Ji Kevneşopiyên Kevnar heta Serdema Modern

Kurte Ev gotar lêkolîneke berfireh li ser dîroka sêrbazî û efsûnê li erdnîgariya Tirkiyeyê dike, ji şaristaniyên kevnar ên Anatolyayê bigire heta Komara Tirkiyeyê ya modern. Gotar dê pratîkên sêrbaziyê, baweriyên efsûnî, falên cihêreng, û hêmanên folklorîk ên pêwendîdar vebikole. Herwiha, dê helwestên civakî, dînî (bi taybetî Îslamî) û yasayî yên li hemberî van pratîkan di serdemên cuda de bên nirxandin. Bi taybetî, dê bal bê kişandin ser kevneşopiyên Kurdan ên di vî warî de û têkiliya wan bi dîroka giştî ya sêrbaziyê li Tirkiyeyê re. Armanc ew e ku têgihiştineke kûr û akademîk li ser vê mijara çandî û civakî ya girîng pêşkêş bike.

Pêşgotin

Sêrbazî û efsûn, wekî fenomenên çandî û civakî yên tevlihev, di dirêjahiya dîrokê de di nav civakên cihêreng ên cîhanê de, di nav de erdnîgariya ku îro wekî Tirkiye tê nasîn, xwedî cihekî girîng bûne. Pênasekirin û çarçovekirina van têgehan bi xwe re dijwariyekê tîne, ji ber ku wateya wan li gorî serdem, çand û pergalên baweriyê diguhere. Wek mînak, Saziya Zimanê Tirkî “büyü” (sêr) wekî “navê giştî yê ku ji kiryar û رفتaren veşartî yên ku ji hêla kesên ku îdîa dikin ku encamên dijberî qanûnên xwezayê bi dest dixin ve têne kirin, efsûn, sêr, band, û bi mecazî, bandorek xurt a ku nayê berxwedan” pênase dike. Lêbelê, ev pênaseya modern dibe ku bi tevahî têgihiştinên dîrokî û folklorîk ên van pratîkan nîşan nede. Diyarkirina koka sêrbaziyê bi awayekî teqez zehmet e, lê lêkolîner destnîşan dikin ku ew xwedî kokên kevnar e û dibe ku li Rojhilata Navîn derketibe holê û ji wir ber bi rojava ve belav bûbe.

Di seranserê dîrokê de, têgihiştin û pênasekirina “sêrbazî” û “efsûnê” li gorî çarçoveyên çandî û serdemî guheriye. Civakên kevnar dibe ku cudahiyên ewqas tûj ên ku îro di çarçoveyên yasayî an dînî de hene, nexistibin navbera van pratîkan. Wek mînak, li gorî hin çavkaniyan, têgeha “sêrbazî” bi xwe xwedî kokeke “Oryantalîst” e û nirxandinên nirxê hildigire. Ji ber vê yekê, pêdivî ye ku ev gotar vê herikbariya pênaseyê û çarçoveya dîrokî li ber çavan bigire. Nivîsarên kevnar, wekî rîtuelên Hîtîtan, nîşan didin ku sêrbazî di jiyana dewletî û dînî de yekpare bûye, ne wekî tiştekî “dijberî qanûnên xwezayê” bi heman awayî ku nêrînek zanistî ya modern dibîne.

Ev gotar dê li ser sê serdemên dîrokî yên sereke raweste: Anatolyaya kevnar, Împeratoriya Osmanî, û Komara Tirkiyeyê. Lêkolîna sêrbaziyê di van serdeman de dikare ronahiyê bide ser bawerî, tirs, hêvî, û têkiliyên civakî yên civakên berê û yên îro. Berdewamiya baweriyên sêrbaziyê, tevî qedexeyên dînî an hewldanên sekulerîzasyonê yên modern, nîşan dide ku ev bawerî bersivê didin pêdiviyên bingehîn ên psîkolojîk ên mirovan û îdeolojiyên fermî bi tevahî nikarin şûna nêrînên çandî yên kûr û bi cih bûyî bigirin. Wek mînak, tê destnîşankirin ku heta ku daxwazên mirovan (wekî zanîna paşerojê, ewlekarî) û tirsên wan hebin, baweriyên batil (ku gelek caran baweriyên sêrbaziyê dihewînin) dê berdewam bikin, her çend wekî nerasyonel bên zanîn jî. Di serdema Osmanî de jî, tevî qedexeyên dînî, ji ber meraqa mirovan ev pratîk berdewam kirine. Di Komara Tirkiyeyê de jî, civakên gundewarî hîn jî ji bo midaxeleyên sêrbaziyê serî li hocayan didin, ku ev yek otorîteya Îslamî ya fermî diceribîne. Ev nimûneya ku di serdemên cihêreng de dubare dibe, destnîşan dike ku sêrbazî pêdiviyên ku ji hêla pergalên dînî an laîk ên fermî ve bi tevahî nayên bersivandin, çareser dike.

Sêrbazî û Efsûn di Şaristaniyên Kevnar ên Anatolyayê de

Anatolya, wekî dergûşa gelek şaristaniyên kevnar, xwedî dîrokek dewlemend a bawerî û pratîkên sêrbaziyê ye. Di van civakan de, sêrbazî ne wekî çalakiyek marjînal, lê belê wekî beşek yekpare ya jiyana civakî, dînî û heta yasayî dihat dîtin.

Pratîkên sêrbaziyê di serdema Hîtîtan de Şaristaniya Hîtît, ku di hezarsala duyemîn a B.Z. de li Anatolyayê serdest bû, gelek belgeyên nivîskî li dû xwe hiştine ku ronahiyê didin ser pratîkên wan ên sêrbaziyê. Arşîva Dewleta Hîtît gelek metnên rîtuelî yên têkildarî sêrbaziyê dihewîne. Ev metn nîşan didin ku sêrbazî di jiyana Hîtîtan de xwedî bandorek berfireh bûye. Gelek aliyên ku îro di bin kategoriyên wekî derman, psîkolojî û hiqûqê de cih digirin, di demên kevnar de di çarçoveya sêrbaziyê de dihatin nirxandin.

Di civaka Hîtît de, sêrbazî bi awayekî berfireh ji bo çareserkirina pirsgirêkên civakî dihat bikaranîn. Baweriyek giştî hebû ku nexweşî û bextreşî ji hêla hêzên xerab, ruh an xezeba xwedayan ve têne çêkirin. Ji bo çareserkirina van rewşan, mirovan hewl dida ku bi rîtuel û pêşkêşiyan xwedayan razî bikin û gelek rîtuelên sêrbaziyê yên ku ji hêla pisporên jêhatî ve dihatin kirin, bi kar dianîn.

Sêrbazî bi giştî li du beşan dihat dabeşkirin: “sêrbaziya spî” (baş) û “sêrbaziya reş” (xerab). Sêrbaziya spî armanc dikir ku bandorên neyînî yên wekî nexweşî, şewb, bêzaroktî, nakokiyên malbatî an têkçûnên leşkerî, yên ku bi xwedayên hêrsbûyî an sêrbaziya reş ve dihatin girêdan, ji holê rake. Berevajî vê, sêrbaziya reş bi kirina zirarê ve dihat girêdan û bi tundî dihat cezakirin, pir caran bi mirinê. Qanûnên Hîtîtan, wekî bendên 44/b, 170 û 111, bi eşkere kiryarên ku wekî sêrbaziya reş dihatin hesibandin, pênase dikirin. Mînak, gemarkirina zevî an xaniyan bi bermahiyên rîtuelî, bikaranîna marekî ji bo nifirkirina kesekî, an çêkirina fîgurên axê ji bo mebestên xerab, di nav van kiryaran de bûn.

Tirs û fikarên li ser sêrbaziya reş heta astên herî bilind ên civaka Hîtît, bi taybetî malbata qraliyetê, belav bûbûn. Qralên wekî Hattuşîlî I û Murşîlî II fikarên xwe yên li ser sêrbaz û sêrbaziyê anîne ziman, û gelek caran gefên li ser desthilatdariya xwe an bextreşiyan bi êrîşên sêrbaziyê ve girê didan. Ev yek nîşan dide ku sêrbazî ne tenê di nav gel de, lê di asta dewletê de jî wekî hêzek rastîn dihat qebûlkirin. Di rastiyê de, tawanbarkirinên sêrbaziyê carinan wekî amûrek siyasî ji bo bêrûmetkirina hevrikan an xurtkirina desthilatdariyê dihatin bikaranîn.

