☺

xwende

—

Nivîsên Hişê Çêkirî

Baleybelen: Yekem Zimanê Çêkirî

—

Ji aliyê

xwende

di nav

, de

1. Destpêk

Pêşangeha Baleybelenê û Girîngiya Wê di Dîroka Zimanên Çêkirî de

Baleybelen, ku di sedsala 16an de li erdnîgariya Osmanî ji aliyê Muhyî-i Gülşenî ve hatiye îcadkirin, di dîroka zimanên çêkirî de xwedî cihekî taybet û girîng e. Ew ne tenê wekî yekem zimanê çêkirî yê ku bi awayekî berfireh hatiye belgekirin di nav Împaratoriya Osmanî de tê naskirin, lê hin lêkolîner wê wekî kevintirîn zimanê çêkirî yê tê zanîn li cîhanê jî dinirxînin. Ev taybetmendî bi serê xwe girîngiyeke mezin dide Baleybelenê, nemaze ji ber ku ew li derveyî kevneşopiya Ewropî ya avakirina zimanan, ku bi taybetî di serdema Ronesansê de geş bûbû, derketiye holê. Ji ber vê yekê, hebûna Baleybelenê wekî projeyeke zimanî ya sofîstîke û baş-belgekirî ji cîhaneke ne-Ewropî, nêrîna Ewropocentrîk a li ser dîroka zimanên çêkirî û nûjeniya rewşenbîrî ya destpêkê pirsiyar dike. Ew nîşan dide ku hewldanên ji bo afirandina sîstemên zimanî yên nû ne tenê ji bo Ewropayê taybet bûn, û ev yek dikare têgihiştina me ya li ser gerdûnîbûna meraqa rewşenbîrî û kapasîteya ji bo nûjeniya zimanî li seranserê çandên cihêreng berfireh bike.

Baleybelen ne tenê kuriozîteyeke dîrokî ye; ew di heman demê de pencereyekê li ser jiyana rewşenbîrî, meylên mîstîk, û têkiliyên çandî yên serdema xwe, ango sedsala 16an a Împaratoriya Osmanî, vedike. Lêkolînkirina vî zimanî derfetê dide me ku em kûrtir li ser armanc, motîvasyon û metodên afirandina zimanekî nû di çarçoveyeke dîrokî û çandî ya taybet de rawestin.

Armanc û Çarçoveya Makaleyê

Armanca sereke ya vê makaleyê ew e ku bi awayekî akademîk û bi zimanê Kurdî, li ser bingeha çavkaniyên heyî û lêkolînên nûjen, zimanê Baleybelenê bi hûrgilî vebikole. Hewl dê bê dayîn ku agahiyên herî dawî û analîzên kûr li ser vî zimanî werin pêşkêşkirin.

Çarçoveya makaleyê dê li ser xalên sereke yên jêrîn bisekine:

  • Dîroka derketina Baleybelenê: Kengî û di çi şert û mercên dîrokî de ev ziman hatiye afirandin.
  • Kesayet(ên) girêdayî Baleybelenê: Bi taybetî rola Muhyî-i Gülşenî û îhtîmalên din.
  • Armancên afirandina Baleybelenê: Gelo ew zimanekî pîroz, veşartî, an jî zimanekî hevpar bû.
  • Taybetmendiyên zimanî: Rêziman, ferheng, û sîstema nivîsîna Baleybelenê.
  • Çavkaniyên destxetî: Destxetên ku heta roja me hatine û naveroka wan.
  • Lêkolînên krîtîk: Xebatên girîng ên ku li ser Baleybelenê hatine kirin, bi taybetî xebatên Mustafa Koç.
  • Cihê Baleybelenê di nav zimanên din ên çêkirî de: Berhevdana wê bi zimanên din ên wekî Lingua Ignota, Volapük û Esperanto re.

Bi rêya vê vekolînê, dê bê hewldan ku têgihiştineke berfireh û kûr li ser Baleybelenê û cihê wê di dîroka çand û zimanan de were bidestxistin.

2. Dîrok û Afirandina Baleybelenê

Serdema Çêkirinê û Çarçoveya Dîrokî ya Osmanî

Baleybelen di sedsala 16an de, di serdemeke girîng a Împaratoriya Osmanî de, hatiye afirandin. Çavkanî destnîşan dikin ku Muhyî-i Gülşenî ev ziman piştî sala 1566an, ku destpêka desthilatdariya Sultan Selîm II bû, û beriya sala 1574an, ku destpêka desthilatdariya Sultan Murad III bû, an jî heta sala 988ê Hicrî (1580-1581 Mîladî) temam kiriye. Ev serdem, ji aliyekî ve, wekî serdemeke geşbûna çandî, wêjeyî û rewşenbîrî di nav Împaratoriya Osmanî de tê dîtin. Ji aliyê din ve, ew serdemeke wisa bû ku tê de meylên mîstîk, ezoterîk û tevgerên Sufî xwedî bandoreke xurt bûn. Ji bo têgihiştina kûrtir a Baleybelenê, pêwîst e ku mirov çarçoveya rewşenbîrî ya Osmanî ya sedsala 16an, bandora derdorên Farisî yên wêjeyî û zanistî , û bi taybetî rola tarîqatên Sufî yên wekî Tarîqata Gülşenî, ku Muhyî endamekî wê bû, li ber çavan bigire. Muhyî-i Gülşenî (ku di sala 1606an de wefat kiriye) wekî kesayetekî tê binavkirin ku bi rêya afirandina Baleybelenê, hewl daye ku di cîhana wêjeyî û rewşenbîrî ya Osmanî de cihekî taybet û bêhempa ji xwe re çêbike.

Afirîner(ên) Texmînkirî: Muhyî-i Gülşenî û Îhtîmalên Din

Piraniya çavkaniyên berdest û lêkolînên nûjen Muhyî-i Gülşenî, ku li Edirneyê ji dayik bûye û li Qahîreyê endamê tarîqata Gülşenî bûye, wekî afirînerê sereke yê Baleybelenê destnîşan dikin. Muhyî bi xwe jî di berhemên xwe de xwe wekî “zebân-zede-i ebkemân,” ango “kesê ku ziman dide bêzimanan,” bi nav dike, ku ev yek rasterast îşaret bi rola wî ya di afirandina vî zimanî de dike.

Lêbelê, hin çavkaniyên kevnar û hin nêrînên di lêkolînan de îhtîmaleke din jî tînin holê: ku dibe ku bingeha vî zimanî ji aliyê mîstîkê navdar ê sedsala 14an, Fezlullah Esterabadî, ku damezrînerê tevgera Hurûfîtiyê bû, hatibe danîn, an jî dibe ku ew bi awayekî kolektîf ji aliyê şagirt û peyrewên wî ve di sedsala 15an de hatibe pêşxistin. Tevî van nêrînên cihêreng ên li ser xala destpêkê ya tam, gelek çavkanî li ser wê yekê hemfikir in ku “pêşxistina ziman hewldaneke kolektîf bû”. Ev tê wê wateyê ku heke Muhyî-i Gülşenî rola sereke di sîstematîzekirin û temamkirina zimanî de lîstibe jî, dibe ku ew li ser bingeheke ku berê hebûye xebitîbe, an jî di pêvajoya afirandinê de ji aliyê kesên din ên di nav derdora xwe ya rewşenbîrî û mîstîk de hatibe alîkarîkirin û piştgirîkirin. Muhyî bi xwe jî di rîsaleyên xwe de behsa kesayetên girîng ên serdemê dike ku piştgirî dane wî û ew li ser daxwaza wan beşan ji berhema xwe nivîsandiye. Ev yek nîşan dide ku projeya Baleybelenê ne tenê fêkiya kedeke takekesî bûye, lê di heman demê de di nav toreke rewşenbîrî de şîn bûye. Ji ber vê yekê, li şûna ku em tenê li ser modelek “dahiye tekane” ya afirandinê bisekinin, dibe ku rastir be ku em modelekê bifikirin ku tê de hevkarî û bandora komî jî xwedî cihekî girîng in. Ev têgihiştin ji bo lêkolînên li ser dîroka raman û afirîneriyê girîng e, ji ber ku ew tekezî li ser girîngiya torên rewşenbîrî û çarçoveyên kolektîf dike.

