Sefera Asyayê ya Îskenderê Mezin (BZ. 334-323)

Ji Makedonyayê Ber Bi Hindistanê ve Fetih, Hilweşîna Împeratoriya Pers û Destpêka Serdema Helenîstîk

Pêşgotin

Sefera Asyayê ya Îskenderê Mezin, ku di navbera salên BZ 334 û 323an de pêk hat, ne tenê wek rêzeferên leşkerî yên serketî, lê belê wek bûyereke bingehîn a veguherîner di dîroka cîhana kevnar de tê qebûlkirin. Ev sefer ne tenê nexşeya siyasî ya serdemê ji nû ve xêz kir, lê di heman demê de bandoreke kûr û mayînde li ser pêkhateyên çandî yên herêmê jî hişt. Bi vê seferê re, Împeratoriya Hexamenişî ya Pers, ku bi sedsalan li ser erdnîgariyeke berfireh desthilatdar bû, hilweşiya û serdemeke nû, ango Serdema Helenîstîk, dest pê kir. Di vê serdemê de, çand, ziman û felsefeya Yewnanî li seranserê Rojhilata Nêzîk û Navîn belav bû û bi çandên herêmî re ket nav têkiliyekê û sentezeke nû afirand. Girîngiya vê seferê ji berfirehiya erdnîgariya ku vegirtiye, ji leza pêkhatina fetihan, û ji bandorên wê yên demdirêj ên li ser şaristaniyên Rojhilat û Rojava tê. Îskender, wekî yek ji mezintirîn stratejîstên leşkerî yên dîrokê, karî împeratoriyeke ku ji Makedonyayê heta Hindistanê dirêj dibû ava bike, lê mîrateya wî ya herî girîng belkî jî ew bû ku wî pirek di navbera şaristaniyên cihêreng de ava kir û rê li ber serdemeke nû ya têkiliyên çandî vekir.

Armanca vê gotarê ew e ku bi awayekî berfireh û akademîk Sefera Asyayê ya Îskenderê Mezin (BZ 334-323) binirxîne. Di vê çarçoveyê de, dê li ser sedemên bingehîn ên seferê, qonaxên sereke yên fetihan, stratejiyên leşkerî yên ku hatine bikaranîn, hilweşîna Împeratoriya Pers, û herikîna çandî ya ku bûye sedema destpêka Serdema Helenîstîk bi hûrgilî were sekinandin. Struktura gotarê dê bi giranî kronolojîk be, lê di heman demê de dê analîzên tematîk ên li ser rêveberiya Îskender, polîtîkayên wî yên çandî, û mîrateya wî ya giştî jî bihewîne. Bi vî awayî, hewl tê dayîn ku portreyeke temam û kûr a vê serdema girîng a dîrokê were pêşkêşkirin.

Ji bo ku xwendevan bikaribe bûyerên sereke yên seferê di çarçoveyeke demkî de bişopîne, tabloya jêrîn kronolojiya seferên sereke yên Îskender li Asyayê pêşkêş dike:

Tablo 1: Kronolojiya Seferên Sereke yên Îskender li Asyayê (BZ 334-323)

Sal (BZ)	Bûyera Sereke	Cih
334	Derbasbûna Hellespontê; Şerê Granîkosê	Asyaya Biçûk (Tirkiyeya îroyîn)
333	Şerê Îsosê	Kilîkya (Tirkiyeya îroyîn)
332	Dorpêçkirina Sûrê; Fetha Misrê	Fînîkya (Libnana îroyîn); Misir
331	Damezrandina Îskenderiyê; Şerê Gaugamelayê	Misir; Mezopotamya (Iraqa îroyîn)
331	Ketina Babîl û Sûsayê	Mezopotamya; Îran
330	Girtina Persepolîsê û şewitandina qesrê; Mirina Daryûs III	Îran
330-327	Seferên li Îrana Rojhilat, Baktriya û Sogdiyana	Afganistan, Ozbekistan, Tacîkistana îroyîn
326	Şerê Hîdaspesê (li dijî Key Poros)	Pencab (Pakistana îroyîn)
326	Serhildana leşkeran li Çemê Hîfasîsê	Pencab (Pakistana îroyîn)
325-324	Vegera ber bi Babîlê ve (bi rêya Çola Gedrosyayê û deryayê)	Belûcistan (Pakistan/Îran); Kendava Persê
323	Mirina Îskender	Babîl (Iraqa îroyîn)
Çavkanî: Li gorî hatiye amadekirin.