Pisporên sêrbaziyê, ku tê de mêrên “pêşbîn” (LÚAZU, LÚHAL, hwd.) û “bijîjk” (LÚA.ZU), her weha jinên “pîrejin/sêrbaz” (MUNUSŠU.GI, MUNUShašawa) û “pîrik” (MUNUShašnupala, MUNUSŠÀ.ZU) hebûn, di civakê de xwedî rolek girîng bûn. Ji van kesan dihat payîn ku xwedî zanyarî, jêhatîbûn û ezmûn bin, her weha têkiliyên wan ên erênî bi xwedayan re hebin. Rîtuelên cihêreng ên wekî sêrbaziya analogiyê (wekî mînak çêkirina pûtikên dijminan), veguheztina nepakiyê (wekî qurbankirina bizina gunahiyê), gazîkirina xwedayan, û sêrbaziya dijber ji bo bêbandorkirina sêrbaziya reş, di nav pratîkên hevpar de bûn. Mesrefa van rîtuelan, ku pir caran gelek materyalên cihêreng hewce dikirin, destnîşan dike ku sêrbazî ji bo kesên dewlemendtir bi hêsanî dihat peyda kirin, lê ji bo kesên xizan jî hin rêgez hebûn.

Bandorên Mezopotamyayê û çandên din ên Anatolyayê Pratîkên sêrbaziyê yên li Anatolyayê ne tenê ji hundur ve pêş ketine, lê di heman demê de ji bandorên çandên cîran, bi taybetî Mezopotamyayê, jî sûd wergirtine. Sêrbazî li Rojhilata Navîn xwedî dîrokek dirêj e, ku koka wê digihîje Mezopotamyaya kevnar. Li Mezopotamyayê, di navbera rîtuelên “baş” (alîkar) û “xirab” (zerardar) de cûdahî dihat kirin, û ji bo sêrbaziya zerardar encamên yasayî, wekî mirinê, hebûn. Qanûna Hammurabî (sedsala 18an B.Z.) destûr dida ku kesê bi sêrbaziyê (sêrbaziya zerardar) tawanbar kirî, bi ceribandina avêtina nav çemekî pîroz re rû bi rû bimîne. Metnên sêrbaziyê yên Sumerî û Akkadî, ku bi eslê xwe li Babîlê hatibûn nivîsandin, heta Hattuşayê, paytexta Hîtîtan, hatibûn dîtin. Ev yek nîşan dide ku li Anatolyaya navendî rîtuel û efsûnên Babîlî li kêleka metnên rîtuelî yên Hîtîtî yên ku ji çavkaniyên cihêreng ên Anatolyayê dihatin, di koleksiyonên tabletên qraliyetê de dihatin parastin. Herwiha, li heman qesra qraliyetê, bijîjk û efsûnkarên ji Anatolya, Misir, Babîl û Asûryayê dihatin dîtin, ku ev rewş ne tenê ji bo Anatolyaya Hîtît a sedsala 13an B.Z. taybet bû. Ev danûstandina çandî ya berfireh a zanîna sêrbaziyê û pisporan, Anatolyayê wekî beşek ji toreke berfirehtir a Rojhilata Nêzîk a kevnar nîşan dide.

Nêrîna li ser sêrbaziyê ji Sumeriyan bigire heta serdemên paşê û heta roja îro jî zêde neguheriye, û rêbazên ku hatine bikaranîn jî hema hema wekî hev mane: “ji bo xilasbûna ji her cûre neyîniyên ku tên serê mirovan, sûdwergirtina ji hêzên serxwezayî”. Di civakên kevnar de, sêrbazî bi derman û dîn re têkel bû. Ne mimkûn e ku mirov sêrbaziya ku ji bo mijarên wekî xilasbûna ji nexweşiyan an razîkirina xwedayan tê kirin, ji dîn û dermanê cuda bike.

Di encamê de, li Anatolyaya kevnar, sêrbazî ne çalakiyek marjînal bû lê beşek yekpare ya tevna civakî, dînî û heta yasayî bû, ku di navbera pratîkên sûdmend û yên xerab de cûdahiyên zelal dihatin danîn, û pisporên taybetî hebûn. Herwiha, danûstandineke girîng a zanîna sêrbaziyê û pisporan di Rojhilata Nêzîk a kevnar de hebû, û Anatolya di vê tora berfireh de wergir û beşdar bû.

Sêrbazî û Efsûn di Împeratoriya Osmanî de

Di serdema Împeratoriya Osmanî de, sêrbazî û efsûn, tevî qedexeyên dînî, di nav gel û heta radeyekê di nav rêveberiyê de jî xwedî cihekî berbiçav bûn. Ev serdem şahidê têkiliyek tevlihev di navbera baweriyên gelêrî, doktrîna Îslamî û pratîkên dewletê de bû.

Bawerî û pratîkên belavbûyî Çavkaniyên dîrokî destnîşan dikin ku pratîkên okult ên wekî sêrbazî û efsûn di nav gelê Osmanî de pir belav bûn, û kesên ku bi van karan re mijûl dibûn, armanc dikirin ku bi vê rêyê destkeftiyên madî û manewî bi dest bixin. Tevî qedexeyên dînî yên di Îslamê de, ji ber meraqa mirovan û lêgerîna wan a ji bo kontrolkirina nediyariyê, daxwaza ji bo fal û sêrbaziyê berdewam kir. Tê gotin ku baweriyên bingehîn ên Anîmîzm û Şamanîzmê jî di bin van pratîkan de rol leyîstine. Ji sedsala 16an heta 19an, ev pratîkên mîstîk bi kûrahî hem di jiyana civakî û hem jî di ya îdarî de yekpare bûbûn.

Mirov ji bo parastinê serî li tilsiman didan ku ji metal, ax, gil, û beşên ajalan hatibûn çêkirin. Hejmara sê di baweriyên gelêrî û rîtuelan de xwedî girîngiyek taybet bû, wek mînak sê caran serdana goristanê kirin, sê caran şahidî anîn, an jî sêgoşebûna niviştan. Pirtûkên li ser “Baweriyên Batil û Sêrbaziyê di Osmaniyan de” dewlemendiya mijarê û kokên wê yên di kevneşopiyên cihêreng ên berî Îslamê û ne-Îslamî de (Şamanîzm, Anîmîzm, baweriyên Mezopotamyayê, hwd.) û senteza wan bi Îslamê re radixin ber çavan.

Cûreyên falê Fal yek ji pratîkên herî belavbûyî bû. Şîrovekirina xewnan (ruya tabiri) hem di nav civakê de û hem jî di rêveberiyê de yek ji rêbazên herî zêde dihat şêwirîn û ji hêla dînî ve ne qedexe bû. Stêrnasî (yıldızname) roleke girîng dileyîst; Muneccimbaşiyan (serstêrnas) di qesrê de xwedî meqamên girîng bûn, salname amade dikirin û ji bo karûbarên girîng ên dewletê wekî cûlûs, dawetên qraliyetê, şer û fetih, demên bi xêr diyar dikirin. Hilbijartina roj û dema bi xêr (eyyamname), fal vekirina bi Quranê (tefe’ülnâme), zanista qiyafetê (ilm-i kıyafet), şîrovekirina lerzînê (ilm-i ihtilaç), fal vekirina bi çûkan, bi hestiyê mihê, û gelek rêbazên din ên falê di nav gelê Osmanî de dihatin bikaranîn.

Cûreyên sêrbaziyê Di nav pratîkên sêrbaziyê de, cûdahiya di navbera “sêrbaziya spî” (ak büyü) û “sêrbaziya reş” (kara büyü) de girîng bû. Sêrbaziya spî ji bo armancên baş, wekî saxkirin, parastin ji karesatên xwezayî, an jî ji bo ku kesek evîndar bibe, dihat bikaranîn. Sêrbaziya reş, ji aliyê din ve, bi mebesta zerardayînê dihat kirin û pir caran bi alîkariya cin, şeytan û ruhên xerab dihat pêkanîn. Baweriya bi çavê xerab (nezer) û bikaranîna tilsimên parastinê yên wekî moriya çavê xerab (nazar boncuğu) û rîtuelên wekî rijandina zirîçê (kurşun dökme) jî pir belav bûn.

