Fetha Stenbolê (1453)

Kêlîka Veguherînê ji Serdema Navîn ber bi Serdema Nû ve

Pêşgotin

Fetha Konstantînopolîsê di sala 1453an de ne tenê ketina bajarekî bû, lê bûyereke cîhan-guhêr bû ku rêça dîrokê bi awayekî bingehîn hejand. Ev rûdan, dawî li Împaratoriya Bîzansê ya hezar salî anî û bi awayekî teqez Împaratoriya Osmanî wek hêzeke mezin a cîhanî da derpêş. Ev bûyer bi berfirehî wek kêlîkeke werçerxanê tê dîtin, ku bandor li ser rêgehên siyasî, aborî, çandî û olî li seranserê parzemînan kiriye.

Teza sereke ya vê gotarê ew e ku fetha Stenbolê wekî katalîzatorekî sereke di derbasbûna ji serdema navîn ber bi serdema nûjen a destpêkê ve kar kiriye. Ev yek bi bandora wê ya li ser teknolojiya leşkerî (ku kelehên kevn bêkêr kirin), guherîna rêyên bazirganiya cîhanî, handana rewşenbîrî ya ku wê da Ronesansê, û erdnîgariya siyasî ya guherî ya Ewropayê tê piştgirî kirin. Analîz dê li ser hûrgiliyên vê perîyodîzasyonê raweste, û wê wek nîşaneyeke girîng bipejirîne ne ku wek xaleke qutbûnê ya yekane û mutleq.

Di vê çarçoveyê de, gotar dê perspektîfên Kurdî jî bihewîne, nemaze bi analîzkirina kevneşopiyên devkî yên wekî qesîdeya (strana) “Fetha Stenbolê”. Ev qesîde, ku Sultan Mihemedê Duyem (Fatih) dişibîne “Xan Avdel” (Abdullah ibn Omer), bîranîn û şîroveyeke çandî ya Kurdî ya cihêreng a bûyerê nîşan dide, û îdealên Îslamî û qehremaniyê derdixe pêş. Bikaranîna termînolojiya dîrokî ya Kurdî dê ji bo çarçovekirina vegotinê di nav dîskurseke akademîk a Kurdî de navendî be.

Beş 1: Rewşa Beriya Fethê

1.1. Împaratoriya Bîzansê li Ber Astenga Hilweşînê

Di dema beriya fetha 1453an de, Împaratoriya Bîzansê, ku demekê hêzeke serdest bû , tenê sîbereke ji rûmeta xwe ya berê mabû. Erdê wê bi awayekî berbiçav kêm bibû û hêza wê lawaz bibû, û ji bilî sûrên Konstantînopolîsê hema bêje tiştek di destê wê de nemabû. Parçebûnên navxweyî, di nav de nakokiyên olî yên wekî îkonoklazmê û şîzma (qutbûna) bi Rojava re , hevgirtina wê lawaz kiribû. Ji aliyê leşkerî ve, tevî sûrên xwe yên bi heybet , împaratorî kêmasiya hêza mirovî û çavkaniyan dikişand da ku bikaribe bi awayekî bibandor li hember gefa Osmanî ya mezin dibû raweste. Artêşa wê ji tevliheviyeke Yewnanî û leşkerên kirêgirtî yên biyanî pêk dihat. Ji aliyê aborî ve, her çend Konstantînopolîs ji hêla dîrokî ve navendeke bazirganiyê ya mezin li ser Rêya Îpekê bû , parêzgehên herî dewlemend ên împaratoriyê ji dest çûbûn, ku ev yek li gorî cîranên wê bûbû sedema rewşeke xizaniyê ya nisbî. Belaya Reş jî bandoreke giran li ser nifûsa wê kiribû. Pêşveçûna Osmaniyan jixwe dest pê kiribû ku Bîzansê ji aliyê aborî ve bifetisîne.

Parastina Konstantînopolîsê bi giranî xwe dispêrt Sûrên Theodosius, ku efsanewî bûn; xeteke ducar a kelehan bi xendekek, ku bi sedsalan hema hema nedihatin bidestxistin. Xalên lawaz ên taybet, wekî beşa Topkapi-Edirnekapi, dihatin zanîn. Parastina deryayî zincîreke li seranserê Qiloçê Zêrîn (Haliç) ji bo parastina sûrên deryayî yên lawaztir ên li wir dihewand. Bikaranîna Agirê Yewnanî (Grejuva) çekeke parastinê ya girîng bû. Stratejiya Bîzansê xwe dispêrt berxwedana li hember dorpêçan heta ku alîkariya Ewropî bigihêje, hêviyeke ku di 1453an de bi piranî bêencam ma.

Hilweşîna Împaratoriya Bîzansê ne tenê ji ber zextên derve bû, lê bi awayekî berbiçav ji ber perçebûna navxweyî (hilweşîna siyasî, olî û aborî) girantir bû. Vê yekê valahiyeke hêzê afirand ku Osmanî amade bûn wê dagirin. Kêmbûna axê, tengasiya aborî, û girêdana bi leşkerên kirêgirtî , ligel Şîzma Rojhilat-Rojava , ji bo Bîzansê zehmet kir ku parastineke yekgirtî û domdar pêk bîne an jî bi awayekî domdar alîkariya Rojava misoger bike, tevî ku kelehên wê yên fizîkî pir bi heybet bûn. Osmaniyan, di bin serokatiyeke yekgirtî û azwer de, karîn van lawaziyan bi kar bînin. Mirina dirêj a Bîzansê, împaratoriyeke Xiristiyan, û ketina wê ya dawî di destê hêzeke Misilman de, bandoreke psîkolojîk a kûr li ser Ewropaya Xiristiyan kir, têgihiştinên “Tirk” şekil da û bi sedsalan bandor li stratejiyên jeopolîtîk kir, heta bi awayekî nerasterast beşdarî dînamîkên Reformasyonê bû bi guhertina hevsengiya hêzê û baldariya serwerên Ewropî. Ketina paytexteke “Romî” û Xiristiyan di destê Osmaniyan de ji bo Xiristiyantiyê karesateke sembolîk bû. Ev ne tenê têkçûneke leşkerî bû lê dawiya serdemekê û gefeke li ser Ewropaya Xiristiyan bi xwe bû. Ev tirs û guherîna di dînamîkên hêzê de dê dewletên Ewropî neçar bikira ku pêşîniyên xwe, hevalbendiyên xwe, û heta yekîtiya olî ya navxweyî ji nû ve binirxînin, û zemînek biafirînin ku tê de tevgerên wekî Reformasyonê bikaribin pêş bikevin ji ber ku otorîteyên olî û siyasî yên kevneşopî dihatin pirsîn an jî mijûl bûn.

1.2. Hilkişîna Împaratoriya Osmanî

Dewleta Osmanî hêzeke berfireh dibû, ku di bin sultanên wekî Muradê Duyem de kontrola xwe li ser piraniya Anatolyayê xurt kiribû û destê xwe dirêjî Balkanan (Rumeli) kiribû. Ji aliyê leşkerî ve, Osmaniyan xwedî artêşeke bi heybet bûn, di nav de Yeniçeriyên elît û sîstemeke siwariyên feodal (sipahî) ku ji bo zêdekirina hêza mirovî ya leşkerî hatibû sêwirandin. Wan jixwe di dorpêçan de top bi kar dianîn. Ji aliyê aborî ve, lêçûnên dewleta Osmanî ya destpêkê nisbeten kêm bûn, ku piraniya artêşê li ser axê bû (Sipahiyên Timarî), û dahatên zêde ji bo karên giştî dihatin bikaranîn. Lêbelê, şerê domdar di bin Mihemedê Duyem de dê paşê aboriyên parêzgehan tengav bike. Serdema beriya 1453an kêşeyan dît, di nav de Serdema Navberê ya Osmanî (Fetret Devri) piştî têkçûna ji hêla Tîmûr ve, ku demkî dewlet lawaz kir.

