Serdema Zêrîn a Îslamê

Zanist, Felsefe û Huner di Serdema Zêrîn a Îslamê de (Sedsalên 8-14an) û Bandora wê li ser Rojava: Navendên wekî Bexda û Kurtubayê di Matematîk, Pizîşkî, Astronomî, Felsefe û Hunerê de ji Ronesansa Ewropî re

Kurte

Ev gotara akademîk, serdema navbera sedsalên 8an û 14an, ku wek Serdema Zêrîn a Îslamê tê binavkirin, dinirxîne. Di vê heyamê de, cîhana Îslamê di warên zanist, felsefe û hunerê de geşedaneke bêhempa jiyaye. Navendên rewşenbîrî yên wekî Bexda û Kurtubayê (Cordoba) di pêşxistina matematîk, pizîşkî, astronomî, felsefe û hunerê de roleke sereke lîstine. Gotar bi taybetî li ser Beyt el-Hîkme (Mala Hîkmetê) ya li Bexdayê û hawîrdora rewşenbîrî ya li Kurtubayê disekine, ku çawa ev navend bûn qadên wergerandin û afirandina zanînê. Herwiha, ew keşf û dahênanên girîng ên zanyarên misilman di van waran de, wekî xebatên El-Xwarezmî di cebrê de, Îbn Sîna û El-Razî di pizîşkiyê de, El-Zehrawî di neştergeriyê de, Îbn el-Nefîs di keşfa gera xwînê ya pişikê de, Îbn el-Beytar di farmakolojiyê de, û pêşketinên di astronomiyê de bi rêya çavdêrîxane û amûrên nûjen, û herweha rexneyên li modelên Batlamyûsî ji aliyê El-Tûsî û Îbn el-Şatir ve, bi berfirehî vedikole. Di warê felsefeyê de, bandora wergera felsefeya Yewnanî û geşedana ekolên wekî Kelam, Felsefe (Meşşaî) û Îşraqî bi rêya fîlozofên wekî El-Kindî, El-Farabî, Îbn Sîna, El-Xezalî, Îbn Ruşd û Suhrewerdî têne şîrovekirin. Di dawiyê de, gotar rêyên veguhestina vê zanînê ji Ewropayê re, bi taybetî bi rêya Endulus, Sîcîlya, Seferên Xaçperestan û bazirganiyê, û bandora wê ya kûr li ser Ronesansa Ewropî û Şoreşa Zanistî dinirxîne. Armanc ew e ku xwendevan bi awayekî akademîk û bi delîlan li ser girîngiya vê serdemê û mîrasa wê ya ji bo pêşketina mirovahiyê agahdar bibe.

Bêjeyên Sereke

Serdema Zêrîn a Îslamê, Bexda, Kurtuba, Beyt el-Hîkme, Wergerandin, Matematîk, Pizîşkî, Astronomî, Felsefeya Îslamî, Huner û Mîmarîya Îslamî, Bandora li ser Rojava, Ronesansa Ewropî, El-Xwarezmî, Îbn Sîna, Îbn Ruşd.

1. Pêşgotin

Serdema navbera sedsalên 8an û 14an di dîroka cîhana Îslamê de wek “Serdema Zêrîn” tê naskirin, heyameke ku tê de geşbûn û pêşketineke berbiçav di warên zanistî, rewşenbîrî û çandî de rû da. Ev serdem, ku bi kevneşopî ji damezrandina Xîlafeta Ebasî û paytextkirina Bexdayê dest pê dike heya êrîşên Moxolan û hilweşîna hin navendên rewşenbîrî didome, bû şahidê pêşketinên bingehîn di matematîk, astronomî, pizîşkî, felsefe û hunerê de ku ne tenê li ser cîhana Îslamê, lê herwiha li ser pêşketina şaristaniya cîhanê, bi taybetî li ser Ronesansa Ewropî, bandoreke kûr hiştin.

Pênasekirina Serdema Zêrîn a Îslamê: Kronolojî, Erdnîgarî û Taybetmendiyên Sereke

Serdema Zêrîn a Îslamê, bi giştî ji sedsala 8an heya sedsala 14an dirêj dibe, her çend hin dîroknas destpêk û dawiya wê cuda dinirxînin. Ji aliyê erdnîgarî ve, ev serdem qadeke berfireh ji Endulusê (Îspanyaya Îslamî) li rojava bigire heya Faris û Asyaya Navîn li rojhilat di nav xwe de dihewand. Taybetmendiyên sereke yên vê serdemê geşbûneke mezin a çandî û rewşenbîrî, berfirehbûna bilez a împaratoriya Îslamê, damezrandina Xîlafeta Ebasî û bandora girîng a çanda Farisî bûn. Di vê heyamê de, nirxek bilind ji zanîn û perwerdehiyê re dihat dayîn. Destpêka serdemê bi gelemperî bi xelîfeyê Ebasî Harûn El-Reşîd (786–809) û vekirina Beyt el-Hîkme (Mala Hîkmetê) li Bexdayê ve tê girêdan, ku zanyar ji deverên cihê yên cîhanê bi paşxanên çandî yên cuda dihatin vexwendin da ku hemû zanîna klasîk a cîhanê wergerînin zimanê Erebî. Dawiya serdemê jî bi awayên cuda tê pênasekirin; hin kes wê bi dagirkirina Bexdayê ji aliyê Moxolan ve di sala 1258an de, hinên din jî bi temambûna Reconquista ya Xiristiyanan li Mîrîtiya Granadayê li Endulusê di sala 1492an de didin destnîşankirin.

Hawîrdora Rewşenbîrî: Lihevcivîna Çandan û Hewldana ji bo Zanînê

Cîhana Îslamê di vê serdemê de bûbû navendek ji bo lihevcivîna çand û kevneşopiyên kevnar ên wekî Yewnanî, Romanî, Farisî, Çînî, Hindî, Misrî û Fenîqî. Ev yek hawîrdorek afirand ku tê de fikrên cihêreng dihatin guftûgokirin û zanîna heyî dihat pêşxistin. Piştgiriya xelîfeyan, wekî Harûn El-Reşîd û El-Me’mûn, û nirxa ku civakê dida zanyar û fêrbûnê, roleke girîng di vê geşbûnê de lîst. Destpêkirina bikaranîna kaxezê, ku ji Çînê hatibû wergirtin, di sedsala 8an de li herêmên misilman belav bû û piştre di sedsala 10an de gihişt Îspanyayê û Ewropayê; ev yek bandorek demokratîk li ser agahdarî û hilberîna pirtûkan kir. Ev serdem ne tenê wekî heyameke parastina zanîna kevnar, lê herwiha wekî heyameke afirandina zanîna nû û orîjînal jî tê dîtin. Zanyarên misilman ne tenê werger dikirin, lê li ser van wergeran şirove dinivîsandin, wan rexne dikirin û zanîna nû li ser ava dikirin. Ev geşedana rewşenbîrî ne tenê encama hewldanên Ereb bû; berevajî, ew xebateke pirçandî û piretnîkî bû ku tê de zanyarên Faris, Xiristiyan, Cihû, Sabî û yên din beşdar bûn. Ji ber vê yekê, binavkirina “Îslamî” ji bo Serdema Zêrîn bêtir çarçoveya çandî û siyasî ya serdest nîşan dide, ne ku bi eslê xwe hemû zanîn bi awayekî teng Erebî an dînî bû. Ev têgihiştin dijberî vegotinên hêsan derdikeve û girîngiya hevdengiya navçandî di geşkirina pêşketinên rewşenbîrî de radixe ber çavan.

Tez: Serdema Zêrîn a Îslamê wekî heyameke nûjeniya kûr a zanistî, felsefî û hunerî, û bandora wê ya veguherîner li ser Ronesansa Ewropî

Ev gotar dê amaje bike ku Serdema Zêrîn a Îslamê ne tenê heyameke parastina mîrasa kevnar bû, lê di heman demê de serdemeke dahênan û afirîneriya bêhempa bû ku di warên zanist, felsefe û hunerê de pêşketinên bingehîn bi xwe re anî. Wekî din, dê were nîşandan ku ev destkeftî bi rêyên cuda gihiştine Ewropayê û bandorek kûr û veguherîner li ser Ronesansa Ewropî û Şoreşa Zanistî kirine, û bi vî awayî bingeha zanista modern danîne. Îstîqrara siyasî û geşbûna aborî di bin desthilatdariya Ebasî ya destpêkê de, ligel çandeke xurt a piştgiriyê û hebûna teknolojiyên nû yên wekî kaxezê, zemîneke guncan ji bo geşbûna hewldanên rewşenbîrî afirand. Ev faktor rasterast îmkan dan û lez dan tevgera wergerandinê û lêkolînên orîjînal, ku bingeha pêşketinên zanistî û felsefî yên vê serdemê pêk anîn.

2. Navendên Rewşenbîrî yên Ronakbîr

Di Serdema Zêrîn a Îslamê de, çend bajar derketin pêş wek navendên sereke yên zanîn û çandê. Ji vana, Bexda û Kurtuba (Cordoba) xwedî cihekî taybet bûn, her yek bi awayê xwe beşdarî geşedana rewşenbîrî ya serdemê bû.