Tablo 1: Pratîkên Fal û Sêrbaziyê yên Osmanî yên Hilbijartî

Cureyê Pratîkê	Pênase	Materyal/Rêbaz	Armanc (mînak)	Helwesta Civakî/Fermî	Çavkanî
Fal (Falbêjî)
Şîrovekirina Xewnan	Watekirina xewnan ji bo pêşbînkirina bûyerên paşerojê.	Xewn bi xwe	Zanîna paşerojê, wergirtina peyamên îlahî	Di civakê û rêveberiyê de pir dihat şêwirîn, ji hêla dînî ve ne qedexe bû.
Yıldızname (Stêrnasî)	Pêşbînkirina qederê li gorî rewşa stêrkan.	Salnameyên stêrnasî, hesabên astronomîk	Pêşbînkirina encamên seferan, dema destpêkirina karan, zewac, mirin.	Muneccimbaşî di qesrê de xwedî meqam bûn; di nav gel de baweriyek xurt hebû.
Tefe’ülnâme (Fal bi Quranê)	Vekirina rûpelekê ji Quranê û şîrovekirina wê.	Quran, carinan pirtûkên taybet ên falnameyê	Şêwirîn ji bo biryarên girîng, “xêra yorma” (şîrovekirina ji bo xêrê).	Heke armanc şîrovekirina ji bo xêrê be, pir caran dihat qebûlkirin.
İlm-i Kıyafet (Zanista Sîmayê)	Pêşbînkirina karakterê kesekî li gorî xuyabûna wî/wê ya derve.	Taybetmendiyên rû, şeklê laş, xêzên eniyê (ilm-i hutut), xêzên kefa dest (ilm-i kef)	Têgihiştina karakter û qederê.	Wekî zanistek dihat dîtin, pirtûk li ser dihatin nivîsandin.
Sêrbazî (Büyü)
Ak Büyü (Sêrbaziya Spî)	Sêrbaziya ku ne ji bo zerarê ye.	Dua, nivîs, tiştên sembolîk	Evîndarkirin, parastina malbatê, saxkirin, bereket.	Bi giştî dihat tehemûlkirin heke zirarê nede kesî.
Kara Büyü (Sêrbaziya Reş)	Sêrbaziya ku bi mebesta zerardayîna kesên din tê kirin.	Pir caran bi alîkariya cin, şeytan û ruhên xerab	Nexweşxistin, zerardayîn, mirin.	Ji hêla dînî û yasayî ve qedexe bû, lê bi dizî dihat kirin.
Nazar (Çavê Xerab)	Baweriya ku hin kes dikarin bi nêrînên çavnebar zirarê bidin.	Moriya çavê xerab, rijandina zirîçê, dûkirina bi bûxûrê	Parastina ji çavê xerab.	Baweriyek pir belavbûyî di hemû qatên civakê de.
Muska (Nivişt)	Tiştên nivîskî an sembolîk ên ku ji bo parastinê li ser xwe têne hilgirtin.	Kaxezên bi dua nivîsandî, metal, kevirên taybet, beşên ajalan	Parastina ji nexweşî, sêrbazî, çavê xerab, an jî ji bo bidestxistina tiştekî.	Pir dihat bikaranîn, carinan ji hêla kesên dînî ve dihatin amadekirin.

Helwesta civakî, dînî û yasayî Helwesta li hemberî sêrbaziyê di Împeratoriya Osmanî de tevlihev bû. Tevî ku hin kiryarên sêrbaziyê dibûn sedema pirsgirêkên civakî , û Îslam bi awayekî giştî li dijî hin formên sêrbaziyê bû , ev pratîk di nav gel û heta di nav çîna rêveber de jî berdewam dikirin. Ji ber ku Îslam rastiya sêrbaziyê piştrast dike (mînak, Sûreya Feleq ji bo parastinê ye) , û cûdahiyê dixe navbera sêrbaziya destûrdayî û ya qedexe , ev yek rê li ber şîroveyên cihêreng vedikir. Mînak, efsûnên ji bo saxkirinê heke şirk (pûtperestî) tê de tunebe, bi giştî dihatin piştgirî kirin.

Dewleta Osmanî, tevî ku bi fermî pabendî qedexeyên Îslamî yên li dijî hin formên sêrbaziyê bû, nêzîkatiyek pragmatîk û carinan yekpare nîşan dida, nemaze bi falê (mînak, Muneccimbaşiyan) û bi hewldana lîsansdayîn/kontrolkirina pisporan. Ev yek têkiliyek tevlihev di navbera doktrîna dînî, rêveberiya dewletê û baweriyên gelêrî de nîşan dide. Dabeşkirina sêrbaziyê li ser “spî” (sûdmend/parêzvan) û “reş” (zerardar) çarçoveyek girîng bû ji bo pispor û rayedaran di birêvebirina pejirandin û yasayîbûna pratîkên sêrbaziyê de. Sêrbaziya spî dikaribû bihata tehemûlkirin an jî teşwîqkirin (saxkirin, parastin), lê sêrbaziya reş pir caran dihat şermezarkirin û cezakirin. Ev cûdakirin îhtimal e ku rê li ber berdewamiya gelek pratîkên sêrbaziyê vekiribe bi nîşandana wan wekî sûdmend.

Tomarên sicîlên mehkemeyên Osmanî çavkaniyek girîng in ji bo têgihiştina dozên efsûnê û helwesta yasayî ya dewletê. Her çend rayedarên Osmanî bi giştî eleqeyek zêde bi darizandinên sêrbaziya Xiristiyanan re nîşan nedidan, hindikahiyên dînî dozên xwe yên yasayî bi rê ve dibirin.

Sêrbazî û Efsûn di Komara Tirkiyeyê de

Bi damezrandina Komara Tirkiyeyê re û hewldanên modernîzasyon û sekulerîzasyonê, helwesta fermî ya li hemberî sêrbazî û efsûnê guherî, lê bawerî û pratîkên gelêrî bi awayekî berbiçav berdewam kirin.

Berdewamî û guherîna baweriyan di serdema modern de Sedemên psîko-sosyolojîk ên wekî daxwaza zanîna paşerojê, tirs, bêçaretî û hewcedariya ewlehiyê, bûne sedem ku baweriyên batil, di nav de pratîkên mîna sêrbaziya sempatîk, li Tirkiyeyê berdewam bikin. Motîfên sêrbaziyê di çîrokên gelêrî de raman û baweriyên mîstîk ên gelê Tirk nîşan didin, û sêrbazî wekî rêyek ji bo pirsiyarkirina zehmetiyên jiyanê tê dîtin. Li civakên gundewarî yên Tirkiyeyê di serdema Komarê de, gundiyan ji bo mebestên cihêreng ên wekî parastin, efsûnên evînê, an zerardayînê, bi bikaranîna duayên nivîskî serî li hocayan didan. Ev yek berdewamiya van pratîkan nîşan dide.

Nêrînên civakî û yasayî yên hemdem Li Komara Tirkiyeyê, sêrbazî bi awayekî yasayî sûc e û di Îslamê de jî qedexe ye. Qanûna Hejmar 677 bi eşkereyî çalakiyên di bin navên wekî falbêjî, sêrbazî û niviştkariyê de li Komara Tirkiyeyê qedexe dike. Biryarên Dadgeha Bilind (Yargıtay) nîşan didin ku çêkirina niviştan û kirina sêrbaziyê ji bo sextekariyê wekî “sextekariya pispor bi rêya îstismarkirina bawerî û hestên dînî” tê dîtin û dibe sedema cezayê girtîgehê.

Lêbelê, tevî qedexeyên yasayî û hewldanên sekulerîzasyonê, bawerî û pratîkên sêrbaziyê berxwedanek girîng nîşan dane, xwe li gorî şert û mercên modern adapte kirine û di nav hin beşên civakê de bersivdayîna pêdiviyên têgihîştî berdewam dikin, pir caran di nav tengezariyekê de bi vegotinên fermî re. Pratîkên cinci hoca an üfürükçü li Tirkiyeya modern, ku bi nivişt û ayetên Quranê nexweşiyên bi cinan ve girêdayî derman dikin û carinan wekî sêrbaz (büyücü) têne dîtin, vê yekê nîşan didin. Ev kesayet ji hêla civakê ve bi awayekî nakokî têne dîtin û di medyayê de pir caran bi awayekî sansasyonel (wek sextekar an neexlaqî) têne nîşandan, lê dîsa jî ji hêla hin kesan ve têne lêgerîn.

Sêrbazî û tevgerên femînîst (“Campus Witches”) Kesayeta “sêrbaz” an “efsûnkar” li Tirkiyeya modern ji nû ve tê şîrovekirin û wateyên civakî yên nû werdigire. Ev yek hem di fîgura nakokbar a cinci hoca de û hem jî di pejirandina nasnameya “sêrbaz” ji hêla komên femînîst ve wekî hêzek erênî tê dîtin. Koma “Campus Witches”, ku komeke femînîst e li Tirkiyeyê û ji protestoyên Parka Geziyê derketiye holê, xwe bi sêrbazan re dide nasîn wekî şêweyek “hêzdana afirîner” û berxwedana li dijî serdestiya mêran. Ev yek nîşan dide ku arketîpên weha guhêrbar in û dikarin meylên civakî û siyasî yên hemdem nîşan bidin, û ji rolên folklorîk ên kevneşopî wêdetir biçin.

Bandora Îslamê li ser Sêrbazî û Efsûnê

Dînê Îslamê, wekî dînê serdest li erdnîgariya ku îro Tirkiye lê ye, bandorek kûr û berfireh li ser têgihiştin û pratîkkirina sêrbazî û efsûnê kiriye. Teolojiya Îslamî çarçoveyek tevlihev ji bo fêmkirin û kategorîzekirina sêrbaziyê pêşkêş dike, rastiya wê qebûl dike lê di heman demê de hewl dide ku pratîka wê bi cûdakirina formên destûrdayî û yên qedexe birêkûpêk bike.