Ev kronolojî dê wekî rêbernameyekê ji bo têgihiştina pêşveçûna bûyeran di beşên pêş de xizmet bike.

Rewşa Jeopolîtîk Berî Îskender: Makedonya û Împeratoriya Hexamenişî

Ji bo têgihiştina kûrahiya Sefera Asyayê ya Îskenderê Mezin, pêwîst e ku meriv pêşî li rewşa jeopolîtîk a cîhana wê demê, bi taybetî li ser bilindbûna Makedonyayê û rewşa Împeratoriya Hexamenişî ya Pers, binêre.

Bilindbûna Makedonyayê di bin Philip II de: Di nîveka yekem a sedsala çaremîn a Berî Zayînê de, bajar-dewletên Yewnanî (poleis) xweser bûn, lê ev xweserî bi xwe re nakokiyên pir caran û tifaqên demkî di navbera aliyên hevrik de dianî. Di sala BZ 360 de, kesayetek berbiçav, Philip II yê Makedonî, derket ser text. Di kêmtirî deh salan de, wî piraniya dijminên cîran ên Makedonyayê têk bir: Îlîrî û Paeonî li rojava û bakurê rojava, û Trakî li bakur û bakurê rojhilat. Philip II ne tenê serleşkerekî jêhatî bû, lê di heman demê de reformkarekî dûrbîn bû jî. Wî artêşa Makedonî ji nû ve organîze kir, leşkerên piyade bi rimên dirêj ên bi navê sarissa (nêzîkî 4-6 metreyan) çekdar kirin, ku ev yek avantajeke mezin li hember piyadeyên Yewnanî yên kevneşopî (hoplît) dida wan. Herwiha, wî makîneyên dorpêçkirinê û katapultan pêş xist, û artêşa xwe veguherand hêzeke profesyonel û pir dîsîplînkirî. Bi saya van reforman û serkeftinên leşkerî, Philip II di Şerê Chaeronea de (BZ 338) hêzên hevgirtî yên Atîna û Tebesê têk bir û bi vî awayî serweriya Makedonyayê li ser piraniya Yewnanîstanê damezrand. Piştî vê serkeftinê, wî Yekîtiya Korîntê ava kir, ku tê de piraniya dewletên Yewnanî (ji bilî Spartayê) di bin serokatiya Makedonyayê de bûn yek. Armanca sereke ya vê yekîtiyê êrîşeke hevpar a li dijî Împeratoriya Pers bû, wek tolhildanek ji bo êrîşên Pers ên berê li ser Yewnanîstanê. Lêbelê, planên Philip II ji bo şerê li dijî Asyayê bi kuştina wî di BZ 336 de qut bûn. Amadekarî û reformên Philip II ne tenê Makedonyayê ji bo serweriya Yewnanîstanê amade kirin, lê bi awayekî neyekser bingeha seferên Asyayê yên Îskender jî danîn. Artêşa profesyonel û taktîkên pêşketî yên ku Philip afirandibû, ji bo serkeftinên destpêkê yên Îskender li Asyayê faktoreke krîtîk bû. Bêyî van reforman, Îskender dê nikaribûya bi heman lez û serkeftinê dest bi sefera xwe ya Asyayê bike.

Lawazbûna Navxweyî ya Împeratoriya Pers: Di heman demê de ku Makedonya di bin Philip II de bihêz dibû, Împeratoriya Hexamenişî ya Pers, ku carekê ji Balkan heta Geliyê Îndusê dirêj dibû, bi hin lawaziyên navxweyî re rûbirû bû. Di sedsala berî hatina Îskender de, împeratorî bi serhildanên satrapan (waliyên parêzgehan), pirsgirêkên جانشینی, û şerê navxweyî re rûbirû mabû. Her çend împeratorî hê jî xwedî çavkaniyên mirovî û aborî yên mezin bû, ev pirsgirêkên navxweyî îstiqrara wê lawaz kiribûn. Wekî din, operasyonên leşkerî yên serkeftî yên berê yên Yewnanî li axa Îranê, wek meşa navdar a “Deh Hezar” leşkerên Yewnanî yên kirêgirtî piştî Şerê Cunaxa (BZ 401), lawaziya împeratoriyê di warê leşkerî de li hember taktîk û dîsîplîna Yewnanî nîşan dabû. Van bûyeran îsbat kiribûn ku artêşên Pers, tevî hejmara xwe ya zêde, dikarin ji hêla hêzên Yewnanî yên piçûktir lê baştir organîzekirî ve werin têkbirin. Lawazbûna navxweyî ya Împeratoriya Pers, ku ji ber serhildanên satrapan û pirsgirêkên جانشینی derketibû holê, ji bo Îskender “derfetek zêrîn” peyda kir. Ev ne tenê serkeftina leşkerî ya Makedonî bû, lê di heman demê de demajoya rast a êrîşê bû, ji ber ku Pers di rewşekê de bûn ku baldariya wan li ser gefên derve kêm bûbû û berevaniya sînorên wan lawaz bûbû.

