Tevgera Ludîzmê: Berxwedana Pêşîn a Karkeran li Dijî Mekanîzasyonê di Şoreşa Pîşesaziyê de (Îngilistana Sedsala 19an)

Ferhengoka Têgînên Sereke

Têgîna Îngilîzî/Tirkî	Wergera Kurdî (Kurmancî)
Luddism	Ludîzm
Industrial Revolution	Şoreşa Pîşesaziyê
Mechanization	Mekanîzasyon / Makînekirin
Textile worker	Karkerê tekstîlê / Pîşekarê tekstîlê
Social resistance	Berxwedana civakî
Machine breaking	Şikandina makîneyan
Factory	Fabrîqe / Kargeh
Wages	Mehane / Destheq / Mûçe
Rights	Maf / Mafan
Protest	Protesto / Xwepêşandan
Government	Hikûmet / Dewlet
Suppression	Serkutkirin / Tepisandin
Worker	Karker / Kedkar
Machine	Makîne / Amûr
Technology	Teknolojî
Capitalism	Kapîtalîzm / Sermayedarî
Movement (social/political)	Tevger (civakî/siyasî)
Law (parliamentary)	Qanûn (parlemanî) / Yasa
Military measures	Tedbîrên leşkerî
Historical significance	Girîngiya dîrokî
Legacy	Mîras
Frame Breaking Act	Qanûna Şikandina Çarçoveyan
Ned Ludd	Ned Ludd
Nottinghamshire	Nottinghamshire
Yorkshire	Yorkshire
Lancashire	Lancashire

1. Pêşgotin

Tevgera Ludîzmê, ku di destpêka sedsala 19an de li Îngilistanê derket holê, yek ji bertekên herî girîng û dramatîk ên karkerên tekstîlê li dijî guherînên radîkal bû ku Şoreşa Pîşesaziyê bi xwe re anîbû. Ev tevger, ku bi şikandina makîneyên nû yên di pîşesaziya tekstîlê de navdar bû, ne tenê wekî dijberiyek hêsan a li hemberî teknolojiyê, lê belê wekî berxwedanek tevlihev li dijî tehdîdên li ser awayê jiyanê, ewlehiya kar, mûçe û kalîteya hilberînê ya karkerên pispor tê fêm kirin.¹ Di eslê xwe de, Ludîzm ne dijminatiya makîneyan bi serê xwe bû; belkî, makîne wekî armancek xuya û hêsan dihat dîtin ku karker bikaribin hêrsa xwe li hemberî pergalekê ku wan ber bi bêqîmetbûnê ve dibir, nîşan bidin.¹ Ji ber vê yekê, girîng e ku ev tevger ji têgihiştina populer a “dij-teknolojiyê” ya hêsan were cudakirin û wekî berxwedanek li dijî encamên civakî-aborî yên teknolojiyê di çarçoveya kapîtalîzma pîşesazî ya destpêkê de were nirxandin.

Girîngiya Tevgera Ludîzmê di wê yekê de ye ku ew yek ji mînakên destpêkê yên berxwedana civakî ya organîzekirî ya çîna karker li dijî guherînên teknolojîk û aborî yên serdemê ye. Ew nîşan dide ka çawa komên civakî yên ku jiyana wan ji hêla guherînên bilez û bêkontrol ve tê tehdîd kirin, dikarin bi awayên cuda li ber xwe bidin û hewl bidin ku çarenûsa xwe diyar bikin. Ev tevger, her çend di dawiyê de bi awayekî leşkerî û yasayî hatibe tepisandin jî, di dîroka tevgerên karkeran û rexneya li ser teknolojiyê de şopek kûr hiştiye.

Armanca vê gotarê ew e ku bi awayekî akademîk û analîtîk Tevgera Ludîzmê, sedemên derketina wê, şêwazên çalakiyên wê, bersiva dewleta Brîtanî û mîrasa wê ya dîrokî bi zimanê Kurdî (Kurmancî) şîrove bike. Bi taybetî, dê bal were kişandin ser çarçoveya dîrokî ya Îngilistana sedsala 19an, bandora Şoreşa Pîşesaziyê û Şerên Napoleon li ser karkeran, rêxistinbûn û armancên Ludîtan, û her weha girîngiya tevgerê ji bo têgihiştina têkiliyên di navbera teknolojî, ked û civakê de. Gotar dê bi vekolîna çarçoveya dîrokî dest pê bike, dû re dê li ser hûrgiliyên tevgerê, bersiva hikûmetê, û bandora wê ya li ser karkeran raweste. Di dawiyê de, dê girîngiya dîrokî û mîrasa Ludîzmê, tevî têgîna Neo-Ludîzmê, were nirxandin.

Nivîsandina vê mijara dîroka Ewropayê bi zimanê Kurdî xwedî girîngiyek taybet e. Ew dikare wekî pirekê di navbera ezmûnên dîrokî yên gerdûnî yên berxwedana karkeran û xwendevanên Kurd de xizmet bike. Her çend şert û mercên dîrokî cuda bin jî, têgînên wekî “berxwedan”, “mafên karkeran”, “zexta dewletê” û “têkoşîna ji bo jiyaneke bi rûmet” di dîroka gelê Kurd de jî xwedî wateyên kûr û berfireh in.³ Bi vî awayî, vekolîna Tevgera Ludîzmê bi Kurdî dikare ji bo têgihiştina dinamîkên civakî û têkoşînên ji bo edaletê perspektîfek nû pêşkêş bike û bibe sedema danberhev û analîzên kûrtir.

2. Çarçoveya Dîrokî û Sedemên Serhildanê

Ji bo têgihiştina Tevgera Ludîzmê, pêwîst e ku mirov li rewşa Îngilistanê ya di destpêka sedsala 19an de û li sedemên kûr ên nerazîbûna karkeran binêre. Ev serdem, serdemek guherînên mezin û alozî yên civakî, aborî û teknolojîk bû.

