Mirina Kleopatrayê û Pêvekirina Misrê ji hêla Romayê ve (30 BZ)

Mirina Kleopatrayê û Pêvekirina Misrê ji hêla Romayê ve (30 BZ): Dawiya Serweriya Helenîstîk li Nîlê

Pêşgotin

Kleopatra VII, şahbanûya dawî ya xanedana Ptolemaîk a Makedonî, yek ji kesayetên herî navdar û enigmatîk ên cîhana kevnar e. Desthilatdariya wê li Misrê, ku ji sala 323an heta 30ê BZ dom kiribû, di serdemeke guherînên mezin ên siyasî û çandî de bû. Misir di vê heyamê de ne tenê wekî mîrasgira dawî ya împaratoriya Îskenderê Mezin, lê herwiha wekî navendeke çandî, aborî û siyasî ya girîng di cîhana Helenîstîk de derdiket pêş, ku Îskenderiye wekî metropoleke geş û navenda zanist û bazirganiyê bû. Misra Ptolemaîk, wekî dewlemendtirîn û gelek caran ji hêla siyasî û çandî ve herî bi hêz ji keyaniyên ku piştî mirina Îskenderê Mezin derketibûn holê, xwedî cihekî taybet bû. Lêbelê, sala 30 BZ di dîroka Misrê û cîhana Deryaya Navîn de bû xaleke zivirînê ya krîtîk. Mirina Kleopatrayê di vê salê de ne tenê dawiya jiyana şahbanûyeke karîzmatîk bû, lê di heman demê de dawiya serxwebûna Misrê ya bi sedsalan û hilweşîna xanedana Ptolemaîk nîşan dida. Bi vê bûyerê re, Misir bi awayekî fermî bû parêzgeheke Împaratoriya Romayê, ku di bin desthilatdariya Octavian (paşê Augustus) de ber bi serdemeke nû ve diçû.

Armanca vê gotarê ew e ku bi awayekî akademîk û berfireh bûyerên ku bûne sedema mirina Kleopatrayê û pêvekirina Misrê ji hêla Romayê ve lêkolîn bike. Di vê çarçoveyê de, dê li ser paşxaneya dîrokî ya têkiliyên Misra Ptolemaîk û Komara Romayê ya ber bi dawiyê ve, rol û stratejiyên kesayetên sereke yên wekî Kleopatra, Julius Sezar, Marcus Antonius û Octavian, şerên diyarker ên ku çarenûsa herêmê şekilandin, û encamên demkurt û demdirêj ên van bûyeran ji bo Misrê, Romayê û hevsengiya hêzê li Deryaya Navîn a Rojhilat raweste. Gotar dê bi analîzkirina çavkaniyên kevnar û nîqaşên akademîk ên hevdem, hewl bide ku têgihiştineke kûr û rexneyî li ser vê serdema veguhêz a dîrokî pêşkêş bike.

Tablo 1: Demên Sereke yên Bûyeran

Sal (BZ)	Bûyer	Çavkanî
69	Jidayikbûna Kleopatra VII.
51	Mirina Ptoleme XII. Kleopatra VII û birayê wê Ptoleme XIII dibin hevserokên Misrê.
48	Julius Sezar digihîje Misrê. Pompey tê kuştin. Sezar di Şerê Îskenderiyê de piştgiriya Kleopatrayê dike.
47	Kleopatra bi alîkariya Sezar textê xwe ji nû ve bi dest dixe; Ptoleme XIII dimire. Ptoleme XIV dibe hevserok. Jidayikbûna Sezarion.
44	Kuştina Julius Sezar li Romayê. Kleopatra Ptoleme XIV dikuje û Sezarion dike hevserokê xwe.
41	Kleopatra Marcus Antonius li Tarsusê nas dike; destpêka hevpeymaniya wan.
40	Jidayikbûna cêwiyên Kleopatrayê û Antonius: Alexander Helios û Cleopatra Selene II.
37	Antonius bi Octaviayê (xwişka Octavian) re dizewice lê têkiliya xwe bi Kleopatrayê re didomîne.
36	Jidayikbûna Ptolemy Philadelphus, kurê sêyemîn ê Kleopatrayê û Antonius.
34	“Bexşînên Îskenderiyê”: Antonius axên Romayê li Rojhilat ji Kleopatrayê û zarokên wê re bela dike.
32	Octavian wesiyeta Antonius li Senatoyê eşkere dike. Senatoya Romayê şer li dijî Kleopatrayê îlan dike.
2 Îlon 31	Şerê Actiumê: Fîloya Octavian (bi serokatiya Agrippa) fîloya Antonius û Kleopatrayê têk dibe.
Tîrmeh 30	Octavian êrîşî Misrê dike.
1 Tebax 30	Ketina Îskenderiyê ji hêla Octavian ve. Xwekujiya Marcus Antonius.
10/12 Tebax 30	Xwekujiya Kleopatra VII.
29 Tebax 30	Octavian bi awayekî fermî Misrê wekî parêzgeheke Romayê îlan dike.
27	Octavian sernavê Augustus werdigire û dibe yekem împaratorê Romayê.

Paşxaneya Dîrokî: Misra Ptolemaîk û Komara Romayê ya Ber bi Dawiyê

Serdema ku tê de mirina Kleopatrayê û pêvekirina Misrê ji hêla Romayê ve qewimî, bi guherînên kûr û alozî di her du hêzên mezin ên Deryaya Navîn de, Misra Ptolemaîk û Komara Romayê, diyar dibe. Ji bo têgihiştineke baş a bûyerên sala 30 BZ, pêwîst e ku em li rewşa navxweyî ya van her du dewletan û têkiliyên wan ên ku bi salan pêşve çûbûn, binêrin.

Xanedana Ptolemaîk, ku bi Ptoleme I Soter, yek ji generalên Îskenderê Mezin, di sala 323 BZ de hatibû damezrandin, ji bo nêzîkî sê sedsalan li Misrê hukum kir. Ev xanedan, ku bi eslê xwe Makedonî bû, hewl da ku xwe hem wekî keyên Yewnanî ji elîta Helenî re û hem jî wekî fîrewnên Misrî ji gelê xwecihî re pêşkêş bike. Wan bajarê Îskenderiyê, ku bû navendeke çand, zanist û bazirganiyê ya cîhanî, ava kirin û berhemên wekî Pirtûkxaneya Mezin û Birca Çirayê ya Îskenderiyê piştgirî kirin. Lêbelê, tevî van destkeftiyan, Ptolemaiyan qet bi tevahî bi çanda Misrî re asîmîle nebûn û zewacên di nav malbatê de (ensest) di nav wan de gelemperî bû. Di sedsala duyemîn a BZ de, Împaratoriya Ptolemaîk ji ber şerên navxweyî yên dijwar ji bo text, windakirina axên girîng li derve, û karesatên xwezayî yên wekî kêmbûna lehiya Nîlê, dest bi lawazbûnê kir. Ev lawaziya navxweyî rê li ber zêdebûna destwerdana derve vekir, nemaze ji hêla hêza nû ya berfireh a Deryaya Navîn, Komara Romayê. Nifşên dawî yên serwerên Ptolemaîk, ji bo parastina desthilatdariya xwe li hember dijminên navxweyî û derve, her ku çû zêdetir pişta xwe dan piştgiriya leşkerî û siyasî ya Romayê. Mînakeke berbiçav Ptoleme XII Auletes, bavê Kleopatrayê ye, ku ji bo vegerandina textê xwe yê windabûyî, neçar ma ku deynên mezin ji deyndêrên Romayî werbigire û xwe bispêre artêşa Romayî ya di bin fermandariya Aulus Gabinius de. Ev girêdayîbûn, Misrê hêdî hêdî dixist bin bandora Romayê.