Nêrîna Quran û Hedîsan li ser sêrbaziyê Quran, pirtûka pîroz a Îslamê, rastiya sêrbaziyê (siḥr) piştrast dike. Mînak, Sûreya Feleq wekî duayek ji Xwedê re ji bo parastina ji sêrbaziya reş tê bikaranîn û li gorî hedîsan, ji Pêxember Muhammed re hatiye وحی kirin da ku wî ji cinan biparêze. Quran herwiha behsa wê yekê dike ku dijberên Pêxember Muhammed ew wek sêrbaz tawanbar kirine û van tawanbariyan wek derew şermezar dike. Lêbelê, Quran bi eşkere sêrbaziyê qedexe nake an jî cezayek ji bo pratîka wê diyar nake.

Hedîs (gotin û kirinên Pêxember Muhammed) li ser sêrbaziyê nêrînek tundtir pêş dixe û wê wekî hêzek cihê ji Xwedê dibîne, berevajî Quranê ku sêrbaziyê di dawiyê de girêdayî îradeya Xwedê dibîne. Hin hedîs behsa nexweşketina Pêxember ji ber efsûnekê dikin, ku ev yek baweriya bi hêza sêrbaziyê ya ji bo zerardayînê, heta ji Pêxember re jî, nîşan dide. Alimên Îslamî hin pratîkên sêrbaziyê bi adetên Tirkî yên berî Îslamê û Afrîkaya Rojhilat ve girê didin, wek mînak Zār.

Cûdahiya di navbera sêhra helal û heram de Îslam cûdahiyek bingehîn dixe navbera sêrbaziya destûrdayî (helal) û ya qedexe (heram). Sêrbaziya destûrdayî ew e ku gazî Xwedê, milyaket, pêxember û ewliyayan dike û ji bo armancên baş ên wekî saxkirin, parastina ji çavê xerab, nexweşî, cin û şeytanan tê bikaranîn. Mûcîze (keramet) wekî sêrbaziya destûrdayî û diyariyên Xwedê têne dîtin. Efsûnên ji bo saxkirinê bi giştî têne piştgirî kirin heke şirk (pûtperestî) tê de tunebe. Hin alimên wekî El-Razî û Îbn Sîna sêrbaziyê wekî amûrekê dîtine û meşrûiyeta wê bi encamê ve girê dane.

Sêrbaziya qedexe (sêrbaziya reş) ew e ku tê bawer kirin gazî cinên xerab û şeytanan dike û ji bo zerardayînê, wekî nifirkirin, gazîkirina ruhên xerab û çêkirina nexweşiyan, tê bikaranîn. El-Xezalî, tevî ku rastiya sêrbaziyê qebûl dike, hînbûna her cure sêrbaziyê wekî qedexe dibîne. Îbn El-Nedîm amaje dike ku hêzên serxwezayî yên baş piştî paqijkirina giyanê ji Xwedê tên wergirtin, lê sêrbaz şeytanan xweş dikin û kiryarên neguhdariyê û qurbanan ji cinan re dikin. Îbn Qeyyim El-Cewziyye û Îbn Xeldûn sêrbazî, tilsim û hîlebaziyê wekî qedexe û neyasayî bi nav dikin.

Bikaranîna tilsim û niviştan di çarçoveya Îslamî de Bikaranîna tilsim û niviştan (muska) di kevneşopiya Îslamî de pir belav e. Ev tilsim pir caran bi sembol, herf û hejmarên mîstîk têne xemilandin û ji bo parastina ji çavê xerab, bextreşî, cin û şeytanan, her weha ji bo anîna bextewariyê, zêdekirina beridariyê, û saxkirinê têne bikaranîn. Tilsim pir caran yek ji 99 navên Xwedê, navên milyaketan an pêxemberan dihewînin. Hema hema hemû alimên Misilman bikaranîna tilsimên ku gazî Xwedê an navbeynkarên Wî (Muhammed, Elî, ewliya, hwd.) dikin, destûr didin, lê gazîkirina cin an şeytanan bi rêya tilsiman qedexe ye. Quran bi xwe jî tê bawer kirin ku xwedî bereket (bereketa sêrbazî) ye û dikare mirovan sax bike. Pratîka ruqye, ango xwendina ayetên Quranê û duayan ji bo saxkirin û parastinê, wekî destûrdayî tê dîtin.

Bikaranîna ayetên Quranê û navên îlahî di tilsim û pratîkên saxkirinê de “Îslamîzekirineke” girîng a kevneşopiyên sêrbaziyê yên berê temsîl dike. Di vê pêvajoyê de, çavkaniya hêza têgihîştî ji xwedayên pagan an ruhên din diguhere û dibe Xwedayê yekta yê monoteîstîk, lê baweriya bingehîn a bi sêrbaziya sempatîk û tilsimên parastinê pir caran berdewam dike. Ev yek nimûneyek klasîk a senkretîzma dînî ye, ku tê de hêmanên kevneşopiyên berê di nav çarçoveyek nû ya dînî de ji nû ve têne şîrovekirin û pejirandin.

Kevneşopiyên Sêrbaziyê di Nav Civaka Kurd de

Civaka Kurd, bi dîrok û çanda xwe ya dewlemend û kevnar, xwedî kevneşopiyên sêrbazî û efsûnê yên taybet e. Van kevneşopiyan ji kokên dîrokî yên cihêreng û bandorên çandî yên wekî Zerdeştî, Êzidîtî, û kevneşopiyên berî Îslamê yên Tirkî sûd wergirtine û di folklor, çîrok û stranên Kurdî de bi awayekî berfireh xwe nîşan didin.

Kokên dîrokî û bandorên çandî Kevneşopiyên sêrbaziyê yên Kurdan kokên xwe di kûrahiya dîrokê de dibînin. Bandorên ji Zerdeştiyê, ku yek ji dînên kevnar ên Îranî ye, di baweriyên Kurdan de diyar in. Xwedayên Zerdeştî yên wekî Ahura Mazda (Xwedayê Aqilmendiyê), Aesma Daeva (cinê şehwet û hêrsê), û Dev (cinê xwedî hêzek mezin û xwedayê şer ê bêrehm) di nav baweriyên Kurdan de cih digirin. Herwiha, Fravashis (milyaketên parêzvan) jî beşek ji van baweriyan in.

Yezdanîzm, wekî pergalek baweriyê ya arkaîk a Kurdan ku tê gotin ji Zerdeştiyê jî kevntir e, bandorek girîng li ser Êzidîtî, Elewîtî û Yarsanîzmê kiriye. Di Yezdanîzmê de baweriya bi heft milyaketên baş û heft milyaketên xerab ên ku cîhanê birêve dibin û çîneke ruhanî ya mîrasî (mîna Magiyan) heye. Kesayetên wekî Baba Tahirê Hemedanî, ku wekî yekem helbestvanê Kurd tê qebûlkirin, di çarçoveya baweriya Ehlê Heq de xwedî bandorek girîng e.

Herwiha, hin adetên Tirkî yên berî Îslamê, wekî Zār, ku bandor li sêrbaziya Îslamî kirine, dibe ku paralel an têkiliyên wan bi kevneşopiyên Kurdan re hebin, ji ber nêzîkahiya erdnîgarî û qatên dîrokî yên hevpar. Sêrbaziya di nav Tirkên kevnar de, ku bandorên Şamanîzmê, termînolojiyên taybet (wek arvaş, bügü), celebên sêrbaziyê (spî/reş), û bikaranîna berfireh a tilsiman di zêr û zîvan de bi motîfên taybet (sêgoşe, totemên ajalan) û materyalan dihewîne, çarçoveyek berawirdî ji bo baweriyên Anatolî/Kurdî yên ku dibe ku xwedî heman kokên kevnar ên Tirkî/Asyaya Navîn bin, pêşkêş dike.

Sêrbazî di folklor, çîrok û stranên Kurdî de Wêjeya devkî ya Kurdî, bi çîrok, destan û stranên xwe yên dewlemend, gelek motîfên sêrbaziyê dihewîne. Kesayetên wekî Hızır, derwêş û yên din wekî alîkarên serxwezayî di çîrokên gelêrî yên Tirkî de cih digirin, ku pir caran motîfên hevpar bi folklora Kurdî re parve dikin. Fîgura sêrbaz a bi navê Kaftar, ku di çanda Tirkî û Farisî de wekî jineke bi strû diyar dibe û sêrbaziyê dike û terman ji goran derdixe, dibe ku di folklora Kurdî de jî xwedî hevwate an bandor be. Li herêma Deryaya Reş a Tirkiyeyê, sêrbazên bi navê Mayısa an Cazı têne nasîn ku dikarin bifirin û şeklê xwe biguherînin.