• Rewşa Îngilistanê di Destpêka Sedsala 19an de
  Şoreşa Pîşesaziyê, ku di nîveka duyemîn a sedsala 18an de li Brîtanyayê dest pê kiribû, di destpêka sedsala 19an de gihîştibû asteke nû.⁵ Ev şoreş ne tenê guherîneke teknolojîk bû, lê di heman demê de veguherîneke bingehîn di awayê hilberînê, têkiliyên civakî û aborî de bû.⁶ Pîşesaziya tekstîlê, bi taybetî pembû, hirî û dantêl, di navenda vê şoreşê de bû. Îcadên nû yên wekî “spinning jenny” (makîneya rîsê ya jenny), “water frame” (çarçoveya avê), “spinning mule” (makîneya rîsê ya qantir) û bi taybetî “power loom” (tezga bi hêz) hilberîn bi awayekî berbiçav zêde kirin û lêçûn kêm kirin.⁶ Van makîneyan, ku di destpêkê de bi hêza avê û paşê jî bi hêza buharê dixebitîn, rê li ber avakirina fabrîqeyên mezin û navendîkirî vekir. Hilberîna destkî û navmalî, ku bi sedsalan awayê sereke yê çêkirina tekstîlê bû, bi lez û bez cihê xwe ji hilberîna mekanîzekirî ya fabrîqeyan re hişt.
  Di heman demê de, Îngilistan di nav Şerên Napoleon (1803-1815) de bû. Van şeran barê aborî yê giran li ser welat ferz kiribû. Lêçûnên şer, astengkirina bazirganiyê ji ber Sîstema Parzemînî ya Napoleon (ku armanc jê îzolekirina aboriya Brîtanyayê bû), û aloziyên bi Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê re bûn sedema krîzek aborî ya kûr, bêkarîya bilind û enflasyonê di navbera salên 1810 û 1812an de.¹ Ev rewşa aborî ya dijwar zextek mezin li ser çîna karker çêdikir, ku jixwe ji ber guherînên pîşesaziyê di bin metirsiyê de bûn. Têkiliya di navbera şerên derve û aloziyên navxweyî de li vir eşkere ye. Şer ne tenê barê aborî giran kir, lê dibe ku di destpêkê de bala dewletê û çavkaniyên wê ji pirsgirêkên navxweyî dûr xistibe, ku ev yek valahiyek ji bo mezinbûna tevgerên protestoyî yên wekî Ludîzmê çêkir. Lêbelê, dema ku tevger wekî tehdîdek ji bo nîzama giştî hate dîtin, dewletê, tevî ku di şer de bû jî, çavkaniyên xwe yên leşkerî ji bo tepisandina wê seferber kir.¹
• Sedemên Sereke yên Nerazîbûna Ludîtan
  Di vê çarçoveya dîrokî ya aloz de, gelek sedem hebûn ku karkerên tekstîlê, bi taybetî yên pispor, ber bi Tevgera Ludîzmê ve birin:

• Tirsa ji bêkariyê û kêmbûna mûçeyan: Ev sedema herî yekser û girîng bû. Makîneyên nû, wekî tezgên bi hêz û çarçoveyên tevnê yên fireh, dihêlin ku karsaz hejmareke kêmtir karkerên bêpispor û erzantir bi kar bînin da ku heman karî, an jî zêdetir, bikin.¹ Ev yek rasterast gef li ser kar û dahata karkerên pispor dixwar, yên ku bi salan hunera xwe fêr bûbûn û mûçeyên nisbeten baş distandin.
• Windakirina otonomî û pîşeya destan: Beriya Şoreşa Pîşesaziyê, gelek karkerên tekstîlê hunermendên pispor bûn ku li malên xwe an di kargehên piçûk de dixebitîn û xwedî astek otonomî li ser kar û dema xwe bûn. Ew serbilind bûn bi hunera xwe ya ku bi salan fêr bûbûn.⁸ Makîneyên nû ev pîşekarî û hunermendî bêqîmet dikir û karkeran vediguherand pêvekên makîneyan. Ev ne tenê windakirina dahatê bû, lê di heman demê de windakirina nasnameya pîşeyî, rûmet û wateya jiyanê bû ji bo gelek karkeran. Ji ber vê yekê, Ludîzm ne tenê bertekek aborî bû, lê di heman demê de krîzek exlaqî û çandî bû ji bo van karkeran.¹²
• Xirabûna şert û mercên xebatê: Fabrîqeyên nû bi gelemperî cîhên kar ên dijwar û xeternak bûn. Saetên kar pir dirêj bûn, bi gelemperî 12 saet an zêdetir rojê, şeş rojên hefteyê.⁶ Keda zarokan berbelav bû; zarokên pir piçûk, heta çar salî jî, di fabrîqeyan de bi mûçeyên pir kêm û di şert û mercên ne ewle de dixebitîn.⁶ Fabrîqe bi gelemperî qirêj, bi deng, kêm ronahî û bê hewa bûn. Toz û şilî dibûn sedema pirsgirêkên nefesê, dengê bilind dibû sedema kêmbûna bihîstinê, û karê dubarekirî yê di şert û mercên teng de dibû sedema êş û pirsgirêkên tevgerê.⁶ Cezayên tund ji bo her xeletiyek an hêdîbûnek di kar de dihatin sepandin.
• Nebûna kanalên qanûnî ji bo îfadekirina nerazîbûnan: Di wê demê de, sendîka û rêxistinên karkeran bi piranî qedexe bûn an jî pir lawaz bûn.¹⁰ Karkeran rêyên qanûnî yên bi bandor ji bo îfadekirina giliyên xwe û danûstandina bi karsazan re nedidîtin. Ev “valahiya temsîliyetê” ¹¹ û nebûna mekanîzmayên demokratîk ji bo çareserkirina pirsgirêkan, tundûtûjî û çalakiyên neqanûnî wekî yekane vebijarka berdest ji bo hin karkeran hişt. Dema ku rêyên aştiyane û qanûnî yên çareseriyê girtî bin, komên bindest dikarin serî li rêbazên tundtir bidin.²
• Bikaranîna “xapînok û hîlebaz” a makîneyan: Ludîtan bawer dikirin ku hin karsaz makîneyan bi awayekî “xapînok û hîlebaz” bikar tînin da ku standardên kar ên heyî binpê bikin, kalîteya hilberan kêm bikin, û karkerên ne-şagirt (un-apprenticed) bi kar bînin.¹ Ji ber vê yekê, berxwedana wan ne tenê li dijî makîneyan bû, lê li dijî awayê ku ew ji bo xirabkirina standardên pîşesaziyê û kedxwariyê dihatin bikar anîn.

Bi kurtasî, Tevgera Ludîzmê di nav tevliheviyek ji zextên aborî, guherînên teknolojîk ên bilez, windakirina statuya pîşeyî, xirabûna şert û mercên kar, û nebûna rêyên demokratîk ji bo çareserkirina pirsgirêkan de derket holê.

3. Tevgera Ludîzmê: Rêxistinbûn, Çalakî û Armanc

Tevgera Ludîzmê, ku di navbera salên 1811 û 1816an de li Îngilistanê bi awayekî çalak xwe nîşan da, xwedî taybetmendiyên rêxistinî, şêwazên çalakiyan û armancên diyarkirî bû. Her çend ew wekî tevgerek “serhildêrên primitîv” hatibe binavkirin jî, delîl nîşan didin ku ew xwedî astek bilind a plansazî û piştgiriyê bû.