2.1. Bexda: Dilê Xîlafeta Ebasî û Mala Hîkmetê

Damezrandina Bexdayê wek Paytexta Rewşenbîrî: Bexda, ku di sala 762an a Zayînî de ji aliyê Xelîfe El-Mensûr ve hate damezrandin, zû bû navenda siyasî, aborî û çandî ya Xîlafeta Ebasî. Cihê wê yê stratejîk li ser Çemê Dîcleyê û li ser rêyên bazirganiyê, bazirganî û danûstandina fikran hêsan kir. Bexda bû navenda sereke ya rewşenbîrî ji bo zanist, felsefe, pizîşkî û perwerdehiyê di Serdema Zêrîn de. Ev bajar ne tenê navendeke siyasî bû, lê herwiha qadeke kişandina zanyar, fîlozof û hunermendan ji çar aliyên cîhanê bû.
Beyt el-Hîkme (Mala Hîkmetê): Navendek Wergerandin, Zanyarî û Keşfê: Beyt el-Hîkme, ku di destpêkê de di dema Harûn El-Reşîd de wek pirtûkxaneyekê dest pê kir, di dema Xelîfe El-Me’mûn de gihişt asta akademiyeke mezin. Ew ne tenê pirtûkxaneyek bû; ew navendeke nûjenî û afirîneriyê bû ku pêşketinên girîng di warên cuda yên zanînê de hilberand. Fonksiyonên wê pirtûkxane, enstîtuya wergerandinê, akademî û çavdêrîxaneyek bûn. Beyt el-Hîkme zanyar ji paşxanên çandî û dînî yên cihêreng kişandin; Xiristiyan, Cihû, Sabî û Faris ligel misilmanan dixebitîn. Zanyar baş dihatin mûçekirin û piştgirîkirin, ku ev yek teşwîqeke mezin bû ji bo lêkolînê. Kesayetên girîng ên ku bi Beyt el-Hîkme re têkildar bûn El-Xwarezmî, Huneyn îbn Îshaq û birayên Benû Mûsa bûn. Sazîbûna zanînê bi rêya van saziyan faktoreke krîtîk bû di pêşketin û belavbûna sîstematîk a zanist û felsefeyê de. Van saziyan çavkanî (pirtûk, amûr), fînansman (patronaj), hawîrdorên hevkarî (zanyarên ji paşxanên cihêreng), û bernameyên fêrbûn/lêkolînê yên birêkûpêk peyda dikirin. Ev modela sazûmankirî ya fêrbûn û lêkolînê, bi taybetî têgeha zanîngeh û navendên lêkolînê yên pispor, bandorek mayînde hişt û bandor li pêşkeftina saziyên bi vî rengî li Ewropayê kir.
Tevgera Wergerandina Greko-Erebî: Parastin û Pêşxistina Zanîna Kevnar: Yek ji stûnên sereke yên Serdema Zêrîn tevgera wergerandinê bû, ku tê de bi awayekî sîstematîk berhemên Yewnanî, Farisî, Suryanî û Sanskrîtî bo Erebî hatin wergerandin. Ev tevger bi taybetî li Beyt el-Hîkme bi awayekî birêkûpêk dihat meşandin. Werger ne tenê li ser felsefeyê (Arîstoteles, Platon) û pizîşkiyê (Galen, Hîpokrates) bû, lê herwiha matematîk (Oklîdês, Batlamyûs) û astronomî (Batlamyûs) jî di nav xwe de dihewand. Rêbazên wergerandinê gelek caran wergerandina ji Yewnanî bo Suryanî û piştre bo Erebî, an jî rasterast ji Yewnanî dihewand. Wergerkarên sereke yên wekî Huneyn îbn Îshaq û ekola wî rêbazên wergerandinê yên pêşketî pêş xistin. Ev tevger ne tenê zanîna kevnar a ku li Ewropayê winda bibû parast, lê ew ji zanyarên Îslamê re jî destnîşan kir da ku li ser bixebitin û wê pêş bixin, û bi vî awayî bingeha veguhestina wê ya paşê ji Rojava re danî. Tevgera wergerandinê ne tenê veguhestineke yekalî ji Yewnanî bo Erebî bû, lê pêvajoyeke danûstandinê bû ku tê de gelek ziman (Suryanî, Pehlewî, Sanskrît) û gelek qonax beşdar bûn, û bingeha hawîrdoreke rewşenbîrî ya bi rastî kozmopolît danî. Ev pêvajoya pirzimanî û pirqonaxî toreke tevlihev a zanyar û nivîsan nîşan dide, ku materyalê wergerandî bi şirove û şîroveyên cihêreng dewlemend kir.
2.2. Kurtuba: Şewqa Endulusê ya Zanistî û Çandî

Zindîbûna Rewşenbîrî: Pirtûkxane, Medrese û Bîmaristan: Kurtuba, paytexta Endulusê (Îspanyaya Îslamî), bû navendeke rewşenbîrî ya sereke li cîhana Îslamî ya rojava, ku bi Bexdayê re dikaribû bikeve pêşbaziyê. Di bin desthilatdariya Emewiyan de, Kurtuba geşbûneke çandî û zanistî ya mezin jiyan kir. Gelek pirtûkxane hatin damezrandin, di nav de pirtûkxaneya navdar a Xelîfe El-Hekem II, ku tê texmînkirin 400,000 cild pirtûk tê de hebûn. Medreseyên wekî Medreseya Kurtubayê xwendekar ji paşxanên cihêreng dikişandin. Herwiha, li bajêr gelek nexweşxane (bîmaristan) hebûn; El-Meqerî behsa 50 bîmaristanên çalak dike. Ev sazî ne tenê navendên fêrbûn û dermankirinê bûn, lê di heman demê de sembolên pêşketina çandî ya Endulusê bûn.
Zanyarên Sereke yên Endulusî û Bandorê Wan: Endulus gelek zanyarên navdar derxistin holê. Di nav wan de El-Zehrawî (Ebûlqasim El-Zehrawî) di warê neştergeriyê de bi kitêba xwe ya El-Tesrîf navdar bû. Îbn Ruşd (Averroes) ne tenê di felsefeyê de, lê di pizîşkiyê de jî xwedî bandor bû. Mesleme El-Mecrîtî di matematîk û astronomiyê de, û El-Zerqalî (Arzachel) di çêkirina amûrên astronomîk ên rast de (wekî astrolaba gerdûnî ya bi navê “Sefîha”) pêşeng bûn. Xebatên van zanyaran gelek caran li ser bingeha zanîna Rojhilata Îslamê ava dibûn, lê di heman demê de bandorên orîjînal jî pêşkêş dikirin.

Aşağıdaki tablo, navendên rewşenbîrî yên Bexda û Kurtubayê dide ber hev:

Tablo 1: Berhevdana Navendên Rewşenbîrî: Bexda û Kurtuba

Taybetmendî	Bexda (Xîlafeta Ebasî)	Kurtuba (Endulus)
Saziyên Sereke	Beyt el-Hîkme, Çavdêrîxaneya Şemmasiye û Qasiyûn, Bîmaristan	Pirtûkxaneya El-Hekem II, Medreseya Kurtubayê, Gelek Bîmaristan
Heyama Bandora Herî Zêde	Sedsalên 8an – 10an (Destpêka Ebasî)	Sedsalên 10an – 11an (Xîlafeta Kurtubayê)
Warên Sereke yên Bandorê	Wergerandin (Yewnanî, Farisî, Hindî), Matematîk, Astronomî, Pizîşkî, Felsefe	Pizîşkî (bi taybetî neştergerî), Felsefe, Astronomî, Matematîk, Botanîk, Çandinî
Zanyarên Navdar	El-Xwarezmî, Birayên Benû Mûsa, Huneyn îbn Îshaq, El-Kindî, El-Razî, El-Farabî, Îbn Sîna	El-Zehrawî, Îbn Ruşd, Mesleme El-Mecrîtî, El-Zerqalî, Îbn El-Beytar, Îbn Tufeyl
Rêyên Sereke yên Veguhestinê ji Ewropayê re	Bi giranî bi rêya Sîcîlya û Seferên Xaçperestan, û paşê wergerên ji Endulusê	Rasterast bi rêya Îspanya (Toledo), û Sîcîlya

Ev berhevdana hanê nîşan dide ku her du navend, tevî cudahiyên xwe yên erdnîgarî û siyasî, di pêşxistina mîrasa zanistî û felsefî ya Serdema Zêrîn de roleke temamker lîstine. Zanîna ku li van navendan hate hilberandin û parastin, paşê bû bingehek girîng ji bo geşedana rewşenbîrî li Ewropayê.

3. Serkeftinên Zanistî yên Serdema Zêrîn

Serdema Zêrîn a Îslamê di warên cuda yên zanistê de bû şahidê pêşketin û dahênanên girîng. Zanyarên misilman ne tenê zanîna kevnar parastin û wergerandin, lê di heman demê de ew berfireh kirin û gelek keşfên nû kirin. Pêdiviyên pratîkî yên wekî diyarkirina Qibleyê, salnameya ji bo pîrozkirinên dînî, pizîşkî ji bo tenduristiya giştî, û matematîk ji bo bazirganî û mîrasê, ligel meraqa rewşenbîrî ya pak, gelek caran ajokara van pêşketinên zanistî bûn.

