin bû û xwedî hin teserûf bûn, jiyaneke teqawidî ya bêdeng derbas kiribin, an jî heke hîn ciwan bûn, neçar mabûn ku li karekî din bigerin. Lêkolînên berfirehtir li ser vê mijarê pêwîst in.
Mîrasa Çandî û Civakî: Rakandina fermî ya sazûmanên koletî û xesandinê nayê wê wateyê ku bandorên wan ên kûr ên civakî û çandî yekser ji holê rabûn. Mîrateya van saziyan dibe ku di gelek aliyan de berdewam kiribe:

Pêşdarazî û Stereotip: Têgihiştin û pêşdaraziyên li hember komên etnîkî yên ku bi kevneşopî wekî çavkaniya koleyan dihatin dîtin (wek Afrîkî an Qefqasî) dibe ku ji bo demekê di nav civakê de mabûn.
Bîra Kolektîf: Çîrok, stran, û gotinên pêşiyan ên derbarê koletî û xesandinê dibe ku di bîra kolektîf a civakê de şopên xwe hiştibin.
Têkiliyên Civakî: Modelên têkiliyên serwerî-bindestiyê yên ku di çarçoveya koletiyê de hatibûn avakirin, dibe ku bandor li ser formên din ên têkiliyên civakî jî kiribin.
Identîteya Neviyên Koleyan: Kesên ku neviyên koleyên berê ne, dibe ku hîn jî bi mîrateya malbatên xwe re têkildar bin û ev yek bandorê li ser identîteya wan bike. Mînak, li Tirkiyeyê civakeke biçûk a Afro-Tirkan heye ku neviyên koleyên Afrîkî ne û ji bo parastina çand û dîroka xwe dixebitin.

Bi kurtasî, her çend Împaratoriya Osmanî û paşê Komara Tirkiyeyê gavên girîng ji bo rakirina koletî û xesandinê avêtibin jî, şop û bandorên van sazûmanên kûr û demdirêj bi îhtimaleke mezin ji rakirina wan a fermî wêdetir çûne. Lêkolînkirina vê mîrasa tevlihev ji bo têgihiştina tam a pêşveçûna civaka Osmanî û Tirkiyeya modern girîng e. Pêdivî bi lêkolînên bêtir heye ku ronahiyê bidin ser ezmûnên koleyên azadkirî û xesandiyên berê, û herweha bandorên demdirêj ên van saziyan li ser têgihiştin û strukturên civakî.

6. Encam (Encamname)

Lêkolîna berfireh a sazûmanên koletî û xesandinê di Împaratoriya Osmanî de çend dîtin û argumanên bingehîn derdixe holê:

Navendîbûn û Pir-alîbûn: Koletî û xesandin ne tenê fenomenên marjînal bûn, lê sazûmanên navendî û pir-alî bûn ku bi kûrî di nav tevna siyasî, civakî, leşkerî û heta radeyekê aborî ya Împaratoriya Osmanî de cih girtibûn. Ji peydakirina hêza kar û leşkerên dilsoz bigire heta birêvebirina Haremê û misogerkirina berdewamiya xanedaniyê, van saziyan fonksiyonên jiyanî ji bo dewlet û qesrê pêk dianîn.
Têkiliya Organîk û Hevtemamker: Di navbera koletî û xesandinê de têkiliyeke organîk û hevtemamker hebû. Xesandin wekî formeke taybet û pisporbûyî ya koletiyê pêş ketibû, ku bêyî bingeheke berfireh a koletiyê (ji bo peydakirina “materyalê”) nikarîbû bi heman rengî fonksiyonel be. Bi taybetî di çarçoveya Haremê de, hebûna cariyeyan (koleyên jin) pêdiviya bi xesandiyan (koleyên mêr ên xesandî) ji bo rêveberî û ewlehiyê zêde dikir.
Paradoksa Zordestî û Tevgera Civakî: Her çend ev sazûman bi xwezaya xwe li ser bingeha zordestî, bêmafî û kontrola li ser beden û jiyana mirovan ava bûbûn jî, sîstema Osmanî di heman demê de, bi awayekî paradoksî, ji bo hin kole û xesandiyan derfetên tevgera civakî ya ber bi jor ve û gihîştina hêz û statuyeke bilind jî pêşkêş dikir. Mînakên Dewşîrmeyên ku dibûn Sadrazam, an jî Darussade Axasiyên ku dibûn yek ji kesayetiyên herî bi bandor ên împaratoriyê, vê dualîbûnê nîşan didin. Ev taybetmendî koletiya Osmanî ji gelek modelên koletiyê yên din cuda dike.
Pêvajoya Rakirinê ya Tevlihev û Bi Qonax: Rakirina koletî û xesandinê di sedsala 19an û destpêka sedsala 20an de ne bûyereke yekcarî û hêsan bû. Ew encama têkiliya tevlihev a faktorên navxweyî (tevgerên Rojavaîbûnê, reformên Tanzîmatê, guherîna têgihiştinên elîtan) û derveyî (zextên navneteweyî, bi taybetî ji hêla Brîtanyayê ve, û bandora têgeha mafên mirovan) bû. Pêvajoya rakirinê gav bi gav, bi derxistina gelek ferman û qanûnan, û bi rûbirûbûna bi berxwedan û zehmetiyên pratîkî pêk hat.
Guherîna Dînamîkên Hêzê û Dawiya Xesandinê: Lawazbûn û dawiya saziya xesandinê ne tenê bi rakirina koletiyê ve girêdayî bû, lê di heman demê de encama kêmbûna bandora siyasî ya Haremê û guherîna strukturên rêveberiyê di serdema modernîzasyonê de bû. Kêmbûna hêza Haremê rasterast bandor li ser pêdivî û hêza xesandiyan kir.
Mîrateya Demdirêj: Rakandina fermî ya van saziyan nayê wê wateyê ku bandorên wan ên civakî, çandî û psîkolojîk yekser ji holê rabûn. Mîrateya koletî û xesandinê, di nav de rewşa koleyên azadkirî û xesandiyên berê, û herweha şopên wan di têgihiştinên civakî û bîra kolektîf de, mijareke girîng e ku hewceyê lêkolînên bêtir e.