Mustafa Koç, ku lêkolînerê herî girîng ê nûjen ê Baleybelenê ye, bi awayekî qethî Muhyî-i Gülşenî wekî afirînerê ziman destnîşan dike û xebatên xwe li ser vê bingehê ava dike.

Armanca Çêkirina Baleybelenê: Zimanekî Pîroz, Veşartî, an Hevpar?

Armanca li pişt afirandina Baleybelenê pir-qatî û tevlihev xuya dike, û çavkanî îşaret bi çend motîvasyonên gengaz dikin:

  • Armanca Olî/Mîstîk: Armanca herî berbiçav a Baleybelenê bi îhtîmaleke mezin olî û mîstîk bûye. Tê texmînkirin ku ew wekî zimanekî pîroz an helbestî ji bo armancên olî yên taybet hatiye sêwirandin, mîna zimanê Lingua Ignota yê Hildegard von Bingen. Muhyî-i Gülşenî bi xwe diyar dike ku wî dixwest zimanekî nû biafirîne da ku bikaribe “zanîna bilind a ku ji gel re nehatiye pêşkêşkirin” ragihîne. Armanca sereke ya vî zimanî, li gorî Muhyî, “zikrê navên Xwedê, fikirîna li ser nimetên Mewla, û yekîtî û mezinahiya Xwedê bi terkîb û tertîbên taybet” bû. Ev yek nîşan dide ku Baleybelen di serî de wekî amûreke giyanî û îbadetê hatiye xeyalkirin.
  • Zimanekî Veşartî: Îhtîmalek din ew e ku Baleybelen wekî zimanekî veşartî hatibe çêkirin, ku tenê ji aliyê komeke biçûk û hundirîn a endamên tarîqatê an jî derdoreke rewşenbîrî ya taybet ve dihate zanîn û bikaranîn. Ev yek bi xwezaya ezoterîk a hin tevgerên Sufî û kevneşopiyên mîstîk re baş li hev tê. Muhyî bi xwe jî behsa wê yekê dike ku Baleybelen ji bo “ulûm-ı mektûme” (zanistên veşartî) jî hatiye pêşniyarkirin , ku ev yek îdiaya veşartîbûnê xurtir dike.
  • Zimanekî Hevpar ji bo Medeniyeta Îslamî: Nêrîneke din a balkêş ew e ku Muhyî-i Gülşenî Baleybelenê bi armanca ku bibe “zimanê hevpar ê medeniyeta Îslamî ku çandên xwedî zimanên ji kok û pêkhateyên cuda li xwe digire” afirandiye. Heke ev armanc rast be, wê demê Baleybelen dikeve nav rêza hewldanên pêşîn ên ji bo afirandina zimanekî alîkar ê navneteweyî, bi taybetî ji bo cîhana Îslamî. Ev nêrîn, her çend ambicioz be jî, bi îhtîmala ku Muhyî dixwest bi rêya zimanekî “paqij” û “îlahî” têgihiştin û yekîtiyê di nav ummetê de pêş bixe, li hev tê.

Wateya navê “Baleybelen” bi xwe jî ronahiyê dide ser van armancan. Ev nav wekî “zimanê ku ji bêzimanan re tê dayîn” an “yê ku jiyanê dide bêzimanan” tê wergerandin (Bâl: ziman, lîsan; Belen: yê ku vejînê dide, jiyanê dide). Ev yek îşaret bi armanca Muhyî ya “vejandina” manewî an “dayîna dengekî nû” û amûreke nû ya îfadeyê ji bo kesên ku li rastiya kûrtir digerin, dike.

Dibe ku ev armancên cihêreng ne wekî hev-derxistinê, lê belê wekî astên cihêreng an aliyên temamker ên projeyeke mezin werin şîrovekirin. Zimanekî ku bikaribe “heqîqetên subhanî” û “incelikên rehmanî” ragihîne, dikare hem ji bo komeke elît a hundirîn be, hem jî potansiyel wekî amûrekê ji bo têgihiştineke hevpar a kûrtir di nav civaka misilman a berfireh de xizmet bike. Ev yek nîşan dide ku motîvasyonên li pişt afirandina zimanên çêkirî dikarin pir-qatî û tevlihev bin.

3. Taybetmendiyên Zimanî yên Baleybelenê

Baleybelen, wekî projeyeke zimanî ya ambicioz, xwedî taybetmendiyên zimanî yên berbiçav e ku hem orîjînalîteya wê hem jî bandora zimanên derdorê nîşan didin.

Sîstema Nivîsînê (Alfabeya Erebî ya Osmanî)

Baleybelen bi alfabeya Osmanî, ku guhertoyeke ji alfabeya Erebî ye û di Împaratoriya Osmanî de dihate bikaranîn, dihate nivîsandin. Nivîsîn, li gorî kevneşopiya Erebî û Osmanî, ji aliyê rastê ve ber bi aliyê çepê ve bû. Bikaranîna vê alfabeyê nîşan dide ku Baleybelen di çarçoveya çandî û wêjeyî ya serdest a Împaratoriya Osmanî de hatiye bicihkirin û armanc ew bûye ku ji aliyê kesên ku bi vê sîstema nivîsînê re aşina ne, were xwendin û nivîsandin.

Rêziman: Bandorên Farisî, Tirkî û Erebî; Zimanekî Aglutînatîf

Rêzimana Baleybelenê avahiyeke hîbrîd nîşan dide ku tê de bandorên sê zimanên mezin ên cîhana Îslamî ya wê demê – Farisî, Tirkî û Erebî – bi awayekî berbiçav xuya dikin.