3.1. Matematîk: Ji Cebrê heta Jimarên Erebî

El-Xwarezmî û Bingehên Cebrê: Muhemmed îbn Mûsa El-Xwarezmî, ku di destpêka sedsala 9an de li Beyt el-Hîkme ya Bexdayê dixebitî, bi kitêba xwe ya bi navê El-Kitab el-muxteser fî hîsab el-cebr we’l-muqabele (Kitêba Kurt li ser Hesabkirina bi Temamkirin û Hevsengiyê) cebrê wek dîsîplîneke matematîkî ya serbixwe damezrand. Peyva “cebr” bi xwe ji “el-cebr” a di sernavê kitêba wî de tê. El-Xwarezmî rêbazên sîstematîk ji bo çareserkirina hevkêşeyên yekem û duyem (lîneer û kuadratîk) pêşkêş kir. Xebata wî zanîna heyî ya Babîlî, Hindî û Yewnanî sentez kir û çarçoveyeke nû ya sîstematîk pêşkêş kir.
Pejirandin û Belavbûna Jimarên Hindî-Erebî: El-Xwarezmî di popûlerkirina sîstema jimareyî ya Hindî (tevî sifirê) de li cîhana Îslamê roleke bingehîn lîst. Ev jimar, ku paşê li Ewropayê wek “jimarên Erebî” hatin naskirin, hesabkirin şoreş kirin û bingeha arîtmetîka modern danîn. Bikaranîna sifirê û nirxa pozîsyonel a jimaran hesabên tevlihev hêsantir kirin.
Pêşketinên di Trîgonometrî (El-Betanî, Ebû El-Wefa) û Geometrîyê de: Di warê trîgonometriyê de pêşketinên mezin çêbûn. Fonksiyonên trîgonometrîk ên wekî sînus, kosînus, tanjant, kotanjant, sekant û kosekant hatin pêşxistin an jî bikaranîna wan berfirehtir bû. El-Betanî (Albategnius), ku di sedsala 10an de xebitî, di hesabên xwe yên astronomîk ên rast de trîgonometrî bi kar anî û ew pêş xist; wî dirêjahiya sala rojê û pêşveçûna ekinoksan bi awayekî rast diyar kir. Ebû El-Wefa El-Bûzcanî (sedsala 10an) di trîgonometriya sferîk de dahênanên girîng kir, tabloyên sînus û tanjantê berhev kir, fonksiyonên sekant û kosekantê dan nasîn û gelek nasnameyên trîgonometrîk îsbat kirin. Di warê geometriyê de, zanyarên misilman xebatên Oklîdês lêkolîn kirin û pêş xistin. Hunera mozaîkê ya Îslamî jî, bi qalibên xwe yên geometrîk ên tevlihev, pêşbîniya geometriya hema-krîstalîn kir, ku bi sedsalan şûnde dê bihata keşfkirin.

Aşağıdaki tablo, matematîkzanên sereke yên Îslamî û bandorên wan ên mezin nîşan dide:

Tablo 2: Matematîkzanên Sereke yên Îslamî û Bandorên Wan ên Mezin

Matematîkzan (Dîrok)	Berhem(ên) Sereke	Bandorên Sereke (mînak, Cebr, Trîgonometrî, Jimar, Geometrî)	Girîngî/Bandor
El-Xwarezmî (nêz. 780–850)	El-Cebr we’l-Muqabele, Kitab el-Cem’ we’t-Tefrîq bi Hîsab el-Hind	Damezrînerê Cebrê, popûlerkirina jimarên Hindî (Erebî) û sifirê, algorîtma	Bingeha cebrê ya modern danî; şoreş di hesabkirinê de kir.
El-Betanî (nêz. 858–929)	Kitab ez-Zîc es-Sabî	Pêşxistina trîgonometriyê (sînus, kosînus, tanjant), hesabên astronomîk ên rast (sala rojê, pêşveçûna ekinoksan)	Bandorek mezin li ser astronomiya Ewropî kir; Kopernîk ji xebatên wî sûd wergirtiye.
Ebû El-Wefa El-Bûzcanî (940–998)	Elmacest, Kitab fî ma yehtacû ileyh el-kûttab we’l-ûmmal min îlm el-hîsab	Pêşxistinên girîng di trîgonometriya sferîk de, danasîna fonksiyonên sekant û kosekant, tabloyên sînus û tanjantê, bikaranîna jimarên neyînî	Xebatên wî di trîgonometriyê de ji bo astronomiyê pir girîng bûn.
Umer Xeyam (1048–1131)	Rîsale fî’l-Berahîn ela Mesail el-Cebr we’l-Muqabele	Çareserkirina hevkêşeyên kubîk bi rêbaza geometrîk, xebat li ser postulata paralel a Oklîdês, salnameya Celalî	Bandorên girîng ji teoriya hevkêşeyan û geometriya ne-Oklîdêsî re.
El-Bîrûnî (973–1048)	Qanûn el-Mesûdî, Tahqîq ma li’l-Hind	Bikaranîna rêbazên trîgonometrîk di jeodeziyê de (hesabkirina dora erdê), teoriya jimaran, geometrî	Yek ji zanyarên herî mezin ê serdemê, xebatên wî yên matematîkî bi astronomî û fîzîkê re entegre bûn.
Sabît îbn Qura (nêz. 826–901)	Werger û şiroveyên li ser Oklîdês û Arşîmed	Giştîkirina teorema Pîtagorasê, xebat li ser jimareyên dostane, teoriya jimaran, geometrî	Wergerên wî yên matematîkî ji bo veguhestina zanîna Yewnanî girîng bûn.

3.2. Pizîşkî: Nûjeniyên di Şîfa û Tenduristiyê de

Avakirin li ser Mîrasên Kevnar: Zanyarên Îslamî zanîna pizîşkî ya Yewnanî (Hîpokrates, Galen), Hindî û Farisî pejirandin û berfireh kirin. Wan ev zanîn bi awayekî sîstematîk organîze kirin û bi tecrûbe û çavdêriyên xwe dewlemend kirin.
Berhemên Ensîklopedîk: Qanûna Îbn Sîna û El-Hawî ya El-Razî: Ebû Bekir Muhemmed îbn Zekeriya El-Razî (Rhazes) (nêz. 865–925) El-Hawî fî el-Tibb (Kitêba Berfireh a Pizîşkiyê) nivîsand, ku ensîklopediyeke pizîşkî ya berfireh bû. Wî herwiha nexweşiyên sûrinc û sorikê ji hev cuda kir û li ser pizîşkiya zarokan û nexweşiyên neuropsîkiyatrîk nivîsî. Îbn Sîna (Avicenna) (nêz. 980–1037) bi kitêba xwe El-Qanûn fî el-Tibb (Qanûna Pizîşkiyê) navdar e. Ev berhem, ku kodîfîkasyoneke sîstematîk a zanîna pizîşkî ya serdemê bû, bi sedsalan li Ewropayê wek kitêba dersê ya standard a pizîşkiyê hate bikaranîn.
Pêşengiya Neştergeriyê: El-Zehrawî û Amûrên Wî: Ebû El-Qasim El-Zehrawî (Abulcasis) yê Kurtubayî (nêz. 936–1013) bi kitêba xwe Kitab el-Tesrîf limen ecize an el-Te’lîf (Rêbaz ji bo Kesê ku Nikare Kitêban Binivîse), ensîklopediyeke pizîşkî ya 30 cildî ku beşa herî girîng a wê li ser neştergeriyê bû, tê naskirin. Wî zêdetirî 200 amûrên neştergeriyê danasîn û nexş kirin, ku gelek ji wan dahênanên wî bi xwe bûn (wekî forseps, skalpel, bikaranîna rûviya pisîkê ji bo dirûtina navxweyî). El-Zehrawî di warên neuroşirurjî, kauterîzasyon, ortopedî û dermankirina hemofîlî û ducaniya derveyî malzarokê de teknîkên pêşeng pêş xistin.
Keşfên di Anatomiyê de: Îbn El-Nefîs û Gera Xwînê ya Pişikê: Îbn El-Nefîs (1213–1288) teoriya Galen a derbasbûna xwînê di navbera beşên dil de red kir. Wî bi awayekî rast gera xwînê ya pişikê (herikîna xwînê ji pişika rastê ya dil ber bi pişikan û ji wir jî ber bi pişika çepê ya dil) danasand. Herwiha, wî hebûna kapîlerên pişikê pêşbînî kir, ku ev keşf bi 400 salan berî Marcello Malpighi bû. Ev yek ji keşfên orîjînal ên herî girîng ên serdemê ye.

Ji bo têgihiştineke baştir a keşfa Îbn El-Nefîs, em dikarin modelek şematîk biafirînin ku modela wî bi ya Galen re bide ber hev:

Şemaya 1: Berhevdana Modela Gera Xwînê ya Galen û Îbn El-Nefîs

Nîşe ji bo çêkirina şemayê: Divê du şemayên paralel werin çêkirin.

Şemaya Galen: Divê nîşan bide ku xwîn ji pişika rastê ya dil rasterast di navbera dîwarê dil (septum) de bi rêya “kunên nedîtbar” derbasî pişika çepê dibe.
Şemaya Îbn El-Nefîs: Divê nîşan bide ku xwîn ji pişika rastê ya dil diçe pişikan, li wir tê paqijkirin (oksîjenkirin), û piştre vedigere pişika çepê ya dil. Divê were tekezkirin ku di navbera her du pişikên dil de derbasbûneke rasterast tune ye û pişik di vê gerê de roleke navendî dilîzin. Herwiha, divê îşaret bi pêşbîniya kapîleran di navbera damarên pişikê (arterya û vena pulmonalîs) de were kirin.

Ev berhevdana dîtbarî dê cûdahiya bingehîn a di navbera her du modelan de û girîngiya keşfa Îbn El-Nefîs bi awayekî zelal nîşan bide.

* Farmakolojî û Botanîk: Xebatên Îbn El-Beytar: Îbn El-Beytar ê ji Malagayê (nêz. 1197–1248) bi kitêba xwe Kitab el-Camî fî el-Edwiye el-Mufrede (Kitêba Berfireh a Derman û Xwarinên Hêsan) navdar e. Di vê berhemê de, wî zêdetirî 1400 madeyên dermanî danasandin, ku nêzîkî 300 ji wan keşfên nû bûn. Wî di lêkolîna nebat û dermanan de girîngî da çavdêriya empirîk û metodolojiya zanistî. Wî li ser rûnên bingehîn û nebatên wekî Hindiba (ji bo taybetmendiyên dij-penceşêrê) lêkolîn kir.