Di encamê de, lêkolîna koletî û xesandinê di Împaratoriya Osmanî de ne tenê ji bo têgihiştina dîroka vê împaratoriyê, lê ji bo têgihiştina giştî ya fenomenên hêz, kontrol, û guherîna civakî di çarçoveyên dîrokî yên cuda de jî girîng e. Ezmûna Osmanî, bi taybetmendiyên xwe yên yekta û paradoksên xwe, dikare dersên hêja ji bo analîzkirina sîstemên bi vî rengî li deverên din ên cîhanê û di serdemên din de pêşkêş bike. Herwiha, valahiyên ku hîn jî di lîteraturê de hene, bi taybetî derbarê ezmûnên kesane yên kole û xesandiyan û mîrateya demdirêj a van saziyan, rê li ber lêkolînên pêşerojê yên balkêş vedikin.

Çavkani

xwende

Koletî û Xesandin li Împaratoriya Osmanî

1. Pêşgotin

1.1. Pênase û Girîngiya Mijarê

1.2. Pirsên Lêkolînê/Hîpotez

1.3. Çarçove û Sînordarkirin

1.4. Metodolojî

1.5. Vekolîna Lîteratûrê (Nirxandineke Kurt)

2. Li Împaratoriya Osmanî Çarçoveya Giştî ya Pergala Koletiyê

2.1. Çavkaniyên Koletiyê

2.2. Statuya Hiqûqî ya Koleyan

2.3. Cûreyên Koleyan û Qadên Bikaranînê

2.4. Jiyana Civakî ya Koleyan û Derfetên Tevgera Civakî

3. Li Qesra Osmanî û Dewletê Sepandina Xesandinê û Rola Xesandiyan

3.1. Paşxaneya Dîrokî û Çandî ya Xesandinê

3.2. Pêvajoya Xesandinê, Çavkanî û Sedemên Wê

3.3. Cûreyên Xesandiyan û Hiyerarşiya Wan

3.4. Bandorên Siyasî, Aborî û Civakî yên Xesandiyan

4. Têkilî û Rola Temamker a Saziyên Koletî û Xesandinê

5. Guherîn, Lawazbûn û Rakirina Sepandinên Koletî û Xesandinê di Nav Demê de

5.1. Dînamîkên Guherînê di Sedsalên 18. û 19. de

5.2. Qedexekirina Bazirganiya Koleyan û Bi Dawîbûna Koletiyê ya Gav bi Gav

5.3. Lawazbûn û Dawiya Saziya Xesandinê

5.4. Bandorên Civakî û Mîrasa Van Pêvajoyan

6. Encam (Encamname)

Çavkani

Yorum bırakın Cevabı iptal et

Koletî û Xesandin li Împaratoriya Osmanî

1. Pêşgotin

1.1. Pênase û Girîngiya Mijarê

1.2. Pirsên Lêkolînê/Hîpotez

1.3. Çarçove û Sînordarkirin

1.4. Metodolojî

1.5. Vekolîna Lîteratûrê (Nirxandineke Kurt)

2. Li Împaratoriya Osmanî Çarçoveya Giştî ya Pergala Koletiyê

2.1. Çavkaniyên Koletiyê

2.2. Statuya Hiqûqî ya Koleyan

2.3. Cûreyên Koleyan û Qadên Bikaranînê

2.4. Jiyana Civakî ya Koleyan û Derfetên Tevgera Civakî

3. Li Qesra Osmanî û Dewletê Sepandina Xesandinê û Rola Xesandiyan

3.1. Paşxaneya Dîrokî û Çandî ya Xesandinê

3.2. Pêvajoya Xesandinê, Çavkanî û Sedemên Wê

3.3. Cûreyên Xesandiyan û Hiyerarşiya Wan

3.4. Bandorên Siyasî, Aborî û Civakî yên Xesandiyan

4. Têkilî û Rola Temamker a Saziyên Koletî û Xesandinê

5. Guherîn, Lawazbûn û Rakirina Sepandinên Koletî û Xesandinê di Nav Demê de

5.1. Dînamîkên Guherînê di Sedsalên 18. û 19. de

5.2. Qedexekirina Bazirganiya Koleyan û Bi Dawîbûna Koletiyê ya Gav bi Gav

5.3. Lawazbûn û Dawiya Saziya Xesandinê

5.4. Bandorên Civakî û Mîrasa Van Pêvajoyan

6. Encam (Encamname)

Çavkani

Bunu paylaş:

Yorum bırakın Cevabı iptal et

Ji nivîsên nû agahdar be!