Di çîrokên gelêrî yên Tirkî de motîfên sêrbaziyê yên wekî çareserkirina bêzaroktiyê bi sêvên efsûnî, vexwarinên evînê (bâde), sêrbaz wekî dijber, guhertina şeklê, kincên efsûnî, û tilsimên wekî Tiğ-i Hati (şûrê efsûnî) û alîkarên serxwezayî yên wekî Hızır û Kırklar (Çilkes) gelemperî ne. Gelek ji van mijar û fîguran di folklora berfireh a Anatolî û Rojhilata Navîn de, di nav de ya Kurdî, hevpar in.

Nivîskarên Kurd ên modern ên wekî Mehmed Uzun û Mehmet Dicle kevneşopiya devkî ya Kurdî (dengbêj, çîrokên periyan) û hêmanên serxwezayî (hêzên Evdalê Zeynikê, motîfa “çil rûvî”, veguherîn) di berhemên xwe yên edebî de bi cih dikin, ku ev yek berdewamî û ji nû ve şîrovekirina van motîfan nîşan dide. Bi taybetî, di çîrokên Kurdî de kesayetên wekî Mîrza Mihemed, dêw, teyrê Sîmir, ejdeha, sêrbazên ku amûrên efsûnî yên veguhastinê bikar tînin, û ajalên alîkar cih digirin. Folklor û mîtolojiya Kurdî bi giştî behsa Mem û Zîn, Xec û Siyabend, Dimdim, Zembîlfiroş, Keçelok, û fîgurên mîtolojîk ên wekî Kawayê Hesinkar, Şahmaran û Sîmir dike, herwiha efsaneyên li ser koka serxwezayî ya Kurdan ku cin tê de cih digirin jî hene.

Rol û navên kesên sêrbaz Di nav civaka Kurd de, kesên ku bi sêrbaziyê re mijûl dibin bi navên cihêreng têne nasîn. Ji bilî Kaftar, Mayısa û Cazı , lîsteyek berfireh a navên Kurdî ji bo fîgurên mîna sêrbazan heye: Cazû (Meraş), Pîra Finik (Zaxo), Pîrhevî (Duhok), Pîra Çenghevîr (Ûrmiye), Pîra Çenghesin (Ûrmiye), Pîra Malxur (Kurdên Enqereyê), Pîrhevîr (Colemêrg), Pîretewt (Zaxo), Pîrepisk (Serhed), Pîra Sêhrê ya Kûpsîyar (Qefqas). Pêşbînên Êzidî yên bi navê koçek pratîkên falê yên wekî “ketina nav pirtûkê” dikin. Niviştkarên Êzidî, di nav de “malbata Şêx Derman”, “Şêxekî Şingalî yê ji Derekhanê”, û alimî felek (zanyarê qederê) pirtûkan ji bo pêşbînîkirin û çêkirina niviştan bikar tînin. Li Tirkiyeyê, cinci hoca / üfürükçü nexweşiyên bi cinan ve girêdayî derman dikin , û li Mûş/Agiriyê kesên bi navê “ırıkçı” bi nefes an sêrbaziyê sax dikin.

Baweriyên li ser cin, nezer (çavê xerab) û ruhên din Baweriyên Kurdan ên derbarê hebûnên serxwezayî û bandora wan pir dewlemend in. Li herêma Bingöl-Karirê, baweriyên gelêrî yên Zaza-Tirk di nav de baweriya bi milyaketên li ser derî, parastina ji cinan (ku li cihên taybet dijîn, di biharê de êrîş dikin, mirovan digirin), parastina pitikan ji ruhên xerab (kara iyeler), û rêbazên cihêreng ên parastina ji çavê xerab (nezer) hene (wek xwê, komira germ di avê de). Li herêma Îdirê, ji bo parastina ji nezerê, pratîkên wekî bikaranîna üzerlik (giyayek efsûnî), kalak (tîreya ajalan) bi gêzikê, strûyên beranan, kiloxên kûçikan, û zirîçê kûçikan têne dîtin, ku bingeha wan di baweriyên Şamanîstîk/Anîmîstîk de ye. Li Başûrê Rojhilatê Tirkiyeyê (Mêrdîn), baweriya bi hebûnên serxwezayî (cin, ruh, sêrbaz, dêw) û bikaranîna niviştan di nav Misilman, Asûrî û Êzidiyan de pir belav e, ku ev yek bi “hişê civakî” û meylên kognîtîf ên wekî HADD (Amûra Tespîtkirina Ajansa Hîperaktîf) û Teoriya Hişê ve tê girêdan. Gelek baweriyên Tirkî yên li ser girtina cinan (cinên mê yên xeternaktir), rêbazên parastinê (negotina navê wan, xwarina kûçikan, xwedîkirina dîkên spî, duayên wekî Îxlas, Ayet el-Kursî, Sûreya Cin, tiştên metalî, deng) di çarçoveya berfireh a Îslamî/Rojhilata Navîn de hevpar in û îhtimal e ku ji hêla Kurdan ve jî hatibin parvekirin an adaptekirin. Darên pîroz di çand û mîtolojiya Kurdî de wekî cihên ruh, dêw û cinan têne dîtin, û behsa xwedayê daran Yazd tê kirin.

Bikaranîna nivişt, tilsim, û rêbazên parastinê Cureyên nivişt û tilsiman (nivişt, nûsge, bazbend, hîrz) û metodên parastinê di nav Kurdan de cihekî girîng digirin. Bikaranîna niviştan ji hêla Tirkên kevnar/Tirkmenan ve di zêr û zîvan de, ku ji materyalên cihêreng (zîv, qûmaş, strû, tov, kevir, qalik) bi şeklên taybet (sêgoşe, çargoşe) û motîfan (ajal, hejmar) hatine çêkirin û pir caran bi Şamanîzmê ve girêdayî ne, bingehek berawirdî pêşkêş dike. Teberrükler (tiştên pîroz ên ji ziyaretgehên ewliyayan) ji hêla Zaza-Tirkan ve wekî nivişt têne bikaranîn; herwiha rêbazên ji bo rakirina sêrbaziya reş (efsûn, nefes, muska), “nan xwendin” (ekmek okutmak) wekî niviştek, û bikaranîna nalên hespan, qalikên kûsiyan, û îskeletên serê ajalan ji bo nezerê jî hene. Kevneşopiyên niviştên Êzidiyan cûdahiya di navbera niviştên kevneşopî yên nenivîsandî (dêzik, berat, axa ji cihên pîroz, perçeyên nebatan) û niviştiyên nivîskî yên nûtir de, ku di bin bandora xwendewariyê û pratîkên Misilmanan de ne (bikaranîna “Pirtûka Milyaket Şêx Sîn”, nexşe, dua, çargoşeyên efsûnî, ayetên Quranê), nîşan dide. Têgeha Kurdî arba- (sêr kirin) û arbal- (hatin efsûnkirin) û peyva Farisî ya deynkirî efsûn (sêr, efsûn) jî di vî warî de girîng in.

Fal û pêşbînîkirina paşerojê di nav Kurdan de Metodên falê di nav civaka Kurd de cihêreng in. Pratîkên falê yên Êzidiyan, di nav de bikaranîna destnivîsên pîroz ji bo pêşbînîkirinê ji hêla koçek û alimî felek ve, têgeha “ketina nav pirtûkê” (rewşa guherî ya hişmendiyê ji bo falê), û bikaranîna numerolojiyê, pir taybet in. Bi taybetî, lêkolîn li ser fal vekirina Êzidiyan bi rêya “peyva nivîskî” û koçekên ku xwe digihînin zanîna ezoterîk (ʿilmi batinî) hene. Her çend pirtûkên falê (falname) di çandên Tirkî û Farisî de, ku pir caran Quran an helbest bikar tînin, belav in , û dibe ku paralelên wan ên Kurdî hebin, lêkolînên kûr li ser rêbazên falê yên Kurdî yên wekî destbînî (fal vekirina bi kefa dest) û qehwefal (fal vekirina bi qehwê) di çavkaniyên berdest de bi hûrgilî nehatine vegotin.

Hekîmtiya gelêrî û rêbazên dermankirinê yên bi efsûnê ve girêdayî Sêrbazî û efsûn di pratîkên hekîmtiya gelêrî ya Kurdan de rolek girîng dilîzin. Saxkirina bi muzîkê li Kurdistanê, nemaze bi rêya xebatên Ostad Elahî û amûra tembûrê, tê zanîn. Têgehên wekî hal (rewşa keremê), sêrbaziya sempatîk (muzîk ji bo baranê), û rîtuelên Sûfî yên wekî zikr di vî warî de cih digirin. Li herêma Mûşê, di hekîmtiya gelêrî de nebatên kovî têne bikaranîn, û dabeşkirina Boratav a saxkirinê (sêrbazî û aqilane/sêrbazî) tê behskirin. Gelek nebat (bi navên Kurdî yên wekî Cağ, Cehtirî, Givîj, Helizerk/Üzerlik, Piltan) û bikaranînên wan, ku hin ji wan xwedî wateyên efsûnî/parastinê ne (mînak, üzerlik û piltan ji bo çavê xerab), hatine belgekirin. Li parêzgeha Silêmaniyê ya Kurdistana Iraqê jî, lîsteyek nebatên dermanî yên ku ji hêla giyageran ve têne bikaranîn, bi navên Kurdî û sepanên wan, heye.