* Sîstema Bîmaristanan: Nexweşxane wek Navendên Lênêrîn û Fêrbûnê: Li bajarên mezin ên wekî Bexda, Kurtuba û Qahîreyê nexweşxaneyên birêkûpêk (bîmaristan) hatin damezrandin. Van nexweşxaneyan taybetmendiyên wekî beşên cuda ji bo nexweşiyên cihê, perwerdehiya pizîşkî ji bo bijîşkan, dermanxane, pirtûkxane û muameleya mirovane ya bi nexweşan re, tevî nexweşên derûnî, dihewandin. Bîmaristan bi rêya weqfên xêrxwaziyê dihatin fînansekirin û ji bo nexweşxaneyên Ewropî yên paşê bûn model.

3.3. Astronomî: Nexşekirina Gerdûnê

Çavdêrîxane (Meraxe, Bexda, Şam) û Teknîkên Çavdêriyê: Damezrandina çavdêrîxaneyên pêşketî, ku gelek caran ji aliyê dewletê ve dihatin piştgirîkirin, yek ji taybetmendiyên girîng ên astronomiya Îslamî bû. Çavdêrîxaneyên Şemmasiye (Bexda, 827) û Qasiyûn (Şam, 828) di bin Xelîfe El-Me’mûn de hatin avakirin. Çavdêrîxaneya Meraxeyê (sedsala 13an) di bin rêveberiya Nesîredîn El-Tûsî de, bû navendeke lêkolînê ya mezin ku tê de amûrên pêşketî û pirtûkxaneyeke mezin hebûn. Li van çavdêrîxaneyan çavdêriyên sîstematîk û rast ên gerstêrk û stêrkan dihatin kirin, ku ev yek rê li ber amadekirina tabloyên astronomîk ên nûjenkirî (Zîc) vekir. Pêşketina amûrên çavdêriyê yên rast û çavdêrîxaneyên taybet rasterast bû sedema pêşketinên di teoriya astronomîk de û rexnekirina modelên Batlamyûsî yên demdirêj.
Dahênanên di Amûrên Astronomîk de (Astrolab, Kuadrant): Amûrên wekî astrolab (ji bo diyarkirina dem, firehî, Qible, cihê stêrkan), kuadrant, sfera armîlarî û globusên esmanî hatin safîkirin û pêşxistin. El-Xucendî sekstanteke mezin çêkir; El-Zerqalî “Sefîha” (astrolaba gerdûnî) dahênand. Van amûran hem ji bo çavdêriya zanistî hem jî ji bo hewcedariyên pratîkî yên wekî diyarkirina dema nimêjê û rêberiya rêwîtiyê pir girîng bûn.
Li Dijî Batlamyûs Derketin: Modelên Nû yên Gerstêrkan (El-Tûsî, Îbn El-Şatir): Rexneyên li modelên jeosentrîk ên Batlamyûs ji ber nerastî û nakokiyên wan zêde bûn. Nesîredîn El-Tûsî “cotê Tûsî” dahênand, amûreke matematîkî ji bo ravekirina tevgera gerstêrkan bêyî ekwanta Batlamyûs. Îbn El-Şatir modelên heyvê û gerstêrkan safî kirin, ku gelek dişibin modelên Kopernîkî. Van xebatan rê li ber têgihiştineke nû ya gerdûnê vekirin.
Bandorên Din ên Astronomîk: El-Betanî: Diyarkirina rast a sala rojê, pêşveçûna ekinoksan, meyla ekliptîkê. El-Bîrûnî: Zivirîna erdê û dora wê, arasteya Qibleyê, berhemên astronomîk ên berfireh. El-Sûfî: Kitab Suwer el-Kewakib es-Sabîte (Kitêba Stêrkên Sabît) bi cih, mezinahî û rengên stêrkan. El-Ferxanî: Xebat li ser astrolabê û kozmografiyê.

Aşağıdaki tablo, astronomên sereke yên Îslamî, çavdêrîxane/amûrên wan, û keşfên wan ên sereke nîşan dide:

Tablo 3: Astronomên Sereke yên Îslamî, Çavdêrîxane/Amûrên Wan, û Keşfên Wan ên Sereke

Astronom (Dîrok)	Çavdêrîxane/Amûrên Têkildar	Keşf/Bandorên Sereke (mînak, Modelên Gerstêrkan, Kataloga Stêrkan, Bikaranînên Trîgonometrîk, Pîvandina Erdê)	Berhem(ên) Sereke
El-Betanî (nêz. 858–929)	Çavdêrîxaneya Reqayê (gumanbar), Amûrên çavdêriyê yên şexsî	Dirêjahiya sala rojê, pêşveçûna ekinoksan, meyla ekliptîkê, pêşxistina trîgonometriyê	Kitab ez-Zîc es-Sabî
El-Bîrûnî (973–1048)	Amûrên jeodezîk û astronomîk ên şexsî	Dora erdê, zivirîna erdê (hipotez), arasteya Qibleyê, hîdrostatîk	Qanûn el-Mesûdî, Tahdîd Nihayat el-Emakin
El-Sûfî (903–986)	Amûrên çavdêriyê yên şexsî	Kataloga stêrkan bi mezinahî û rengan, çavdêriya galaksiya Andromeda	Kitab Suwer el-Kewakib es-Sabîte
El-Ferxanî (sedsala 9an)	Çavdêrîxaneyên di bin El-Me’mûn de (Şemmasiye, Qasiyûn)	Pîvandina dora erdê, xebat li ser astrolabê, kurteya Elmacesta Batlamyûs	Cewami’ Îlm en-Nucûm
El-Zerqalî (nêz. 1029–1087)	Çavdêrîxaneya Tuleytulayê (gumanbar), Sefîha (Astrolaba Gerdûnî)	Tabloyên Tuleytulayê, pêşxistina amûrên astronomîk, çavdêriya tevgera afelê ya rojê	Tabloyên Tuleytulayê
Nesîredîn El-Tûsî (1201–1274)	Çavdêrîxaneya Meraxeyê	Cotê Tûsî, rexneya modela Batlamyûs, Zîc-î Îlxanî, pêşxistina trîgonometriyê	Et-Tezkîre fî Îlm el-Hey’e, Zîc-î Îlxanî
Îbn El-Şatir (1304–1375)	Çavdêrîxaneya Şamê (gumanbar), Amûrên çavdêriyê yên şexsî	Modelên heyvê û gerstêrkan ên ne-Batlamyûsî, ku dişibin modelên Kopernîkî	Nîhayet es-Sûl fî Teshîh el-Usûl

4. Felsefeya Îslamî ya Klasîk: Lêgerîna li Heqîqetê

Felsefeya Îslamî ya klasîk, ku di Serdema Zêrîn de geş bû, bi asîmîlekirin û sentezkirina felsefeya Yewnanî, bi taybetî ya Arîstoteles, Platon û Neoplatonîstan, ligel pirs û pirsgirêkên teolojîk û giyanî yên Îslamê, pêş ket. Ev pêvajo ne tenê wergerandineke pasîf bû, lê di heman demê de şirovekirin, rexnekirin û berfirehkirineke çalak bû ku rê li ber ekol û nêrînên felsefî yên orîjînal vekir.

Asîmîlekirin û Sentezkirina Felsefeya Yewnanî: Li Beyt el-Hîkme û navendên din ên rewşenbîrî, berhemên felsefî yên Yewnanî bi awayekî berfireh hatin wergerandin Erebî. Fîlozofên misilman bi awayekî rexneyî bi van fikran re ketin têkiliyê û hewl dan ku wan bi prensîbên Îslamê re li hev bînin, ku ev yek bû sedema sentezên felsefî yên yekta. Mînak, têgehên wekî Afirîner, giyan, aqil û sedemkarî di çarçoveyeke nû de hatin şîrovekirin. Ev pêvajoya wergerandin û asîmîlekirinê bingeha ferhengok, têgeh û pirsgirêkên felsefî ji bo fîlozofên Îslamî peyda kir, ku wan paşê ev mîras di diyalogê de bi fikarên teolojîk û giyanî yên Îslamî re adapte kir, rexne kir û berfireh kir.
Cerdevanên Felsefî yên Sereke: Kelam, Felsefe (Meşşaî) û Îşraq (Ronahîparêzî):

Kelam (Teolojiya Diyalektîk): Tevgereke teolojîk a destpêkê bû ku bi armanca parastina doktrînên Îslamî bi bikaranîna argumanên rasyonel derket holê. Mu’tezîle, yek ji ekolên sereke yên Kelamê, girîngî dida aqil, yekîtî û edaleta Xwedayî, îradeya azad û afirandîbûna Quranê. Eş’erîtî, wek bersivek ji Mu’tezîleyê re, hewl da ku hevsengiyekê di navbera aqil û wehyê de bibîne.
Felsefe (Eşkola Meşşaî/Perîpatetîk): Bi giranî di bin bandora Arîstoteles û Neoplatonîzmê de bû. Kesayetên sereke yên vê ekolê El-Kindî, El-Farabî, Îbn Sîna (Avicenna) û Îbn Ruşd (Averroes) bûn. Wan bi giranî li ser mentiq, metafizîk, etîk, felsefeya xwezayî û psîkolojiyê xebitîn.
Îşraq (Ronahîparêzî): Ji aliyê Suhrewerdî ve hate damezrandin, girîngî dida têgihîştina mîstîk (keşf, zewq) û “zanîna bi amadebûnê” (îlm el-hudûrî) ligel aqil. Metafizîka Ronahiyê (Nûr el-Enwar, hiyerarşiyên ronahiyê) bingeha vê ekolê pêk dianî. Îşraqî sentezek ji felsefeya Platonîk, Zerdeştî û Sufîzmê ligel felsefeya Îbn Sînayî bû.
Fîlozofên Bandorker û Doktrînên Wan (Xweda, Giyan, Aqil, Sedemkarî, Aqil û Wehy):