Sultan Mihemedê Duyem, ku di sala 1432an de ji dayik bûye, du caran derket ser text, yekem car bi kurtî di 12 saliya xwe de (1444-1446) û paşê bi awayekî daîmî di 1451an de. Wî perwerdehiyeke berfireh dît, gelek ziman hîn bû û di warên cuda de xwend, di nav de stratejiya leşkerî û endezyarî. Mamosteyên wî kesayetên bibandor ên wekî Molla Guranî û Akşemseddîn bûn. Fetha Konstantînopolîsê ji temenê biçûk ve xeyaleke kûr û bi reh bû , ku ji hêla pêwîstiya stratejîk (Konstantînopolîs wek astengek di nav axa Osmanî de û bingeheke potansiyel ji bo destwerdana Ewropî ), motîvasyona olî (hedîsa Pêxember ), û xwesteka rûmeta kesane û meşrûiyetê ve dihat ajotin. Wî xwe wekî cîgirê Qeyserên Romayê didît.

Serwêriya yekem a Mihemedê Duyem a kurt û dijwar îhtîmal e ku wekî serdemeke hînbûnê ya krîtîk xizmet kiribe, îradeya wî xurt kiribe û têgihiştina wî ya ji dînamîkên hêzê safî kiribe, ku wî paşê bi biryardarî di derketina xwe ya duyemîn a ser text de ji bo amadekirina fethê bi kar anî. Krizên serwêriya wî ya yekem, di nav de Sefera Xaçperestan û serhildanên Yeniçeriyan, û ji text daxistina wî , li şûna ku wî bitirsîne, xuya ye ku biryardariya wî zêde kiriye. Piştî derketina wî ya duyemîn a ser text , wî yekser dest bi amadekariyên fethê kir , dersên ku di îsbatkirina otorîteyê de (mînak, cezakirina Yeniçeriyên serhildêr ) û plansaziya stratejîk de hîn bibû nîşan da. Îdeolojiya berfirehbûnê ya Împaratoriya Osmanî, ku wekî “xaza” (şerê pîroz) dihat binavkirin, hêzeke yekgirtinê ya xurt bû ku otorîteya Sultan meşrû dikir û çavkaniyan ji bo fethê seferber dikir. Lêbelê, ev îdeolojiya ku li ser mezinahiya leşkerî sekinîbû, di heman demê de tovên aloziyên aborî û civakî yên pêşerojê di nav deverên cihêreng ên împaratoriyê de çand. “Raison d’être” ya dewleta Osmanî feth bû. Ev îdeolojî, wekî ku di motîvasyonên Mihemedê Duyem de tê dîtin , ji bo berfirehbûnê pir bibandor bû. Lêbelê, daxwazên darayî yên şerê domdar di bin Mihemedê Duyem de bû sedema polîtîkayên îstîsmarker, bacên giran, û rawestana aborî li derveyî paytextê, ku di demek dirêj de rê li ber entegrasyona neteweyî girt. Ev yek aloziyeke bingehîn di navbera îdeolojiya ku berfirehbûnê diajot û domdariya birêvebirina împaratoriyeke mezin û cihêreng de eşkere dike.

Beş 2: Amadekariyên ji bo Fethê

2.1. Amadekariyên Leşkerî yên Osmaniyan

Amadekariyên leşkerî yên Osmaniyan ji bo fetha Konstantînopolîsê berfireh û pirralî bûn, ku nîşana biryardariya Sultan Mihemedê Duyem û têgihiştina wî ya ji kêşeyên li pêşiya wî bû.

Avakirina Hisara Rûmeliyê (Boğazkesen): Yek ji gavên herî girîng ên stratejîk avakirina Hisara Rûmeliyê bû. Ev keleh di sala 1452an de li aliyê Ewropî yê Tengava Bosforê, li hemberî Hisara Anatolyayê ya ku berê hebû, hate çêkirin. Armanca sereke kontrolkirina tengavê, qutkirina rêyên alîkariyê yên deryayî yên Bîzansê û pêdiviyên ji Deryaya Reş, û herwiha wekî bingehek ji bo operasyonan bû. Çêkirina wê ya bilez (nêzîkî 4 mehan) şiyanên endezyariya Osmanî û biryardariya Mihemedê Duyem nîşan da. Hisar bi topan hatibû çekdarkirin da ku dorpêçê bi cih bîne.
Teknolojiya topan û rola Orban: Sultan Mihemedê Duyem pêşîniyeke mezin da pêşxistin û bidestxistina topên mezin ên ku bikaribin sûrên Konstantînopolîsê bişkînin. Ew bi xwe bi balîstîkê re eleqedar bû û heta celebek hawanê jî îcad kir. Damezrênerê topan ê Macar (an Daxî) Urban roleke sereke lîst; piştî ku ji hêla Bîzansiyan ve kêm hatibû mûçekirin, wî xizmetên xwe pêşkêşî Mihemedê Duyem kir. Wî topên bronz ên pir mezin çêkirin, di nav de “Bazîlîka” an topa “Şahî” (Bombeya Mezin a Tirkî), ku gulleyên kevirî yên girseyî diavêtin. Damezrênerên din ên hoste yên wekî Saruca Usta û Muslihiddîn Usta jî beşdar bûn. Van topan hin ji çekên dorpêçê yên herî pêşketî yên serdemê temsîl dikirin.
Kombûna leşker û hêza deryayî: Artêşeke mezin hate komkirin, ku texmînên wê diguherin lê îhtîmal e ku di navbera 80,000 û 200,000 de bû, di nav de Yeniçerî, leşkerên Anatolya û Rumeliyê, alîkarên Sirbî, û dilxwaz hebûn. Fîloyek Osmanî ya girîng (nêzîkî 140-400 keştiyên bi mezinahiyên cuda) li Gelîbolû û keştîxaneyên din hate amadekirin da ku bajar ji deryayê ve dorpêç bike û piştgiriyê bide operasyonên bejayî. Hin keştî heta bi lewheyên sifir hatibûn zirxkirin.

2.2. Stratejiyên Dîplomatîk

Ji bilî amadekariyên leşkerî, Sultan Mihemedê Duyem stratejiyên dîplomatîk ên biaqilane jî meşandin da ku Împaratoriya Bîzansê îzole bike û rê li ber hevalbendiyeke Xiristiyan a xurt bigire.

Hewldanên Osmaniyan ji bo îzolekirina Bîzansê: Mihemedê Duyem bi hevalbendên potansiyel ên Bîzansê yên wekî Venedîk, Cenevre, Macaristan, Sirbistan, Eflak û Karamanî re peymanên aştiyê çêkirin an jî bêalîbûna wan misoger kir da ku rê li ber bersiveke Xiristiyan a yekgirtî an şerekî pir-enî bigire. Wî kelehên Bîzansê yên mayî yên li derveyî Konstantînopolîsê (Misivrî, Ahyolu, Vîze, Silivrî) girtin da ku paytext bi tevahî îzole bike. Di destpêkê de, wî wêneyek “sultanekî ciwan û bê tecrube” parast da ku hêzên Ewropî bixapîne û wan têxe nav hestek ewlehiyê ya derewîn.