Îskenderê Ciwan: Perwerdehî, Kesayetî û Sedemên Seferê

Jiyan û kesayetiya Îskenderê Mezin, û herwiha BZtîvasyonên ku ew ber bi sefera wî ya dîrokî ya Asyayê ve kişandin, ji gelek faktoran pêk dihatin, ku di nav wan de perwerdehiya wî, bandora malbata wî, û azweriyên wî yên kesane û siyasî cih digirin.

Bandora Arîstoteles û Malbatê: Îskender di sala BZ 356 de li Pella, paytexta Makedonyayê, ji dayik bû. Bavê wî Key Philip II û diya wî Olympias, prenseseke ji Epirusê bû. Philip II girîngiyeke mezin da perwerdehiya kurê xwe û ji bo vê yekê fîlozofê navdar Arîstoteles wezîfedar kir. Îskender ji 13 heta 20 saliya xwe (hin çavkanî dibêjin heta 16 saliyê) di bin çavdêriya Arîstoteles de li Miezayê perwerde dît. Arîstoteles ne tenê zanistên wek felsefe, mentiq, exlaq, siyaset û derman fêrî Îskender kir, lê di heman demê de hezkirina wî ji wêje û çanda Yewnanî re, bi taybetî ji destanên Homer re (wek Îlyada), kûr kir. Tê gotin ku Îskender nusxeyeke Îlyadayê ya ku ji hêla Arîstoteles ve hatibû şîrovekirin, di seferên xwe de her tim bi xwe re digirt. Ev perwerdehî ne tenê bingeheke rewşenbîrî ya xurt da Îskender, lê dibe ku bandorek li ser nêrîkatiya wî ya li hember gelên bindest û polîtîkayên wî yên çandî jî kiribe. Her çend polîtîkayên “Helenîzekirinê” yên Îskender bi giranî ji hêla BZtîvasyonên pragmatîk ên ji bo rêvebirina împeratoriyeke cihêreng ve dihatin ajotin , rêzgirtina wî ya carinan ji çandên cihêreng re dibe ku beşek jê ji bandora Arîstoteles hatibe, ku qîmetê dida zanîn û çandên cihê.

Diya Îskender, Olympias, jineke bihêz û azwer bû ku bandoreke mezin li ser kurê xwe kir. Tê gotin ku wê di Îskender de hestek xwedayîbûnê û azweriyeke xanedanî ya şewitî çandibû, û jê re gotibû ku çarenûsa wî dagirkirina Pers e. Têkiliya Îskender bi bavê xwe Philip II re tevlihevtir bû. Her çend Philip ji bo Îskender BZdelek rolê ya girîng bû û wî perwerdehiyeke berbiçav jê re peyda kir , di navbera wan de hevrikî û carinan jî dûrketin hebû. Îskender dixwest ku ji serkeftinên bavê xwe bibore û dibe ku ji zewacên pirjimar ên bavê xwe û zarokên ku ji wan dihatin dinyayê nerazî bûya, ji ber ku ew wan wek gefek li ser pozîsyona xwe ya mîratgiriyê didît.