El-Kindî (nêz. 801–873): “Fîlozofê Ereban.” Parêzvaniya entegrasyona felsefeya Yewnanî bi ramana Îslamî re dikir. Argumanên wî yên li ser afirandina cîhanê ex nihilo (hudûs) , teoriya wî ya li ser nemiriya giyanê û fakulteyên wê (aqilê potansiyel, aktuel, destketî; xeyal) , û nêrînên wî yên li ser têkiliya di navbera zanîna pêxemberî (xewn) û zanîna felsefî de girîng in. Metafizîka wî li ser Xweda wek Yekê Rastîn û Sedema Yekemîn disekinî.
El-Farabî (nêz. 872–950): “Mamosteyê Duyemîn.” Felsefeya Platonîk û Arîstotelîk bi ramana Îslamî re sentez kir. Metafizîka wî ya emanasyonê (teoriya Sudûrê): Hebûna Yekemîn/Pêwîst, Deh Aqil, sferên esmanî. Teoriya wî ya aqil: potansiyel, aktuel, destketî, Aqilê Çalak. Felsefeya wî ya siyasî: El-Medîne el-Fadîle (Bajarê Qenc), rola fîlozof-padişah/pêxember, bextewariya civakî.
Îbn Sîna (Avicenna) (nêz. 980–1037): Sîstemeke felsefî ya berfireh ku Arîstotelîzm û Neoplatonîzmê entegre dike. Metafizîka wî: cudahiya di navbera cewher (mahiye) û hebûnê (wucûd) de; Xweda wek Hebûna Pêwîst (Wacib el-Wucûd). Emanasyona aqilan û sferan. Teoriya giyanê: afirandin, ne-maddîbûn, nemirî; argumana “Mirovê Bifir”. Mentiqa wî: mentiqa Îbn Sînayî wek pêşxistineke mentiqa Arîstotelîk.
El-Xezalî (nêz. 1058–1111): Rexne li fîlozofên Neoplatonîk ên Arîstotelîk (Felasîfe) di Tehafût el-Felasîfe (Bêserûberiya Fîlozofan) de, bi taybetî li ser mijarên wekî ezeliyeta cîhanê, zanîna Xweda ya li ser tiştên cüzî, û vejîna laşî. Nêrîna wî ya okazyonelîst a sedemkariyê. Entegrasyona felsefe, teolojî (Kelam) û Sufîzmê; guherîna epistemolojîk ber bi ezmûna mîstîk ve. Çarçoveya wî ya etîkî ku girîngiyê dide paqijkirina hundurîn û hezkirina Xweda.
Îbn Ruşd (Averroes) (1126–1198): “Şirovekar.” Parêzvanê dijwar ê felsefeya Arîstotelîk li dijî rexneya El-Xezalî di Tehafût et-Tehafût (Bêserûberiya Bêserûberiyê) de. Parêzvaniya lihevhatina aqil (felsefe) û wehyê (dîn) di Fesl el-Meqal (Gotara Diyarker) de. Şiroveyên wî yên berfireh li ser Arîstoteles (kurt, navîn, mezin) ku bandorek kûr li Skolastîzma Ewropî kir. Nêrînên wî yên li ser sedemkarî, ezeliyeta cîhanê, zanîna Xweda, û cewhera giyanê (yekîtiya aqilê maddî, rola Aqilê Çalak).
Suhrewerdî (nêz. 1154–1191): Damezrînerê felsefeya Îşraqî (Ronahîparêzî). Hîkmet el-Îşraq (Felsefeya Ronahiyê) wek şahesera wî. Metafizîka Ronahiyê: Nûr el-Enwar (Ronahiya Ronahiyan), Nûr Qahir (Ronahiyên Serdest), Nûr Mûdebbîr (Ronahiyên Rêvebir), Îsfahbed-ronahî. Hiyerarşiya hebûnê: rêzên vertîkal û horîzontal ên ronahiyan, astengên tarî (berzex). Epîstemolojî: Têgihîştina mîstîk (keşf, zewq), zanîna bi amadebûnê (îlm el-hudûrî), xwe-pêkanîn. Senteza aqil, wehy û kevneşopiyên hîkmetê yên kevnar (Yewnanî, Farisî/Zerdeştî, Sufî).

Felsefeya Îslamî bi danûstandineke dînamîk a di navbera rasyonalîzm (Felsefe), gotara teolojîk (Kelam) û mîstîsîzmê (Îşraqî û Sufîzm) de dihat nasîn, ku gelek caran rê li ber sentezên kûr û nîqaşên rexneyî vedikir ku rêça wê şekil dida. Ev dînamîzma navxweyî û tevlêbûna rexneyî, li şûna pabendbûna yekdestî bi yek doktrînê re, çavkaniyek jîndariya rewşenbîrî bû û rê li ber helwestên felsefî yên nazik vekir ku paşê dê şîroveyên cihêreng li Ewropayê teşwîq bike.

Ji bo têgihiştineke baştir a têkiliyên di navbera van ekol û fîlozofan de, nexşeyeke têgihîştî dikare were xêzkirin:

Şemaya 2: Nexşeya Têgihîştî ya Ekolên Sereke yên Felsefeya Îslamî û Nûnerên Wan ên Sereke

Nîşe ji bo çêkirina şemayê: Divê şemayek were çêkirin ku ekolên sereke (Kelam – Mu’tezîle, Eş’erî; Felsefe/Meşşaî; Îşraqî) nîşan bide. Tîrên ku bandoran nîşan didin (mînak, felsefeya Yewnanî bandor li Felsefe û Îşraqiyê dike). Fîlozofên sereke di bin her ekolê de bi dîrokên xwe yên texmînî werin rêzkirin. Xetên gengaz ên ku tevlêbûna rexneyî nîşan didin (mînak, El-Xezalî Felsefeyê rexne dike, Îbn Ruşd bersiv dide).

Ev nexşeya dîtbarî dê alîkariya xwendevan bike ku têkiliyên tevlihev ên di navbera ekol û fîlozofên cihêreng de bibîne û dînamîzma rewşenbîrî ya serdemê fam bike.

5. Huner û Mîmarî di Şaristaniya Îslamî de

Serdema Zêrîn a Îslamê ne tenê di warên zanist û felsefeyê de, lê di huner û mîmariyê de jî heyameke geşbûn û afirîneriyê bû. Hunera Îslamî, ku li ser erdnîgariyeke berfireh belav bûbû, taybetmendiyên estetîkî yên yekta pêş xistin ku hem baweriyên dînî hem jî kevneşopiyên çandî yên cihêreng nîşan didan. Mîmariya Îslamî jî, bi avahiyên xwe yên bi heybet û fonksiyonel, bû şahidê pêşketinên girîng.

5.1. Taybetmendiyên Estetîkî û Motîfên SerekeTaybetmendiyên sereke yên hunera Îslamî ev bûn:

Anîkonîzm di Çarçoveyên Dînî de: Ji ber fikarên li ser pûtperestiyê, di hunera dînî de, bi taybetî di mizgeftan de, ji teswîrkirina fîguran (mirov, ajal) dûr dihat sekinandin. Ev yek teşwîq da ku balê bikişînin ser formên razber û sembolîk.
Qalibên Geometrîk (Teselasyon): Nexşên tevlihev ên li ser bingeha prensîbên matematîkî (sîmetrî, dubarekirin, stêrk, polîgon, xetên lihevketî), ku cewhera bêsînor a Xweda û nîzama bingehîn a gerdûnê sembolîze dikirin.
Erebesk (Motîfên Nebatî û Gulî): Formên nebatî yên stîlîzekirî, pel û gulên lihevketî, ku gelek caran bi qalibên geometrîk û xetê re dihatin yekkirin da ku kompozîsyonên ahengdar û herikbar biafirînin, mezinbûn, nûbûn û bedewiya afirandinê sembolîze dikirin.
Xet (Kalîgrafî): Forma hunerî ya herî bi qîmet, ku nivîsara Erebî ji bo vegotina nivîsên dînî (bi taybetî Quran) û peyamên din bi awayekî hunerî bi kar dianî. Ew hem xwedî armanceke estetîk hem jî pêkhateyeke tilsimî ya bingehîn bû.
Giringîdana li Aheng, Nîzam û Yekîtiyê: Ev yek têgehên teolojîk nîşan dida. Hunera Îslamî, tevî ku li gorî herêm û serdeman cihêreng bû, van prensîbên estetîkî yên yekgirtî (anîkonîzm di hunera dînî de, qalibên geometrîk, erebesk, xet) nîşan dida ku cîhanbîniyeke hevgirtî ya ku bingeha xwe ji teolojiya Îslamê digire (wekî Tewhîd – yekîtiya Xweda, cewhera bêsînor a Xweda) nîşan dide. Ev yek nîşan dide ku çarçoveyeke dînî û felsefî ya hevpar çawa dikare kevneşopiyeke hunerî ya cihêreng û naskirî li seranserê qadên erdnîgarî û çandî yên berfireh biafirîne.
5.2. Geşedana Şaxên Hunerî