  • Xwezaya Aglutînatîf: Mîna zimanê Tirkî, Baleybelen jî zimanekî aglutînatîf e. Ev tê wê wateyê ku peyv bi lêkirina rêzek paşgiran li kokên peyvan tên çêkirin, û her paşgirek bi gelemperî yek fonksiyoneke rêzimanî ya taybet hildigire. Ev taybetmendî rê dide avakirina peyvên dirêj û kompleks ku tê de gelek agahiyên rêzimanî hatine kodkirin.
  • Bandorên Zimanên Çavkanî:
  • Hevoksazî (Sîntaks): Li gorî lêkolînên Mustafa Koç, hevoksaziya Baleybelenê bi giranî li ser bingeha rêzimana Erebî hatiye damezrandin. Ev tê wê wateyê ku rêzkirina hêmanên hevokê (kirde, bireser, lêker) dibe ku şêwazên Erebî bişopîne.
  • Komên Peyvan û Morfolojî: Komên peyvan (mînak, îzafe) di bin bandora Farisî de ne. Di warê avaniya giştî ya zanyariyê (morfolojî) de, hem Tirkî hem jî Farisî bandor li Baleybelenê kirine. Mînak, hin paşgirên ku ji bo çêkirina peyvan an jî ji bo kişandina navan û lêkeran tên bikaranîn, dişibin paşgirên Tirkî an Farisî, an jî rasterast ji wan hatine wergirtin.
  • Muhyî-i Gülşenî îdia dike ku Baleybelen ji bo îfadekirina hin têgehên rêzimanî, wek mînak forma biçûkkirinê, ji Tirkî hêsantir e, ji ber ku Baleybelen ji bo vê yekê tenê yek avaniyeke standart bikar tîne, li şûna çend formên cuda yên ku di Tirkî de hene.
  • Taybetmendiyeke din a balkêş ew e ku tenvîn (nunasyona ku di Erebî de ji bo nîşankirina nediyariyê an hin haletên rêzimanî tê bikaranîn) di Baleybelenê de tune ye. Ev yek dibe ku ji bo hêsankirina ziman an jî ji bo dûrketina ji kompleksbûna rêzimana Erebî ya klasîk hatibe kirin.
  • Di avakirina Baleybelenê de, prensîba “qanûna herî kêm hewldanê” (bi Tirkî: en az emek kanunu) hatiye sepandin. Ji ber vê yekê, avaniyên rêzimanî yên wekî tesniye (forma dualî ya ku di Erebî de heye), muennes (forma mê ya rêzimanî), û pirjimariyên bêrêkûpêk (wek pirjimariyên şikestî yên Erebî) di Baleybelenê de nehatine bikaranîn. Ev yek jî armanca hêsankirin û birêkûpêkkirina ziman nîşan dide.

Ji bo ku em baştir têbigihîjin ka Baleybelen çawa hêmanên ji zimanên cuda sentez kirine û di heman demê de taybetmendiyên xwe yên xweser jî pêş xistine, em dikarin li tabloya jêrîn binêrin:

Tablo 1: Berhevdana Hin Taybetmendiyên Rêzimanî yên Baleybelenê bi Zimanên Çavkanî re

TaybetmendîBaleybelenTirkîya OsmanîFarisîErebîya Klasîk
Cureya Zimanî (Giştî)AglutînatîfAglutînatîfZêdetir analîtîk/fleksîyonelFleksîyonel (sentetîk)
Hevoksazî (Rêza Sereke)Li ser bingeha ErebîSOV (Kirde-Bireser-Lêker)SOVVSO (Lêker-Kirde-Bireser) an SVO
Paşgirên Navdêrî (Pirjimarî)Paşgirên taybet (mînak, -an, -ûn)-lar/-ler-ha, -anPirjimariyên rêkûpêk û şikestî
Tesniye (Dual)TuneTuneTuneHeye (-anî, -eynî)
Cinsê Rêzimanî (Gender)Tune (Muennes nehatiye bikaranîn)TuneTuneHeye (Nêr, Mê)
Bikaranîna PêşgiranKêm, bandora Farisî (mînak, bi-)Pir kêmBerbelav (mînak, mî-, bi-, na-)Sînorlî (mînak, al-, pêşgirên lêkerî)
Tenvîn (Nunasyon)TuneTuneTuneHeye

Ev tablo bi awayekî dîtbarî nîşan dide ka Baleybelen çawa di navbera van zimanên mezin de pirek ava kiriye, hin taybetmendiyên wan wergirtine û hinên din ji holê rakirine an guhertine da ku li gorî armancên xwe yên taybet tevbigerin.

Peyvsazî û Ferhengok

Ferhenga Baleybelenê yek ji aliyên herî balkêş û orîjînal ên vî zimanî ye. Ew têkiliya di navbera îcadkirina radîkal û deynkirina stratejîk de nîşan dide.

  • Çavkaniyên Peyvan:
  • Îcadkirina A Priori: Piraniya ferhengê, ango kokên peyvan, bi tevahî ji nû ve hatine îcadkirin û ji tu zimanekî din ê naskirî nayên. Ev yek Baleybelenê dike zimanekî bi giranî a priori.
  • Deynkirin (Belleme): Tevî vê yekê, hin peyv ji zimanên derdorê yên wekî Erebî, Farisî û Tirkî hatine deynkirin. Muhyî van peyvên deynkirî wekî “belleme” bi nav dike. Ev peyvên deynkirî piştre li gorî qaîdeyên rêzimanî û fonolojîk ên Baleybelenê hatine adaptekirin (mînak, lêkera Tirkî açıl- (vebûn) di Baleybelenê de dibe açılfa).
  • Metaforên Sufî: Hin peyv jî bi awayekî neyekser, bi rêya bikaranîna metafor û sembolîzma Sufî, ji zimanên çavkanî hatine wergirtin an jî bi wateyên nû hatine barkirin. Mînak, lêkera -gab- (mizakere kirin, şêwirîn) di ferhengê de wekî ku ji tîpa b (ku îşaret bi çalakiya hevpar a di navbera çend kesan de dike) û tîpa g (ku îşaret bi eşkerekirin û ragihandinê dike) hatiye çêkirin, tê ravekirin. Peyva ḏāt (kok, esl) bi îhtimaleke mezin ji peyva Erebî ḏāt (cewher, zat) hatiye wergirtin. Peyva mim (dev) dibe ku îşaret bi navê Erebî yê tîpa م (mîm) bike, ku di helbestên klasîk de şeklê wê gelek caran bi devê mirov hatiye şibandin.
  • Çêkirina Peyvan (Peyvsazî): Baleybelen xwedî sîstemeke peyvsaziyê ya hilberîner e ku bi giranî xwe dispêre bikaranîna paşgiran.
  • Paşgir: Gelek paşgir ji bo çêkirina cureyên cuda yên peyvan (navdêr ji navdêrê, navdêr ji lêkerê, sifet, hwd.) hatine bikaranîn. Mînak:
  • Ji bo çêkirina navdêran ji navdêran: Paşgira -âb (mînak, âb “rastî”, kalâb “erzanî”, epâb “cudayî”, kebâb “xwarî”). Paşgira -âr (mînak, âhâr “qamîşistan”, çebâr “cihê axê, erd”, kışâr “daristan, cihê daran”).
  • Ji bo çêkirina navdêran ji lêkeran: Paşgira -ân (mînak, efân “şermok, kesê ku şerm dike”, fegân “bersivder”, fenân “bexşende”, gehân “kêfxweş”). Paşgira -g (mînak, bergem “ragihandin, bildürtmek”, dezgem “birin, götürtmek”, nelgem “derxistin, çıkartmak”). Paşgira -ge (mînak, deşge “amûra kolanê, kazma”, hatge “burgu”, tertge “gêzik, süpürge”).
  • Kozmolojiya Tîpan û Nirxa Ebcedî: Di afirandina hin peyvan de, wate û nirxên sembolîk ên tîpan (li gorî kevneşopiya Hurûfî an jî mîstîsîzma tîpan) û herwiha nirxa ebcedî (nirxa hejmarî) ya tîpan rol lîstine. Mînak, peyva kısem (ku tê wateya zekat an beşa ji bo zekatê) ji tîpên ku nirxa wan a ebcedî bi giştî 200 e, hatiye çêkirin, û ev hejmar îşaret bi nîsaba zekatê (200 dirhem) di Îslamê de dike. Ev yek nîşan dide ku afirandina peyvan ne tenê li ser bingeheke zimanî ya keyfî bûye, lê carinan bi wateyên sembolîk û numerolojîk ên kûr ve jî girêdayî bûye.
  • Akrònîm: Kêm caran, hin peyv ji tîpên destpêkê yên çend peyvên din hatine afirandin. Mînakeke ku Mustafa Koç dide peyva Demlif e, ku ji tîpên destpêkê yên navên çar werzan (demsalan) hatiye çêkirin.