Armancên Siyasî, Leşkerî û Kesane: BZtîvasyonên Îskender ji bo destpêkirina Sefera Asyayê pirreng û tevlihev bûn, ku tê de armancên siyasî, leşkerî, aborî û kesane bi hev re cih digirtin. Yek ji BZtîvasyonên sereke mîrasa bavê wî bû. Philip II plan dikir ku êrîşî Împeratoriya Pers bike, û ev xewn piştî mirina wî ji Îskender re ma. Îskender bi fikra meşa ber bi Împeratoriya Pers ve hatibû mezinkirin. Sedema fermî ya ku ji hêla Yekîtiya Korîntê ve hatibû ragihandin, “şerê rizgariyê” bû: armanc ew bû ku bajarên Yewnanî yên li peravên Anatolyayê û girava Qibrisê ji kontrola Pers rizgar bike û tola êrîşên berê yên Pers li ser Yewnanîstanê, nemaze wêrankirina Akropolîsê li Atînayê ji hêla Xerxes ve, hilîne. Ev gotar hem ji bo yekkirina Yewnaniyan li pişt Îskender û hem jî ji bo rewakirina seferê bikêrhatî bû. Lêbelê, ka ev çiqas baweriyeke rastîn a Îskender bû û çiqas propagandaya siyasî bû, cihê nîqaşê ye. Dibe ku rastî tevliheviyek ji herduyan be: Îskender hewceyê piştgiriya bajar-dewletên Yewnanî bû û gotara “rizgarkirinê” ji bo vê armancê bikêrhatî bû, lê di heman demê de tolhildana li dijî Pers ji ber êrîşên berê hestek rastîn bû di nav Yewnaniyan de. Faktorek din a girîng pêdiviya aborî bû. Îskender hewceyê dewlemendiya Persê bû da ku artêşa mezin a ku Philip II ava kiribû biparêze û deynên ku mîras girtibûn bide. Împeratoriya Pers xwedî xezîneyên pir mezin bû, û bidestxistina van xezîneyan dê ji bo fînansekirina seferên dirêj û lêçûnbar ên Îskender krîtîk bûya. Di dawiyê de, azweriya kesane û têhna rûmetê roleke mezin di biryarên Îskender de leyîst. Ew kesayetek pir azwer bû ku dixwest nav û dengê xwe li cîhanê belav bike û ji serkeftinên bavê xwe bibore. Efsaneyên li ser bav û kalên wî yên xwedayî (wek Herakles û Akhîleûs) û baweriya wî ya bi çarenûsa xwe ya taybet, wî ber bi fetihên mezin û bêhempa ve dikişand. Ev tevliheviya BZtîvasyonan – mîrasa bav, armancên siyasî yên Yewnanî, pêdiviyên aborî, û azweriya kesane – hêzek ajoker a pir bi hêz ji bo Sefera Asyayê peyda kir. Kêmbûna yek ji van faktoran dibe ku rê li ber destpêkirin an domandina seferê bi heman biryardarî û berfirehiyê bigirta.

Destpêka Sefera Mezin: Ji Hellespontê heta Anatolyayê (BZ 334-333)

Bi mirina Philip II re di BZ 336 de, Îskenderê bîst salî derket ser textê Makedonyayê. Piştî ku desthilatdariya xwe li Makedonya û Yewnanîstanê saxlem kir, bi tepisandina serhildanên li Trakya û hilweşandina bajarê Tebesê yê serhildêr , Îskender amadekariyên xwe ji bo sefera li dijî Împeratoriya Pers, ku xewna bavê wî bû, bi dawî anî.

Derbasbûna Hellespontê û Îddîaya Sembolîk: Di bihara sala BZ 334 de, Îskender bi artêşeke mezin a ku ji Makedonî û Yewnaniyan pêk dihat, Hellespont (Dardanela îroyîn) derbas kir û ling avêt axa Asyayê. Hejmara artêşa wî bi qasî 30,000-43,000 piyade û 5,000-5,500 siwarî dihate texmînkirin. Berî ku ji Ewropayê derkeve, wî generalê xwe yê bi ezmûn Antîpater wek cîgirê (regent) Makedonyayê bi zêdetirî 13,000 leşkeran hişt da ku îstiqrarê li welatê xwe biparêze. Dema ku Îskender yekem car lingê xwe avêt axa Asyayê, li gorî kevneşopiyê, wî rimek avêt erdê û bi awayekî dramatîk parzemîn wek “bi rim hatiye qezenckirin” (doriektetos chora) îlan kir. Ev çalakiya sembolîk ne tenê îddîaya wî ya li ser axa Asyayê nîşan dida, lê di heman demê de azwerî û biryardariya wî ya ji bo fetihkirinê jî radigihand.