Xet (Kalîgrafî): Ji ber zimanê Erebî yê Quranê pir bi qîmet dihat dîtin. Şêwazên cuda yên nivîsê yên wekî Kûfî (goşeyî, ji bo Quranên destpêkê), Nesx (xwar, bi berfirehî dihat bikaranîn), û Sulus (xemilandî, ji bo nivîsên mîmarî) pêş ketin. Xet di destnivîsên Quranê, xemilandina mîmarî, seramîk, metal û tekstîlê de dihat bikaranîn.
Tezhîb (Ronîkirin): Hunera xemilandina destnivîsan (bi taybetî Quran) bi zêr û rengên zindî, û qalibên tevlihev (geometrîk, gulî) bû. Teknîkên wekî pelên zêr ên pelçiqandî, pîgmentên xwezayî û nexşandina bi destan a hûrgulî dihatin bikaranîn. Neqqaşxane (kargehên qesrê) di pêşxistina şêwazan û perwerdekirina hunermendan de roleke girîng dilîstin, bi taybetî di serdema Osmanî de lê kevneşopiyên berê yên patronaja qesrê nîşan didin.
Mînyatur: Bi taybetî li Farisê geş bû, gelek caran berhemên edebî (wekî Şahname, Hezar û Yek Şev), nivîsên zanistî û kronîkên dîrokî dixemilandin. Taybetmendiyên wê hûrgulî, rengên zindî, gelek caran nebûna perspektîfa bi şêwaza Rojava, û giringîdana li vegotinê bûn. Fîgurên mirovan di çarçoveyên laîk de dihatin teswîrkirin. Materyal û teknîkên wekî bikaranîna kaxezê, firçeyên hûr, pîgmentên xwezayî û pelên zêr dihatin bikaranîn. Ekol/navendên sereke Mekteba Bexdayê (Ebasî), Mekteba Selçûqî, Mekteba Yekemîn a Tewrêzê (Îlxanî), û Mekteba Yekemîn a Şîrazê (berî sedsala 14an) bûn.
Seramîk: Dahênanên wekî glaze-kirina bi teneke (glazeya spî ya neşefaf, gelek caran ji bo berhemên bi şîn hatine nexşandin, sedsala 8/9an li Besra/Bexdayê), lustr (glazeya metalîk a biriqok, sedsala 9an li Mezopotamyayê), û seramîkên kevir-paste (sedsala 9an li Iraqê) pêş ketin. Teknîkên wekî sgraffito (kolandina di nav şilekê de), mînaî (nexşandina emayê ya ser-glazeyê), û xemilandina sîluetê dihatin bikaranîn. Motîfên wekî xet, gulî, geometrîk, û carinan fîgural (ajal, mirov di çarçoveyên laîk de, bi taybetî berhemên Farisî) dihatin bikaranîn. Navendên sereke Semerqend, Nîşabûr (berhemên şilekê yên Samanî), Reqa, Fustat, Kaşan (pêlav, lustr), û Sultanabad bûn.
Metal: Tiştên wekî firaxên rojane (legen, tepsî, destşok), tiştên luks (qutiyên pênûsan, hibrîdan), amûrên zanistî, û çek û zirx dihatin çêkirin. Materyalên wekî birinc, bronz, sifir, bi nexşên zêr û zîv dihatin bikaranîn. Teknîkên wekî rijandin, lêdan, û nexşandina bi metalên nermtir (zîv, zêr, sifir) dihatin bikaranîn. Motîfên wekî nivîsên xetê (ayetên Quranê, dua, navên xwediyan), erebesk, qalibên geometrîk, û dîmenên fîgural (bi taybetî di serdemên paşê de an li herêmên taybetî yên wekî Farisê) dihatin bikaranîn.
Tekstîl û Xalîçe: Pir bi qîmet bûn, nexşên wan tevlihev bûn, hevrîşim û nivîsên xetê dihewandin. Tekstîlên Tîrazê: şirîtên bi nivîs ên rûmetê.
5.3. Mîmarî: Nimûneyên Bêhempa û Fonksiyonên Civakî Patronaja xelîfe, siltan û kesên dewlemend ji bo geşbûna projeyên mîmarî yên mezin (mizgeft, qesr, medrese) û hilberîna tiştên hunerî yên bi kalîte (destnivîsên ronîkirî, seramîk, metal) pir girîng bû. Ev yek têkiliya sîmbiyotîk a di navbera hêz, dewlemendî û hilberîna hunerî/rewşenbîrî de di civakên pêş-modern de nîşan dide.

Mizgeft: Fonksiyona sereke cihê îbadet û nimêjê bû. Taybetmendiyên sereke hewş (sehn), eywana nimêjê (gelek caran hîpostîl), mîhrab (nîşa ku Qibleyê nîşan dide), mînber (kursiya xutbeyê), minare (birca ji bo bangê), û qube (qubbe, ku asîman sembolîze dike) bûn. Kemerên nalî, tûj û ogeyî dihatin bikaranîn. Xemilandina bi xet, qalibên geometrîk, erebesk û muqernes (gewza stalaktîtî) berbelav bû. Nimûneyên navdar Mizgefta Mezin a Kurtubayê (destpêk 786) , Mizgefta Mezin a Samarayê (sedsala 9an), Mizgefta Îbn Tûlûn (Qahîre, 876-879) , û Mizgefta El-Ezher (Qahîre) bûn.
Medrese (Dibistanên Teolojîk): Fonksiyona wan saziyên xwendina bilind bû, bi giranî ji bo fiqha Îslamî, teolojî û mijarên din. Sêwirana mîmarî bi gelemperî li dora hewşekê bû, gelek caran bi çar îwanan (eywanên bi gewz ên ji aliyekî vekirî). Hin medreseyên Anatolyayê xwedî hewşên bi qube bûn. Gelek caran tirbe û minare jî dihewandin. Selçûqiyan di sedsala 11an de tora yekemîn damezrandin (Nîzam El-Mulk). Medreseya Gumuştegin a li Bosrayê (1136) yek ji nimûneyên destpêkê yên mayî ye.
Qesr: Fonksiyona wan niştecîhên xelîfe û desthilatdaran, navendên îdarî û keleh bûn. Taybetmendiyên wan gelek caran bi birc û dîwarên bilind hatibûn zexmkirin. Hewş, baxçe, kaniyên avê û xemilandinên berfireh dihewandin. Nimûneyên navdar Medînet Ez-Zehra (Kurtuba, sedsala 10an) û Elhambra (Granada, serdemeke paşê lê kevneşopiyên berê nîşan dide) bûn.
Karwansera (Xan): Fonksiyona wan xanên li kêleka rê ji bo rêwî, bazirgan û karwanan; û navendên bajarî ji bo bazirganî, depokirin û razanê bûn. Taybetmendiyên mîmarî avahiyên çargoşeyî, yek deriyê parastî, hewşeke navendî ya dorpêçkirî bi ode/stûnan, û gelek caran tesîsên wekî hemam û cihên nimêjê dihewandin. Nimûneyên destpêkê Qesr El-Heyr El-Şerqî (Sûriye, Emewî, sedsala 8an) û Xan Tenkez (Quds, Memlûkî, sedsala 14an) bûn.
Hemam (Serşokên Giştî): Fonksiyona wan serşokên giştî û navendên civakî bû. Taybetmendiyên mîmarî gelek caran beşek ji kompleksên mezin ên wekî karwansera an mizgeftan bûn. Nimûne Hemamên El-Eyn û El-Şîfa yên li Xan Tenkez.
Fonksiyonên Civakî û Çandî yên Huner û Mîmariyê: Derbirîna dilsoziya dînî û teolojiya Îslamî. Pêşandana hêz û serfiraziya desthilatdar û dewleta Îslamî. Afirandina qadên ji bo îbadeta komî, fêrbûn, bazirganî û danûstandina civakî. Bedewkirina tiştên rojane û hawîrdorê, ku nirxek bilind a ji estetîkê re nîşan dide.

Aşağıdaki tablo, taybetmendiyên cureyên sereke yên mîmariya Îslamî û nimûneyên wan (sedsalên 8-14an) nîşan dide:

Tablo 4: Taybetmendiyên Cureyên Sereke yên Mîmariya Îslamî û Nimûne (Sedsalên 8-14an)

Cureyê Mîmarî	Fonksiyonên Sereke	Taybetmendiyên Mîmarî yên Giştî (mînak, Hewş, Îwan, Qube, Minare, Muqernes, Hêmanên Xemilandinê)	Nimûneyên Navdar (bi dîrok û cihan)
Mizgeft	Cihê îbadet û nimêja komî	Hewş (sehn), eywana nimêjê (hîpostîl), mîhrab, mînber, minare, qube, kemerên (nalî, tûj), muqernes, xet, geometrî, erebesk	Mizgefta Mezin a Kurtubayê (786-987, Endulus), Mizgefta Îbn Tûlûn (876-879, Qahîre), Mizgefta Mezin a Samarayê (848-851, Iraq)
Medrese	Saziya xwendina bilind (fiqh, teolojî)	Bi gelemperî li dora hewşekê, çar îwan, carinan qubeya ser hewşê, tirbe, minare	Medreseya Nîzamiyeyê (sedsala 11an, Bexda – ne maye), Medreseya Gumuştegin (1136, Bosra)
Qesr	Niştecîh û navenda îdarî ya desthilatdaran, keleh	Dîwarên zexm, birc, hewşên mezin, baxçe, kaniyên avê, xemilandinên berfireh (mozaîk, stûko, dar)	Medînet Ez-Zehra (sedsala 10an, Kurtuba), Qesra Ebasî (sedsala 8-9an, Bexda – beşên hindik mane)
Karwansera	Xan ji bo rêwî û bazirganan, depokirina kelûpelan	Avahiya çargoşeyî, yek derî, hewşa navendî, ode û stûn li dora hewşê, carinan hemam û mizgeft	Qesr El-Heyr El-Şerqî (sedsala 8an, Sûriye), Rîbat-î Melîk (sedsala 11an, Ozbekistan)
Hemam	Serşoka giştî, navenda civakî	Bi gelemperî beşek ji kompleksên mezin, odeyên bi germahiya cuda, qube	Hemamên li Xan Tenkez (sedsala 14an, Quds), Hemamên kevnar ên Bexda û Kurtubayê (kêm agahî li ser mîmariya wan a destpêkê)

6. Pira Zanînê: Veguhestina Serkeftinên Îslamî ji Ewropayê re

Serdema Zêrîn a Îslamê ne tenê ji bo cîhana Îslamê, lê ji bo tevahiya mirovahiyê mîraseke dewlemend a zanistî û rewşenbîrî hişt. Ev zanîn û serkeftin bi rêyên cuda gihiştin Ewropaya serdema navîn û bandorek kûr li ser geşedana wê kirin, bi taybetî di amadekirina zemîna Ronesansê de.