Ji bo ku em mekanîzmayên peyvsaziyê yên Baleybelenê baştir bibînin, em dikarin li tabloya jêrîn mêze bikin:

Tablo 2: Mînakên Hin Paşgir û Pêşgirên Baleybelenê û Fonksiyonên Wan

Afîks (Paşgir/Pêşgir)FonksiyonMînak (bi werger)Çavkanî
-âbÇêkirina navdêrê ji navdêrê (abstrakt)kalâb (erzanî)
-ârÇêkirina navdêrê ji navdêrê (cîh)âhâr (qamîşistan)
-câÇêkirina navdêrê ji navdêrê (pîşe, kes)fâcâ (dergevan)
-ânÇêkirina navdêrê/sifetê ji lêkerê (sifet-lêker)efân (şermok, kesê ku şerm dike)
-gÇêkirina navdêrê ji lêkerê (amûr, encam)bergem (ragihandin)
-geÇêkirina navdêrê ji lêkerê (amûr)deşge (amûra kolanê, kazma)
gi- (Pêşgir)Çêkirina navdêrê (cîh)gifir (cihê revê)
-inÇêkirina navdêrê ji lêkerê (abstrakt/konkret)çevîn (serdegirtin, êrîş)
-iPaşgira iyeliyê (kesê 3. yê yekjimar)feri (serê wî/wê)
bi- (Pêşgir)Neyînî (ji Farisî hatiye wergirtin)(Mînak di Baleybelenê de: bîkâr “bêkar”)

Ev tablo nîşan dide ku Baleybelen xwedî sîstemeke peyvsaziyê ya birêkûpêk û hilberîner bûye, ku rê daye afirandina ferhengeke berfireh. Têkiliya dinamîk di navbera îcadkirina kokên nû û deynkirina peyvan de, ligel bikaranîna rêbazên peyvsaziyê yên sîstematîk, Baleybelenê wekî projeyeke zimanî ya baş-fikirî û birêkûpêk nîşan dide. Ev yek wê ji hin “zimanên veşartî” yên ku tenê ji bo guhertina peyvan hatine çêkirin, cuda dike û asta sofîstîkasyona zimannasî ya ku Muhyî û hevkarên wî gihîştine nîşan dide.

  • Hejmara Texmînkirî ya Peyvan: Çavkaniyên cihêreng hejmarên cuda ji bo mezinahiya ferhenga Baleybelenê didin. Muhyî-i Gülşenî bi xwe îdia kiriye ku wî nêzîkî 10,000 peyv afirandine û 200 berhem bi vî zimanî nivîsandine. (Lêbelê, divê bê zanîn ku hejmara 200 berheman dibe ku zêdebarkirineke helbestî be an jî şaşfêmkirinek be; çavkaniyên din behsa komek rîsaleyan dikin ku bi giştî ferheng û rêzimana ziman pêk tînin, ne 200 berhemên wêjeyî yên cihê.)Lêkolînên Mustafa Koç, ku li ser destxetên orîjînal hatine kirin, daneyên konkrettir pêşkêş dikin:
  • Ferhenga navan a Baleybelenê, ku bi navê Kitâb-ı Pîre Fân-beben (Âyîne-i Cihân-nümâ) tê nasîn, nêzîkî 6433 sernavên maddeyan (peyvên bingehîn) dihewîne.
  • Ferhenga mastarên Baleybelenê, ku bi navê Zâte’y-Vekeşâ ve Hâte’y-Bekeşâ (Aslu’l-mekâsıd ve Faslu’l-merâsıd) tê nasîn, 2046 mastarên Baleybelenê dihewîne.
  • Bi vî awayî, hejmara giştî ya sernavên maddeyan di van her du ferhengên bingehîn de digihîje 6433 + 2046 = \mathbf{8479} peyvan. Ev hejmar nêzîkî îdiaya Muhyî ya 10,000 peyvan e, nemaze heke em bifikirin ku dibe ku hin peyvên din di rîsaleyên biçûktir de hebin an jî formên cuda yên heman kokê wekî peyvên cuda hatibin hesibandin.
  • Wekî din, ferhengeke din a mastaran bi navê Masadır-ı Elsine-i Erba’a heye, ku 396 mastarên Farisî bi wergerên wan ên Tirkî, Erebî û Baleybelenê ve dihewîne. Armanca vê ferhengê ew bûye ku hînkirina Baleybelenê ji kesên ku van zimanan dizanin re hêsantir bike. Ev 396 mastarên Farisî ne beşek ji 2046 mastarên xwemalî yên Baleybelenê ne.

Ev hejmar mezinahî û berfirehiya projeya ferhengî ya Baleybelenê nîşan didin û wê wekî hewldaneke cidî ya ji bo avakirina zimanekî bi tevahî fonksiyonel destnîşan dikin.

Mînakên Hevokan

Her çend di çavkaniyên berdest de gelek mînakên hevokên tam ên Baleybelenê yên ji destxetên orîjînal kêm bin jî, lêkolîna Mustafa Koç mînakek duayê ji rîsaleyên Muhyî-i Gülşenî derxistiye holê ku dikare wekî nimûneyek ji bikaranîna ziman were pêşkêşkirin :

  • Teksta Baleybelenê:
  • “la şanc nanc”y-Anu c edu la nebaze ri.ıv ruve·y-vele e rüve·y-senemu e dı cı-şcınerı neşi meganü c rffy-belazu’y-daz~ınü’y-yezenü”y-harenü’y-vecemü ·y-vikanü.”
  • Wergera wê ya şîrovekirî (li gorî Koç, ku wê bi hevoka Erebî ya Kelime-i Tewhîdê re berhev dike):
  • “la şane (la ilahe) nanc (illa) y-anü (l-lahu) e (ve) edü (vahidu) la nebaze rüv (la şerîke leh) rüve’y-vele (lehu’l-mulku) e (ve) rüve·y-senemü (lehu’l-hamdu) e (ve) ra (huve) cı-şcıneri (ala kulli) neşı (şey’in) meganü (kadirun) e (ve) rcl’y-belazü (huve’l-hayyu) ye-dazanü (el-kayyûm) ye-yezenü (es-sâni’ü) ye-hareni.i (el-bâsıtü) ye-vecemü (el-vucûdu) yc-vikanü (el-melikü).”*
  • Wergera Kurdî ya wateyê: “Ji Xwedê pê ve tu Xweda nîne, Ew yek e, şirîkê Wî tune. Mûlk û hemd ji Wî re ne. Ew li ser her tiştî karîndar e. Ew Zindî ye, Qeyûm e, Çêker e, Firehker e, Hebûn bi xwe ye, Melîk e.”