• Efsaneya Ned Ludd û Nasnameya Ludîtan
  Navê tevgerê ji kesayetek efsanewî ya bi navê Ned Ludd (an carinan General Ludd an Qral Ludd) tê, ku tê gotin di sala 1779an de, piştî ku ji ber karê xwe hatibû rexne kirin, du çarçoveyên tevnê şikandibû.¹ Her çend delîlên dîrokî yên teqez li ser hebûna Ned Ludd tune bin û piraniya dîroknasan wî wekî kesayetek mîtolojîk an sembolîk dibînin – mîna Robin Hood ku tê gotin li Daristana Sherwoodê dima – navê wî bû sembola berxwedanê.⁹ Ludîtan xwe wekî şopînerên “General Ludd” didîtin û nameyên xwe yên tehdîdê bi vî navî îmze dikirin. Bikaranîna navekî efsanewî ne tenê ji bo yekîtî û îlhamê bû, lê di heman demê de ji bo veşartina nasnameyên rastîn ên rêberan û dijwarkirina karê rayedaran ji bo “serê” tevgerê bibînin û jêbikin, xizmet dikir.¹⁵ Endamên Ludît bi gelemperî bi sondên veşartî bi hev ve girêdayî bûn, ku ev yek rêxistinbûna wan a veşartî û hevgirtina navxweyî xurt dikir.¹
• Şêwazên Çalakiyan
  Ludîtan gelek şêwazên çalakiyan bikar anîn da ku nerazîbûna xwe nîşan bidin û zextê li karsaz û hikûmetê bikin:

• Şikandina makîneyan (Machine breaking): Ev çalakiya herî navdar a Ludîtan bû. Ew bi awayekî sîstematîk êrîşî makîneyên taybetî dikirin ku wekî sedema sereke ya pirsgirêkên xwe didîtin. Li Nottinghamshire, armanca sereke çarçoveyên tevnê yên “fireh” (wide knitting frames) bûn ku ji bo çêkirina dantêlên erzan dihatin bikar anîn. Li Yorkshire, “croppers” (karkerên pir jêhatî yên ku qumaşê hirî safî dikirin) li dijî “shearing frames” (makîneyên dirûnê) û “gig mills” (makîneyên ku ji bo rakirina rûyê qumaşê dihatin bikar anîn) derketin.¹ Li Lancashire, armanc tezgên bi hêza buharê (steam-powered looms) bûn ku gef li ser karkerên pembû dixwarin.¹ Çakûçên mezin, ku carinan jê re digotin “Enochê Mezin” (bi îlhama Enoch Taylor, çêkerê hin ji van makîneyan), ji bo şikandina van amûran dihatin bikar anîn.¹
• Êrîşên organîzekirî li ser fabrîqeyan: Ludîtan bi gelemperî bi şev, di komên organîzekirî û dîsîplînkirî de, ku carinan hejmara wan digihîşt bi sedan kesan, êrîşî fabrîqeyan dikirin.¹ Ew bi awayekî leşkerî tevdigeriyan, rûyên xwe vedişartin an reş dikirin, û carinan jî kincên jinan li xwe dikirin da ku neyên naskirin.¹⁷ Van êrîşan ne tenê ji bo şikandina makîneyan bûn, lê her weha ji bo tirsandina xwediyên fabrîqeyan û şandina peyamek xurt bûn.
• Nameyên tehdîdê: Ludîtan bi rêkûpêk nameyên tehdîdê ji xwediyên fabrîqeyan, bazirganan û rayedarên hikûmetê re dişandin. Di van nameyan de, ku bi gelemperî bi navê “General Ludd” an komîteyên Ludît dihatin îmzekirin, ew sedemên çalakiyên xwe şîrove dikirin, daxwazên xwe pêşkêş dikirin, û hişyarî didan ku heke makîneyên “nebaş” berdewam bikin an daxwazên wan neyên cih, dê çalakiyên tundtir bên kirin.¹
• Xwepêşandanên giştî û rahênanên leşkerî: Ji bilî çalakiyên veşartî, Ludîtan carinan xwepêşandanên giştî jî li dar dixistin. Her weha tê gotin ku ew bi şev li deverên çiyayî yên li derdora bajarên pîşesaziyê kom dibûn û rahênanên leşkerî dikirin da ku ji bo çalakiyên xwe amade bibin.¹ Ev asta rêxistinbûn û dîsîplînê nîşan dide ku ew ne tenê girseyek bêserûber bûn.
• Belavbûna Cografî û Demjimêr
  Tevgera Ludîzmê di Adara 1811an de li Arnold, Nottinghamshire, bi şikandina çarçoveyên tevnê dest pê kir.¹ Ji wir, ew zû li navçeyên din ên pîşesaziyê yên Îngilistanê belav bû. Navendên sereke yên çalakiyên Ludîtan ev bûn:

• Nottinghamshire û Midlands: Li vir tevger di Mijdara 1811an de bi tundî xwe nîşan da, ku zêdetirî dused çarçoveyên tevnê hatin şikandin.¹ Armanca sereke li vir parastina pîşesaziya kevneşopî ya hosîyerî û dantêlê bû.
• West Riding of Yorkshire: Di destpêka 1812an de, tevger gihîşt vê herêma pîşesaziya hiriyê. Li vir karkerên “cropper” li dijî makîneyên dirûnê yên nû derketin. Bûyera herî navdar êrîşa li ser Rawfolds Mill li nêzî Huddersfield di Nîsana 1812an de bû, ku tê de pevçûnek çekdarî qewimî û hin Ludît hatin kuştin.⁸ Ev bûyer wekî xalek werçerxê di tundiya tevgerê û bersiva hikûmetê de tê dîtin.
• Lancashire: Di Adara 1813an de, tevger li Lancashire, navenda pîşesaziya pembû, belav bû.¹ Li vir karkerên tevnê li dijî tezgên bi hêza buharê derketin. Êrîş li ser fabrîqeyan li cihên wekî Middleton û Westhoughton pêk hatin.¹

Çalakiyên sereke yên Ludîtan di navbera salên 1811 û 1813an de qewimîn, her çend hin çalakiyên sporadîk heta 1816an (wek şikandina makîneya çêkirina dantêlê ya Heathcote li Loughborough) û heta serhildana Pentrich a 1817an, ku carinan wekî çalakiya mezin a dawî ya Ludîtan tê dîtin, berdewam kirin.¹

• Armancên Ludîtan
  Armancên Ludîtan tevlihev bûn û li gorî herêm û koma taybetî diguherîn, lê hin armancên giştî dikarin werin destnîşankirin:

• Parastina kar û mûçeyan: Armanca herî bingehîn rawestandina bikaranîna makîneyên ku dibûn sedema bêkariyê û kêmbûna mûçeyan bû.¹
• Parastina kalîteya hilberînê û awayê jiyana kevneşopî: Ludîtan bawer dikirin ku makîneyên nû hilberên kêm-kalîte çêdikin û standardên pîşekariya kevneşopî xira dikin.¹ Ew ji bo parastina huner û awayê jiyana xwe ya ku bi sedsalan hatibû damezrandin têdikoşiyan.
• Zexta li ser karsazan: Bi şikandina makîneyan, Ludîtan hewl didan ku zirarê bidin sermayeya karsazan û wan neçar bikin ku dev ji bikaranîna makîneyên nû berdin an jî daxwazên karkeran ên derbarê mûçe û şert û mercên kar de bi cih bînin.⁸ Wekî ku dîroknas Eric Hobsbawm destnîşan dike, ev şêwazek “bazariya kolektîf bi rêya serhildanê” bû di demekê de ku karker xwedî sendîka û mafê grevê yê qanûnî nebûn.¹
• Ma ew tenê dij-teknolojî bûn? Piraniya lêkolînên nûjen destnîşan dikin ku Ludît ne bi awayekî kor li dijî hemû teknolojiyê bûn. Belkî, ew li dijî bikaranîna taybetî ya teknolojiyê bûn ku zirar dida jiyana wan, civakên wan û standardên kar ên pejirandî.¹ Wekî ku di çavkaniyekê de tê gotin, “Ew ne li dijî îcadkirin an jî bicihkirina makîneyan li cîhê kar bûn di rewşên ku ew ê gefê li ser karîgeriya wan, xweseriya wan û rûmeta wan, an jî kalîteya kelûpelên hilberandî nexwin”.¹⁸ Belê, ew bi taybetî li dijî otomasyona ku ji bo ji kar avêtina karkeran, kêmkirina mûçeyan, an veguheztina barê karê wan ji zarokên kêm-mûçe re dihat bikar anîn, derdiketin. Hin komên Ludît heta daxwaz ji hikûmetê kirin ku teknolojiyên nû rêkûpêk bike û bacan deyne da ku piştgiriyê bide karkerên ku ji ber makîneyan bêkar mane.¹⁸