Tablo 2: Hêmanên Sereke yên Sêrbaziyê di Folklora Kurdî de

Hêman/Motîf/Kesayet	Pênase/Rol	Çavkaniya Folklorîk (mînak)	Mînak/Taybetmendî	Çavkanî
Mîrza Mihemed	Lehengê sereke yê çîrokên Kurdî, pir caran mîr an xortekî wêrek.	Çîrokên Kurdî	Serpêhatî, têkbirina dêw û ejdehayan, zewaca bi prensesan re.
Dêw	Cinawirekî mezin û tirsnak, dijberê lehengan.	Çîrokên Kurdî	Dizîna fêkiyan, girtina prensesan, jiyana li binê erdê.
Sîmir (Teyrê Sîmir)	Teyrekî mîtolojîk ê mezin û efsûnî.	Çîrokên Kurdî, Mîtolojiya Îranî	Alîkariya lehengan dike, wan ji binê erdê derdixe.
Pîra Pirêfsûn/Cazû/Kaftar	Jineke sêrbaz, pir caran bi mebestên xerab.	Folklora Kurdî û herêmî	Firiya bi amûrên efsûnî, guhertina şeklê, dizîna terman (Kaftar).
Cin	Hebûnên serxwezayî, nedîtbar, dikarin baş an xerab bin.	Baweriyên Gelêrî, Çîrokên Îslamî	Li cihên wêran dijîn, dikarin mirovan bigirin an alîkariyê bikin.
Nezer (Çavê Xerab)	Hêzek neyînî ku ji çavên çavnebar derdikeve û zirarê dide.	Baweriyên Gelêrî	Nexweşî, bextreşî, zirara li mal û milk.
Nivişt/Tilsim	Tiştên nivîskî an sembolîk ji bo parastin an armancek taybet.	Pratîkên Gelêrî, Kevneşopiya Êzidî û Îslamî	Dêzik, berat (Êzidî), niviştên bi dua (Îslamî), üzerlik.
Koçek	Pêşbîn û falbêjên Êzidî.	Kevneşopiya Êzidî	Fal vekirina bi pirtûkên pîroz, ketina nav halekî taybet.

Kevneşopiyên sêrbaziyê yên Kurdan sentezek kûr nîşan didin, ku kokên kevnar ên Hindo-Îranî/Mezopotamyayî (mînak, hêmanên Zerdeştî, Yezdanî), bandorên Îslamî (cin, niviştên Quranî), û pêşveçûnên folklorîk ên herêmî yên yekta li hev dicivîne. Fîgurên wekî koçek di kevneşopiya Êzidî de, sêrbazên cihêreng ên di folklorê de nav lê hatine kirin, an jî hekîmên gelêrî yên ku nebat û muzîkê bikar tînin, di navbeynkariya hêz û zanîna sêrbaziyê de di nav civaka Kurd de rolek navendî dilîzin.

Nîqaş û Têbînîyên Giştî

Lêkolîna dîroka sêrbazî û efsûnê li Tirkiyeyê, bi taybetî bi berçavgirtina kevneşopiyên Kurdan, gelek xalên girîng ên ji bo nîqaşê derdixe holê. Yek ji van xalan têkiliya di navbera baweriyên fermî (dînî û dewletî) û pratîkên gelêrî de ye. Wekî ku di beşên berê de hate destnîşankirin, tevî qedexe û şermezarkirinên fermî, pratîkên sêrbaziyê di nav gel de bi awayekî berfireh berdewam kirine. Ev yek nîşan dide ku baweriyên gelêrî xwedî berxwedanek xurt in û pir caran di nav valahiyên ku ji hêla pergalên fermî ve nayên dagirtin de dijîn.

Xalek din a girîng, rola termînolojiya Kurdî di têgihiştina mijarê de ye. Bikaranîn û fêmkirina têrmên Kurdî yên resen ji bo sêrbazî, efsûn, fal, hebûnên serxwezayî û pisporên van waran, ji bo lêkolîneke kûr û rast a van kevneşopiyan bingehîn e. Hebûna termînolojiyek dewlemend û taybet a Kurdî nîşan dide ku têgihiştineke xwemalî û cihêreng a van fenomenan di nav civaka Kurd de heye, ku dibe ku ji termînolojiyên berfirehtir ên Tirkî an Îslamî cuda be, her çend pir caran bi wan re têkildar be jî. Ev dewlemendiya zimanî îşaret bi têkiliyek demdirêj û cihêreng a bi van têgehan re dike.

Di dawiyê de, divê were zanîn ku lêkolînên li ser folklora Kurdî û mijarên hestiyar ên wekî sêrbaziyê dibe ku bi hin zehmetiyên metodolojîk re rû bi rû bimînin, wekî ku di hin çavkaniyan de li ser sansur û otosansurê di lêkolînên Kurdî de tê behskirin. Ev yek tê wê wateyê ku materyalên akademîk ên berdest dibe ku perçebûyî bin an jî di bin bandora zextên siyasî/civakî yên derve de bin, ku ev yek nêzîkatiyek rexneyî li hember çavkaniyan hewce dike.

Encam

Lêkolîna li ser dîroka sêrbazî û efsûnê li Tirkiyeyê, ji şaristaniyên kevnar ên Anatolyayê bigire heta Komara modern, dîmenek tevlihev û pir-qatî ya bawerî û pratîkên çandî pêşkêş dike. Sêrbazî, di formên xwe yên cihêreng de, beşek yekpare ya jiyana civakî, dînî û heta radeyekê yasayî bûye. Li Anatolyaya kevnar, nemaze di serdema Hîtîtan de, sêrbazî bi awayekî fermî dihat nasîn û birêkûpêkkirin, ku di navbera sêrbaziya “spî” ya sûdmend û ya “reş” a zerardar de cûdahî dihat kirin. Bandorên Mezopotamyayê û çandên din ên herêmî jî di teşekirina van pratîkan de rolek girîng leyîstine.

Di serdema Împeratoriya Osmanî de, tevî qedexeyên dînî yên Îslamê, sêrbazî û fal di nav gel û heta di qesrê de jî pir belav bûn. Dewleta Osmanî nêzîkatiyek pragmatîk nîşan da, carinan hewl da ku van pratîkan kontrol bike an jî ji bo armancên xwe bikar bîne. Çarçoveya Îslamî, bi cûdakirina sêrbaziya helal û heram û bi Îslamîzekirina hin pratîkên kevnar ên wekî bikaranîna tilsiman, bandorek kûr li ser têgihiştin û pratîkkirina sêrbaziyê kir.

Di Komara Tirkiyeyê de, tevî qedexeyên yasayî û hewldanên sekulerîzasyonê, baweriyên sêrbaziyê di nav hin beşên civakê de berdewam kirine, û fîgura sêrbaz/efsûnkar di çarçoveyên nû yên civakî û siyasî de ji nû ve tê şîrovekirin.

Kevneşopiyên sêrbaziyê yên Kurdan, bi kokên xwe yên di Zerdeştî, Yezdanîzm û folklora herêmî de, dewlemendiyek taybet nîşan didin. Folklora Kurdî bi fîgurên efsûnî, pratîkên falê yên taybet (wekî yên Êzidiyan), û rêbazên hekîmtiya gelêrî yên bi sêrbaziyê ve girêdayî, tije ye. Termînolojiya Kurdî ya dewlemend a têkildarî van mijaran girîngiya van baweriyan di nav çanda Kurdî de destnîşan dike.

Ji bo lêkolînên pêşerojê, pêdivî bi xebatên zeviyê yên etnografîk ên kûrtir li ser pratîkên taybet ên Kurdan, wekî destbînî û qehwefal, heye. Herwiha, lêkolînên berawirdî yên di navbera kevneşopiyên Kurdî û çandên cîran de dikarin têgihiştina me ya li ser vê mijara tevlihev kûrtir bikin. Girîng e ku di van lêkolînan de zehmetiyên metodolojîk ên taybet ên lêkolînên Kurdî û hewcedariya bi nêzîkatiyên hestiyar û rexneyî li ber çavan bên girtin.