Di heman demê de, Komara Romayê bi xwe di nav krîzeke kûr re derbas dibû. Serdema Komara Dereng (bi qasî 133-31 BZ) bi hilweşîna saziyên komarî yên kevneşopî, zêdebûna tundûtûjiya siyasî, şerên navxweyî yên wêranker, û derketina kesayetên leşkerî yên bihêz ên wekî Gaius Marius, Lucius Cornelius Sulla, Gnaeus Pompeius Magnus (Pompey), û Julius Sezar diyar dibû. Van general û siyasetmedaran bi artêşên xwe yên dilsoz û armancên xwe yên kesane, Komarê ber bi hilweşînê ve dibirin. Digel vê aloziya navxweyî, Roma bi awayekî sîstematîk û bêrawestan berfirehbûna xwe ber bi Rojhilat ve didomand. Keyaniyên Helenîstîk ên ku piştî Îskenderê Mezin hatibûn damezrandin, yek li pey yekê diketin bin serweriya Romayê, yan bi pêvekirina rasterast wekî parêzgeh yan jî bi rêya keyên ku ji hêla Romayê ve dihatin kontrol kirin. Polîtîkayên berfirehbûnê yên Romayê ne her gav encama planeke mezin a pêşwext bûn; gelek caran, ew encama pevçûnên bi dewletên cîran re û hewcedariya birêvebirina herêmên nû yên bidestxistî bûn. Roma bi gelemperî destûr dida herêmên bindest ku saziyên xwe yên çandî û siyasî biparêzin, bi şertê ku leşkeran ji bo kampanyayên Romayê peyda bikin û dilsoziya xwe nîşan bidin.

Têkiliyên di navbera Roma û Misra Ptolemaîk de beriya serdema Sezar gav bi gav pêş ketibûn. Di destpêkê de, di navbera salên 323 û 225 BZ de, ji ber dûrbûna erdnîgarî û siyasî, têkiliyên dîplomatîk ên watedar di navbera her du hêzan de kêm bûn. Lêbelê, her ku Roma ber bi Rojhilat ve berfireh dibû û Misir lawaz dibû, têkilî zêde bûn. Bûyereke girîng a destpêkê mudaxeleya navdar a Romayê di sala 168 BZ de bû, dema ku balyozê Romayî Gaius Popilius Laenas bi gefa şer Antîoxus IV yê Seleukî neçar kir ku dev ji dagirkirina Îskenderiyê berde û bi vî awayî xanedana Ptolemaîk ji hilweşîna muhtemel xilas kir. Ev bûyer, ku wekî “xêza di xîzê de” tê zanîn, nîşan da ku Roma êdî bûye hakemê sereke yê siyaseta li Rojhilata Deryaya Navîn. Piştî vê, Roma gelek caran di nav nakokiyên textê yên Ptolemaiyan de mudaxele kir. Mînak, Senatoya Romayê di sala 160 BZ de pêşniyara dabeşkirina Împaratoriya Ptolemaîk di navbera birayan Ptoleme VI û Ptoleme VIII de kir, ku bandorek rasterast li ser kontrola axê ya wan kir. Wekî din, Ptoleme VIII Physcon keyaniya xwe ji Komara Romayê re wesiyet kir, û piştî mirina kurê wî yê neqanûnî Ptoleme Apion di sala 96 BZ de, herêma Kîreneyê (Cyrenaica) kete bin kontrola Romayê. Di sala 58 BZ de, Roma bi awayekî yekalî û bi tundî girava Kîprosê, ku beşek ji keyaniya Ptolemaîk bû, ji ber dewlemendiya wê ya genim pêve kir.

Ev zêdebûna bandora Romayê li Misrê ne tenê encama hêza leşkerî ya Romayê bû. Di heman demê de, ew ji ber lawaziya navxweyî ya xanedana Ptolemaîk û daxwaza fraksiyonên cihêreng ên Misrî ji bo piştgiriya Romayê di nakokiyên xwe yên desthilatdariyê de bû. Xanedana Ptolemaîk bi şerên navxweyî yên dijwar û nakokiyên li ser text lawaz bûbû. Kesayetên Ptolemaîk ên wekî Ptoleme VI û paşê Kleopatra VII bi xwe jî, bi awayekî aktîf li piştgiriya Romayê geriyan da ku pozîsyonên xwe li hember hevrikên navxweyî xurt bikin. Roma ev firsend bikar anî da ku wekî hakem û “parêzvan” tevbigere, lê her mudaxeleyek deyn û girêdayîbûna Misrê bi Romayê re zêdetir dikir. Wesiyetkirina keyaniyan ji Romayê re (wek mînak ji hêla Ptoleme VIII û Ptoleme Apion ve) nîşan dide ku serwerên Ptolemaîk çiqasî Romayê wekî hêzek diyarker di siyaseta herêmî de didîtin. Ji ber vê yekê, bandora Romayê ne tenê bi zorê dihat ferzkirin; ew di heman demê de ji hêla beşek ji elîta Ptolemaîk ve dihat vexwendin û hêsan kirin, her çend ev di dawiyê de serxwebûna wan têk bir. Ev têkiliyek simbiyotîk a aloz bû ku tê de Roma hêdî hêdî serdest dibû, û zemîn ji bo bûyerên dramatîk ên serdema Kleopatrayê amade dikir.

Kleopatra VII: Jiyan, Desthilatdarî û Têkiliyên bi Romayê re

Kleopatra VII, şahbanûya dawî ya Misra Ptolemaîk, ne tenê bi bedewiya xwe ya efsanewî, lê di heman demê de bi zîrekî, perwerdehî û jêhatîbûna xwe ya siyasî jî tê nasîn. Ew di nav aloziyên siyasî yên navxweyî yên Misrê û berfirehbûna Komara Romayê de mezin bû û hewl da ku bi awayekî stratejîk van hêzan ji bo parastina serxwebûna keyaniya xwe bikar bîne.

Li gorî çavkaniyan, Kleopatra rewşenbîreke awarte bû. Ew di warên cihêreng ên wekî kîmya, aborî, stratejiya bazirganî, teoriya leşkerî, hiqûq û bi taybetî zimannasiyê de jêhatî bû. Tê gotin ku ew yekem serwera Ptolemaîk bû ku zimanê Misrî (Demotîk) hîn bûbû û dikaribû bi gelek zimanên din ên împaratoriya xwe û welatên cîran biaxive, ku hejmara wan digihîşt deh zimanan. Ev jêhatîbûna zimanî jê re dibû alîkar ku rasterast bi gelên cihêreng ên di bin desthilatdariya xwe de û bi dîplomatên biyanî re têkiliyê deyne. Di warê polîtîkayên navxweyî de, Kleopatra hewl dida ku piştgiriya gel û elîtan bi dest bixe. Wê teşwîqên bacê pêşkêşî siyasetmedarên ku piştgiriya polîtîkayên wê dikirin dikir û agahiyên giştî yên girîng di derbarê çandinî û bazirganiyê de, wekî agahiyên li ser lehiyên Nîlê û avdaniyê, ji bo gelê Misrê peyda dikir. Ji bo xurtkirina desthilatdariya xwe û berhevkirina agahiyan, wê “pseudo-bûyerên mezin” li dar dixist da ku piştgiriyê di nav komên stratejîk ên gel de ava bike û “tora sîxuran” ji bo lêkolînkirina rewşan û amadekirina stratejiyan beriya ku bikeve tevgerê bikar dianî. Her çend hin çavkaniyên paşê wê wekî zanyarek û mamosteyek di warê derman, sêrbazî û alkîmiyê de jî nîşan didin, ev îhtîmal e ku bêtir di çarçoveya kevneşopiyên çandî yên Misrî û Yewnanî yên paşê de hatine zêdekirin.