Cûdahiya di armanc û taktîkên Ludîtan de li gorî herêm û pîşeya taybetî jî girîng e. Mînak, li Midlands, Ludît bi gelemperî daxwazên xwe bi riya meşrûiyeta Company of Framework Knitters, ku saziyek giştî ya naskirî bû, rewa dikirin. Lêbelê, li Bakurê Rojava Îngilistanê, ku karkerên tekstîlê xwedî saziyên bazirganî yên wisa damezrandî nebûn, nameyên Ludîtan ji bo naskirina wan wekî komeke yekbûyî ya pîşekaran dihatin bikar anîn û carinan daxwazên ji bo reformên hikûmetê yên wekî zêdekirina mûçeya herî kêm û bidawîkirina keda zarokan dihewandin, û carinan zimanek radîkal bikar dianîn ku tevgera xwe bi şoreşgerên Amerîkî û Fransî ve girêdidan.¹ Ev nîşan dide ku Ludîzm ne tevgerek yekgirtî bû, lê koalîsyonek ji komên cihêreng bû ku ji ber sedemên hevpar li hev kom bûbûn, lê dibe ku xwedî armanc û stratejiyên herêmî yên cuda bin.Piştgiriya civakî ji bo Ludîtan, nemaze di destpêkê de, berfireh bû. Gelek kes di civakên herêmî de bi Ludîtan re sempatî dikirin û wan vedişartin, ku ev yek karê rayedaran ji bo girtina wan dijwartir dikir.¹⁶ Ev piştgirî nîşan dide ku fikarên Ludîtan ji hêla beşek mezin a civakê ve dihatin parve kirin.

Tablo 1: Salnameya Bûyerên Sereke yên Tevgera Ludîzmê

Dîrok	Bûyer	Çavkanî
Adar 1811	Destpêka çalakiyên Ludîtan li Arnold, Nottinghamshire.	1
Mijdar 1811	Çalakî li Nottinghamshire zêde dibin; zêdetirî 200 çarçoveyên tevnê tên şikandin.	1
Destpêka 1812	Tevger li West Riding of Yorkshire belav dibe.	1
Sibat-Adar 1812	Êrîş li ser fabrîqeyan li Huddersfield, Halifax, Wakefield û Leeds.	16
Adar 1812	Qanûna Şikandina Çarçoveyan (Frame Breaking Act) tê pejirandin, şikandina makîneyan dike sûcek bi cezayê îdamê.	8
Nîsan 1812	Êrîşa li ser Rawfolds Mill li Yorkshire; Ludît tên kuştin, xwediyê kargehê jî dimire.	8
Adar 1813	Tevger li Lancashire belav dibe.	1
Çile 1813	Darizandinên girseyî li York; îdam û sirgûnkirina gelek Ludîtan.	12
1813-1816	Kêmbûna çalakiyên Ludîtan û tepisandina dawî ya tevgerê.	1
1816	Êrîşa li ser makîneya çêkirina dantêlê ya Heathcote li Loughborough.	1
1817	Serhildana Pentrich, ji hêla hin kesan ve wekî çalakiya mezin a dawî ya bi bandora Ludîtan tê dîtin.	1

Ev salnameya bûyeran rêzika demkî ya tevgerê, xalên wê yên werçerxê yên krîtîk (wek Qanûna Şikandina Çarçoveyan û êrîşa Rawfolds Mill), û belavbûna wê ya cografî bi awayekî kurt û zelal nîşan dide, ku ji bo têgihiştina pêşveçûna dîrokî ya Ludîzmê girîng e.

4. Bersiva Hikûmetê û Tepisandina Tevgerê

Li hemberî zêdebûna çalakiyên Ludîtan û tehdîda ku wan ji bo nîzama pîşesazî ya nû û aramîya civakî çêdikir, hikûmeta Brîtanî û xwediyên fabrîqeyan bi awayekî tund û biryardar tevgeriyan. Bersiva wan bi giranî li ser tepisandina leşkerî û yasayî bû.