Çavkanî

• Dergipark. (n.d.). Osmanlı’da büyü ve büyücülük tarihi akademik.
• Acikbilim YÖK. (n.d.). Osmanlı’da büyü ve büyücülük tarihi akademik.
• Aksaray Üniversitesi Açık Erişim. (n.d.). Türkiye Cumhuriyeti’nde büyü ve büyücülük tarihi akademik.
• Dergipark. (2008). Eski Anadolu Kültüründe Büyü ve Büyücülük.
• Wikipedia. (2025, May 23). Witchcraft in the Middle East.
• Duke University Press. (2025). “We Are Here with Our Rebellious Joy”: Witches and Witchcraft in Turkey.
• Cambridge University Press. (n.d.). The Cambridge History of Magic and Witchcraft in the West: Antiquity.
• Artikel Akademi. (n.d.). Osmanlı’da yaygın büyü pratikleri ve inanışları.
• YouTube. (n.d.). Osmanlı’da yaygın büyü pratikleri ve inanışları.
• YouTube. (n.d.). Türkiye’de büyüye toplumsal ve hukuki bakış. (Video content, text summary used)
• Dergipark. (n.d.). Türkiye’de büyüye toplumsal ve hukuki bakış.
• Wikipedia. (2025, June 5). Islam and magic.
• Wikipedia. (n.d.). Witch trials in Hungary.
• Harvard University CMES. (n.d.). Ottoman Court Records Project.
• Dergipark. (n.d.). Folklor ve edebiyatta büyücü figürleri Türkiye.
• Wikipedia. (2025, January 28). Cadılık.
• Dergipark. (n.d.). Türkiye Cumhuriyeti dönemi büyü inanışları halk pratikleri TÜBİTAK DergiPark.
• Dergipark. (n.d.). Türkiye Cumhuriyeti dönemi büyü inanışları halk pratikleri TÜBİTAK DergiPark.
• Dergipark. (2009). Bâtıl İnanç ve Davranışlar Üzerine Psiko-Sosyolojik Bir Analiz.
• Artikel Akademi. (2023, December). Eski Türklerde Büyü Olgusu.
• Érudit. (1994). Magic and Social Domination in a Rural Turkish Community.
• Ahmed Kalkan. (n.d.). Rukyecilik ve Muskacılık.
• Eleman.net. (2025, May 5). Falcılık Suç mu? Falcılığın Cezası Var mı?
• Anadolu Ajansı. (2022, July 23). Yargıtaydan ‘büyü ile dolandırıcılık ağır cezalık’ kararı.
• Anadolu Ajansı. (2022, July 23). Yargıtaydan ‘büyü ile dolandırıcılık ağır cezalık’ kararı.
• Karakaya Hukuk Bürosu. (n.d.). Dolandırıcılık Suçu (TCK m. 157).
• Wikipedia. (n.d.). Kürtler.
• Rudaw. (2024, June 17). Kürtlerin arkaik milli inancı Yezdanizm.
• Dergipark. (n.d.). Kürtçe büyü sihir efsun terimleri online sözlük.
• Semazen.net. (n.d.). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü.
• ICC 2024. (n.d.). Nazar (amulet).
• Dergipark. (n.d.). Kürtçe falcılık terimleri.
• Bianet. (n.d.). Üniversitelerde Kürt çalışmalarında sansür ve otosansür var.
• CAS-E. (n.d.). Divination Through the “Written Word” in Yezidi Oral Tradition.
• İslam Ansiklopedisi. (n.d.). Falname.
• Dergipark. (n.d.). Falname Kürt geleneği.
• Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Merkezi. (n.d.). Türklerde Tabiat Üstü Varlıklar.
• The Kurdish Project. (n.d.). Kurdish Folklore.
• Wikipedia. (n.d.). Kurdish mythology.
• NLKA. (n.d.). Sacred Trees in Kurdish Culture & Mythology.
• Wikipedia. (n.d.). Jinn.
• Amherst College. (2006). Dole, Mass Media, IJMES.
• Dergipark. (2022). Dêw û Formên Wan di Folklora Kurdî da.
• Dergipark. (2024, December 18). Türk Halk Hikâyelerinde Büyü.
• Acikbilim YÖK. (2020, March). Osmanlı Devleti’nde Fal ve Büyü.
• Duke University Press. (2025, February). “We Are Here with Our Rebellious Joy”: Witches and Witchcraft in Turkey.
• Harvard University CMES. (n.d.). Ottoman Court Records Project.
• Dergipark. (2024, December 18). Türk Halk Hikâyelerinde Büyü.
• Wikipedia. (2025, May 23). Witchcraft in the Middle East.
• Artikel Akademi. (2023, December). Eski Türklerde Büyü Olgusu.
• Dergipark. (2021, August 9). Hitit Örneği Üzerinden Eskiçağ’da Toplumsal Yapı ve Büyü İlişkisi.
• Wikipedia. (2025, June 5). Islam and magic.
• Wikipedia. (2025, January 28). Cadılık.
• Érudit. (1994). Magic and Social Domination in a Rural Turkish Community.
• Berghahn Journals. (2020). Research Methodology in Kurdish Studies.
• Brill. (n.d.). Methodological Approaches in Kurdish studies.
• Dergipark. (2009). Bâtıl İnanç ve Davranışlar Üzerine Psiko-Sosyolojik Bir Analiz.
• Katya Faris. (2018, March 30). Music and Healing: The Kurdish Music of Ostad Elahi.
• Dergipark. (2017). Karir Zaza-Türk Halk İnançları.
• Dergipark. (2022, December). Iğdır Yöresi Halk İnanışlarında Nazardan Korunma Nesneleri.
• Wikipedia. (n.d.). Kürtler.
• Rudaw. (2024, June 17). Kürtlerin arkaik milli inancı Yezdanizm.
• Dergipark. (n.d.). Muş’ta Yabani Bitkilerin Halk Hekimliğinde Kullanılması.
• Cambridge Core. (n.d.). From Dengbêj to Modern Writer.
• Oral Tradition Journal. (n.d.). Mîrza Mihemed / Mirza Pamat.
• Dergipark. (n.d.). Bir Risalede Halk Hekimliği ve Halk İnançlarına Dair Unsurlar.
• CAS-E. (n.d.). Divination Through the “Written Word” in Yezidi Oral Tradition.
• Amherst College. (2006). Dole, Mass Media, IJMES.
• Dergipark. (n.d.). Supernatural or “social mind”?–Four case studies from Southeast Turkey.
• Scribd. (n.d.). Kurdish-English Dictionary – [Michael L. Chyet]. (Used for general terminology confirmation)
• PMC PubMed Central. (n.d.). Ethnopharmacobotanical study on the medicinal plants used by herbalists in Sulaymaniyah Province, Kurdistan, Iraq.
• Taylor & Francis Online. (2024, December 26). From sacred earth to magic squares: emerging literacy and creating Yezidi amulets in Iraq.

Pêvek

Tablo 3: Ferhengoka Têrmên Sêrbazî û Efsûnê yên Kurdî (Kurmancî)

Têrma Kurdî (Kurmancî)	Têrmên Soranî/Zazakî (Ger hebin)	Wateya Îngilîzî/Tirkî	Çavkanî
Sêr, Sihr	سحر (Sihir)	Magic, Sorcery / Büyü, Sihir
Efsûn	ئهفسوون (Efsûn)	Spell, Incantation, Charm / Efsun, Büyü
Nivişt, Nûsge	نووشتە (Nûşte), Muska	Amulet, Talisman / Muska, Tılsım
Tilsim	طلسم (Tilism)	Talisman / Tılsım
Cin	جن (Cin)	Jinn, Genie, Spirit / Cin
Pêrî	پەری (Perî)	Fairy, Spirit / Peri	Folklorîk
Dêw	دێو (Dêw)	Demon, Ogre, Giant / Dev, Canavar
Çavê Xerab, Nezer	چاوی پیس (Çawî Pîs), Nezer	Evil Eye / Nazar, Kem Göz
Fal	فاڵ (Fał)	Divination, Fortune-telling / Fal
Falzan, Destbîn	فاڵچی (Fałçî)	Fortune-teller, Seer, Palmist / Falcı, Kâhin, El Falcısı	Folklorîk
Pîrebok, Cazû, Pîra Pirêfsûn	جادووگەر (Cadûger)	Witch, Sorceress / Cadı, Büyücü Kadın
Koçek	(Êzidî)	Yezidi Seer/Diviner / Êzidi Kâhini/Falcısı
Arba- (lêker)	–	To do magic, to enchant / Büyü yapmak, efsunlamak
Efsûnî	–	Magical / Büyülü, Efsunlu
Şahmaran	شاهماران (Şamaran)	Mythical queen of snakes, associated with wisdom and secrets / Yılanların Kraliçesi, bilgelik ve sırlarla ilişkili mitik varlık
Muneccimbaşî	(Osmanî)	Chief Astrologer / Baş Müeccim, Baş Yıldızbilimci
Üzerlik (Helizerk)	–	Wild Rue (Peganum harmala), plant used for protection / Üzerlik otu, nazara karşı kullanılan bitki
Dêzik	(Êzidî)	Sacred Yezidi threads worn as amulets / Muska olarak takılan kutsal Êzidi iplikleri
Berat	(Êzidî)	Sacred earth ball from Lalish used as an amulet / Laleş’ten gelen kutsal toprak topağı (muska)
ʿİlmi Batinî	(Êzidî)	Esoteric Knowledge / Batıni İlim, Gizli Bilgi
Hoca, Cinci Hoca, Üfürükçü	(Tirkî)	Folk healer, exorcist / Halk hekimi, cinci, üfürükçü