Têkiliya Kleopatrayê bi Julius Sezar re xaleke werçerxanê di jiyan û desthilatdariya wê de bû. Sezar di sala 48 BZ de, dema ku li pey dijminê xwe yê siyasî Pompey digeriya, gihîşt Misrê. Di wê demê de, Kleopatra ji hêla birayê xwe yê biçûk, Ptoleme XIII, û şêwirmendên wî ve ji text hatibû dûrxistin. Ptoleme XIII, bi hêviya ku xwe li cem Sezar şîrîn bike, Pompey kuşt, lê ev kiryar Sezar, ku Pompey wekî hevrikek Romayî yê berê didît, xemgîn kir. Sezar biryar da ku di nakokiya textê ya di navbera Kleopatra û birayê wê de navbeynkariyê bike, xwe wekî nûnerê Komara Romayê û parêzvanê wesiyeta bavê wan, Ptoleme XII, nîşan da. Kleopatra, bi wêrekî û zîrekiyeke mezin, bi awayekî navdar xwe di xalîçeyekê de pêça û bi dizî xwe gihand Sezar. Vê hevdîtinê bandorek kûr li ser Sezar kir û bû destpêka hevpeymaniyeke siyasî û têkiliyeke romantîk. Bi piştgiriya leşkerî ya Sezar, Kleopatra karî textê xwe ji nû ve bi dest bixe piştî ku Ptoleme XIII di Şerê Îskenderiyê de têk çû û xeniqî.

Ev hevpeymanî ji bo her du aliyan jî stratejiyeke jiyanî bû di nav aloziyên şerên navxweyî yên Romayê û bêîstîqrariya Misrê de. Ji bo Kleopatrayê, hevpeymaniya bi Sezar re ne tenê vegerandina textê wê misoger kir, lê di heman demê de mîrasek jî anî: kurê wan, Ptoleme XV Sezar, ku bi navê Sezarion (“Sezarê Biçûk”) dihat nasîn. Ji bo Sezar, Misir û Kleopatra çavkaniyeke girîng a dewlemendiyê bûn ku wî dikaribû ji bo fînansekirina kampanyayên xwe yên leşkerî û xurtkirina pozîsyona xwe ya siyasî li Romayê bikar bîne. Bi saya vê hevpeymaniyê, Misir ji bo demekê ji pêvekirina rasterast ji hêla Romayê ve hate parastin. Lêbelê, kuştina Sezar di Adara 44 BZ de li Romayê, pozîsyona Kleopatrayê di qada navneteweyî de careke din xiste xeterê. Ji bo xurtkirina desthilatdariya xwe, Kleopatra birayê xwe yê din û hevserokê xwe, Ptoleme XIV, kuşt da ku kurê xwe yê biçûk Sezarion bike hevserokê xwe yê fermî. Ev tevger nîşan dide ku Kleopatra ne tenê qurbana siyaseta Romayê bû; berevajî, wê bi awayekî aktîf hewl dida ku hêzên Romayî û rewşên siyasî ji bo berjewendiyên Misrê û xanedana xwe manîpule bike. Wê fêm kiribû ku ji bo mayîndebûna keyaniya xwe, divê bi kesayetên herî bihêz ên Romayê re têkiliyan deyne.

Piştî mirina Sezar û valahiya hêzê ya ku li pey wê hat, Kleopatra hevalbendek nû yê Romayî di kesayeta Marcus Antonius de dît. Antonius yek ji generalên herî girîng ên Sezar û endamekî Triumvirata Duyemîn bû, ku bi Octavian (kurê pejirandî yê Sezar) û Marcus Aemilius Lepidus re desthilatdariya Romayê parve dikir. Hevdîtina wan a navdar li Tarsusê di sala 41 BZ de bû destpêka hevpeymaniyeke din a girîng ku dê çarenûsa her duyan û cîhana Deryaya Navîn şekil bide. Mîna têkiliya wê bi Sezar re, hevpeymaniya Kleopatrayê bi Antonius re jî hem siyasî hem jî romantîk bû. Kleopatra hewceyê hêza leşkerî û bandora siyasî ya Antonius bû da ku sînorên kevn ên keyaniya Ptolemaîk vejîne û pozîsyona Misrê wekî hêzek herêmî xurt bike. Ji aliyê din ve, Antonius hewceyê dewlemendiya bêhempa ya Misrê bû wekî çavkaniya pêdivî û fonan ji bo kampanyayên xwe yên leşkerî, nemaze êrîşa wî ya plankirî li ser Împaratoriya Partan li Rojhilat. Ji vê têkiliyê sê zarokên wan çêbûn: cêwî Alexander Helios û Cleopatra Selene II, û kurê wan ê biçûk Ptolemy Philadelphus. Ji bo xurtkirina pozîsyona Kleopatrayê, Antonius di sala 41 BZ de li ser daxwaza wê xwişka wê ya hevrik, Arsînoe IV, ku li Efesê di sirgûnê de bû, îdam kir.

Kulmîna hevpeymaniya Antonius û Kleopatrayê “Bexşînên Îskenderiyê” di sala 34 BZ de bû. Piştî kampanyayeke serkeftî (lê bi giranî sembolîk) li Ermenistanê, Antonius li Îskenderiyê merasîmeke triumfal a bi heybet li dar xist, ku tê de Kleopatra wekî “Şahbanûya Şahan” û kurê wê Sezarion (ku Antonius niha bi fermî wekî kurê Julius Sezar nas dikir) wekî “Şahê Şahan” îlan kir. Di heman merasîmê de, zarokên Antonius û Kleopatrayê jî sernavên keyanî yên bi heybet wergirtin û axên berfireh li Rojhilat, ku hin ji wan di bin kontrola Romayê de bûn an jî Roma îdîaya wan dikir, ji wan re hatin “bexşandin”. Alexander Helios wekî keyê Ermenistan, Medya û Partan (piştî dagirkirinê) hate binavkirin; Cleopatra Selene II wekî şahbanûya Kîrene û Lîbyayê; û Ptolemy Philadelphus wekî keyê Fenîke, Sûriye û Kîlîkyayê.

Ev “Bexşîn” ne tenê diyariyên axê bûn. Ew ji hêla Antonius û Kleopatrayê ve hewldanek bûn ji bo avakirina împaratoriyeke Helenîstîk-Romayî ya hevrik li Rojhilat, ku Kleopatra û zarokên wê tê de roleke navendî dilîstin. Îlana Sezarion wekî “Şahê Şahan” û mîrasgirê qanûnî yê Sezar rasterast îdiaya Octavian wekî kurê pejirandî yê Sezar û mîrasgirê wî yê siyasî pûç dikir. Dabeşkirina axên ku Roma îdîa dikir an kontrol dikir ji zarokên Kleopatrayê re, li Romayê wekî xiyanet li berjewendiyên Romayê û lawazkirina împaratoriyê dihat dîtin. Merasîm bi şêwazek Helenîstîk-Rojhilatî hate lidarxistin, ku ji kevneşopiyên Romayî dûr bû û tirsa “keyaniyek Rojhilatî” û desthilatdariya Kleopatrayê li ser Antonius li Romayê zêde dikir. Ji ber vê yekê, “Bexşînên Îskenderiyê” ne tenê xeletiyeke siyasî ya Antonius bûn, lê belê daxuyaniyeke armancdar a vîzyoneke alternatîf ji bo pêşeroja Rojhilata Romayê bû. Ev yek ji bo Octavian, ku li Romayê bi awayekî sîstematîk hêza xwe xurt dikir, casus belli (sedema şer) ya bêkêmasî peyda kir û rê li ber pevçûna dawî ya di navbera her du hêzan de vekir.

Şerê Dawî yê Komara Romayê û Ketina Misrê

Pevçûna di navbera Octavian û Marcus Antonius de, ku bi “Bexşînên Îskenderiyê” re gihîştibû asta herî bilind, ber bi şerekî vekirî ve diçû ku dê ne tenê çarenûsa van her du kesayetên Romayî, lê di heman demê de paşeroja Komara Romayê û serxwebûna Misrê jî diyar bike. Octavian, bi jêhatîbûneke siyasî ya mezin, ev rewş ji bo berjewendiyên xwe bikar anî û kampanyayeke propagandayê ya berfireh li dijî Antonius û nemaze Kleopatrayê da destpêkirin.