Amadekariyên Mihemedê Duyem şahkareke stratejiya çekên hevgirtî bû, ku nûjeniya teknolojîk (top), plansaziya lojîstîk (Hisara Rûmeliyê, seferberiya leşker/fîlo), û dîplomasiya jîr bi hev re entegre dikir da ku hêzên dijmin bêbandor bike û avantajên Osmanî zêde bike. Avakirina Hisara Rûmeliyê ne tenê tevgereke parastinê bû lê di heman demê de êrîşkar bû, ku xeteke girîng a pêdiviyan qut dikir. Veberhênana li ser topên mezin bi taybetî hêza naskirî ya Sûrên Theodosius hedef digirt. Tevgerên dîplomatîk armanc dikirin ku rê li ber dubarebûna Seferên Xaçperest ên berê yên ku Bîzans xilas kiribûn bigirin. Ev nêzîkatiya holîstîk têgihiştineke sofîstîke ya şer nîşan dide ku ji hêza hov a sade wêdetir bû. Pêşbaziya çekan û reqabeta teknolojîk a ku di amadekariyên dorpêçê de diyar bû (mînak, îlticaya Urban û çêkirina topan) girîngiya zêde ya pisporiya teknîkî ya taybet di şerê sedsala 15an de destnîşan dike. Ev girêdana bi pisporên biyanî û teknolojiya pêşketî re pêşeroja profesyonelîzekirin û zanistîkirina karûbarên leşkerî di serdema nûjen a destpêkê de nîşan dide. Urban, pisporê biyanî , avantajeke teknolojîk a krîtîk ji Osmaniyan re peyda kir. Ev yek ne yekta bû; Bîzansiyan jî li alîkariya leşkerî ya biyanî digeriyan. Giringîdana li ser mezinahî û bandora topan serdemekê nîşan dide ku serkeftina leşkerî her ku diçû bi serweriya teknolojîk ve girêdayî dibû, ku ev yek nîşaneke guherîna ber bi şerê nûjen ve û faktorek di hilweşîna strukturên leşkerî yên feodal ên ku li ser siwariyên bi zirx sekinîbûn bû. Ev di heman demê de bazareke navneteweyî ya mezin dibû ji bo jêhatîbûn û teknolojiya leşkerî.

Li vir tabloyek heye ku amadekariyên leşkerî û dîplomatîk ên sereke yên her du aliyan kurt dike:

Tablo 1: Amadekariyên Leşkerî û Dîplomatîk ên Osmaniyan û Bîzansiyan

Alî (Side)	Cureya Amadekariyê (Type of Preparation)	Detayên Taybet (Specific Details)
Osmanî	Leşkerî	Avakirina Hisara Rûmeliyê (Boğazkesen) ji bo kontrola Bosforê; Çêkirina topên mezin (mîna “Şahî”) bi alîkariya Urban û hostayên din; Seferberkirina artêşeke mezin (80,000-200,000); Amadekirina fîloyeke deryayî ya xurt (nêzîkî 140-400 keştî); Çêkirina amûrên dorpêçê yên wekî bircên bizav.
	Dîplomatîk	Peymanên aştiyê an bêalîbûnê bi Venedîk, Cenevre, Macaristan, Sirbistan, Karamanî re; îzolekirina Bîzansê; girtina kelehên Bîzansê yên derdorê.
Bîzans	Leşkerî	Tamîrkirin û xurtkirina Sûrên Theodosius; Çêkirina zincîrê li seranserê Qiloçê Zêrîn; Bikaranîna Agirê Yewnanî; Komkirina leşkeran (nêzîkî 7,000-10,000, tevî Yewnanî û kirêgirtiyên biyanî); Hebûna topên piçûktir.
	Dîplomatîk	Hewldanên ji bo alîkariya leşkerî ji dewletên Ewropî (bi piranî bêencam); Hewldanên ji bo yekîtiya dêrê bi Rojava re ji bo bidestxistina piştgiriyê.

Ev tablo bi awayekî zelal newekheviya di çavkaniyan û însiyatîfa stratejîk de nîşan dide, ku ji bo têgihiştina encama dorpêçê krîtîk e. Berawirdkirineke kêleka hev bi awayekî dîtbarî asta amadekariyên Osmanî li hember hewldanên Bîzansê yên reaktîftir û bi çavkaniyên kêm nîşan dide. Ev dihêle ku xwendevan zû newekheviyên stratejîk fêm bike û bizanibe çima Osmanî heta beriya destpêkirina dorpêçê jî di pozîsyoneke bihêztir de bûn. Ev yek rasterast piştgiriyê dide vegotina fetheke ku bi hûrgilî hatibû plankirin.

Beş 3: Dorpêçkirin û Ketina Konstantînopolîsê

3.1. Kronolojiya Dorpêçê

Dorpêça Konstantînopolîsê bi awayekî fermî di 6ê Nîsana 1453an de dest pê kir, piştî ku banga dawî ya Sultan Mihemedê Duyem ji bo teslîmbûnê ji hêla Împarator Konstantînê XI. ve hate redkirin. Artêşa Osmanî li dora sûrên bejayî bi cih bû, û Mihemedê Duyem baregeha xwe li hemberî Deriyê St. Romanus (Topkapı) ava kir. Bombardimanên destpêkê yên bi topên Osmanî dest pê kirin. Bûyerên sereke şerên destpêkê, girtina giravên Bîzansê ji hêla fîloya Osmanî ve , şerê deryayî yê ku tê de çend keştiyên Xiristiyan dorpêça Osmanî şikandin (20ê Nîsanê) û bû sedema krîzeke moralê ji bo Osmaniyan , û piştre veguhestina keştiyên Osmanî bi bejayî ber bi Qiloçê Zêrîn ve dihewînin. Dorpêç 53 rojan dom kir.

Tablo 2: Kronolojiya Bûyerên Sereke yên Dorpêçê

Dîrok (Date)	Bûyer (Event)	Bandor/Giringî (Impact/Significance)
2 Nîsan 1453	Zincîra parastinê li seranserê Qiloçê Zêrîn tê kişandin; Pêşengên Osmanî digihîjin ber sûrên bajêr.	Parastina bendergeha navxweyî ya Bîzansê; Nîşana destpêka nêzîk a dorpêçê.
6 Nîsan 1453	Dorpêça fermî dest pê dike; Bombardimana topên Osmanî dest pê dike.	Destpêka şerê 53-rojî; Zexta li ser sûrên Theodosius zêde dibe.
9-12 Nîsan 1453	Fîloya Osmanî manevrayan dike û keştiyên li Qiloçê Zêrîn tehdîd dike; Bombardimana sûrên bejayî didome.	Zexta li ser parastina deryayî ya Bîzansê; Sûr dest bi lawazbûnê dikin.
17 Nîsan 1453	Fîloya Osmanî giravên Prens (Kiziladalar) yên Bîzansê yên li Deryaya Marmarayê zeft dike.	Bîzans hêzên deryayî yên derve winda dike; Morala Osmaniyan bilind dibe.
18 Nîsan 1453	Êrîşa mezin a yekem a bejayî ya Osmaniyan li ser sûrên St. Romanus.	Ji hêla Bîzansiyan ve tê pûçkirin, lê zextê li ser parêzvanan zêde dike.
20 Nîsan 1453	Çar keştiyên Xiristiyan (sê Cenevizî, yek Bîzansî) dorpêça deryayî ya Osmanî dişikînin û digihîjin Qiloçê Zêrîn.	Serkeftineke moralî ya mezin ji bo Bîzansê; Krîzeke moralê di nav Osmaniyan de, Sultan Mihemed hêrs dibe.
21-22 Nîsan 1453	Osmanî nêzîkî 70 keştiyan bi bejayî ji Bosforê vediguhêzin Qiloçê Zêrîn.	Manevrayeke stratejîk a bêhempa; Parastina zincîrê ya Bîzansê bêbandor dibe; Eniyeke nû li ser sûrên Haliçê yên lawaztir vedibe; Morala Bîzansê pir dikeve.
Destpêka Gulanê 1453	Bombardimanên giran û hewldanên Osmaniyan ji bo şikandina sûr û deriyan didomin; Operasyonên lağiman.	Sûrên li dora St. Romanus bi giranî zirarê dibînin; Parêzvan westiyayî dibin.
24 Gulan 1453	Sultan Mihemed êrîşa dawî ya giştî ji bo 29ê Gulanê radigihîne.	Amadekariyên dawî ji bo her du aliyan; Zêdebûna tansiyonê.
29 Gulan 1453	Êrîşa dawî ya Osmaniyan di sê pêlan de dest pê dike; Sûr tên şikandin; Konstantînopolîs dikeve.	Dawiya Împaratoriya Bîzansê ya 1100-salî; Destpêka serweriya Osmanî li ser bajêr; Kuştina Împarator Konstantîn XI.