wERGIRTÎ

1. ESKİ TÜRKLERDE BÜYÜ OLGUSU – Artikel Akademi, https://artikelakademi.com/media/books/149.pdf 2. T.C. AKSARAY ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI ESKİ MEZOPOTAMYA VE ANADOLU’DA BÜYÜ VE, https://acikerisim.aksaray.edu.tr/bitstreams/402c810c-e6d4-4cd4-9bd1-b525ce39ceee/download 3. Antiquity (Part I) – The Cambridge History of Magic and Witchcraft in the West, https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-history-of-magic-and-witchcraft-in-the-west/antiquity/7480CAA73CB7D4B006210D8F54C6B1F6 4. Gazi Akademik Bakış » Makale » Eski Anadolu Kültüründe Büyü ve …, https://dergipark.org.tr/tr/pub/gav/issue/6528/86567 5. HİTİT ÖRNEĞİ ÜZERİNDEN ESKİÇAĞ’DA TOPLUMSAL … – DergiPark, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1856773 6. BÂTIL İNANÇ VE DAVRANIŞLAR ÜZERİNE PSİKO … – DergiPark, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/52344 7. T.C. MUĞLA SITKI KOÇMAN ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI OSMANLI DEVLETİ’NDE FAL V, https://acikbilim.yok.gov.tr/bitstream/handle/20.500.12812/424932/yokAcikBilim_10331482.pdf?sequence=-1&isAllowed=y 8. Magic and Social Domination in a Rural Turkish Community – Érudit, https://www.erudit.org/en/journals/culture/1994-v14-n1-culture06518/1083260ar.pdf 9. Witchcraft in the Middle East – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Witchcraft_in_the_Middle_East 10. Osmanlıda Okült Uygulamalara Dair Bazı Örnekler … – DergiPark, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3843967 11. Osmanlı’da Bâtıl İtikatlar ve Büyü – YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=OSy3-D8Bt-s 12. Islam and magic – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Islam_and_magic 13. Ottoman Court Records Project | Center for Middle Eastern Studies, https://cmes.fas.harvard.edu/projects/ocrp 14. Witch trials in Hungary – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Witch_trials_in_Hungary 15. ETÜT Dergisi » Makale » Türk Halk Hikâyelerinde Büyü – DergiPark, https://dergipark.org.tr/tr/pub/etutdergisi/issue/89092/1553291 16. Türkiye’de büyücü olmak | “Duymak istediklerini duymaya ihtiyacı …, https://www.youtube.com/watch?v=8b4lwt1Bg-0 17. http://www.eleman.net, https://www.eleman.net/is-rehberi/pratik-bilgiler/falcilik-suc-mu-falciligin-cezasi-var-mi-h9210#:~:text=677%20Say%C4%B1l%C4%B1%20Kanun’un%201,yap%C4%B1ls%C4%B1n%3B%20fal%20bakmak%20a%C3%A7%C4%B1k%C3%A7a%20yasad%C4%B1%C5%9F%C4%B1d%C4%B1r. 18. Yargıtaydan ‘büyü ile dolandırıcılık ağır cezalık’ kararı – Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/gundem/yargitaydan-buyu-ile-dolandiricilik-agir-cezalik-karari-/2643965 19. Dolandırıcılık Suçu (TCK m. 157) – Makale Detay, https://karakaya.av.tr/makale-detay.php?blog_id=30 20. MASS MEDIA AND THE REPULSIVE ALLURE … – Amherst College, https://www.amherst.edu/media/view/447751/original/Dole_Mass%20Media_IJMES_2006.pdf 21. “We Are Here with Our Rebellious Joy”Witches and Witchcraft in …, https://read.dukeupress.edu/books/book/3508/chapter/10455180/We-Are-Here-with-Our-Rebellious-Joy-Witches-and 22. Rukyecilik ve Muskacılık – Ahmed kalkan İslami yazar ve araştırmacı İslam dini, https://ahmedkalkan.com.tr/index.php/rukyecilik-ve-muskacilik 23. Kürtler – Vikipedi, https://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCrtler 24. Kürtlerin arkaik milli inancı Yezdanizm | Rudaw.net, https://www.rudaw.net/turkish/opinion/170620241 25. Türk Halk Hikâyelerinde Büyü Magic in Turkish Folk … – DergiPark, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4228585 26. Cadılık – Vikipedi, https://tr.wikipedia.org/wiki/Cad%C4%B1l%C4%B1k 27. From Dengbêj to Modern Writer: Heritagization of the Kurdish Oral …, https://core-cms.cambridgecore.org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/0F3BA0717D881D70DE8923CF6CAE4099/S0021086222000019a.pdf/from_dengbej_to_modern_writer_heritagization_of_the_kurdish_oral_tradition_and_revitalization_of_the_kurdish_language_in_the_works_of_mehmed_uzun_and_mehmet_dicle.pdf 28. Mîrza Mihemed / Mirza Pamat – Oral Tradition – Oral Tradition Journal, https://oraltradition.org/mirza-mihemed-mirza-pamat/ 29. Kurdish Folklore, https://thekurdishproject.org/history-and-culture/kurdish-culture/kurdish-folklore/ 30. Kurdish mythology – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Kurdish_mythology 31. Jimar/Issue 17 • Sal/Year 9 • 2022 DOSYA: KURDÊN YARSAN – DergiPark, https://dergipark.org.tr/tr/download/issue-full-file/70970 32. Divination Through the “Written Word” in Yezidi Oral Tradition …, https://cas-e.de/research-projects/divination-through-the-written-word-in-yezidi-oral-tradition-bookish-techniques-of-prognostication-as-sources-of-esoteric-knowledge/ 33. Full article: From sacred earth to magic squares: emerging literacy …, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/13530194.2024.2443922?af=R 34. TÜRK KÜLTÜRÜNDE “FAL” VE “FALCILIK” BAĞLAMINDA MANİSA/SELENDİ YÖRESİ “IRKÇILARI” ve “IRK OCAKLARI” – DergiPark, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/158378 35. KARİR ZAZA-TÜRK HALK İNANÇLARI Yaşar Kalafat … – DergiPark, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1356299 36. 61. Iğdır yöresi halk inanışlarında nazardan korunma … – DergiPark, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2844607 37. Supernatural or “social mind”?–Four case studies from Southeast …, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/612069 38. Türklerde Tabiat Üstü Varlıklar ve Bunlarla İlgili Kabuller, İnanmalar, Uygulamalar – Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Merkezi, https://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/ayse_duvarci_inanmalar.pdf 39. Sacred Trees in Kurdish Culture & Mythology – The Kurdish Center for Studies, https://nlka.net/eng/sacred-trees-in-kurdish-culture-mythology/ 40. ESKİ UYGURCA arvış KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE – DergiPark, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/597491 41. OSMANLI TÜRKÇESİ SÖZLÜĞÜ – Semazen.net, https://dosyalar.semazen.net/e_kitap/osmanli_turkcesi_sozlugu.pdf 42. FALNÂME – TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/falname 43. Edebî bir tür olarak falnâme ve mensûr bir Kur’ân falı örneği Falnâma as a literary genre and a prose Quran fortune-tel – DergiPark, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1338459 44. Music and Healing: The Kurdish Music of Ostad Elahi – Katya Faris, https://katyafaris.com/music-and-healing-the-kurdish-music-of-ostad-elahi/ 45. Muş’ta Yabani Bitkilerin Halk Hekimliğinde Kullanılması* – DergiPark, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/599725 46. Ethnopharmacobotanical study on the medicinal plants used by …, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4730727/ 47. “Üniversitelerde, Kürt çalışmalarında sansür ve otosansür var” – Bianet, https://bianet.org/haber/universitelerde-kurt-calismalarinda-sansur-ve-otosansur-var-236917 48. Research Methodology in Kurdish Studies – Berghahn Journals, https://www.berghahnjournals.com/view/journals/ame/15/1/ame150102.pdf 49. Methodological Approaches in Kurdish studies: Theoretical and …, https://brill.com/display/book/9789004708495/BP000012.xml 50. Nazar (amulet) – 33rd International Congress of Antimicrobial Chemotherapy, https://icc2024.org/nazar-amulet/ 51. Jinn – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Jinn 52. 108 BİR RİSALEDE HALK HEKİMLİĞİ VE HALK İNANÇLARINA …, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3356165 53. Kurdish-English Dictionary – (Michael L. Chyet) | PDF | Arabic …, https://www.scribd.com/document/793492386/Kurdish-English-Dictionary-Michael-L-Chyet