Propagandaya Octavian bi awayekî hostayî Antonius wekî kesekî ku ji nirxên Romayî dûr ketiye, bûye xulamê azweriyên xwe û ketiye bin bandora Kleopatrayê ya “biyanî”, “fesad” û “azwer ji bo desthilatdariyê” nîşan dida. Kleopatra wekî gefeke li ser exlaq û serweriya Romayê dihat pêşkêşkirin. Yek ji gavên herî bibandor ên Octavian eşkerekirina wesiyeta Antonius bû. Octavian bi awayekî neqanûnî ev wesiyet ji Perestgeha Vestayê, ku keçikên Vestal lê diparastin, bi dest xist û naveroka wê li Senatoyê û ji gelê Romayê re eşkere kir. Di vê wesiyetê de, Antonius Sezarion wekî mîrasgirê qanûnî yê Julius Sezar nas dikir, beşên mezin ji axa Romayê ji zarokên xwe yên bi Kleopatrayê re dihişt, û ya herî girîng, daxwaza xwe ya ku li Îskenderiyê li kêleka Kleopatrayê were veşartin, ne li Romayê, diyar dikir. Ev xalên dawî bi taybetî hêrs û nefreta gelê Romayê û Senatoyê gurr kir, ji ber ku ew wekî îxanet li Romayê û kevneşopiyên wê dihat dîtin. Octavian bi zanebûn Kleopatrayê wekî sûcdara sereke û gefa li ser Romayê nîşan da, da ku ji ragihandina şer li dijî Antonius, ku hîn jî Romayiyek bû û piştgirên wî hebûn, dûr bikeve. Bi vî awayî, wî karî piştgiriya gel û Senatoyê ji bo şerekî li dijî Kleopatrayê bi dest bixe, ku di rastiyê de şerek li dijî Antonius bû.

Sedemên bingehîn ên Şerê Actiumê tevlihev bûn: rikberiya kesane û siyasî ya di navbera Octavian û Antonius de ji bo serweriya li ser cîhana Romayê, bandora mezin a Kleopatrayê li ser Antonius û polîtîkayên wî, “Bexşînên Îskenderiyê” ku wekî gefek li ser yekitiya împaratoriyê dihat dîtin, û kampanyaya propagandayê ya serkeftî ya Octavian. Di sala 32 BZ de, piştî ku Antonius bi awayekî fermî ji Octavia (xwişka Octavian) cuda bû û bi Kleopatrayê re zewicî (li gorî qanûnên Misrî), Senatoya Romayê, di bin bandora Octavian de, Antonius ji hemî hêzên wî yên fermî bêpar kir û şer li dijî Kleopatrayê îlan kir. Tevî vê yekê, Antonius hîn jî xwedî piştgiriyeke berbiçav bû; tê texmîn kirin ku ji sedî çilê endamên Senatoya Romayê, tevî her du konsulên wê salê, ji Romayê derketin û tevlî aliyê Antonius bûn.

Şerê diyarker ê deryayî li nêzî kendava Actiumê, li perava rojavayê Yewnanîstanê, di 2ê Îlona 31ê BZ de qewimî. Hêzên deryayî yên Antonius û Kleopatrayê ji hêla hejmar û mezinahiya keştiyan ve dibe ku serwertir bûna, lê fîloya Octavian, di bin fermandariya Marcus Vipsanius Agrippa de, ji keştiyên siviktir û bileztir pêk dihat û xwedî ekîbên baştir perwerdekirî bû. Stratejiya Antonius ji ber dorpêçkirina rêyên dabînkirinê ji hêla hêzên Agrippa ve, ku beriya şer gelek benderên girîng girtibûn, tevlihev bû û bû sedema kêmbûna moral û pêdiviyan di nav leşkerên wî de. Di dema şer de, dema ku xuya bû ku fîloya Octavian serweriyê bi dest dixe, fîloya Kleopatrayê, ku ji 60 keştiyên şer pêk dihat û li pişt xeta sereke ya Antonius hatibû bicihkirin, ji nişka ve ji şer vekişiya û ber bi Peloponnesos û paşê Misrê ve çû. Antonius, bi dîtina vê yekê, bi çend keştiyan li pey wê çû û qada şer terikand. Ev tevger, çi ji ber plansaziyeke pêşwext a revê be, çi ji ber panîkê be, bû sedema têkçûna tam a hêzên Antonius ên mayî, ku yan hatin girtin yan jî teslîm bûn. Serkeftina Octavian li Actiumê ne tenê dawiya şerên navxweyî yên Komara Romayê bû, lê di heman demê de desthilatdariya wî ya bêhempa li ser hemî saziyên Romayî xurt kir û rê li ber veguherîna Romayê ji komarê bo împaratoriyê vekir.

Piştî serkeftina li Actiumê, Octavian yekser berê xwe neda Misrê. Ew pêşî vegeriya Îtalyayê da ku serhildanên leşkeran û pirsgirêkên siyasî çareser bike. Di vê navberê de, Antonius û Kleopatra vegeriyan Îskenderiyê, bi hêviya ku bikaribin berxwedanekê li dar bixin. Lêbelê, moralê wan û yê piştgirên wan bi giranî ketibû. Di Tîrmeha 30 BZ de, Octavian bi du eniyan êrîşî Misrê kir: Cornelius Gallus ji rojava (Kîrene) û ew bi xwe ji rojhilat (Sûriye). Pelusium, keleha sînorî ya rojhilatî ya Misrê, bi hêsanî ket, ku hin çavkanî îdîa dikin ku ev bi xiyaneta Kleopatrayê an jî bi kêmanî bi razîbûna wê ya bêdeng pêk hatiye, dibe ku wekî hewldanek ji bo danûstandinê bi Octavian re. Antonius di destpêkê de li derveyî Îskenderiyê di şerekî siwaran de serkeftinek piçûk li dijî pêşengên westiyayî yên Octavian bi dest xist, lê ev serkeftin demkî bû. Xiyanetên di nav hêzên wî yên mayî de zêde bûn, û fîloya wî ya ku li bendera Îskenderiyê bû, bêyî şer teslîmî Octavian bû. Di 1ê Tebaxa 30 BZ de, piştî ku hêzên wî yên bejayî yên dawî jî hatin têkbirin an jî alî guhertin, Antonius, bi baweriya ku Kleopatra xwe kuştiye, xwe bi şûrê xwe birîndar kir û demek şûnde di hembêza Kleopatrayê de, ku xwe di aramgaha xwe de girtibû, mir. Bi mirina Antonius û ketina Îskenderiyê re, berxwedana Misrî bi dawî hat.

Têkçûna Antonius û Kleopatrayê ne tenê encama serweriya leşkerî ya Octavian bû. Faktorek girîng hilweşîna morala navxweyî di nav hêzên wan de bû, ku ji ber dorpêçkirina dirêj, kêmbûna pêdiviyan, û hesta nêzîkbûna têkçûnê çêbûbû. Xiyanetên stratejîk, wek radestkirina Pelusiumê û bêdilîya fîloyê ji bo şerkirinê, roleke mezin lîstin. Herwiha, biryarên taktîkî yên Kleopatrayê di qonaxên dawî de, wek vekişîna wê ji Actiumê û girtina xwe di aramgahê de bi xezîneyên keyanî, dibe ku bêtir ji bo parastina mîrasa Misrê û ewlehiya zarokên wê bûn, ne ku tenê piştgiriya bê şert û merc ji bo serkeftina Antonius. Dibe ku wê hewl dida ku bi Octavian re bigihîje rêkeftinekê ku tê de xanedana Ptolemaîk, bi kêmanî bi rengekî, berdewam bike. Lêbelê, armanca dawî ya Octavian pêvekirina tam a Misrê û bidawîkirina her îhtimaleke vejîna hêzek hevrik bû.

Mirina Kleopatrayê: Xwekujî yan Kuştin?