Ev tablo pêşveçûna dorpêçê bi awayekî birêkûpêk û hêsan têgihiştî pêşkêş dike, û alîkariya xwendevan dike ku rêza kiryarên krîtîk û xalên werçerxanê bişopîne. Dorpêça 53-rojî gelek qonax û bûyerên cihêreng dihewand. Tabloyek vê serdema tevlihev dike nav xalên daneyê yên birêvebirî, ku dihêle xwendevan zêdebûna hewldanan, tevgerên stratejîk ên sereke (wekî keştiyên bi bejayî), û zexta ku li ser parêzvanan zêde dibû bibînin. Ev struktur ji bo gotareke akademîk a ku armanc dike zelalî û berfirehiyê pêk bîne bingehîn e.

3.2. Stratejiyên Şer ên Osmanî û Bîzansî

Di dema dorpêçê de, her du aliyan stratejiyên cihêreng bi kar anîn ku rewşa wan a leşkerî û armancên wan nîşan didin.

Stratejiyên Osmanî:

Bombardimana Topan a Giran û Bênavber: Osmaniyan bi topên xwe yên mezin, bi taybetî li beşên lawaztir ên sûrên Theodosius ên wekî Deriyê St. Romanus (Topkapı), bombardimaneke giran û domdar pêk anîn da ku sûrên bişkînin. Wan sîstemeke bataryayê bi topên bi kalîbreyên cuda bi kar anîn.
Dorpêça Deryayî: Fîloya Osmanî ji bo pêşîgirtina li pêdivî û hêzên alîkar dorpêçeke deryayî ferz kir.
Operasyonên Lağiman (Lağimcilik): Ji bo têkbirina sûrên ji binî ve, operasyonên lağiman hatin kirin, her çend ev bi gelemperî ji hêla Bîzansiyan ve dihatin têkbirin. Madenvanên Sirbî beşek ji hêzên Osmanî bûn.
Bikaranîna Bircên Dorpêçê (Yürürkuleler): Bircên dorpêçê yên bizav ji bo nêzîkbûna sûrên hatin bikaranîn, lê hin ji wan ji hêla parêzvanan ve hatin şewitandin.
Êrîşên Eniyê yên Pirjimar: Ji bo westandina parêzvanan, êrîşên eniyê yên pirjimar bi pêlên leşkerî yên cuda (Başıbozuk, leşkerên Anatolya, Yeniçerî) hatin kirin.
Şerê Psîkolojîk: Afirandina wêneyek hêzeke serdest, pêşandanên mezin, û bikaranîna nerazîbûnên navxweyî yên di nav bajêr de.
Stratejiyên Bîzansî:

Parastina Çalak a Sûran: Parastina çalak a sûran, tamîrkirina şikestinan di bin tariya şevê de.
Bikaranîna Top û Çekên Agirî: Bikaranîna topên xwe yên piçûktir û çekên agirî.
Operasyonên Dij-Lağiman: Ji bo têkbirina hewldanên lağiman ên Osmaniyan operasyonên dij-lağiman.
Parastina Deryayî ya Zincîra Qiloçê Zêrîn: Parastina deryayî ya zincîra Qiloçê Zêrîn û êrîşên ji nişka ve.
Hêviya Alîkariyê ji Ewropaya Rojava: Hêviya alîkariyê ji Ewropaya Rojava, ku bi piranî bi hêzeke girîng pêk nehat.
Serokatiya Kesane ya Împarator Konstantîn XI: Împarator Konstantîn XI. bi xwe serokatiya parastinê dikir û moralê bilind dikir.

3.3. Veguhestina Keştiyan bi Bejayî û Bandora wê

Di navbera 21-22ê Nîsanê de, Sultan Mihemedê Duyem ferman da ku fîloyek ji nêzîkî 70 keştiyên piçûk ên Osmanî bi bejayî ji Bosforê (îhtîmal e ji devera Tophane/Beşîktaş) ber bi Qiloçê Zêrîn ve bêne veguhestin, û bi vî awayî zincîra parastinê ya Bîzansê dorpêç bike. Ev yek bi bikaranîna têlên rûnkirî û gêrikan li ser rêyeke amadekirî pêk hat. Dibe ku Ceneviziyên li Galatayê hin malzeme peyda kiribin. Ev manevraya wêrek parastineke sereke ya Bîzansê têk bir, hêzên wan ên kêm bi vekirina eniyeke nû li ser sûrên Haliçê yên lawaztir belav kir, û zirareke mezin da moralê Bîzansê. Herwiha, ev yek rê da Osmaniyan ku êrîşî keştiyên Bîzansê yên di nav Qiloçê Zêrîn de bikin. Veguhestina keştiyan bi bejayî ne tenê surprîzeke taktîkî ya birûmet bû, lê di heman demê de şahidiyek ji ramana nûjen a Mihemedê Duyem, şiyanên lojîstîk, û amadebûna wî ji bo pêkanîna operasyonên nederbasdar bû, ku parêzvanan bi nîşandana ku tu astengî ne pêkan e bêhêvî kir. Dorpêçên berê beşek ji ber parastina Qiloçê Zêrîn têk çûbûn. Zincîr astengeke naskirî û bibandor bû. Bi dorpêçkirina wê , Mihemedê Duyem avantajeke mezin a Bîzansê pûç kir û eniyeke nû, kêm parastî vekir. Vê yekê hewldaneke endezyariyê ya pir mezin û nepenî hewce dikir, ku plansazî û pêkanîneke pêşketî ya ji taktîkên dorpêçê yên serdemê wêdetir nîşan dida.

Krîza moralê di nav kampa Osmanî de piştî ku keştiyên Xiristiyan dorpêç şikandin û piştre ji nû ve piştrastkirina bi zorê ya Sultan Mihemedê Duyem a domandina dorpêçê, ku ji hêla kesayetên wekî Akşemseddîn û Zağanos Paşa ve dihat piştgirî kirin, rola krîtîk a serokatiyê û berxwedana psîkolojîk di kampanyayên leşkerî yên dirêj de destnîşan dike. Ketina serkeftî ya çend keştiyên pêdiviyan derbeke girîng li moralê Osmaniyan da û dijberiya navxweyî ya li hember dorpêçê (bi serokatiya Çandarli Halîl Paşa ) xurt kir. Nameya Akşemseddîn kûrahiya krîzê nîşan dide, heta Mihemedê Duyem jî rexne dike. Şiyana Mihemedê Duyem a ji bo derbaskirina vê kêşeya navxweyî, komkirina hêzên xwe, û pêkanîna planên hê wêrektir (wekî veguhestina keştiyan bi bejayî piştî demek kurt) taybetmendiyên serokatiyê yên awarte û bandora şêwirmendên wî yên nêzîk di domandina leza kampanyayê de nîşan dide.