Ev mînak, her çend di çarçoveyeke duayê de be jî, hin taybetmendiyên hevoksazî û peyvsaziya Baleybelenê nîşan dide. Ji bo analîzeke kûrtir a hevoksaziyê, pêdivî bi lêkolînên berfirehtir li ser destxetan û derxistina mînakên zêdetir ên hevokên cihêreng heye.

4. Çavkaniyên Heyî û Lêkolînên Akademîk

Zanîna me ya îroyîn a li ser Baleybelenê bi giranî xwe dispêre çend destxetên ku heta roja me mane û lêkolînên akademîk ên ku li ser van destxetan hatine kirin. Rêwîtiya zanistî ya Baleybelenê, ji nenasînê ber bi deşîfrekirinê ve, çîrokeke balkêş a vedîtin û ji nû ve nirxandina mîrateyeke çandî ye.

Destxetên Sereke: Kitêbxaneya Neteweyî ya Fransayê (Parîs) û Kitêbxaneya Zanîngeha Princetonê

Delîla herî girîng û yekane ya belgekirî ya zimanê Bâleybelenê ferhengek (an jî komek rîsaleyên ku ferheng û rêzimanê pêk tînin) e. Nusxeyên herî girîng ên van destxetan li du cihên sereke têne parastin:

  • Kitêbxaneya Neteweyî ya Fransayê (Bibliothèque nationale de France) li Parîsê: Ev destxet yekem car ji aliyê Silvestre de Sacy ve di destpêka sedsala 19an de hatiye danasîn û ji wê demê ve wekî çavkaniyeke bingehîn ji bo lêkolînên Baleybelenê tê bikaranîn.
  • Kitêbxaneya Zanîngeha Princetonê: Destxeta ku li Princetonê tê parastin, ferheng û rêzimana Baleybelenê dihewîne. Li gorî agahiyên katalogê, ev destxet ji aliyê Muhyî-i Gülşenî ve di nîvê duyemîn ê sedsala 16an de li Qahîreyê hatiye nivîsandin. Beşa duyemîn a pêşgotina wê di sala 988ê Hicrî (1580/81 Mîladî) de hatiye temamkirin. Destxet bi xetek Nasta’lîq a pir hûr û bedew hatiye nivîsandin û hin beşên wê yên bi zêr û rengên din ronîkirî (tezhip) jî hene.

Ev destxet ne tenê lîsteyên peyvan in; ew di heman demê de agahiyên girîng ên rêzimanî, şîroveyên li ser felsefeya li pişt ziman, armancên afirandina wê, û carinan jî navên kesên ku Muhyî ev beş ji bo wan nivîsandine, dihewînin. Hebûn û parastina van destxetan ji bo têgihiştina Baleybelenê krîtîk e. Bêyî wan, Baleybelen dê bi îhtîmaleke mezin wekî efsaneyek an jî têbiniyeke marjînal di dîrokê de bimaya. Ev yek rola bingehîn a arşîv û kitêbxaneyan di parastin û pêşkêşkirina çavkaniyên seretayî ji bo lêkolînê nîşan dide û girîngiya dîjîtalkirin û gihîştina vekirî ya ji bo van xezîneyan tekez dike.

Lêkolînerên Pêşîn: Silvestre de Sacy (1813), Midhat Sertoğlu (1966)

Piştî ku Baleybelen ji aliyê Muhyî-i Gülşenî ve hate afirandin, ew ji bo demeke dirêj, hema hema du sedsal û nîvan, ji bilî çend îşaret û anekdotên di hin berhemên Osmanî de, ji cîhana zanistî re nenas ma.

  • Silvestre de Sacy (1813): Yekem kesê ku Baleybelenê ji cîhana zanistî ya Rojava re nasand, rojhilatnasê navdar ê Fransî Antoine Isaac Silvestre de Sacy bû. Di sala 1813an de, Sacy di berhema xwe ya bi navê Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque nationale de, gotareke li ser destxeta Baleybelenê ya ku li Parîsê dihate parastin weşand. Navê gotara Sacy “Kitabü aslı’l-makâsıd ve faslı’l-marâsıd, Le capital des objets recherchés et le chapitre des choses attendues ou Dictionnaire de l’idiome Balaibalan” bû. Her çend Sacy bi tevahî cewher û girîngiya ziman fem nekiribû û ew wekî zimanekî “seyr” an “mîstîk” binav kiribû, xebata wî deriyê lêkolînên paşerojê vekir.
  • Midhat Sertoğlu (1966): Yekem weşana girîng a bi zimanê Tirkî li ser Baleybelenê ji aliyê Prof. Dr. Midhat Sertoğlu ve di sala 1966an de di kovara Hayat Tarih de hate kirin. Gotara Sertoğlu bi sernavê “İlk Milletlerarası Dili Bir Türk İcat Etmişti” (Yekem Zimanê Navneteweyî ji Aliyê Tirkekî ve Hatibû Îcadkirin) hatibû weşandin. Di vê gotarê de, Sertoğlu bi awayekî eşkere Muhyî-i Gülşenî wekî afirînerê Baleybelenê destnîşan kir û bi vî awayî nasnameya ziman ji bo xwendevanên Tirk zelaltir kir.

Lêkolînên Modern: Xebatên Mustafa Koç û Deşîfrekirina Ziman

Xebatên li ser Baleybelenê ji bo demeke dirêj bi giranî di çarçoveya agahiyên ku Sacy û Sertoğlu pêşkêş kiribûn de mabûn. Lêbelê, di destpêka sedsala 21an de, bi xebatên berfireh ên zimannasê Tirk Mustafa Koç re, lêkolînên Baleybelenê ketin qonaxeke nû.

  • Mustafa Koç: Koç, piştî lêkolîneke kûr û berfireh a ku pênc salan dom kir, şîfre û avaniya zimanê Baleybelenê bi awayekî sîstematîk deşîfre kir. Dîtinên xwe yên destpêkê di pirtûka xwe ya bi navê Bâleybelen / İlk Yapma Dil (Baleybelen / Yekem Zimanê Çêkirî), ku di sala 2006an de hate weşandin, pêşkêş kir. Beriya wê, di sala 2005an de, wî berhemeke din a girîng bi navê Baleybelen Muhyî-i Gülşenî İlk Yapma Dil weşandibû, ku tê de hemû rîsaleyên naskirî yên li ser Baleybelenê bi awayekî rexneyî (edisyon krîtîk) hatibûn amadekirin û weşandin. Ev xebat wekî xaleke werçerxê di lêkolînên Baleybelenê de tê dîtin, ji ber ku ew yekem car teksta orîjînal a ziman bi awayekî berfireh û akademîk ji lêkolîneran re pêşkêş kir.
  • Koç di gelek gotar û pirtûkên xwe yên din de jî (wek mînak, gotara “Babilden Baleybelene: İlk Yapma Dil, İlk Kutsal Dil” , û xebatên din ên wekî ) bi hûrgilî li ser pêkhatin, rêziman, ferheng, armancên afirandinê, û girîngiya dîrokî û çandî ya Baleybelenê rawestiyaye. Xebatên wî 13 pirtûk an rîsaleyên cuda yên ku bi hev re rêziman û ferhengên Baleybelenê pêk tînin, analîz dikin. Bi saya xebatên Koç, Baleybelen ji rewşa zimanekî hema hema ji bîr çûyî û nedeşîfrekirî derket û bû mijareke lêkolînê ya zindî.