Mirina Kleopatrayê, şahbanûya dawî ya Misrê, yek ji bûyerên herî dramatîk û nîqaşkirî yên dîroka kevnar e. Çavkaniyên kevnar vebêjên cihêreng û carinan nakok li ser rojên wê yên dawî û awayê mirina wê pêşkêş dikin, ku ev yek rê li ber spekulasyon û debatên akademîk ên berfireh vekiriye.

Tablo 2: Vebêjên Çavkaniyên Kevin li ser Mirina Kleopatrayê

Dîroknas	Dema Nivîsandinê (nêzîkî)	Vebêja Sereke ya Mirinê	Hûrgiliyên Zêde / Alternatîf
Strabo	Destpêka sedsala 1mîn PZ (hevdem an nêzîkî bûyerê)	Yan gezkirina marê aspisê yan jî melhemeke jehrî.	Sedema rastîn nenas e.
Plutarch	Destpêka sedsala 2mîn PZ	Marê aspisê di selikek hêjîran de anîn.	Bikaranîna amûrek tûj (knestis, dibe ku şûjina porê) ji bo danasîna jehrê. Du birînên biçûk li ser milê wê. Octavian hewl da pêşî lê bigire.
Cassius Dio	Destpêka sedsala 3mîn PZ	Birînên piçûk ên qulandinê li ser milê wê; sedema rastîn nenas e.	Behsa îdiaya marê aspisê dike; pêşniyara bikaranîna derziyê (belone, dibe ku ji şûjina porê). Kleopatrayê jehr li ser mirovan ceribandiye.
Suetonius	Destpêka sedsala 2mîn PZ	Çîroka marê aspisê vedibêje lê gumanê îfade dike.	Octavian Psylli şandiye da ku hewl bidin jehrê bimijin.
Florus	Destpêka sedsala 2mîn PZ	Gezkirina marê aspisê.	Du maran bikar aniye.
Velleius Paterculus	Destpêka sedsala 1mîn PZ	Gezkirina marê aspisê.
Galen	Sedsala 2mîn PZ	Çîroka marê aspisê; alternatîf: Kleopatrayê milê xwe gez kiriye û jehra di konteynerekê de anîbû, danasandiye.

Vebêja herî navdar û dramatîk a mirina Kleopatrayê ew e ku wê bi gezkirina marê aspisê (kobraya Misrî) xwe kuştiye. Plutarch bi hûrgilî behsa vê yekê dike, ku mar di selikek hêjîran de bi dizî ji Kleopatrayê re hatiye şandin dema ku ew di aramgaha xwe de girtî bû. Lêbelê, Plutarch bi xwe jî îhtimalên din pêşkêş dike, wek bikaranîna amûrek tûj a jehrîkirî, dibe ku şûjineke porê (ku jê re dibêje knestis), ji bo xurandina çerm û danasîna jehrê. Cassius Dio jî behsa dîtina birînên piçûk ên qulandinê li ser milê Kleopatrayê dike û îhtimala bikaranîna derziyekê (belone) ji bo jehrkirinê tîne ziman, lê ew jî wek Plutarch tekez dike ku sedema rastîn a mirina wê bi teqezî nayê zanîn. Strabo, ku dibe ku di dema bûyeran de li Îskenderiyê bûbe û vebêja wî ya herî kevn e, du îhtimalan pêşkêş dike: gezkirina marê aspisê an jî bikaranîna melhemeke jehrî. Suetonius jî çîroka marê aspisê vedibêje lê di derbarê rastiya wê de gumanên xwe tîne ziman û behsa hewldana Octavian dike ku bi rêya Psylli (efsûnkarên maran ên Afrîkî) jehrê ji laşê wê bimijin.

Di analîza rexneyî ya van vebêjan de, divê bê zanîn ku piraniya çavkaniyên Romayî bi awayekî eşkere an veşartî dijminatiya Kleopatrayê dikirin û dibe ku ji hêla propagandaya serkeftî ya Octavian ve hatibin bandor kirin. Çîroka marê aspisê, bi sembolîzma xwe ya xurt a keyanî û Misrî (uraeus, ku fîrewnan li ser tacên xwe hildigirtin, û têkiliya mar bi xwedawenda Isis re, ku Kleopatra xwe wekî nûjenbûna wê didît), dibe ku ji hêla Octavian ve hatibe tercîh kirin an jî bi kêmanî hatibe teşwîq kirin da ku wêneyek taybetî û egzotîk a mirina dijmina xwe ya têkçûyî pêşkêş bike. Ev çîrok di heman demê de Kleopatrayê wekî keseke ku bi awayekî “biyanî” û “neromayî” miriye nîşan dide. Nebûna delîlên fizîkî yên teqez, wek dîtina marê di aramgahê de, û hebûna îşaretên birînên piçûk, gumanan li ser rastiya çîroka marê aspisê zêde dike.

Nîqaşên akademîk ên hevdem li ser sedema mirina Kleopatrayê berdewam dikin. Hin zanyar rastiya raporên kevnar ên di derbarê gezkirina maran de wekî sedema mirinê dipirsin û îhtimala ku ew hatibe kuştin an jî neçar hatibe kirin ku xwe bikuje, dinirxînin. Hîpotezek pêşniyar dike ku Octavian, piştî ku nekarî wê razî bike ku di triumfa wî de li Romayê beşdar bibe, ew neçar kiriye ku bi awayekî ku ew bi xwe hilbijêre, xwe bikuje. Lêkolînera krîmînal Pat Brown teoriyeke tundtir pêşkêş dike û îdîa dike ku Kleopatra ji hêla Octavian û zilamên wî ve hatiye kuştin da ku kontrola tam li ser Împaratoriya Romayê û dewlemendiya Misrê bi dest bixe, û çîroka gezkirina mar wekî perdeyek ji bo vê kuştinê hatiye bikaranîn. Lêbelê, piraniya çavkaniyên nûjen û dîroknasên hevdem hîn jî qebûl dikin ku Kleopatra bi îhtimaleke mezin xwekujî kiriye da ku ji şermezariya ku di serkeftina Romayê de wekî dîl were gerandin û ji bo parastina rûmeta xwe û ya mîrasa Ptolemaîk dûr bikeve. Dîroka mirina wê bi gelemperî wekî 10ê Tebaxê an 12ê Tebaxa 30 BZ tê texmîn kirin.

Berteka Octavian li hember mirina Kleopatrayê tevlihev bû. Li gorî Plutarch û Cassius Dio, ew ji mirina wê “aciz” bû û heyranê “ruhê wê yê bilind” ma, lê di heman demê de dibe ku ji ber wê yekê ku nekarî wê sax bigire ji bo triumfa xwe li Romayê, poşman bûbe. Wî ferman da ku laşê wê bi rêzdarî û bi awayekî keyanî li kêleka Antonius di aramgaha ku wan bi xwe dabûn destpêkirin, were veşartin. Ev tevger dikare wekî nîşana rêzgirtinê an jî wekî gaveke siyasî ji bo aramkirina hestên Misriyan were şîrove kirin.

Çarenûsa zarokên Kleopatrayê cihê bû. Sezarion, kurê wê yê bi Julius Sezar re, ku ji hêla Antonius ve wekî “Şahê Şahan” hatibû îlan kirin û ji bo Octavian wekî hevrikek potansiyel dihat dîtin, li ser fermana Octavian hate kuştin. Gotina navdar a şêwirmendê Octavian, Areius, ku digot “Ne baş e ku gelek Sezar hebin,” vê biryarê kurt dike. Lêbelê, zarokên Kleopatrayê yên bi Antonius re – Alexander Helios, Cleopatra Selene II, û Ptolemy Philadelphus – hatin efû kirin. Ew birin Romayê û ji hêla xwişka Octavian, Octavia (jina berê ya Antonius û dayika xwişk û birayên wan ên nîv), ve bi comerdî hatin mezinkirin. Paşê, Cleopatra Selene II bi Key Juba II yê Mauretanyayê re zewicî û bû şahbanûyeke girîng û çandî.