6.1. Rêgehên Veguhestinê: Endulus, Sîcîlya, Seferên Xaçperestan û Bazirganî

Endulus (Îspanyaya Îslamî): Endulus yek ji kanalên herî girîng ên veguhestina zanînê bû. Bi sedsalan desthilatdariya misilmanan li Îspanyayê hawîrdoreke pirçandî afirand ku tê de misilman, xiristiyan û cihû bi hev re dijiyan û danûstandina rewşenbîrî dikirin. Piştî Reconquista (ji nû ve bidestxistina Îspanyayê ji aliyê xiristiyanan ve), navendên wekî Toledo û Kurtubayê, bi pirtûkxaneyên xwe yên dewlemend, bûn xalên girîng ji bo wergerandinê. Zanyarên Ewropî diçûn van navendan da ku ji zanîna Erebî sûd werbigirin.
Sîcîlya: Sîcîlya, ku ji sedsala 9an heya 11an di bin desthilatdariya Îslamê de bû û piştre ji aliyê Normanan ve hate dagirkirin, çandeke senkretîk a Norman-Ereb-Bîzansî pêş xist. Desthilatdarên Norman, wekî Qral Roger II, piştgirî dan zanyar, hunermend û zanistvanên misilman. Zimanê Erebî ji bo demekê wek zimanê rêveberî û zanyariyê ma. Xebata erdnîgarî ya El-Îdrîsî ji bo Roger II nimûneyeke sereke ya vê danûstandinê ye.
Seferên Xaçperestan: Seferên Xaçperestan, tevî ku di serî de pevçûnên leşkerî bûn, têkiliya di navbera Ewropa û Rojhilata Navîn de zêde kirin û rê li ber danûstandina çandî û rewşenbîrî vekirin. Ewropiyan bi zanist, pizîşkî û teknolojiya pêşketî ya Îslamê re rûbirû man. Her çend veguhestina zanînê ne armanca sereke bû jî, ev têkilî hişt ku hin fikir û teknîk derbasî Ewropayê bibin.
Rêyên Bazirganiyê: Torên bazirganiyê yên berfireh (bejahî û deryayî) cîhana Îslamê bi Ewropa, Afrîka û Asyayê ve girêdidin û danûstandina kelûpel, fikir û teknolojiyan hêsan dikirin. Bazirgan û rêwiyan ne tenê kelûpel, lê di heman demê de zanîn jî vediguhestin. Bajarên bazirganiyê yên mezin ên wekî Venedîk û Cenovayê di vê pêvajoyê de roleke girîng lîstin.

Veguhestina zanînê pêvajoyeke tevlihev a çandî bû, ne tenê veguhestineke hêsan. Bandora zanîna Îslamî bi wê yekê şekil girt ku ew çawa di çarçoveya Ewropî de hate pêşwazîkirin, fêmkirin û adaptekirin. Guherînên siyasî û leşkerî, wekî Reconquista û dagirkirina Normanan, dikarin bandorên kûr û gelek caran nediyar li ser dîroka rewşenbîrî bikin, di vê rewşê de veguhestineke girseyî ya zanînê hêsan kirin ku rêça rewşenbîrî ya parzemînekê ji nû ve şekil da.

6.2. Navendên Wergerandinê û Wergerkarên Navdar

Eşkola Wergerkaran a Toledoyê: Li Toledoyê, di sedsalên 12an û 13an de, navendeke wergerandinê ya girîng derket holê ku tê de zanyarên Xiristiyan, Cihû û Mozereb bi hev re xebitîn da ku berhemên Erebî wergerînin Latînî û Îspanyoliya Kevin. Kesayetên wekî Serpîskopos Raymond ê Toledoyê û Qral Alfonso X piştgirî dan van xebatan. Ev eşkol bû pirek ji bo veguhestina beşeke mezin ji zanîna felsefî û zanistî.
Wergerkarên Sereke:

Gerard ê Cremonayî (Toledo): Yek ji wergerkarên herî berhemdar bû, ku zêdetirî 87 berhem wergerandin, di nav de Elmacesta Batlamyûs, Cebra El-Xwarezmî, Qanûna Îbn Sîna, û berhemên Arîstoteles.
Adelard ê Bathî (Îngilîstan, rêwîtî kir Sîcîlya û Sûriyeyê): Elementên Oklîdês, tabloyên astronomîk ên El-Xwarezmî wergerandin; astrolabê da nasîn.
Konstantîn ê Afrîqî (Îtalya, ji Tûnisê): Gelek nivîsên pizîşkî wergerandin û bandorek girîng li Eşkola Salernoyê kir.
Michael Scot (Toledo, Sîcîlya): Şiroveyên Îbn Ruşd ên li ser Arîstoteles, û berhemên El-Betrûcî wergerandin.
Wergerkarên din: Yûhenna yê Sevîllayî, Domînîkûs Gundîssalînûs, Herman ê Almanî, Mark ê Toledoyî, Alfred ê Sareşelî.
6.3. Berhemên Zanistî û Felsefî yên WergerandîGelek berhemên girîng hatin wergerandin, di nav de:

Felsefe: Berhemên Arîstoteles (gelek caran bi şiroveyên Îbn Ruşd), Platon, El-Kindî, El-Farabî, Îbn Sîna, El-Xezalî, Îbn Ruşd.
Matematîk: Cebra El-Xwarezmî, Elementên Oklîdês, berhemên li ser jimarên Hindî-Erebî.
Astronomî: Elmacesta Batlamyûs, tabloyên astronomîk ên El-Betanî, Elementên Astronomiyê yên El-Ferxanî, berhemên El-Zerqalî.
Pizîşkî: Berhemên Hîpokrates û Galen (bi rêya Erebî), El-Hawî ya El-Razî, Qanûna Îbn Sîna, El-Tesrîfa El-Zehrawî.
Optîk: Kitab el-Menazir (Kitêba Optîkê) ya Îbn El-Heysem.
Zanistên Din: Kîmya, erdnîgarî (El-Îdrîsî), çandinî.

Aşağıdaki tablo, hin berhemên sereke yên Îslamî yên ku bo Latînî hatine wergerandin, wergerkarên wan û bandora wan li Ewropayê nîşan dide:

Tablo 5: Berhemên Sereke yên Îslamî yên ku bo Latînî Hatin Wergerandin, Wergerkarên Wan û Bandora Wan li Ewropayê

Nivîskarê Esasî (Zanyarê Îslamî/Yewnaniya Kevin bi rêya Erebî)	Berhema Sereke (Sernavê Erebî heke hebe)	Wergerkar(ên) Latînî (û Navend)	Dîroka Texmînî ya Wergerandinê	War	Nîşeyek Kurt li ser Bandora li Ewropayê
Îbn Sîna (Avicenna)	El-Qanûn fî el-Tibb	Gerard ê Cremonayî (Toledo)	Sedsala 12an	Pizîşkî	Bi sedsalan li zanîngehên Ewropî wek kitêba dersê ya bingehîn hate bikaranîn.
El-Xwarezmî	El-Cebr we’l-Muqabele	Robert ê Chesterî, Gerard ê Cremonayî (Toledo)	Sedsala 12an	Matematîk (Cebr)	Cebrê wek dîsîplîneke serbixwe da nasîn Ewropayê; bingeha matematîka modern.
Batlamyûs (bi rêya Erebî)	Elmacest	Gerard ê Cremonayî (Toledo)	nêz. 1175	Astronomî	Bû kitêba bingehîn a astronomiyê li Rojava heya serdema Kopernîk.
Arîstoteles (bi rêya şiroveyên Îbn Ruşd)	Şiroveyên li ser Fîzîk, Metafizîk	Michael Scot (Toledo, Sîcîlya)	Sedsala 13an	Felsefe	Felsefeya Arîstotelîk ji nû ve da nasîn Skolastîzmê û bandorek kûr li ser ramana Ewropî kir.
El-Razî (Rhazes)	El-Hawî fî el-Tibb	Ferac ben Salîm	1279	Pizîşkî	Ensîklopediyeke pizîşkî ya berfireh ku bandor li pratîka pizîşkî ya Ewropî kir.
Îbn El-Heysem (Alhazen)	Kitab el-Menazir	Wergerkarên nenas (Îspanya, Sîcîlya)	Sedsala 12an-13an	Optîk	Bandorek mezin li ser zanyarên Ewropî yên wekî Roger Bacon û Kepler kir; bingeha optîka modern danî.
El-Zehrawî (Abulcasis)	El-Tesrîf (Beşa Neştergeriyê)	Gerard ê Cremonayî (Toledo)	Sedsala 12an	Pizîşkî (Neştergerî)	Bi sedsalan li Ewropayê wek kitêba dersê ya neştergeriyê hate bikaranîn; teknîk û amûrên nû da nasîn.