• Tedbîrên Yasayî
  Yek ji gavên herî girîng ên hikûmetê derxistina Qanûna Şikandina Çarçoveyan (Frame Breaking Act) di Adara 1812an de bû.⁸ Ev qanûn, şikandina makîneyên tevnê û yên din ên pîşesaziyê wekî sûcek mezin (capital felony) pênase dikir û cezayê îdamê jê re diyar dikir. Derxistina vê qanûnê nîşana cidiyeta ku hikûmetê tevger pê dinirxand û amadebûna wê ji bo bikaranîna cezayên herî giran bû. Lord Byron, helbestvanê navdar ê wê demê, di axaftineke xwe ya li Mala Lordan de ev qanûn bi tundî rexne kir û got ku hikûmet jiyana mirovan ji “bihayê çarçoveyek tevnê” kêmtir dinirxîne.¹⁸ Ev qanûn ne tenê tedbîrek ji bo parastina milkê bû, lê di heman demê de amûrek ji bo kriminalîzekirina berxwedana karkeran û bêdengkirina her cure muxalefeta li dijî pergala fabrîqeyê ya nû bû. Ew peyamek xurt dişand ku dewlet dê bi her awayî piştgiriya pêşveçûna kapîtalîzma pîşesaziyê bike û li dijî her kesê ku vê pêvajoyê asteng bike, dê tedbîrên herî tund bigire.¹² Ji bilî vê, qanûnên din jî hebûn ku kombûn û rêxistinbûna karkeran qedexe dikirin, ku ev yek rê li ber avakirina sendîkayên bi hêz digirt û karkeran ji amûrên qanûnî yên ji bo parastina mafên xwe bêpar dihîşt.¹⁰
• Tedbîrên Leşkerî
  Hikûmeta Brîtanî ji bo tepisandina Tevgera Ludîzmê hêzeke leşkerî ya berbiçav bikar anî. Bi hezaran leşker, ku li gorî hin çavkaniyan hejmara wan digihîşt 12,000 kesan, li herêmên pîşesaziyê yên ku Ludît lê çalak bûn, hatin bicîh kirin.¹ Balkêş e ku ev hejmar ji hêza leşkerî ya ku Dûkê Wellington di heman demê de li Nîvgirava Îberyayê li dijî artêşên Napoleon şer dikir, zêdetir bû.¹ Ev yek nîşan dide ku çîna serdest a Brîtanî û dewlet çiqasî ji potansiyela şoreşgerî ya tevgereke karker a organîzekirî ditirsiyan, nemaze di çarçoveya bîranînên Şoreşa Fransî û berdewamiya Şerên Napoleon de. Tirsa ji “şoreşgerên karker ên navxweyî” ¹⁹ ji bo hikûmetê tehdîdeke pir cidî bû. Di navbera Ludîtan û leşkeran de gelek caran pevçûnên çekdarî qewimîn, wek mînak li Burton’s Mill li Middleton û Westhoughton Mill li Lancashire.¹
• Darizandin û Cezakirin
  Piştî girtina gelek Ludîtan, hikûmetê dest bi darizandinên girseyî kir da ku tevgerê bişkîne û ji yên din re bibe îbret. Darizandinên herî navdar li Yorkê di Çileya 1813an de pêk hatin.¹² Di encama van darizandinan de, gelek Ludît bi cezayên giran hatin mehkûm kirin. Hinek ji wan hatin îdam kirin, û darvekirin bi gelemperî li cihên giştî û bi awayekî ku her kes bibîne dihatin kirin da ku tirsê belav bikin.¹ Gelekên din jî bi darê zorê ji bo cezayê xwe bikişînin, ber bi koloniyên cezayê yên Awistralyayê ve hatin sirgûn kirin.¹ Van cezayên giran û tepisandina bêrehm di dawiyê de bû sedema lawazbûn û têkçûna Tevgera Ludîzmê.
• Rolê Xwediyên Fabrîqeyan
  Xwediyên fabrîqeyan jî di tepisandina Ludîtan de rolek çalak lîstin. Hin ji wan cerdevanên çekdar girtin da ku fabrîqe û makîneyên xwe biparêzin. Di hin bûyeran de, wek li Rawfolds Mill, xwediyên fabrîqeyan û cerdevanên wan rasterast gule li Ludîtên êrîşkar reşandin.¹ Hinek karsazên din, wek John Heathcote, ji bo ku di dema êrîşan de xwe veşêrin, di avahiyên xwe de odeyên veşartî çêkirin.¹ Ev nîşan dide ku xwediyên fabrîqeyan jî xwe di bin tehdîdeke cidî de didîtin û ji bo parastina milk û berjewendiyên xwe amade bûn ku tundûtûjiyê bikar bînin.
• Daxwazên Ludîtan ji Hikûmetê
  Girîng e ku were zanîn ku Ludît ne tenê bi şikandina makîneyan û tundûtûjiyê xwe îfade dikirin. Wekî ku berê hate gotin, wan daxwaz ji hikûmetê dikir ku teknolojiyên nû “rêkûpêk bike û kontrol bike”, ne ku wan bi tevahî qedexe bike.¹⁸ Ew li dijî bandorên neyînî yên mekanîzasyonê yên li ser jiyana xwe bûn û pêşniyar dikirin ku “sîstemek bacê ji bo dabînkirina kesên ku karên xwe ji ber makîneyan winda dikin” were danîn û “belavkirina gav bi gav a otomasyonê ji bo alîkariya derbasbûna karkeran bo karên din” were pêkanîn.¹⁸ Van daxwazên reformxwaz nîşan didin ku di nav tevgerê de potansiyelek ji bo diyalog û çareseriyên nermtir hebû. Lêbelê, hikûmetê ev pêşniyar bi giranî paşguh kirin û rêya tepisandina tund bijart. Ev yek ne tenê bû sedema têkçûna Tevgera Ludîzmê, lê her weha derfetek ji bo çareserkirina pirsgirêkên karkeran bi awayekî aştiyanetir ji dest da.

Bi vî awayî, bersiva hikûmetê û xwediyên fabrîqeyan li hemberî Tevgera Ludîzmê bi giranî li ser tepisandin, cezakirin û parastina berjewendiyên pîşesazî yên nû bû, bêyî ku guh bidin fikar û daxwazên bingehîn ên karkeran.

5. Bandora li ser Karkeran û Civakê

Şoreşa Pîşesaziyê û derketina Tevgera Ludîzmê bandorek kûr û demdirêj li ser jiyan û şert û mercên karkeran û her weha li ser tevahiya civaka Brîtanî hişt. Veguherîna ji sîstemek hilberînê ya kevneşopî ber bi modelek pîşesazî ya nû ve, gelek aliyên jiyanê ji nû ve şekil da.

• Guherîna ji Sîstema Malê ber bi Sîstema Fabrîqeyê ve
  Yek ji guherînên herî bingehîn ên ku Şoreşa Pîşesaziyê bi xwe re anî, hilweşandina “sîstema navmalî” (domestic system) ya hilberînê bû.⁶ Di vê sîstemê de, karkerên tekstîlê, bi gelemperî malbat bi hev re, li malên xwe an di kargehên piçûk ên gundan de bi amûrên hêsan ên wekî tezgên destan û çerxên rîsê dixebitîn. Bazirgan an karsazên piçûk madeyên xam ji wan re peyda dikirin û hilberên qediyayî ji wan dikirîn. Ev sîstem, her çend dahata wê kêm bûya jî, ji karkeran re astek otonomî li ser dema karê xwe û rîtma jiyana malbatî pêşkêş dikir.
  Lêbelê, bi îcada makîneyên nû yên bi hêza avê û paşê jî bi hêza buharê dixebitîn, ev sîstem bi lez û bez têk çû. Fabrîqeyên mezin û navendîkirî, ku bi sedan an heta bi hezaran karker tê de dixebitîn, li bajar û navçeyên pîşesaziyê hatin avakirin.⁶ Karker neçar man ku dev ji jiyana xwe ya gundewarî berdin û ji bo kar koçî van navendên pîşesazî bikin. Ev guherîn ne tenê guherînek aborî bû, lê di heman demê de guherînek kûr di avahiya malbatê, têkiliyên civakî, û rîtma jiyanê de bû. Kontrola li ser dema kar û jiyana malbatî ji destê karkeran derket û ket bin dîsîplîna hişk û bêrehm a fabrîqeyê. Mînak, adeta “St. Monday” (Duşema Pîroz), ku tê de karker piştî kêfa dawiya hefteyê roja Duşemê nediçûn kar, di pergala fabrîqeyê de nema dihat tehemûl kirin.¹⁵
• Şert û Mercên Jiyan û Xebatê yên Nû
  Jiyana di fabrîqeyan û bajarên pîşesazî de ji bo çîna karker pir dijwar bû:

• Keda zarokan: Zarokên pir piçûk, heta yên çar-pênc salî jî, bi berfirehî di fabrîqeyan de dihatin xebitandin. Ew ji ber destên xwe yên piçûk ji bo hin karên nazik ên li dora makîneyan guncav dihatin dîtin û mûçeyên wan pir kêm bûn.⁶ Karên ku ji zarokan re dihatin dayîn gelek caran xeternak bûn, wekî “xezîna di navbera tezgên diçin û tên de ji bo paqijkirina bermayiyên pembû”.⁶
• Saetên dirêj ên xebatê: Karker bi gelemperî 12 heta 16 saetan rojê, şeş rojên hefteyê, di şert û mercên dijwar de dixebitîn.⁶ Fabrîqe bi şev û roj dixebitîn û karker neçar bûn ku li gorî vê rîtma bêrehm tevbigerin.
• Mûçeyên kêm: Tevî saetên dirêj ên kar, mûçeyên karkeran, nemaze yên bêpispor, jin û zarokan, pir kêm bûn û bi zor têra debara jiyanê dikirin.⁶ Kêmbûna mûçeyan yek ji sedemên sereke yên nerazîbûna Ludîtan bû.
• Kêmbûna ewlehiya kar û pirsgirêkên tenduristiyê: Fabrîqe bi gelemperî cîhên qirêj, bi deng, kêm ronahî, şil û bê hewa bûn. Toz û pîsiya pembû û hiriyê dibûn sedema nexweşiyên pişikê (“pişika qehweyî”). Dengê bilind û domdar ê makîneyan dibû sedema kêmbûna bihîstinê û kerrbûnê. Karê monoton û dubarekirî yê di pozîsyonên ne rehet de dibû sedema êşên laşî, pirsgirêkên movikan û seqetiyên mayînde.⁶ Qezayên kar, wekî ketina dest û lingan di nav makîneyan de, pir berbelav bûn. Ev şert û mercên hovane bandorek trawmatîk li ser tenduristiya laşî û derûnî ya nifşek karkeran hişt û krîzek tenduristiya giştî çêkir.
• Windakirina pîşeyê (Deskilling): Yek ji encamên herî girîng ên mekanîzasyonê “windakirina pîşeyê” bû. Karkerên pispor ên ku bi salan hunerek fêr bûbûn û xwedî qedr û qîmet bûn, bi karkerên bêpispor ên ku tenê dikaribûn makîneyan bişopînin û kontrol bikin, hatin guhertin.⁶ Ev yek ne tenê mûçeyên karkeran kêm kir, lê di heman demê de hesta serbilindî û nasnameya wan a pîşeyî jî lawaz kir.
• Destpêka Hişmendiya Sinifî û Tevgerên Karkeran
  Tevî hemû zext û zoriyan, Tevgera Ludîzmê û şert û mercên ku ew tê de derket holê, di pêşxistina hişmendiya çîna karker û tevgerên karkeran ên paşerojê de rolek girîng lîst. Her çend Ludîzm bi tevahî ne tevgereke “çînî” ya di wateya Marksîst a klasîk de be jî (ji ber ku ew bêtir li ser parastina awayê jiyanek kevneşopî û hunerên destan sekinîbû), ew bêguman yek ji îfadeyên destpêkê yên hişmendiya kolektîf a karkeran li hemberî zextên kapîtalîzma pîşesazî bû.¹¹ Karker fêm dikirin ku ew xwedî berjewendiyên hevpar in û divê ji bo parastina wan bi hev re têbikoşin.
  Her çend Tevgera Ludîzmê bi awayekî leşkerî hate tepisandin û bi ser neket ku armancên xwe yên demkurt bi dest bixe, ew di dîroka tevgerên karkeran de wekî qonaxek girîng tê dîtin. Têkoşîna ji bo şert û mercên kar ên baştir, mûçeyên adilane, û mafên karkeran piştî Ludîzmê jî bi şêwazên cuda berdewam kir. Mîrateya Ludîzmê, tevî têkçûna wê ya yekser, di forma zêdekirina hişmendiya li ser hewcedariya parastina karkeran û di dawiyê de di reformên kar ên sedsala 19an de (wek Qanûnên Fabrîqeyê yên ku keda zarokan sînordar dikirin û şert û mercên kar baştir dikirin) xwe nîşan da.⁷ Bi vî rengî, her çend Ludît bi ser neketin jî, berxwedana wan beşdarî guhertinên demdirêj bû û rê li ber avakirina sendîkayên bi hêztir û tevgerên karkeran ên siyasî vekir.

6. Girîngiya Dîrokî û Mîrasa Ludîzmê

Tevgera Ludîzmê, tevî ku di dema xwe de bi tundî hate tepisandin û wekî tevgerek têkçûyî hate dîtin, di dîroka civakî û aborî de xwedî girîngiyek mezin e û mîrasek tevlihev li pey xwe hiştiye. Ew ne tenê wekî serhildanek li dijî makîneyan, lê wekî bertekek mirovî ya kûr li hemberî guherînên radîkal ên Şoreşa Pîşesaziyê tê bîranîn.

• Ludîzm wekî Tevgereke Berxwedanê ya Destpêkê
  Ludîzm yek ji formên herî berbiçav û organîzekirî yên destpêkê yên berxwedana çîna karker li dijî kapîtalîzma pîşesazî ya nû û guherînên teknolojîk ên ku ew bi xwe re anî, tê hesibandin.¹¹ Di demekê de ku sendîka qedexe bûn an jî pir lawaz bûn û karker xwedî amûrên qanûnî yên hindik ji bo parastina berjewendiyên xwe bûn, şikandina makîneyan wekî taktîkek rasterast û bi bandor ji bo zextê li karsazan û hikûmetê dihat dîtin.
  Dîroknasê Marksîst Eric Hobsbawm Tevgera Ludîzmê wekî şêweyek “bazariya kolektîf bi rêya serhildanê” (collective bargaining by riot) şîrove kiriye.¹ Li gorî Hobsbawm, di pirtûka xwe ya bi navê “Primitive Rebels” de, Ludîzm û çalakiyên mîna wê wekî tevgerên “pêş-siyasî” an “serhildêrên primitîv” têne dîtin, ku tê de komên civakî yên ku hîn bi tevahî di nav tevgerên siyasî yên modern de entegre nebûne, bi awayên kevneşopî û carinan tundûtûj bertek nîşanî guherînên civakî didin.¹⁹ Ji vê perspektîfê, şikandina makîneyan ne armancek bi serê xwe bû, lê amûrek ji bo danûstandinê û bidestxistina tawîzan ji karsazan bû di nebûna rêyên din ên bi bandor de.
  Ji perspektîfên din ên Marksîst, Ludîzm dikare wekî beşek ji têkoşîna çînan a destpêkê li dijî sermayeyê were dîtin. Karker ne tenê li dijî makîneyan, lê li dijî awayê ku sermayedar makîneyan ji bo zêdekirina kedxwariyê, kêmkirina mûçeyan, û kontrolkirina pêvajoya kedê bikar tînin, şer dikirin.²² Wekî ku Kirkpatrick Sale, ku nêrînek sempatîk ji Ludîtan re heye, destnîşan dike, Ludîzm ji ber “kedxwarina karkerê hevpar, biyanîbûna di navbera kesan û karê wan de… û windakirina hevgirtina komunal” derketiye holê.²³ Ji vî alî ve, Ludîzm bertekek li dijî mirovkujiya kapîtalîzma pîşesazî bû.
• Mîrateya Ludîzmê
  Mîrasa Tevgera Ludîzmê heta roja îro jî bi awayên cuda berdewam dike:

• Têgîna “Ludît” îro: Mixabin, têgîna “Ludît” di zimanê populer de bi gelemperî bi awayekî neyînî û çewt tê bikar anîn. Ew pir caran wekî heqaretek ji bo kesên ku li dijî her cure teknolojiyê ne, jê fam nakin, an jî bi awayekî bêaqil li hemberî pêşkeftinê radiwestin, tê bikar anîn.¹ Lêbelê, wekî ku gelek lêkolîner destnîşan dikin, ev têgihiştin dîroka rastîn a Ludîtan û armancên wan ên tevlihev paşguh dike.²⁰ Bi rastî, ev “spîkirina dîrokê” ²⁰ xizmetê ji bo bêqîmetkirina rexneyên cidî yên li ser teknolojî û bandorên wê yên civakî-aborî dike. Dema ku rexnegirên teknolojiyê yên îroyîn bi hêsanî wekî “Ludît”ên paşverû tên binavkirin, ev rê li ber nîqaşên kûr ên li ser kapîtalîzm, ked, û kontrola teknolojîk digire.
• Neo-Ludîzm: Di sedsala 20an û 21an de, felsefeyek bi navê Neo-Ludîzm derketiye holê ku bi awayekî rexneyî li gelek formên teknolojiya nûjen dinêre.²² Neo-Ludît, bi îlhama ji Ludîtên orîjînal, fikarên xwe yên derbarê bandora teknolojiyê li ser civakê, jîngehê, tenduristiya mirovan, û otonomiya kesane tînin ziman. Ew banga “hêdîkirin an rawestandina pêşveçûna teknolojiyên nû” û “vegera ber bi xwezayê û civakên xwezayîtir” dikin.²² Neo-Ludît bi taybetî li dijî teknolojiyên ku ew wekî “hilweşîner” an “materyalîst û rasyonelîst” dibînin, derdikevin û dipirsin ka teknolojî ji bo berjewendiyên kê hatine afirandin.²²
• Rexneya li ser teknolojiyê di serdema modern de: Fikarên ku Ludîtan 200 sal berê anîn ziman, îro di çarçoveya teknolojiyên nû de ji nû ve derdikevin holê. Mijarên wekî otomasyona berfireh, bêkarîya teknolojîk, zêdehiya çavdêriyê bi riya teknolojiyên dîjîtal, karên ne aram ên di “gig economy” de, û bi taybetî bandora هوش مصنوعی (AI) li ser kar, civak û heta hebûna mirovahiyê, hin ji wan fikarên Ludîtan ên orîjînal tînin bîra mirov.¹¹ Wekî ku Ludîstên hevdem destnîşan dikin, “bandorên هوش مصنوعی li ser mirovahiyê” mijarek girîng a nîqaşê ye.¹¹ Tevgera Ludîzmê, tevî têkçûna xwe ya demkurt, pirsên bingehîn derbarê têkiliya di navbera mirov, teknolojî û civakê de derxist holê ku heta roja îro jî aktuel in. Pirsên wekî: Kî ji teknolojiyê sûd werdigire? Kî zirara wê dibîne? Divê teknolojî ji kê re xizmet bike? Divê civak çawa pêşveçûna teknolojîk birêve bibe da ku feydeyên wê bi awayekî adilane werin parve kirin û zirarên wê werin kêm kirin?.¹⁸
• Ma Ludît bi rastî li dijî Teknolojiyê bûn?
  Wekî ku berê jî hate destnîşan kirin, piraniya lêkolînerên nûjen dipejirînin ku Ludît ne bi awayekî kor û bêserûber li dijî teknolojiyê bi serê xwe bûn. Belkî, ew li dijî awayê ku teknolojî ji hêla karsazan ve ji bo xirabkirina şert û mercên kar, kêmkirina mûçeyan, ji kar avêtina karkerên pispor, û têkbirina civakên wan ên kevneşopî dihat bikar anîn, derdiketin.¹ Ew ne li dijî îcadê bûn, lê li dijî “sepandina” teknolojiyê bûn ku berjewendiyên wan paşguh dikir û jiyana wan dijwartir dikir. Daxwazên wan ji bo rêkûpêkkirina teknolojiyê û parastina karkeran nîşan dide ku ew li rêyên lihevkirinê di navbera pêşkeftina teknolojîk û edaleta civakî de digeriyan.¹⁸ Mîrasa Ludîzmê ne tenê di rexneya teknolojiyê de, lê di heman demê de di pêşxistina stratejiyên berxwedana karkeran û daxwaza ji bo “peymanek civakî” ya nû di serdemên guherînên teknolojîk ên mezin de jî tê dîtin. Daxwazên wan ji bo rêkûpêkkirin û piştgiriyê ¹⁸ dikarin wekî pêşengiya daxwazên modern ên wekî dahata bingehîn a gerdûnî an bacên li ser robotan werin dîtin, ku armanc jê parvekirina adilane ya feyde û barên otomasyonê ye.

Bi vî awayî, Tevgera Ludîzmê ji serhildanek hêsan a li dijî makîneyan wêdetir bû; ew têkoşînek ji bo rûmet, debara jiyanê û kontrola li ser pêşeroja kedê bû di serdemek guherînên civakî û teknolojîk ên bêhempa de.

7. Encambêjî

Tevgera Ludîzmê, ku di destpêka sedsala 19an de li Îngilistanê wekî bertekek tund a karkerên tekstîlê li hemberî mekanîzasyon û şert û mercên dijwar ên Şoreşa Pîşesaziyê derket holê, di dîroka berxwedana civakî û tevgerên karkeran de xwedî cihekî girîng e. Her çend ev tevger di armancên xwe yên demkurt de bi ser neket û bi awayekî hovane ji hêla hikûmeta Brîtanî ve hate tepisandin, bandor û mîrasa wê heta roja îro jî berdewam dike.

Ludît ne tenê girseyek kor bûn ku bi awayekî bêaqil li dijî makîneyan derdiketin. Belkî, ew karkerên pispor bûn ku didîtin kar, huner, debara jiyanê û awayê jiyana wan a kevneşopî ji hêla teknolojiyên nû û awayê ku ew di bin pergala kapîtalîzma pîşesazî ya destpêkê de dihatin bikar anîn, tê tehdîd kirin. Armancên wan tevlihev bûn: parastina kar û mûçeyan, misogerkirina kalîteya hilberînê, û berxwedana li dijî windakirina otonomî û rûmeta pîşeyî. Çalakiyên wan, ji şikandina makîneyan bigire heta nameyên tehdîdê û xwepêşandanên organîzekirî, nîşana kûrahiya nerazîbûna wan û hewldana wan ji bo kontrolkirina çarenûsa xwe bû.