Mirina Kleopatrayê, çi xwekujî be çi bi zorê be, ji bo Octavian hem serkeftineke siyasî ya mezin hem jî dibe ku poşmaniyeke propagandîst bû. Ji aliyekî ve, mirina wê dawî li gefa dawî ya li ser serweriya wî anî û rê li ber pêvekirina Misrê vekir. Ji aliyê din ve, nekarîna wî ya ku wê sax bigire û di triumfa xwe ya bi heybet de li Romayê nîşan bide, beşek ji plana wî ya ji bo şermezarkirina tam a “şahbanûya biyanî” têk bir. Lêbelê, kuştina Sezarion ji bo Octavian pêdiviyeke siyasî ya bêguman bû da ku îdiaya xwe wekî tekane mîrasgirê Sezar û desthilatdarê Romayê xurt bike. Muameleya “bi comerdî” ya li hember zarokên din ên Antonius û Kleopatrayê ji hêla Octavia ve, hem ji bo nîşandana “dilovaniya” Octavian (Augustus) bû, hem jî ji bo kontrolkirina van mîrasgirên potansiyel û entegrekirina wan di nav civaka Romayî de bû. Di dawiyê de, dema ku Octavian dibe ku ji windakirina Kleopatrayê ji bo triumfa xwe “aciz” bûbe, mirina wê û pêvekirina Misrê ji bo xurtkirina desthilatdariya wî û aramiya demdirêj a kontrola Romayê li ser Rojhilatê Deryaya Navîn sûdmendiyeke mezin bû.

Misir wek Parêzgeheke Romayê: Guherînên Destpêkê di bin Desthilatdariya Augustus de

Bi mirina Kleopatrayê û têkçûna Antonius re, serxwebûna Misrê ya bi sedsalan bi dawî hat û welatê Nîlê kete bin serweriya rasterast a Romayê. Octavian, ku di demeke kurt de dê bibe Augustus, yekem împaratorê Romayê, Misrê ne wekî parêzgeheke asayî, lê wekî milkekî taybet ê împaratorî bi rêxistin kir. Ev statuya taybet û guherînên îdarî, aborî û civakî yên ku li pey wê hatin, bandorek kûr û demdirêj li ser Misrê kir.

Di warê îdarî de, guherîna herî girîng ew bû ku Misir wekî “milkê kesane” yê Augustus hate destnîşankirin û ji hêla prefektek (bi Latînî: praefectus Aegypti) ve dihat birêvebirin. Ev prefekt ne ji çîna senatoran, lê ji çîna siwaran (equestrian) dihat hilbijartin û rasterast berpirsiyarê împarator bû, ne yê Senatoya Romayê. Ev yek ji bo kontrolkirina rasterast a împarator li ser Misrê û dewlemendiyên wê yên mezin hatibû sêwirandin. Wekî din, senatoran û heta siwarên navdar jî bi fermî qedexe bû ku bêyî destûra eşkere ya împarator bikevin Misrê. Ev tedbîr ji bo pêşîgirtina li her hewldanekê bû ku kesek Romayî yê bihêz Misrê wekî bingehek ji bo dijberiya împarator bikar bîne, wekî ku Antonius kiribû. Saziyên kevn ên Ptolemaîk bi piranî hatin hilweşandin an jî ji nû ve hatin organîzekirin. Rêveberiya hikûmetê û avahiya civakî bi tevahî hate reform kirin, her çend hin hêmanên burokratîk ên serdema Helenîstîk, nemaze di astên jêrîn de, hatin parastin. Rêveberiya herêmî li ser bingeha pergaleke lîturjîk a Romayî hate damezrandin, ku tê de xwediyên milk neçar bûn ku di karûbarên giştî yên herêmî de xizmetê bikin. Di warê qanûnî de, qanûna Romayê di danûstandinên karsaziyê û rêveberiyê de serwer bû, lê pergala qanûnî ya Yewnanî-Misrî ya serdema Helenîstîk, nemaze ji bo mijarên sivîl ên di navbera niştecihên ne-Romayî de, di nav sînorên qanûna Romayê de berdewam kir.

Bandora aborî ya pêvekirina Misrê ji bo Romayê pir mezin bû. Misir ji mêj ve bi dewlemendiya xwe ya çandiniyê navdar bû, û di bin desthilatdariya Romayê de, ew bi awayekî fermî bû “depoya genimê” ya Romayê. Her sal, beşek mezin ji genimê ku li deşta Nîlê ya berhemdar dihat çandin, ji bo têrkirina gelê bajarê Romayê dihat şandin. Ev yek ne tenê ji bo aboriya Romayê, lê di heman demê de ji bo aramiya civakî û siyasî ya paytextê jî krîtîk bû. Dahatên ku ji Misrê dihatin (di forma bac û berheman de) ew qas zêde bûn ku hema hema bi dahatên ji parêzgeha mezin a Gaulayê re wekhev bûn û ji duwanzdeh carî zêdetir ji yên Cihûstanê bûn. Ji bilî genim, Misir di heman demê de papîrus (ku ji bo rêveberî û wêjeyê li seranserê împaratoriyê girîng bû), cam, û cûrbecûr hunerên biçûk ên bi hûrgilî çêkirî hildiberand ku ji bo deverên din ên Împaratoriya Romayê dihatin hinardekirin. Çolên Misrê jî çavkaniyên girîng ên mîneral, maden, û kevirên hêja yên wekî porfîr û granît bûn, ku ji bo peyker û hêmanên mîmarî yên li Romayê dihatin bikaranîn. Bazirganiya bi Afrîkaya navendî, Nîvgirava Erebî, û Hindistanê re, bi rêya Nîlê, rêyên çolê, û benderên Deryaya Sor ên wekî Berenîkeyê, di bin Romayê de geş bû û dewlemendiyeke zêde ji împaratoriyê re anî. Augustus di heman demê de reformên axê jî destnîşan kir ku rê li ber xwedîderketina berfirehtir a li ser axa taybet vekir, ku di bin pergala kleruxî ya Ptolemaîk de kêm bû. Kanalên avdaniyê û rê hatin restorekirin û baştir kirin da ku hilberîna çandiniyê û bazirganiyê zêde bikin.

Di warê civakî û çandî de, desthilatdariya Romayê hin guherînên destpêkê bi xwe re anî. Yek ji bandorên herî berbiçav meyla zelaltir ber bi senifandin û kontrola civakî ya nifûsê bû. Avahiyên nû yên hikûmetê îmtiyazên ku bi paşxaneya “Yewnanî” (ango, kesên bi çanda Helenîstîk an jî bi eslê xwe Yewnanî-Makedonî) re têkildar bûn, fermî kirin. Ev dibe ku cudahiyên civakî yên ku jixwe di serdema Ptolemaîk de di navbera elîta Yewnanî-Makedonî ya desthilatdar û girseya Misriyên xwecihî de hebûn, xurtir kiribe. Ji bo piraniya gundiyên Misrî yên ku li geliyê Nîlê dijiyan, dibe ku guhertina ji desthilatdariya Ptolemaîk bo Romayî di jiyana wan a rojane de ne guhertineke pir eşkere an dramatîk bûya. Jiyana çandiniyê, girêdayîbûna bi lehiya salane ya Nîlê, û barê bacan berdewam kir, her çend dibe ku pergala bacê di bin Romayiyan de bikêrtir û tundtir bûbe. Lêbelê, dagirkirina Misrê û tevlîbûna wê di Împaratoriya Romayê de heyranokeke nû ji çanda wê ya kevnar re li Romayê û li seranserê cîhana Rojava dest pê kir. Obelîskên Misrî hatin veguhestin Romayê û li forûmên giştî hatin danîn. Mîmarî û peykerên bi şêwaza Misrî populer bûn. Bi taybetî, kulta xwedawenda dayika Misrî, Isis, bandorek mezin li seranserê împaratoriyê kir û gelek şopînerên Romayî peyda kir.