7. Mîrasa Serdema Zêrîn: Bandora li ser Ronesansa Ewropî

Veguhestina zanîn û serkeftinên Serdema Zêrîn a Îslamê ji Ewropayê re ne tenê bandorek rûpoşî bû; ew yek ji faktorên bingehîn bû ku rê li ber Ronesansa Ewropî û Şoreşa Zanistî vekir. Ev mîras di gelek waran de xwe nîşan da, ji vejîna rewşenbîrî bigire heya pêşketinên di zanist, felsefe û hunerê de.

7.1. Vejîna Entelektuelî û Zanistî li Ewropayê

Bandora li ser Zanîngehên Ewropî, Skolastîzm û Felsefeya Ronesansê: Berhemên Erebî yên wergerandî bûn beşek bingehîn ji mufredata zanîngehên Ewropî yên nû derketî (wekî Parîs, Oxford, Bologna, Padua, Salerno). Felsefeya Arîstotelîk, bi taybetî bi rêya şiroveyên Îbn Ruşd (Averroes), bandorek kûr li ser Skolastîzmê kir û rê li ber nîqaşên felsefî yên girîng vekir. Tevgerên wekî Averroîzma Latînî û bandora Îbn Sîna (Avicennism) li ser fîlozofên Ronesansê yên wekî Giordano Bruno û Pico della Mirandola diyar in. Zanîngehên Îslamî yên wekî El-Ezher û yên li Endulusê, ji aliyê rêxistinî û mufredatê ve, dibe ku bandor li damezrandina zanîngehên Ewropî kiribin. Desthilatdarên wekî Frederick II yê Sîcîlyayê bi awayekî çalak piştgirî dan wergerandin û lêkolîna zanîna Îslamî.
Bandorên ji Şoreşa Zanistî re: Rêbazên zanistî yên ku ji aliyê zanyarên misilman ve hatin pêşxistin, wekî girîngîdana li çavdêriya empirîk, ceribandinê û ramana înduktîf (wekî di xebatên Îbn El-Heysem de), ji bo pêşketina rêbaza zanistî ya modern li Ewropayê bingeh danîn. Keşfên di astronomiyê de (modelên gerstêrkan ên ne-Batlamyûsî, amûrên rast), matematîkê de (cebr, jimarên Erebî), optîkê de û pizîşkiyê de rasterast bandor li zanyarên Ronesansê û Şoreşa Zanistî yên wekî Kopernîk, Galileo û Kepler kir. Mînak, modelên astronomîk ên dibistana Meraxeyê û Îbn El-Şatir ji bo teoriya heliosentrîk a Kopernîk îlham bûn.
7.2. Bandora li ser Huner û Mîmariya Ronesansê

Belavbûna Motîf û Teknîkên Îslamî: Motîfên hunerî yên Îslamî yên wekî erebesk, qalibên geometrîk û xeta Pseudo-Kûfî di hunera Romanesk, Gotîk û Ronesansê ya Ewropî de xuya bûn. Ev bandor bi taybetî di hunerên dekoratîf, tekstîl, seramîk û pirtûkxemilandinê de diyar bû. Hunera Mudéjar li Îspanyayê nimûneyeke berbiçav a vê hevdîtina çandî ye.
Mîmarî: Hêmanên mîmariya Îslamî yên wekî kemerên tûj û nalî, û dibe ku teknîkên gewzê yên rihدار, bandor li mîmariya Gotîk kiribin. Têkiliyên bazirganî û çandî bi navendên wekî Venedîkê re rê li ber pejirandina hin şêwaz û teknîkên Îslamî vekir. Mînak, Qesra Doge ya Venedîkê hêmanên Roman, Lombard û Erebî bi hev re dihewîne.
7.3. Nirxandina Giştî ya MîrasêSerdema Zêrîn a Îslamê ne tenê mîraseke zanistî û felsefî ya dewlemend ji cîhana Îslamê re hişt, lê di heman demê de bi awayekî krîtîk beşdarî vejîna rewşenbîrî ya Ewropayê bû. Zanîna ku hate veguhestin ne tenê hate kopîkirin, lê bû bingehek ji bo dahênan û pêşketinên nû li Rojava. Her çend ev bandor gelek caran di vegotinên dîrokî yên Ewropayî-navendî de kêm tê nirxandin jî, lêkolînên hevdem girîngiya vê mîrasa hevpar her ku diçe bêtir radixin ber çavan. Fêmkirina vê serdemê ji bo têgihiştina rêçên tevlihev ên dîroka rewşenbîrî ya cîhanê û girîngiya danûstandina navçandî krîtîk e.

8. Encamname

Serdema Zêrîn a Îslamê, ku ji sedsala 8an heya 14an dirêj kir, di dîroka mirovahiyê de heyameke bêhempa ya geşbûna zanistî, felsefî û hunerî temsîl dike. Navendên rewşenbîrî yên wekî Bexda û Kurtubayê, bi saziyên xwe yên wekî Beyt el-Hîkme, pirtûkxane û medreseyan, bûn qadên ku tê de zanîna kevnar a Yewnanî, Farisî û Hindî ne tenê hate parastin û wergerandin, lê di heman demê de hate rexnekirin, şirovekirin û bi awayekî orîjînal hate pêşxistin. Ev hawîrdora rewşenbîrî ya pirçandî û piretnîkî, ku bi piştgiriya desthilatdaran û bikaranîna teknolojiyên nû yên wekî kaxezê geş bû, rê li ber pêşketinên bingehîn di matematîkê de (cebr, trîgonometrî, belavbûna jimarên Hindî-Erebî), pizîşkiyê de (ensîklopediyên berfireh, neştergeriya pêşketî, keşfa gera xwînê ya pişikê, farmakolojiya sîstematîk, û sîstema bîmaristanan), û astronomiyê de (çavdêrîxaneyên sofîstîke, amûrên rast, û modelên gerstêrkan ên ku modela Batlamyûsî rexne dikirin) vekir.

Di warê felsefeyê de, fîlozofên misilman bi awayekî kûr bi mîrasa Yewnanî re ketin têkiliyê û ew bi têgihiştinên Îslamî re sentez kirin, ku ev yek bû sedema derketina ekolên felsefî yên cihêreng ên wekî Kelam, Felsefe (Meşşaî) û Îşraqî. Kesayetên wekî El-Kindî, El-Farabî, Îbn Sîna, El-Xezalî, Îbn Ruşd û Suhrewerdî li ser mijarên bingehîn ên wekî hebûn, Xweda, giyan, aqil û têkiliya di navbera bawerî û aqil de nîqaşên kûr kirin û doktrînên orîjînal pêş xistin.

Hunera Îslamî, bi taybetmendiyên xwe yên estetîkî yên wekî anîkonîzm, qalibên geometrîk, erebesk û xeta bilind, û mîmariya Îslamî, bi avahiyên xwe yên bi heybet û fonksiyonel ên wekî mizgeft, medrese, qesr û karwansera, ne tenê îfadeya bawerî û çanda Îslamî bûn, lê di heman demê de şahidiyên pêşketina teknîkî û estetîkî ya serdemê bûn.

Mîrasa vê serdema ronakbîr ne tenê di nav sînorên cîhana Îslamê de ma. Bi rêyên cuda yên wekî Endulus, Sîcîlya, Seferên Xaçperestan û bazirganiyê, ev zanîn û serkeftin derbasî Ewropaya serdema navîn bûn. Wergerandina berhemên Erebî bo Latînî, bi taybetî li navendên wekî Toledoyê, roleke krîtîk di vejandina rewşenbîrî ya Ewropayê de lîst. Zanîna ku di warên matematîk, astronomî, pizîşkî û felsefeyê de hate veguhestin, rasterast bandor li Skolastîzmê, felsefeya Ronesansê û di dawiyê de li Şoreşa Zanistî kir. Gelek têgeh, rêbaz û keşfên ku bingeha zanista modern pêk tînin, rehên xwe di xebatên zanyar û fîlozofên Serdema Zêrîn a Îslamê de dibînin.

Lêkolîna Serdema Zêrîn a Îslamê û bandora wê li ser Rojava ne tenê ji bo têgihiştina dîrokî girîng e, lê di heman demê de dersên hêja ji bo serdema me jî dihewîne. Ew girîngiya danûstandina navçandî, piştgiriya ji bo zanîn û lêkolînê, û potansiyela hevdîtina kevneşopiyên rewşenbîrî yên cihêreng ji bo pêşxistina şaristaniya mirovahiyê radixe ber çavan. Ev mîrasa hevpar divê wek pirek ji bo têgihiştin û hevkariya zêdetir di navbera çand û şaristaniyan de were dîtin.

Çavkanî (References) (Ev beş dê lîsteya hemû çavkaniyên ku di gotarê de hatine bikaranîn li gorî rêbazeke akademîk a standard (mînak, APA, MLA, Chicago) rêz bike. Ji ber ku ev tenê nimûneyek e û çavkaniyên rastîn nehatine peydakirin, ev beş vala tê hiştin.)

Serdema Zêrîn a Îslamê

Zanist, Felsefe û Huner di Serdema Zêrîn a Îslamê de (Sedsalên 8-14an) û Bandora wê li ser Rojava: Navendên wekî Bexda û Kurtubayê di Matematîk, Pizîşkî, Astronomî, Felsefe û Hunerê de ji Ronesansa Ewropî re

Bunu paylaş:

Yorum bırakın Cevabı iptal et

Ji nivîsên nû agahdar be!