3.4. Êrîşa Dawî, Ketina Bajar û Mirina Konstantînê XI.

Piştî hefteyên bombardimanê û çend êrîşên têkçûyî, Sultan Mihemedê Duyem êrîşeke mezin a dawî ji bo 29ê Gulanê ragihand. Êrîşa dawî di saetên destpêkê de dest pê kir, bi pêlên li pey hev hatin destpêkirin: Başıbozukên nerêkûpêk, paşê leşkerên Anatolya, û di dawiyê de Yeniçeriyên elît. Di sûran de, bi taybetî li nêzîkî Deriyê St. Romanus (Topkapı), şikestin çêbûn. Birîndarbûn û vekişîna fermandarê Cenevizî Giovanni Giustiniani Longo di xaleke krîtîk de parastin bi awayekî berbiçav lawaz kir. Çîroka Kerkoportayê, deriyekî piçûk ku tê îdiakirin vekirî an bêewle hatibû hiştin û rê dabû Osmaniyan ku têkevin hundur, ji hêla Dukas û hin dîroknasên nûjen ve tê gotin , lê rastiya wê tê nîqaşkirin û di çavkaniyên din ên hevdem an Osmanî de nayê dîtin. Şikestina sereke îhtîmal e ku bi rêya beşên ku bi giranî hatibûn bombardimankirin bû. Împarator Konstantîn XI. Palaiologos bi mêrxasî li kêleka leşkerên xwe li nêzîkî şikestinan şer dikir û mir. Hat ragihandin ku laşê wî paşê hate dîtin û nasîn. Leşkerên Osmanî di 29ê Gulana 1453an de ketin bajêr û ew dagir kirin.

Ketina Konstantînopolîsê, tevî parastina wê ya bi heybet û wêrekiya parêzvanan, hêza veguherîner a topên barûdê di şerê dorpêçê de destnîşan kir. Vê yekê bêkêrbûna kelehên şêwaza serdema navîn li hember bombardimaneke domdar û teknolojîk a pêşketî nîşan da, û li seranserê Ewropayê ji nû ve nirxandina mîmariya leşkerî û parastinê ferz kir û di pêşveçûna şer ber bi serdema nûjen ve gaveke girîng nîşan da. Sûrên Theodosius bi sedsalan li hember gelek dorpêçan li ber xwe dabûn. Lêbelê, topên mezin ên Osmanî karîn şikestinên girîng biafirînin. Ev serkeftin, wekî ku di de tê gotin, nîşan da ku heta sûrên kevneşopî yên herî xurt jî xeternak in. Vê têgihiştinê dê bandorên pêl bi pêl hebin, û bibe sedema guhertinên di sêwirana kelehan de (mînak, sûrên nizmtir û stûrtir, bircên ji bo topan) û teknîkên dorpêçê yên êrîşkar, û beşdarî şoreşa leşkerî ya serdema nûjen a destpêkê bibe.

Beş 4: Encamên Yekser piştî Fethê

4.1. Yağma û Midaxeleya Siltan Mihemed

Li gorî kevneşopiya Îslamî, piştî ku bajar bi zorê hate girtin, leşkerên Osmanî mafê sê rojan talanê bi dest xistin. Çavkanî behsa talankirin, koletîkirin û hin kuştinan dikin. Lêbelê, tê gotin ku Sultan Mihemedê Duyem ji bo parastina bajarê ku wî dixwest bike paytexta xwe ya nû, berî ku sê rojên tevahî biqedin, dibe ku di roja yekem de, destwerdan kir û talan rawestand. Krîtobûlos behs dike ku Mihemedê Duyem ji ber wêrankirinê poşman bûye û dema ku rewşa bajêr dîtiye giriyaye. Ew bi navûdengî leşkerekî ku dixwest mermerek li Ayasofyayê bişkîne rawestand û got ku avahî yên wî ne. Ev biryara Mihemedê Duyem a ji bo zû rawestandina talanê û destpêkirina polîtîkayên toleransa olî û ji nû ve niştecîkirinê, tevî ku bajar bi zorê hatibû girtin, tevgereke pragmatîk a dewletparêziyê bû ku armanc dikir Konstantînopolîsê bike paytexteke Osmanî ya jiyanbar û dewlemend, ne ku wêrankirî. Ev yek vîzyoneke ji fetha صرف wêdetir nîşan dide. Mafê kevneşopî yê talanê dikaribû bibe sedema wêrankirina tevahî ya bajêr. Destwerdana Mihemed û polîtîkayên paşerojê – ji nû ve avakirina Patrîkxaneyê , teşwîqkirina ji nû ve niştecîbûnê , û destpêkirina avakirinê – niyeta zelal a bikaranîna potansiyela heyî ya bajêr û entegrekirina nifûsa wê ya cihêreng di nav avahiya nû ya împaratoriya Osmanî de nîşan dide. Ev yek ji bo damezrandina Stenbolê wekî navendeke meşrû û fonksiyonel a împaratoriyeke mezin dibû krîtîk bû.

4.2. Stenbol Wek Paytexta Nû ya Osmaniyan

Konstantînopolîs yekser wekî paytexta nû ya Împaratoriya Osmanî hate ragihandin. Navê bajêr di belgeyên fermî yên Osmanî de wekî “İslambol” (Bajarê Îslamê) an “Konstantiniyye” hate guhertin, her çend “Stenbol” (ji Yewnanî “eis tin polin” – ber bi bajêr ve) jixwe di nav Tirkî ya gelêrî de hevpar bû û di dawiyê de bû navê standard. Tayînkirinên îdarî yên destpêkê hatin kirin, wekî Hızır Bey wekî şaredarê (qadî) yekem.

4.3. Veguherandina Ayasofyayê bo Mizgeftê û Nimêja Înê ya Yekem

Yek ji kiryarên yekem ên Sultan Mihemedê Duyem piştî ketina bajêr ew bû ku çû Ayasofyayê, ferman da ku were paqijkirin, û ew veguherand mizgeftê. Nimêja Înê ya yekem li wir hate kirin, hin çavkanî destnîşan dikin ku Akşemseddîn xutbe xwendiye û Mihemedê Duyem pêşengiya nimêjê kiriye. Vê kiryarê nasnameya nû ya Îslamî ya bajêr û serweriya Osmanî sembolîze dikir. Kevneşopiya ku rêberê nimêjê di dema xutbeya li Ayasofyayê de şûr hildigire bi vê bûyerê ve girêdayî ye, ku sembola fethê ye.