Siyaseta Augustus li Misrê bi awayekî stratejîk û pir baldar hate sêwirandin. Armanca sereke ew bû ku Misrê bi tevahî kontrol bike, dewlemendiya wê ya bêhempa ji bo berjewendiya Romayê û bi taybetî ji bo xurtkirina pozîsyona xwe ya kesane wekî împarator bikar bîne. Birêvebirina Misrê wekî “milkê kesane” yê împarator, ne wekî parêzgeheke senatoyî ya normal, kontrola rasterast a Augustus li ser çavkaniyên wê yên mezin misoger dikir. Qedexekirina senatoran ji serdana Misrê bêyî destûra wî ya eşkere rê li ber her komployeke potansiyel an avakirina bingeheke hêzê ya hevrik ji hêla endamên elîta Romayî ve digirt, wekî ku Antonius berê bi piştgiriya Kleopatrayê kiribû. Tayînkirina prefektek ji çîna siwaran, ku ji hêla statû û dilsoziyê ve rasterast bi împarator ve girêdayî bû, kontrola navendî û dilsoziya rêveberiyê xurt dikir. Girîngiya aborî ya Misrê, nemaze wekî “depoya genimê” ya Romayê, ji bo têrkirina gelê Romayê û bi vî rengî parastina aramiya siyasî ya Augustus û pêşîgirtina li serhildanên ji ber birçîbûnê, roleke krîtîk dilîst. Ji ber vê yekê, rêveberiya Misrê ji bo Augustus ne tenê mijareke îstismarkirina aborî bû, lê di heman demê de stratejiyeke bingehîn bû ji bo xurtkirina desthilatdariya wî ya nû û pêşîgirtina li dubarebûna gefên siyasî yên ku wî di şerê navxweyî yê dawî de ji Antonius û Kleopatrayê dîtibûn.

Encamname: Mîrata Kleopatrayê û Dawiya Serdema Helenîstîk

Mirina Kleopatra VII û pêvekirina Misrê ji hêla Romayê ve di sala 30 BZ de ne tenê dawiya jiyana şahbanûyeke navdar û xanedaneke dirêj bû, lê di heman demê de xaleke werçerxanê ya girîng di dîroka cîhana kevnar de temsîl dike. Van bûyeran bandorek kûr û demdirêj li ser Misrê, Romayê û tevahiya herêma Deryaya Navîn a Rojhilat hiştin.

Desthilatdariya Kleopatrayê di serdemeke pir dijwar de bû. Wê wekî serwerekî zîrek, pirzimanî û stratejîk hewl da ku serxwebûna Misrê li hember hêza berfireh a Romayê biparêze û statuya keyaniya xwe wekî hêzeke girîng di qada navneteweyî de ji nû ve ava bike. Wê bi jêhatîbûn hevpeymaniyên bi du kesayetên herî bihêz ên Romayê, Julius Sezar û Marcus Antonius re, wekî amûrên sereke ji bo misogerkirina serxwebûna Misrê û heta berfirehkirina bandor û axa wê bikar anî. Hewldanên wê yên ji bo vejandina hêza Ptolemaîk, nemaze bi rêya “Bexşînên Îskenderiyê”, nîşana armancên wê yên mezin bûn. Lêbelê, tevî hemî jêhatîbûn û manevrayên wê yên siyasî, ew di dawiyê de nekarî li hember hêza bêhempa ya Romayê û rikberiyên navxweyî yên Romayî yên ku çarenûsa Komarê diyar dikirin, bisekine. Mîrata Kleopatrayê tevlihev e; ew ji hêla çavkaniyên Romayî yên ku bi piranî dijminane bûn, bi awayekî neyînî hatiye şekilandin û wekî jineke fesad û azwer hatiye nîşandan. Lêbelê, zanyarên nûjen her ku diçe ajans, zîrekî û jêhatîbûna wê ya siyasî wekî serwerekî ku ji bo berjewendiyên welatê xwe têkoşiyaye, nas dikin û ji nû ve dinirxînin.

Pêvekirina Misrê ji bo Romayê û bi taybetî ji bo desthilatdariya Octavian (Augustus) xwedî girîngiyeke stratejîk û aborî ya pir mezin bû. Misir dewlemendiyeke bêhempa (di forma genim, bacên giran, û xezîneyên keyanî) ji Romayê re anî. Van çavkaniyan ji Augustus re bûn alîkar ku leşkerên xwe yên dilsoz bide, gelê birçî yê Romayê têr bike, projeyên avahîsaziyê yên mezin fînanse bike, û bi vî awayî desthilatdariya xwe ya nû wekî împaratorê yekem ê Romayê xurt bike û aram bike. Kontrola li ser Misrê di heman demê de pozîsyona stratejîk a Romayê li Rojhilata Deryaya Navîn û li ser rêyên bazirganiyê yên girîng ên ber bi Erebistan, Afrîka û Hindistanê ve xurt kir. Ji aliyê siyasî û propagandîst ve, serkeftina li ser Antonius û Kleopatrayê û “bidestxistina” Misrê ji bo Octavian serkeftineke mezin bû. Ew wekî xilaskarê Romayê ji “gefa Rojhilatî” û serwerê bêhempa yê cîhana Romayê hate pîroz kirin, ku ev yek ji bo meşrûkirina rejîma wî ya nû (Principate) pir girîng bû.

Mirina Kleopatrayê û ketina Misrê bi gelemperî di dîroknasiyê de wekî dawiya serdema Helenîstîk tê hesibandin, serdemek ku bi mirina Îskenderê Mezin di sala 323 BZ de dest pê kiribû. Keyaniya Ptolemaîk a Misrê keyaniya Helenîstîk a mezin a dawî bû ku hîn serxwebûna xwe (her çend bi awayekî kêmkirî) parastibû; ketina wê di bin serweriya Romayê de dawî li vê serdemê anî. Ev bûyer serdestiya tam a Romayê li seranserê Deryaya Navîn, ji Spanyayê heta Sûriyê, û ji Gaulayê heta Misrê, xurt kir û rê li ber damezrandina fermî ya Împaratoriya Romayê di bin Augustus de di sala 27 BZ de vekir. Her çend bandora çandî ya Yewnanî (Helenîzm) li Rojhilat bi hêz ma û heta bandor li çanda Romayê bi xwe jî kir, çarçoveya siyasî ya herêmê bi awayekî bingehîn guherî û bi tevahî Romayî bû.

Di encamê de, pêvekirina Misrê ji hêla Romayê ve ne tenê guhertineke erdnîgarî an jî bidestxistina parêzgeheke nû bû. Ew veguherîneke kûr a hêz, aborî û çandê li cîhana kevnar temsîl dikir. Ew bi awayekî sembolîk û pratîkî dawiya serdemekê (serdema Helenîstîk, ku bi serweriya keyaniyên Yewnanî yên mîrasgirên Îskender dihat nasîn) û xurtbûna serdemeke nû (serdema Împaratoriya Romayê) bû, ku tê de Misir, tevî dewlemendî û girîngiya xwe, roleke bingehîn lê bindest di bin kontrola Romayê de lîst. Mîrata Kleopatrayê, tevî têkçûna wê ya dawî, di berxwedana wê ya zîrek û wêrek de li hember vê pêla dîrokî ya ku dixuya neçar bû, û di bandora wê ya mayînde ya li ser xeyal û çanda Rojava de ye. Ew wekî sembola dawî ya serweriya Helenîstîk a serbixwe û jineke ku hewl da çarenûsa keyaniya xwe li hember hêzek cîhanî ya berfireh biparêze, di bîra dîrokê de dimîne.