Bersiva hikûmeta Brîtanî li hemberî Ludîzmê pir tund bû. Bi derxistina qanûnên wekî Qanûna Şikandina Çarçoveyan, ku şikandina makîneyan dikir sûcek bi cezayê îdamê, û bi bikaranîna hêzeke leşkerî ya mezin, dewletê bi awayekî eşkere nîşan da ku ew ê berjewendiyên çîna karsaz û pêşveçûna pîşesaziyê bi her awayî biparêze. Darizandinên girseyî, îdam û sirgûnkirin bûn sedema têkçûna tevgerê di nîveka duyemîn a salên 1810an de.

Lêbelê, têkçûna Ludîzmê ne dawiya berxwedana li dijî encamên neyînî yên pîşesazîbûnê bû. Belkî, ew bû destpêka formên nû yên têkoşîna karkeran. Fikar û pirsgirêkên ku Ludîtan anîn ziman – wek mûçeyên kêm, şert û mercên kar ên xirab, bêkarîya teknolojîk, û windakirina kontrola li ser kedê – piştî tepisandina Ludîzmê jî berdewam kirin. Ev pirsgirêk bûn bingeha ji bo avakirina sendîkayên qanûnî, tevgerên siyasî yên karkeran, û di dawiyê de ji bo hin reformên civakî û yasayî yên ku di sedsala 19an û destpêka sedsala 20an de hatin kirin.⁷ Ji ber vê yekê, têkçûna Ludîzmê divê ne wekî dawiyek, lê wekî veguherînek di stratejî û şêwazên berxwedana çîna karker de were dîtin.

Mîrasa Ludîzmê îro bi taybetî di rexneyên li ser teknolojiyê de xwe nîşan dide. Her çend têgîna “Ludît” bi gelemperî bi awayekî çewt ji bo kesên “teknofob” tê bikar anîn, fikarên bingehîn ên Ludîtan derbarê bandora teknolojiyê li ser mirov û civakê îro ji her demê zêdetir aktuel in. Di serdema هوش مصنوعی, otomasyona berfireh, û guherînên bilez ên di cîhana kar de, pirsên ku Ludîtan du sed sal berê pirsîn – Kî teknolojiyê kontrol dike? Feydeyên wê çawa têne belav kirin? Bandora wê li ser jiyana mirovan çi ye? – hîn jî li bersivên xwe digerin. Mîrasa Ludîzmê ne tenê di felsefeya “Neo-Ludîzmê” de, lê di her rexneyekê de ku pirsên exlaqî û civakî yên derbarê “pêşkeftinê” bi her awayî dipirse, dijî.¹⁸ Ew banga hişyariyê li dijî determinîzma teknolojîk dike û tekez dike ku teknolojî divê ji bo xizmeta mirovahiyê be, ne ku mirovahî bibe koleyê teknolojiyê.

Di encamê de, Tevgera Ludîzmê dersên girîng ji bo serdema me pêşkêş dike. Ew nîşan dide ku guherînên teknolojîk her gav xwedî encamên civakî û aborî ne, û girîng e ku ev encam bi awayekî rexneyî werin nirxandin û bi politikayên ku edalet û refaha giştî diparêzin werin birêvebirin. Têgihiştina dîrokî ya Tevgera Ludîzmê dikare ji me re bibe alîkar ku em îro bi awayekî baştir û hişyartir nêzîkî pirsgirêk û derfetên ku teknolojiyên nû pêşkêş dikin, bibin.

Wergirtî

1. Luddite – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Luddite
2. Resistance Is Feudal | American Scientist, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://www.americanscientist.org/article/resistance-is-feudal
3. Why Resistance Is Foundational to Kurdish Literature – Literary Hub, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://lithub.com/why-resistance-is-foundational-to-kurdish-literature/
4. To Freedom with Jin Jiyan Azadî – TJA, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://www.tevgerajinenazad.com/to-freedom-with-jin-jiyan-azadi/
5. Şoreşa pîşesaziyê – Wîkîpediya, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://ku.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eore%C5%9Fa_p%C3%AE%C5%9Fesaziy%C3%AA
6. How did the Industrial Revolution change the textile industry? – BBC …, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://www.bbc.co.uk/bitesize/articles/zys7xbk
7. The Textile Industry in the British Industrial Revolution – World History Encyclopedia, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://www.worldhistory.org/article/2183/the-textile-industry-in-the-british-industrial-rev/
8. Who Were the Luddites? | HISTORY – History.com, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://www.history.com/articles/who-were-the-luddites
9. HIST363: The Luddites – Saylor Academy, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://learn.saylor.org/mod/page/view.php?id=67239
10. İngiltere Sanayi Devrimi’nin Etkisi – Dünya Tarihi Ansiklopedisi, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://www.worldhistory.org/trans/tr/2-2226/ingiltere-sanayi-devriminin-etkisi/
11. LUDİZM NEDİR? – İŞ KULÜBÜ, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://iskulubu.com/tarih/ludizm-nedir/
12. Kangaroo Court: The Story of the Luddites – ACEDS, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://aceds.org/kangaroo-court-the-story-of-the-luddites/
13. Sanayi Devrimi’nin Etkileri – Turkish Textile Companies, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://www.turkishtextile.org/tr/blog/40/sanayi-devrimi-nin-etkileri
14. Sanayi Devrimi Nedir? – IIENSTITU, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://www.iienstitu.com/blog/sanayi-devrimi-nedir
15. When ‘Luddites’ Attack: Destroying Machines To Save Their Jobs – NPR, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://www.npr.org/2015/05/18/407749357/when-luddites-attack-destroying-machines-to-save-their-jobs
16. The 1810s: The Luddites act against destitution – Communist Party of Britain Marxist-Leninist, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://www.cpbml.org.uk/news/1810s-luddites-act-against-destitution
17. The lessons of the Luddite revolt | ATR – Anti-Tech Resistance, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://www.antitechresistance.org/en/blog/les-lecons-de-la-revolte-luddite
18. Rage against the machine: from Luddism to anti-AI resistance …, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://www.law.kuleuven.be/citip/blog/rage-against-the-machine-from-luddism-to-anti-ai-resistance/
19. Luddism – The Occupied Times, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://theoccupiedtimes.org/?p=11499
20. You’ve Got Luddites All Wrong : r/CapitalismVSocialism – Reddit, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://www.reddit.com/r/CapitalismVSocialism/comments/18x3kbr/youve_got_luddites_all_wrong/
21. Primitive Rebels by Eric J. Hobsbawm | Goodreads, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://www.goodreads.com/book/show/43092.Primitive_Rebels
22. Neo-Luddism – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Neo-Luddism
23. Rebels Against the Future: The Luddites and their War on the Industrial Revolution, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://mtprof.msun.edu/Win1997/Schrupp.html
24. “The Mechanic and The Luddite: A Ruthless Criticism of Technology and Capitalism” – book review | MR Online, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://mronline.org/2025/02/17/the-mechanic-and-the-luddite-a-ruthless-criticism-of-technology-and-capitalism-book-review/
25. Neo-Luddizm – Vikipedi, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://tr.wikipedia.org/wiki/Neo-Luddizm
26. (PDF) Tekno-noir Filmlerde Teknofobi Olgusu – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 27, 2025, https://www.researchgate.net/publication/366569923_Tekno-noir_Filmlerde_Teknofobi_Olgusu