4.4. Polîtîkayên li hemberî Xeyrîmisilmanan û Sîstema Milet

Sultan Mihemedê Duyem daxuyaniyên belav kirin ku ewlehiya û azadiya olî ya niştecihên ku teslîm bûne an vegeriyane misoger dikin. Armanca wî ew bû ku pêşî li wê yekê bigire ku bajar bibe çol. Ji bo misogerkirina dilsoziya nifûsa Xiristiyanên Ortodoks û pêşîgirtina li hevalbendiya wan bi Ewropaya Katolîk re, wî Patrîkxaneya Ekumenîk ji nû ve vejand. Gennadios Skolarios, alimekî navdar ê dij-Yekîtiyê, di Çileya 1454an de wekî Patrîkê yekem di bin serweriya Osmanî de hate tayînkirin. Ji Patrîk re îmtiyaz û otorîteyeke girîng li ser civaka Ortodoks hate dayîn, ku bingeha sîstema Milet a Osmanî danî, ku rê da hindikahiyên olî ku di karûbarên xwe yên navxweyî de xwedî otonomiyek bin. Rêkeftinên bi vî rengî ji bo civakên Ermenî û Cihû jî hatin çêkirin. Damezrandina sîstema Milet, ku piştî fethê hate fermîkirin, rêbazeke sofîstîke ya birêvebirina împaratoriyeke pir-etnîkî û pir-olî bû. Digel ku otonomiya çandî û olî dida, wê di heman demê de otorîteya dawî ya Sultan xurt dikir û avahiyeke civakî ya hiyerarşîk afirand ku dê bi sedsalan civaka Osmanî diyar bike, hem bi hêzên xwe (îstîqrara nisbî, parastina çandî) hem jî bi lawaziyên xwe yên dawî (potansiyela derketina hestên neteweperest di nav miletan de). Tayînkirina Gennadios û dayîna îmtiyazan ji civakên ne-Misilman re ne tenê tolerans bû; ew sîstemeke rêveberiyê bû. Ev sîstem (Milet) rêveberiya komên cihêreng hêsantir dikir. Lêbelê, bi sazîkirina cudahiyên olî/etnîkî, wê di heman demê de zemîn ji bo van koman amade kir ku nasnameyên cihêreng biparêzin, ku, bi sedsalan şûnde, dê beşdarî bilindbûna neteweperestiyê û kêşeyên li hember yekîtiya Osmanî bibe (wek ku di de behsa têkoşînên paşerojê yên bi nasnameyên neteweyî re tê kirin).

4.5. Hewldanên Ji Nû Ve Avakirin û Îskanê

Sultan Mihemedê Duyem polîtîkayên ji nû ve avakirin û îskanê yên azwer dest pê kirin da ku rûmeta Stenbolê vegerîne û wê bike paytexteke împaratorî ya geş. Vê yekê tamîrkirina binesaziya xerabûyî (di nav de rêyên avê yên Bîzansê ), avakirina mizgeftên nû (wekî Kompleksa Mizgefta Fatih ), medrese , bazar (Kapalıçarşı/Bazara Mezin ), qesr (Qesra Topkapi ), û karên din ên giştî dihewand. Nifûs bi rêya niştecîbûna dilxwazî û sirgûnên bi zorê (sürgün) ji deverên cuda yên împaratoriyê, di nav de Anatolya, Balkan, û herêmên nû hatine fetihkirin, hate anîn, ku nifûseke cihêreng û kozmopolît misoger kir. Vê yekê Misilman, Xiristiyan (Rûm/Yewnanî, Ermenî), û Cihû dihewand.

Beş 5: Fetha Stenbolê: Dawiya Serdemekê, Destpêka Serdemekê

5.1. Gotûbêjên li ser Dawiya Serdema Navîn û Destpêka Serdema Nû

Ketina Konstantînopolîsê nîşaneke kevneşopî û bi berfirehî tê binavkirin ji bo dawiya Serdema Navîn û destpêka Serdema Nû/Serdema Nûjen a Destpêkê. Argumanên ku vê tezê piştgirî dikin ev in: hilweşîna Împaratoriya Bîzansê ya hezar salî, cîgirê rasterast ê Romayê ; guherîna stratejîk a hêzê ji Bîzansa Xiristiyan ber bi Împaratoriya Osmanî ya Misilman ve ; nîşandana ku heta kelehên serdema navîn ên herî bi heybet jî dikarin bi topên barûdê bêne têkbirin, ku dibe sedema guhertinên di şer de û hilweşîna feodalîzmê ; têkçûna rêyên bazirganiyê yên kevn, ku Serdema Keşfan handa ; û koçberiya zanyarên Bîzansî ber bi Îtalyayê ve, ku Ronesansê geş kir.

Ji perspektîfên rexneyî û perîyodîzasyonên alternatîf, her çend 1453 berbijarekî xurt be jî, bûyerên din ên wekî sefera Kolomb (1492) an destpêka Reformasyona Protestan jî têne hesibandin. Hin dîroknas arguman dikin ku “dawiya Serdema Navîn” pêvajoyek gav bi gav bû ku gelek faktorên beşdar tê de hebûn. Têgeha “Serdema Navîn” bi xwe avahiyeke paşerojê ye, û perîyodîzasyon her gav mijara nîqaşê ye. Teza “dawiya Serdema Navîn”, her çend konsepta dîroknivîsî ya bihêz be ku bi 1453an ve girêdayî ye, rasttir wekî lûtkeya meylên cihêreng ên demdirêj (mînak, hilweşîna feodalîzmê, bilindbûna dewletên navendî, guhertinên bazirganiyê yên nû, guhertinên rewşenbîrî) tê fêm kirin ku feth ji bo wan wekî lezgêrekî girîng û semboleke bihêz kar kir, ne ku sedemek yekane. Snippetên hemî 1453an bi vê veguherînê ve girê didin. Lêbelê di heman demê de bûyerên din ên wekî sefera Kolomb û Reformasyonê bi xwe jî wekî nîşanan destnîşan dike. Bandora li ser feodalîzmê ji ber hêza nîşankirî ya topan li hember kelehan bû, guherîneke teknolojîk. Ronesans jixwe li Îtalyayê dest pê dikir lê handaneke mezin wergirt. Serdema Keşfan ji hêla hewcedariyên aborî yên ku ji hêla kontrola Osmanî ve hatibûn zêdekirin ve dihat ajotin. Bi vî rengî, 1453 girêkeke krîtîk di toreke guhertinên bi hev ve girêdayî de bû.

5.2. Bandora li ser Rêyên Bazirganiyê û Destpêka Keşfên Cografî

Kontrola Osmaniyan li ser Konstantînopolîsê û Rojhilatê Deryaya Navîn rêyên bazirganiyê yên kevneşopî yên bejayî (wekî Rêya Îpekê) di navbera Ewropa û Asyayê de têk bir. Osmaniyan bacên bilindtir ferz kirin û rê ji bo bazirganên Ewropî kêmtir pêbawer bûn. Ev zexta aborî û xwesteka dorpêçkirina yekdestdariyên Osmanî/Venedîkî li ser kelûpelên Rojhilatî (biharat, hevrîşim) handaneke xurt da neteweyên Ewropî (bi taybetî Portekîz û Spanya) ku li rêyên deryayî yên alternatîf ber bi Asyayê ve bigerin. Vê yekê rasterast beşdarî Serdema Keşfan û seferên wekî yên Kolomb bû. Kontrola Împaratoriya Osmanî li ser rêyên bazirganiyê yên Rojhilat-Rojava, her çend di destpêkê de ji bo Ewropayê têkçûnek bû jî, bi awayekî nediyar nûjeniya Ewropî di navîgasyon û çêkirina keştiyan de handa, di dawiyê de bû sedema keşfa parzemînên nû û damezrandina împaratoriyên deryayî yên Ewropî yên cîhanî, ku bi bingehîn hêza aborî û siyasî ya cîhanê ji nû ve rêz kir. Snippetên bi zelalî diyar dikin ku kontrola Osmanî bazirganî têk bir û Ewropiyan neçar kir ku li rêyên deryayî yên alternatîf bigerin. Ev “pirsgirêk” “çareseriyek” ferz kir – keşfa deryayî. Ev keşf ne tenê li ser dîtina rêyên nû ber bi Asyayê ve bû; ew bû sedema “keşfa” Amerîkayan û dorpêçkirina Afrîkayê. Van keşfan torên bazirganiyê yên cîhanî yên nû afirandin ku ji hêla hêzên Ewropî ve dihatin serdest kirin, navenda giraniya aborî ji Deryaya Navîn dûr xist û di dawiyê de rêyên bazirganiyê yên ku Osmaniyan kontrol dikirin ji holê rakir. Ev mînakeke klasîk a encameke demdirêj a nediyar e.