Çavkanî

World History Encyclopedia. Ptolemaic Dynasty.
Pressbooks BCCampus. Late and Ptolemaic Art.
Ancient Rome Live. The Late Republic.
Britannica. Ancient Rome: Intellectual life of the Late Republic.
Reddit r/history. What kind of relationship did Rome have with Egypt?
Reddit r/AskHistorians. What was the relation like between Ptolemaic Egypt and Republican Rome before Caesar?
Wikipedia. 1st century BC.
Khan Academy. Roman Republic.
Wikipedia (Kurdî). Antropolojiya gelê kurd.
Wikipedia (Kurdî). Bikarhêner:Baran Agir/dewleta sefewiyan.
Navenda Lêkolînên Stratejîk. Dîroka Tevgera Siyasî Ya Kurdî Li Rojavayê Kurdistanê.
OpenTran.net. Kurdish-English Dictionary.
Barry Strauss. Cleopatra and Caesar.
University of Chicago Voices. I Came, I Saw, I Dallied: Julius Caesar’s Expedition to Egypt (48-47 BCE).
OER Project. The Ptolemaic Dynasty (1190L).
Cambridge University Press. From the Ptolemies to the Romans: Political Economy of Egypt.
Britannica. Ptolemaic dynasty.
The York Historian. Cultural Exchange in Ptolemaic Egypt.
OER Project. The Ptolemaic Dynasty (1060L).
Metropolitan Museum of Art. Egypt in the Ptolemaic Period.
University of South Carolina. PR Prose: Cleopatra, Queen of PR.
American Research Center in Egypt (ARCE). Cleopatra VII: Scholar, Patron, Queen.
Biography.com. Julius Caesar.
University of Mary Washington. Julius Caesar (Great Lives Series).
Amazon.com. Mark Antony: A Biography by Eleanor Goltz Huzar (University of Minnesota Press).
Amazon.com. Mark Antony: A Biography (Classical Lives) by Eleanor Goltz Huzar (Routledge).
Britannica. Augustus (Roman emperor).
BBC History. Augustus.
History.com. Cleopatra’s Complicated Inner Circle: Siblings, Successors, and Lovers.
Odyssey Traveller. Julius Caesar and Cleopatra’s Affair in Egypt.
Britannica. Mark Antony (Roman triumvir): Alliance with Cleopatra.
Birdy Slade. Mark Antony and Cleopatra: Love, Treachery, and Lasting Impact.
Metropolitan Museum of Art. Rome’s Rule in Egypt (30 B.C.–641 A.D.).
Wikipedia. Augustus’ Eastern policy.
Wikipedia. War of Actium (Causes).
Wikipedia. War of Actium.
Wikipedia. Battle of Actium (Consequences).
EBSCO Research Starters. Battle of Actium.
Wikipedia. Battle of Alexandria (30 BC).
San Jose State University. The Life and Career of Caesar Augustus (Octavian).
Encyclopaedia Romana (University of Chicago). Was Cleopatra Beautiful? (Plutarch).
Folger Shakespeare Library. Cleopatra: Mythic Temptress?
Philip Harland Blog. Egyptians: Dio Cassius’ Speech by Octavian on the Effeminate Antony.
Encyclopaedia Romana (University of Chicago). Cassius Dio, Roman History, Book L.
Perseus Digital Library. Suetonius, Augustus, Chapter 17.
Wikipedia. Tomb of Antony and Cleopatra.
Encyclopaedia Romana (University of Chicago). Strabo, Geography, Book XVII, Chapter 1 (Sections 7-12).
Perseus Digital Library. Strabo, Geography, Book XVII, Chapter 1 (General).
Wikipedia. Death of Cleopatra (Cause of death section).
Encyclopaedia Romana (University of Chicago). The Death of Cleopatra (Plutarch account).
Encyclopaedia Romana (University of Chicago). The Death of Cleopatra (Interpretations).
EduBirdie Hub. Accounts of Cleopatra’s Death.
Wikipedia. Roman Egypt (Roman government).
Metropolitan Museum of Art. Rome’s Rule in Egypt (30 B.C.–641 A.D.) (Overview).
Metropolitan Museum of Art Essays. Roman Egypt (Economic and Cultural Impact).
University of Louisville Institutional Repository. Romanization and Creolization in Egypt.
Britannica. Ancient Egypt: Roman and Byzantine Egypt (Society, religion, and culture).
Cambridge University Press Assets. Egypt in the Roman World (Excerpt).
History Hit. What Brought About the End of the Hellenistic Period?
Alexander-the-Great.org. Hellenistic Decline.
Fiveable Library. The Second Triumvirate and Octavian’s rise to power.
Wikipedia. Battle of Actium (Aftermath).
Travel Video Info. Egypt – Roman Period.
Reddit r/todayilearned. TIL that the Roman Emperor Augustus personally owned Egypt.
Oxford Classical Dictionary (Online). Cleopatra VII.
ResearchGate. The Influence of Cleopatra on Ancient Egyptian Culture and Politics.
Cambridge University Press. The Cambridge Ancient History: Egypt (Roman Conquest).
Archive.org. The Cambridge Ancient History, Vol. 9 (Ptolemaic Egypt and Rome).
Amazon.com. The Oxford History of Ancient Egypt (Description).
Amazon.com. The Oxford History of Ancient Egypt (Details).
Cambridge Core. The Journal of Roman Studies: The Last Days of Cleopatra.
Encyclopaedia Romana (University of Chicago). Caesar and Cleopatra in Egypt.
History.com. Cleopatra dies by suicide.
Wikipedia. Death of Cleopatra.
Ancient Origins. Roman Social Classes.
PBS. Empires: The Roman Empire in the First Century (Social Order).
Cambridge University Press Assets. Egypt in the Roman World (Peasantry excerpt).
SciELO South Africa. The Roman Empire as an Agrarian Society.
History Skills. Battle of Actium (Impact of Egyptian wealth).
Memoria Press. Caesar Augustus (Use of Egyptian treasure).
Fiveable Library. Hellenistic Kingdoms and Rome (Cultural Impact).
Wikipedia. Hellenistic period.
History.com. Cleopatra (Biography).
ResearchGate. The Influence of Cleopatra on Ancient Egyptian Culture and Politics (Modern Historians).
Leiden University Scholarly Publications. Framing Egypt: Roman Concepts of Egypt.
University of Louisville Institutional Repository. Romanization and Creolization in Egypt (Scholarly Debates).
Roman-Empire.net. Why Was Egypt Crucial for the Roman Empire?
Kyle Harper. People, Plagues, and Prices in the Roman World: The Evidence from Roman Egypt.
Bryn Mawr Classical Review. Review of Adrian Goldsworthy, Antony and Cleopatra.
Barnes & Noble. Antony and Cleopatra by Adrian Goldsworthy.
Wikipedia. Cleopatra: A Life (by Stacy Schiff).
History Book Reviews. Review of Stacy Schiff, Cleopatra: A Life.
Cambridge University Press. The Cambridge Ancient History: Egypt (Roman Conquest Overview).
Cambridge University Press. Life in Roman Egypt by Anna Lucille Boozer.
Cambridge University Press. From the Ptolemies to the Romans: Political and Economic Change in Egypt by Andrew Monson.
Figura: Studies on the Classical World. Hellenistic Civilisation in Egypt.
World History Encyclopedia. Ptolemaic Dynasty (Interactions with Rome).
University of South Carolina. PR Prose: Cleopatra, Queen of PR (Cleopatra’s internal strategies).
Britannica. Mark Antony (Roman triumvir): Alliance with Cleopatra (Donations of Alexandria).
Metropolitan Museum of Art. Rome’s Rule in Egypt (Octavian’s reorganization).
Perseus Digital Library. Plutarch, Life of Antony.
Perseus Digital Library. Cassius Dio, Roman History, Book LI.
Perseus Digital Library. Suetonius, Augustus, Chapter 17 (Alexandria and Cleopatra’s death).
Perseus Digital Library. Strabo, Geography, Book XVII, Chapter 1 (Egypt as Roman province).

Wergirtî

xwende

Mirina Kleopatrayê û Pêvekirina Misrê ji hêla Romayê ve (30 BZ)

Wergirtî

Yorum bırakın Cevabı iptal et

Mirina Kleopatrayê û Pêvekirina Misrê ji hêla Romayê ve (30 BZ)

Wergirtî

Bunu paylaş:

Yorum bırakın Cevabı iptal et

Ji nivîsên nû agahdar be!