Beşdariyên Lêkolînerên Din (mînak: Alessandro Bausani, Charles Häberl)

Ji bilî Sacy, Sertoğlu û Koç, çend lêkolînerên din ên navneteweyî jî eleqeyek bi Baleybelenê nîşan dane:

  • Alessandro Bausani (1919-1988): Îtalyanînas û rojhilatnasê navdar Alessandro Bausani di xebatên xwe yên li ser zimanên îcadkirî, zimanên veşartî û zimanên pîroz de, bi taybetî di pirtûkên xwe yên wekî Geheim- und Universalsprachen: Entwicklung und Typologie (Zimanên Veşartî û Gerdûnî: Pêşketin û Tîpolojî, 1970) û Le lingue inventate: linguaggi artificiali, linguaggi segreti, linguaggi universali (Zimanên Îcadkirî: Zimanên Çêkirî, Zimanên Veşartî, Zimanên Gerdûnî, 1974) de, cih daye Baleybelenê. Bausani Baleybelenê wekî zimanekî îcadkirî yê pîroz ku di sedsala 16an de di nav mezheba Hurûfî de (an jî di bin bandora wê de) pêş ketiye, dinirxîne. Wî her wiha di gotareke xwe ya sala 1954an de bi sernavê “About a curious ‘mystical’ language BÂL-A I-BALAN” jî li ser vî zimanî rawestiyabû.
  • Charles Häberl: Lêkolînerekî Amerîkî ye ku pisporê zimanên Rojhilata Navîn û zimanên çêkirî ye. Häberl eleqeyeke kesane bi dîroka zimanên çêkirî (conlangs) nîşan dide û li ser Baleybelenê jî xebat kiriye. Tê payîn ku gotareke wî ya berfireh li ser Bâleybelan di Encyclopædia Iranica de were weşandin , ku ev yek dê beşdariyeke girîng li qada lêkolînên Baleybelenê bike.

Ji bo ku em pêşveçûna dîrokî ya lêkolînên Baleybelenê û beşdariyên sereke yên van lêkolîneran bi kurtasî bibînin, em dikarin li tabloya jêrîn mêze bikin:

Tablo 3: Kurteya Lêkolînên Sereke yên li ser Baleybelenê, Beşdarî û Dîtinên Wan

LêkolînerSal(ên) Weşanê ya GirîngBeşdariya SerekeDîtinên Sereke / Tez
Silvestre de Sacy1813Nasandina Baleybelenê ji cîhana zanistî ya Rojava re.Destnîşankirina destxeta Parîsê wek ferhengek ji bo zimanekî nenas û “seyr” bi navê “Balaibalan”.
Midhat Sertoğlu1966Yekem weşana girîng a bi Tirkî li ser Baleybelenê.Muhyî-i Gülşenî wek afirînerê Baleybelenê destnîşan kir û ew wek “yekem zimanê navneteweyî yê ku ji aliyê Tirkekî ve hatiye îcadkirin” binav kir.
Alessandro Bausani1954, 1970, 1974Nirxandina Baleybelenê di çarçoveya zimanên îcadkirî, veşartî û pîroz de.Baleybelen wekî zimanekî pîroz ê îcadkirî ku di sedsala 16an de di nav derdorên Hurûfî/Sufî de pêş ketiye, şîrove kir.
Mustafa Koç2005, 2006, û pê veDeşîfrekirina sîstematîk a ziman, weşana rexneyî ya rîsaleyan, analîza berfireh.Baleybelen wek yekem zimanê çêkirî yê pratîk û sîstematîk ê cîhana Îslamî, bi armancên olî û dibe ku wekî zimanekî hevpar hatibe afirandin, destnîşan kir.
Charles HäberlBerdewamLêkolînên li ser zimanên çêkirî, di nav de Baleybelen (gotara Encyclopædia Iranica).(Dîtinên wî yên berfireh dê di weşanên pêşerojê de zelaltir bibin.)

Ev rêwîtiya zanistî nîşan dide ka çawa xebatên kesayetên wek Koç dikarin têgihiştina me ya li ser dîrokê bi awayekî bingehîn biguherînin û xezîneyên çandî yên veşartî derxin holê.

5. Baleybelen di Konteksta Zimanên Çêkirî yên Din de

Ji bo ku em girîngî û taybetmendiyên Baleybelenê baştir fêm bikin, pêwîst e ku em wê di çarçoveya zimanên din ên çêkirî yên ku di dîrokê de derketine holê de binirxînin.

Berhevdana bi Lingua Ignota, Volapük, Esperanto û Zimanên Din ên Destpêkê re

  • Lingua Ignota (Zimanê Nenas): Ev ziman, ku di sedsala 12an de ji aliyê Hildegard von Bingen, abbaseke Alman, ve hatiye çêkirin, gelek caran wekî yekem zimanê çêkirî yê Ewropayê tê binavkirin. Lêbelê, Lingua Ignota bêtir ferhengeke ji nêzîkî 1000 peyvên îcadkirî pêk dihat ku di nav rêzimana Latînî de dihate bikaranîn; ango, ew ne xwedî rêzimaneke xweser a tam bû. Ji ber vê yekê, her çend Lingua Ignota ji aliyê kronolojîk ve kevintir be jî, Baleybelen wekî “kevintirîn zimanê çêkirî yê tê zanîn ku xwedî rêzimaneke xweser û ferhengeke berfireh a belgekirî ye” tê hesibandin.
  • Volapük û Esperanto: Baleybelen bi sedsalan beriya zimanên çêkirî yên navdar ên sedsala 19an, wekî Volapük (ji aliyê Johann Martin Schleyer di sala 1879an de) û Esperanto (ji aliyê L. L. Zamenhof di sala 1887an de), hatiye afirandin. Armanca sereke ya Volapük û Esperantoyê ew bû ku bibin zimanên alîkar ên navneteweyî ji bo hêsankirina ragihandinê di navbera neteweyên cuda de. Her çend Muhyî-i Gülşenî jî dibe ku xeyaleke wekhev ji bo Baleybelenê wekî zimanekî hevpar ji bo cîhana Îslamî hebûbe , armanca sereke ya Baleybelenê, wekî ku berê hate gotin, bi îhtimaleke mezin olî û mîstîk bûye.
  • Zimanên Felsefî yên Ronesansê: Berevajî zimanên felsefî yên ku di serdema Ronesansê de li Ewropayê serdest bûn (mînak, hewldanên ji bo afirandina zimanekî ku bikaribe strukturên mantiqî yên cîhanê nîşan bide), an jî zimanên ku paşê ji bo armancên wêjeyî (wek zimanên di berhemên Tolkien de) an fîlman (wek Klingon) hatine sêwirandin, Baleybelen di kategoriya zimanên pîroz an veşartî de cih digire.