5.3. Koçberiya Zanyarên Bîzansî û Bandora li ser Ronesansa Ewropayê

Ketina Konstantînopolîsê bû sedema koçberiyeke zanyar, rewşenbîr û hunermendên Yewnanî ber bi Îtalya û deverên din ên Ewropaya Rojava ve. Van koçberan bi xwe re destnivîsên Yewnanî yên klasîk ên hêja (gelek ji wan ji Rojava re nenas an winda bûbûn), zanîna zimanê Yewnanî, û kevneşopiyên felsefî anîn. Kesayetên sereke di nav de Basilios Bessarion, ku kardînal bû û rolek di Konseya Firensayê de lîst, bû parêzvanê zanyaran, û berhevoka xwe ya mezin a destnivîsên Yewnanî ji Venedîkê re bexşand, ku bingeha Biblioteca Marciana ava kir; wî xebatên Platonîk pêş xist. Georgios Gemistos Plethon, fîlozofekî Neoplatonîst ku di dema Konseya Firensayê de li Firensayê ders dida, bi awayekî girîng bandor li Cosimo de’ Medici û vejîna ramana Platonîk kir, û beşdarî damezrandina Akademiya Firensayê bû. John Argyropoulos li Firensa û Romayê felsefeya Yewnanî (bi taybetî Arîstoteles) hîn dikir, û gelek berhemên Arîstoteles wergerandin Latînî; di nav xwendekarên wî de humanîstên navdar hebûn. Ev herikîna hînbûna klasîk wekî katalîzatoreke mezin ji bo geşbûna humanîzma Ronesansê, huner, zanist û felsefeyê li Îtalya û derveyî wê tê hesibandin.

Koçberiya zanyarên Bîzansî ne tenê nivîsan veguhest; wê kevneşopiyeke rewşenbîrî ya zindî û rêbazên pedagojîk (mînak, nêzîkatiya Sokratîk a Plethon ) veguhest ku rasterast bi tevgera humanîst a nûjen a li Îtalyayê re têkilî danî û wê şekil da, û bû sedema têkiliyeke kûrtir û hûrgilîtir bi kevnariya klasîk re ji ya ku tenê gihîştina wergerên Latînî yên ji çavkaniyên Erebî dê bihêliya. Snippetên rola zanyarên direvin destnîşan dikin. pirsa wergerên Erebî derdixe holê. Lêbelê, zanyarên wekî Plethon û Argyropoulos zanîna rasterast a Yewnanî anîn û di hînkirin û nîqaşên çalak de beşdar bûn, bandor li kesayetên sereke yên Ronesansê yên wekî Ficino kirin û saziyên wekî Akademiya Platonîk şekil dan. Ev veguhestina rasterast û kesane ya ramana Helenîk, di nav de nîqaşên felsefî (Arîstoteles li hember Platon ), kûrahî û dînamîzmek peyda kir ku îhtîmal e ji ya ku bi rêya wergerên heyî, yên ku pir caran hatibûn parzûnkirin, peyda dibû wêdetir bû. Ev yek tê wê wateyê ku rêbaza hînbûnê û têkiliya rasterast bi zanyarên Yewnanîaxêv re bi qasî nivîsan bi xwe girîng bû.

5.4. Bandorên li ser Hilkişîna Osmaniyan û Cîhana Îslamê

Fethê statuya Împaratoriya Osmanî wekî hêzeke cîhanî ya pêşeng xurt kir, û wê ji dewleteke herêmî veguherand împaratoriyeke rastîn. Stenbol bû paytexta împaratorî ya bi heybet, navendeke jiyana siyasî, aborî, çandî û olî ji bo Osmaniyan. Fethê prestîja Sultanê Osmanî (Mihemedê Duyem sernavê “Fatih” – Fetihkar wergirt) û împaratoriyê di nav cîhana Îslamê de pir zêde kir. Ew wekî pêkanîna xeyaleke Îslamî ya demdirêj dihat dîtin.

5.5. Bandorên Nerasterast li ser Reformasyona Ewropayê

Berfirehbûna Osmaniyan ber bi Ewropayê ve û ketina Konstantînopolîsê gefeke derve ya girîng afirand ku hêzên sereke yên Ewropî, bi taybetî Habsbûrgiyan, mijûl kir. Ev mijûlbûn dibe ku bi awayekî nerasterast alîkariya belavbûna destpêkê ya Reformasyona Protestan kiribe bi dûrxistina bal û çavkaniyên serwerên Katolîk (wekî Charles V.) ku dibe ku wekî din ew bi tundîtir tepeser bikirana. Pirsiyarkirina otorîteyên damezrandî û geşbûna rewşenbîrî ya Ronesansê, ku beşek jê ji hêla koçberên Bîzansî ve hatibû geşkirin, jî beşdarî keş û hewaya ku tê de Reformasyon dikaribû derkeve holê bû.

Beş 6: Dîroknivîsî û Perspektîfên Kurdî

6.1. Çavkaniyên Sereke (Bîzansî, Osmanî) û Dîroknasên Nûjen

Çavkaniyên Bîzansî: Şahidên bûyerê an hevdemên wekî Georgios Sphrantzes (Phrantzes), Doukas, Laonikos Chalkokondyles, û Kritovoulosê Îmrozî vegotinên bêhempa, her çend pir caran xemgîn an alîgir bin jî, li ser dorpêç û ketinê pêşkêş dikin. Berhemên wan parastina bajêr, kiryarên împarator, û encamên yekser ji perspektîfa têkçûyan bi hûrgilî vedibêjin. Mînak, Doukas bûyerê wekî karesatek ji bo Xiristiyantiyê nîşan dide.
Çavkaniyên Osmanî: Vegotinên Osmanî yên hevdem an nêzîk-hevdem fetih-nâme (daxuyaniyên serfiraziyê yên fermî ), û kronîkên ji hêla kesayetên wekî Tursun Bey (Tarih-i Ebu’l-Feth), Enverî, Karamanî Mehmed Paşa, û paşê, Aşikpaşazade, Neşrî, û Îbn Kemal (Kemalpaşazade) dihewînin. Van çavkaniyan bi gelemperî fethê û rola Sultan Mihemedê Duyem birûmet dikin, û meşrûiyeta Îslamî û hêza Osmanî tekez dikin. Tursun Bey, şahidekî bûyerê, çavkaniyeke sereke ya Osmanî ye.
Çavkaniyên Latînî/Rojava: Vegotinên ji Rojavayiyên ku di bajêr de amade bûn, wekî Nicolò Barbaro (cerrahekî Venedîkî ) û Leonardê Xiosê (Serpîskoposê Mytilene ), perspektîfên cuda pêşkêş dikin, pir caran dorpêçê roj bi roj û rola beşên Rojavayî bi hûrgilî vedibêjin.
Dîroknasên Nûjen:

Steven Runciman: Berhema wî The Fall of Constantinople 1453 vegotineke klasîk e, ku şoka li ser Xiristiyantiya Rojava, îhmalkirina daxwazên Bîzansê ji bo alîkariyê, û koçberiya zanyaran a ku Ronesansê handa tekez dike.
Franz Babinger: Berhema wî Mehmed der Eroberer und seine Zeit (Fatih Sultan Mehmed û Demê Wî) jînenîgariyeke berfireh e ku li ser çavkaniyên Rojhilatî û Rojavayî hatiye damezrandin, û aliyên leşkerî, sazûmanî û çandî yên serwêriya Mihemedê Duyem vedigire. Halîl Înalcik, digel ku berfirehiya wê qebûl dike, di heman demê de îşaret bi nakokî û alîgiriyên wê yên potansiyel jî kiriye.
Halîl Înalcik: Dîroknasekî Osmanî yê pêşeng, Înalcik bi berfirehî li ser serdema Fatih lêkolîn kiriye, girîngiya stratejîk a fethê, vîzyona Fatih di ji nû ve avakirina Stenbolê de tekez kiriye, û pir caran şîroveyên hûrgilî yên bûyerên wekî talan û rola kesayetên wekî Akşemseddîn pêşkêş kiriye. Wî Fatih bi Atatürk re ji ber rolên wan ên di derbarê Stenbolê de danberhev kiriye.

6.2. Fetha Stenbolê di Edebiyat û Çanda Kurdî de

Qesîdeya Kurdî “Fetha Stenbolê” têgihiştineke çandî ya yekta pêşkêş dike. Ew Sultan Mihemedê Fatih (“Xanî”) dişibîne “Xan Avdel” (Abdullah ibn Omer, kurê Xelîfe Omer), kesayetek rêzdar di kevneşopiya Îslamî ya Kurdî de ku bi wêrekî û dadmendiya xwe tê nasîn. Ev danberhev fethê di çarçoveya vegotineke qehremanî ya Îslamî de bi cih dike, û bawerî û mêrxasiyê tekez dike. Veguhestina devkî ya stranê rehên wê yên kûr di bîra kolektîf a Kurdî de destnîşan dike. Bikaranîna têrmên wekî “Stenbol” ji bo Stenbolê di Kurdî de hevpar e. Her çend beşdariya rasterast a beşên Kurdî yên taybet di dorpêça 1453an de ji bilî pêkhateya giştî ya artêşa Osmanî bi berfirehî di çavkaniyên berdest de nehatiye hûrgilî kirin jî, Kurdan di dîroka leşkerî û berfirehbûna Osmanî de rolên girîng lîstine. Mînak, Şêx Îdrîsê Bidlîsî paşê di çêkirina hevalbendiyan di navbera mîrektiyên Kurd û Sultan Selîmê Yekem de roleke sereke lîstiye , ku ev yek nimûneyek ji têkiliya Kurd-Osmanî nîşan dide.

Gotar dê termînolojiya dîrokî ya Kurdî ya guncaw ji bo têgehên wekî împaratorî, siltan, paşa, fetih (her çend dagirkirin an zeftkirin jî li gorî hûrgiliyê dikarin bêne bikaranîn), dorpêç, kelh (keleh), şer (şer/ceng), artêş, leşker, peyman, qanûn, dewlet, paytext, dîrok, Serdema Navîn, Serdema Nû bi kar bîne. (Ev têrm ji ferhenga giştî ya Kurdî û ferhengên wekî hatine wergirtin). Hebûn û cewhera qesîdeya “Fetha Stenbolê” pêşniyar dike ku fetha Stenbolê di hişmendiya çandî û olî ya Kurdî de ne tenê wekî bûyereke siyasî ya dûr, lê wekî kêlîkeke serfiraziya Îslamî ya ku hêjayî bîranîneke epîk e, deng vedaye, û Sultanê Osmanî bi qehremanên destpêkê yên Îslamî yên rêzdar re hevrêz kiriye. Qesîde Fatih dişibîne Abdullah ibn Omer (“Xan Avdel”), sehabeyekî Pêxember Mihemed, ku bi teqwa û beşdariya xwe di kampanyayên destpêkê yên Îslamî de tê nasîn. Ev girêdana bi zanebûn fethê ji serfiraziyeke leşkerî ya صرف wêdetir bilind dike, û wê di nav vegotineke dîrokî ya pîroz de ku ji temaşevanên Kurd ên Misilman re nas û girîng e, bi cih dike. Kevneşopiya devkî ya veguhestina wê girêdana wê ya çandî tekez dike.

Analîza berawirdî ya çavkaniyên seretayî yên Bîzansî, Osmanî û Rojava, ligel şîroveyên dîrokî yên nûjen, têkiliya tevlihev a perspektîf, alîgirî û avakirina vegotinê di şekildana têgihiştina me ya ji bûyereke wisa girîng de eşkere dike. Gotareke Kurdî ya bi rastî akademîk divê van herikînên dîroknivîsî yên cihêreng rêve bibe da ku vegotineke hevseng û hûrgilî pêşkêş bike. Çavkaniyên Bîzansî (mînak, Doukas ) pir caran fethê wekî dawiyek trajîk nîşan didin û hovîtiya Osmanî tekez dikin. Çavkaniyên Osmanî (mînak, Tursun Bey ) wê wekî serfiraziyeke îlahî pîroz dikin. Çavkaniyên Rojava (mînak, Barbaro ) hûrgiliyên şahidiya bûyerê pêşkêş dikin lê bi parzûnên xwe yên çandî. Dîroknasên nûjen ên wekî Runciman , Babinger , û Înalcik van materyalên seretayî bi rêya lensên metodolojîk ên cuda şîrove dikin. Pejirandina van perspektîfên cihêreng ji bo rîgoriya akademîk krîtîk e û ji vegotineke yekane û monolîtîk têgihiştineke dewlemendtir dihêle. Divê gotara Kurdî vê tevliheviyê nîşan bide.

Encam

Fetha Stenbolê ji hêla Sultan Mihemedê Duyem ve serkeftineke leşkerî û siyasî ya bi hûrgilî plankirî û pêkanî bû. Encamên wê yên yekser dawî li Împaratoriya Bîzansê anîn, Stenbol wekî paytexta Osmanî destnîşan kir, Ayasofya veguherand mizgeftê, û strukturên sosyo-siyasî yên nû ava kir. Ji nû ve dubarekirina vê yekê girîng e ku fethê bandoreke kûr û demdirêj wekî katalîzatorek ji bo derbasbûna ji Serdema Navîn ber bi Serdema Nû ve hişt, bandor li bazirganiya cîhanî, Ronesansê, û hevsengiya jeopolîtîk kir.

Feth ji serfiraziyeke leşkerî wêdetir bû; ew guherîneke şaristanî bû ku encamên wê yên cîhanî yên domdar hebûn. Her çend perîyodîzasyon tevlihev be jî, 1453 ji ber lihevhatina gelek bandorên veguherîner wekî semboleke bihêz û xaleke werçerxanê ya pratîkî radiweste. Bûyer berdewam dike ku bibe mijara nîqaşên dîrokî û bîranîna çandî, wekî ku ji hêla kevneşopiyên dîroknivîsî yên cihêreng ve, di nav de vegotinên devkî yên Kurdî, tê îsbat kirin. Nirxandina dawî ya li ser girîngiya fethê wekî xaleke werçerxanê di dîrokê de divê vê pirralîbûnê û bandora wê ya berfireh li ber çavan bigire.

Çavkanî

Fetha Stenbolê (1453)

Bunu paylaş:

Yorum bırakın Cevabı iptal et

Ji nivîsên nû agahdar be!