Tevî van cudahiyan di armanc û serdemê de, hin paralel jî di navbera Baleybelen û zimanên din ên çêkirî de hene. Mînak, Muhyî-i Gülşenî, mîna gelek afirînerên zimanên din, hewl daye ku zimanê xwe li ser prensîbên hêsanî û rasyoneliyê (ji nêrîna wî) ava bike. Her wiha, mîna wan, wî jî hewl daye ku ji bo projeya xwe piştgiriya kesayet û navendên bi hêz ên serdema xwe bi dest bixe. Lêbelê, çarenûsa Baleybelenê ji ya hin zimanên paşê yên wekî Esperantoyê cudatir bû. Tevî hewldanên nîv sedsalî yên Muhyî, Baleybelen nekarî bi berfirehî belav bibe û piştî wefata wî, hema hema ji nedîtî ve hat û heta sedsala 19an çarenûsa wê nediyar ma. Berevajî vê, Volapük di demekê de (mînak, di sala 1889an de) ji aliyê 283 komeleyan ve li Ewropayê dihate parastin, û Esperanto jî di dema jiyana Zamenhof de bû zimanekî alîkar ê navneteweyî yê naskirî. Ev cûdahiya di çarenûsê de dibe ku ne tenê bi taybetmendiyên zimanî yên hundirîn ve girêdayî be, lê di heman demê de bi faktorên civakî, siyasî, çandî û “zeitgeist” (ruhiyetê demê) ve jî. Kêmbûna piştgiriyeke sazûmanî ya xurt û domdar, an jî nebûna “demeke rast” ji bo pejirandina zimanekî çêkirî yê hevpar di cîhana Îslamî ya sedsala 16an de, dibe ku di têkçûna belavbûna Baleybelenê de rol lîstibe.

Cihê Baleybelenê di Tipolojiya Zimanên Çêkirî de

Di nav tipolojiya zimanên çêkirî de, Baleybelen dikare li gorî çend pîvanan were kategorîzekirin:

  • Li gorî Çavkaniya Ferhengê: Baleybelen bi giranî zimanekî a priori ye, ji ber ku piraniya ferhenga wê (kokên peyvan) ji nû ve hatine îcadkirin û ji tu zimanekî din ê naskirî nayên. Lêbelê, ew hêmanên a posteriori jî dihewîne, ji ber ku hin peyv û bandorên rêzimanî ji Erebî, Farisî û Tirkî hatine deynkirin. Ji ber vê yekê, dibe ku rastir be ku em wê wekî zimanekî hîbrîd an jî zimanekî bi giranî a priori bi hin hêmanên a posteriori binirxînin. Ev yek nîşan dide ku kategoriyên hişk ên “a priori” û “a posteriori” dibe ku ji bo danasîna hemû zimanên çêkirî têr nekin.
  • Li gorî Armancê: Wekî ku berê hate nîqaşkirin, Baleybelen bi îhtimaleke mezin dikeve kategoriya zimanên pîroz/mîstîk an jî zimanên veşartî. Armanca wê ne ew qas ragihandina rojane ya di navbera gelên cuda de bûye, lê bêtir îfadekirina têgehên olî yên kûr, zikr, dua, an jî parastina zanîneke taybet di nav komeke hundirîn de bûye.
  • Li gorî Struktura Rêzimanî: Ew zimanekî aglutînatîf e.

Alessandro Bausani, di nirxandina xwe de, Baleybelenê wekî “belkî yekem zimanê bi rastî ‘çêkirî’” bi nav dike, ji ber ku ew ne tenê ferhengeke îcadkirî ye, lê di heman demê de xwedî rêzimaneke xweser û sîstematîk e. Ev yek wê ji gelek hewldanên din ên destpêkê yên ku tenê li ser guhertina ferhengê sekinîne, cuda dike.

6. Encam û Pêşniyarên ji bo Lêkolînên Pêşerojê

Kurteya Dîtinên Sereke û Girîngiya Baleybelenê

Vekolîna li ser zimanê Baleybelenê çend dîtinên sereke derxistiye holê:

  1. Kevnarî û Orîjînalîte: Baleybelen ne tenê wekî yek ji kevintirîn zimanên çêkirî yên belgekirî di cîhanê de radiweste, lê di heman demê de şahidiyek e ji kapasîteya nûjeniya rewşenbîrî ya li derveyî Ewropayê di serdema xwe, ango sedsala 16an a Împaratoriya Osmanî de. Ew ji kevneşopiya Ewropî ya avakirina zimanan serbixwe pêş ketiye.
  2. Xwezaya Hîbrîd: Ziman tevliheviyeke balkêş a îcadkirina a priori ya ferhengê û bandorên rêzimanî û ferhengî yên ji zimanên herêmî yên wekî Erebî, Farisî û Tirkî nîşan dide. Ev hemî di çarçoveyeke kûr a mîstîsîzma Sufî (bi taybetî Tarîqata Gülşenî) û dibe ku bandora Hurûfîtiyê de hatine pêçandin.
  3. Armancên Pir-alî: Armancên afirandina Baleybelenê pir-alî xuya dikin, di nav de bikaranîna wekî zimanekî pîroz ji bo zikr û îbadetê, zimanekî veşartî ji bo parastina zanînê di nav komeke hundirîn de, û dibe ku xeyala zimanekî hevpar ji bo cîhana Îslamî.
  4. Struktura Zimanî ya Sîstematîk: Tevî ku îcadkirî ye, Baleybelen xwedî rêzimaneke birêkûpêk, sîstemeke peyvsaziyê ya hilberîner, û ferhengeke berfireh e, ku ev hemî nîşan didin ku ew projeyeke zimanî ya baş-fikirî û cidî bûye.
  5. Rola Mustafa Koç: Xebatên zimannas Mustafa Koç di ji nû ve zindîkirina eleqeya bi Baleybelenê re, deşîfrekirina ziman, û pêşkêşkirina materyalên wê ji cîhana akademîk re roleke bingehîn û werçerx lîstine.

Girîngiya Baleybelenê ne tenê di dîroka zimanên çêkirî de ye, lê di heman demê de ew ronahiyê dide ser jiyana rewşenbîrî, têkiliyên çandî, û meylên mîstîk ên serdema Osmanî.

Valahiyên di Zanînê de û Rêyên Muhtemel ên Lêkolînê

Tevî pêşketinên girîng ên di salên dawî de, hîn jî gelek pirs û valahî di zanîna me ya li ser Baleybelenê de hene ku dikarin bibin mijarên lêkolînên pêşerojê:

  • Analîzeke Kûrtir a Destxetan: Her çend xebatên Koç bingeheke zexm danîne, dibe ku hîn jî aliyên destxetên Parîs û Princetonê hebin ku hewceyê analîzeke kûrtir a filolojîk û kodîkolojîk in. Mînak, lêkolînkirina varyasyonên di navbera nusxeyan de (heke hebin), şîroveyên marjînal, an jî teknîkên nivîsandinê dikare têgihiştinên nû bide.
  • Lêkolînên Berhevdêrî yên Berfirehtir:
  • Berhevdana Baleybelenê bi zimanên din ên veşartî an pîroz ên ji kevneşopiyên cuda yên cîhanê (ne tenê Lingua Ignota) dikare taybetmendiyên hevpar an cihêreng ên van cure zimanan ronî bike.
  • Berhevdana hûrgilî ya rêzimana Baleybelenê bi rêzimanên Tirkîya Osmanî, Farisîya Klasîk û Erebîya Klasîk ên serdema wê re dikare asta rastîn a deynkirin, bandor û nûjeniyê di Baleybelenê de zelaltir bike.
  • Konteksta Civakî-Rewşenbîrî: Lêkolîneke kûrtir li ser derdora rewşenbîrî ya Muhyî-i Gülşenî, torên wî yên têkiliyan, û pêşwaziya (an kêmpêşwaziya) Baleybelenê di nav hevdemên wî de (alim, Sufî, û rayedarên dewletê) dikare ronahiyeke nû bide ser çarenûsa ziman. Çima ew qas zû ji nedîtî ve hat û hema hema winda bû?
  • Bandora Hurûfîtiyê: Heke îdiayên li ser bandora Fezlullah Esterabadî an felsefeya Hurûfîtiyê rast bin, lêkolîneke berfirehtir li ser têkiliya di navbera felsefeya Hurûfî (ku bi giranî li ser wate û sembolîzma tîpan disekine) û avaniya ferhengî û rêzimanî ya Baleybelenê de dikare pir balkêş be.
  • Bikaranîna Pratîkî: Gelo delîlên berbiçav hene ku Baleybelen ji bilî nivîsandina van rîsaleyên ferhengî û rêzimanî, bi awayekî pratîkî jî hatiye bikaranîn? Mînak, gelo ew di ayînên veşartî yên Tarîqata Gülşenî de, di nameyên di navbera endamên tarîqatê de, an jî di şîrovekirina metnên olî de hatiye bikaranîn? Lêgerîna li berhemên din ên Muhyî an jî endamên din ên tarîqatê dibe ku bersivên nû bide.
  • Derxistina Mînakên Cümleyan û Analîza Hevoksaziyê: Her çend mînakek duayê ji aliyê Koç ve hatiye pêşkêşkirin , pêdivî bi derxistina bêtir mînakên hevokên tam û cihêreng ji destxetên orîjînal heye. Ev yek dê rê bide analîzeke kûrtir a hevoksaziya Baleybelenê di pratîkê de û dê têgihiştina me ya li ser awayê bikaranîna ziman xurtir bike.

Baleybelen ne tenê mijareke dîrokî ya qediyayî ye; ew qadeke lêkolînê ya zindî ye ku potansiyela wê ji bo dîtinên nû û balkêş heye. Ew dikare ji bo zimannasên dîrokî, pisporên zimanên çêkirî, dîroknasên serdema Osmanî, û lêkolînerên Sufîzm û tevgerên mîstîk bibe mijareke lêkolînê ya biqîmet. Piştgiriya ji bo lêkolînên li ser mijarên weha “marjînal” an “ji bîr çûyî” dikare têgihiştinên girîng li ser tabloyên mezin ên dîrokî û çandî pêşkêş bike û dewlemendiya mîrateya mirovahiyê ronî bike.

7. Çavkanî

wergirtî

1. dergipark.org.tr, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/3784824 2. en.wikipedia.org, https://en.wikipedia.org/wiki/Balaibalan#:~:text=Princeton%20University%20Library.-,Linguistic%20properties,like%20Turkish%2C%20it%20is%20agglutinating. 3. Balaibalan – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Balaibalan 4. معرف المجموعة: princeton-mss / اللغة: Turkish, Ottoman (1500-1928) – مكتبة الشرق الأوسط الرقمية – DLME نتائج البحث, https://dlme-prod.stanford.edu/ar/library/catalog.html?f%5Bagg_data_provider_collection_id%5D%5B%5D=princeton-mss&f%5Blanguage%5D%5B%5D=Turkish%2C+Ottoman+%281500-1928%29&per_page=24&sort=date_old_to_new&view=gallery 5. isamveri.org, https://isamveri.org/pdfdrg/D02431/2004_5/2004_5_KOCM.pdf 6. Polymath Sufis, Historians, and Learned Men: Cultural, Intellectual, and Political Networks in the Early Modern Ottoman World – myMESA, https://my-mesa.org/program/sessions/view/eyJpdiI6IjlXZklGQzlKTUtteUhlL2FjRlh0eXc9PSIsInZhbHVlIjoiL1FhMjlCZE1oNmRZNnBGLzFUd1pMdz09IiwibWFjIjoiODk4YjkxYTk4ZjIzZTJkY2VkZTdmZDFjYzZkODMyZjExNjgyZjgxZDUxZTU4ODBiMDQ4YTc3YjczMzc1MmYxMyIsInRhZyI6IiJ9 7. New Balaybalan – Linguifex, https://linguifex.com/wiki/New_Balaybalan 8. İlk Yapay Dilin Bu Topraklarda Yaratıldığını Biliyor muydunuz? Baleybelen ve Dünya Üzerindeki Yapay Diller – Onedio, https://onedio.com/haber/ilk-yapay-dilin-bu-topraklarda-yaratildigini-biliyor-muydunuz-iste-baleybelen-ve-dunya-uzerindeki-yapay-diller-897192 9. http://www.ayk.gov.tr, https://www.ayk.gov.tr/wp-content/uploads/2015/01/KO%C3%87-Mustafa-B%C4%B0L%C4%B0M-TAR%C4%B0H%C4%B0N%C4%B0N-%C4%B0LK-YAPMA-D%C4%B0L%C4%B0-B%C3%82LEYBELEN.pdf 10. The Archives and Manuscripts Catalogue | BnF – Institutional website, https://www.bnf.fr/en/archives-and-manuscripts-catalogue 11. Gallica – The BnF digital library | BnF – Institutional website, https://www.bnf.fr/en/gallica-bnf-digital-library 12. كتاب باليبلن., Kitab-i Baleybelen – Digital PUL, https://dpul.princeton.edu/catalog/t148fh20m 13. Bâleybelen – Vikipedi, https://tr.wikipedia.org/wiki/B%C3%A2leybelen 14. Dünyanın ilk yapay dili: Bâleybelen – fikriyat, https://www.fikriyat.com/edebiyat/2018/11/02/dunyanin-ilk-yapay-dili-bleybelen 15. Bâleybelen: İlk Yapma Dil – Klasik Yayınları, https://www.klasikyayinlari.com/Kitap/31/baleybelen_ilk_yapma_dil 16. Dr. Mustafa Koç ile İlk Yapma Dil Bâleybelen KTS #35 – YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=kXIewNwQJ90 17. OSMANLI’DA iLiMLER DiZiSi 13 – isamveri.org, https://isamveri.org/pdfdrg/D271840/2018/2018_DHULSTERK.pdf 18. Balaibalan: An Artificial Islamic Language? – Brill, https://brill.com/downloadpdf/journals/eurs/18/1/article-p42_4.xml 19. Balaibalan: An Artificial Islamic Language? in – Eurasian Studies – Brill, https://brill.com/abstract/journals/eurs/18/1/article-p42_4.xml 20. Häberl, Charles G. – African, Middle Eastern, and South Asian Languages and Literatures, https://www.amesall.rutgers.edu/people/fac-staff/people-details/30-core-faculty/99-charles-haberl 21. Häberl, Charles – Religion – Rutgers University, https://religion.rutgers.edu/people/core-faculty/people/303-graduate/1028-haeberl-charles

, , , ,

Yorum bırakın

Ji nivîsên nû agahdar be!

Niha bibe abone da ku xwendina xwe bidomînî û bigihîjî hemû arşîvê.

Xwendinê bidomîne