Şerê Granîkosê (BZ 334): Stratejî û Encam Yekemîn rûbirûbûna mezin a Îskender bi artêşa Pers re li nêzî Çemê Granîkosê (Kocabaş Çayı ya îroyîn) li rojavayê Asyaya Biçûk pêk hat. Satrapên Pers ên herêmî, tevî pêşniyara generalê Yewnanî yê kirêgirtî Memnonê Rodosî ku taktîka “axa şewitandî” bikar bînin da ku artêşa Îskender ji çavkaniyan bêpar bihêlin û wî neçarî vekişînê bikin, biryar dan ku rasterast şer bikin. Dibe ku ev biryar ji ber xwesteka satrapan a ji bo parastina berjewendiyên xwe yên aborî û axa xwe ji wêrankirinê, an jî ji ber kêm nirxandina hêza Îskender hatibe girtin. Ev yek xeletiyeke stratejîk a mezin bû, ji ber ku rê da Îskender ku avantajên taktîkî yên artêşa xwe ya baştir dîsîplînkirî bikar bîne. Artêşa Pers, ku ji siwarên Pers û piyadeyên kirêgirtî yên Yewnanî pêk dihat, li ser girên asê yên li aliyê rojhilatê çem bi cih bûbû, û hewl dida ku ji avantajên erdê sûd werbigire. Hejmara texmînkirî ya hêzên Pers nêzîkî 20,000 siwarî û 20,000 piyade bû, dema ku Îskender bi qasî 5,100 siwarî û 13,000 piyade hebûn. Tevî ku hejmara wan kêmtir bû û neçar man ku ji çem derbas bibin û ber bi jor ve êrîş bikin, Îskender bi wêrekiyeke mezin êrîş bir ser hêlên Pers. Ew bi xwe di rêza pêşîn a siwaran de şer dikir û di xetereyeke mezin de bû, heta ku ji hêla generalê xwe Kleitos ve hate xilaskirin. Falanksên Makedonî, bi rimên xwe yên dirêj (sarisa) û dîsîplîna xwe ya bilind, karîn hêlên Pers bişkînin. Serkeftina Îskender li Granîkosê serkeftineke biryardar bû. Gelek fermandarên payebilind ên Pers di şer de hatin kuştin, û berxwedana Pers li rojavayê Asyaya Biçûk bi giranî şikest. Ev serkeftin deriyên Asyaya Biçûk ji Îskender re vekir û rê da wî ku pêşveçûna xwe bidomîne.

Fetha Rojava ya Anatolyayê û Bûyera Gireya Gordî: Piştî serkeftina li Granîkosê, Îskender ber bi başûr ve li peravên rojavayê Anatolyayê pêşve çû. Wî bajarên girîng ên Yewnanî yên wek Sardîs, Efesos, Mîletos û Halîkarnasê (Bodruma îroyîn) girt. Li Halîkarnasê, ew bi berxwedaneke dijwar re rûbirû ma ku ji hêla Memnon ve dihat birêvebirin, lê di dawiyê de bajar ket destê wî. Bi girtina van bajarên peravê, Îskender ne tenê kontrola xwe li ser herêmê xurt kir, lê di heman demê de fîloya deryayî ya Pers jî ji benderên wê yên girîng bêpar hişt, ku ev yek stratejiyeke sereke bû ji bo ewlehiya pişta artêşa wî û rêgirtina li destwerdana deryayî ya Pers. Di sala BZ 333 de, Îskender gihişte Gordîûmê, paytexta kevnar a keyaniya Frîgyayê. Li vir, ew bi efsaneya navdar a “Gireya Gordî” re rûbirû bû. Li gorî kehanetekê, kesê ku bikaribe vê girêya tevlihev veke, dê bibe serwerê tevahiya Asyayê. Îskender, li şûna ku hewl bide girêyê bi awayekî kevneşopî veke, bi şûrê xwe lêxist û ew birî (an jî, li gorî hin çavkaniyan, pîna ku girê digirt derxist). Ev çalakiya Îskender, çi rastî be çi efsane, wekî propagandeyeke xurt kar kir. Ew ne tenê wêrekî û biryardariya wî nîşan da, lê di heman demê de peyamek da ku ew ê bi rêbazên kevneşopî neyê sînordarkirin û ew ji bo serweriya Asyayê çarenûsî ye. Ev bûyer BZralê artêşa wî bilind kir û dibe ku di nav dijminên wî de jî tirs çêkiribe.

Pêşveçûna bilez a Îskender li rojavayê Anatolyayê û bêbandorkirina fîloya Pers bi girtina benderan, stratejiyeke sereke bû ku pişta artêşa wî saxlem dikir û rê li ber destwerdana deryayî ya Pers digirt. Ev yek ewlehiya xetên peydakirinê û pêşveçûna bêasteng a artêşa wî misoger kir.

Rûbirûbûna bi Daryûs III re: Serkeftinên Mezin (BZ 333-331)

Piştî ku Îskender kontrola xwe li ser Asyaya Biçûk saxlem kir, dema rûbirûbûna rasterast bi Keyê Mezin ê Pers, Daryûs III, û artêşa wî ya sereke re hatibû. Ev qonaxa seferê bi du şerên mezin, Îsos û Gaugamela, û fetihkirina herêmên girîng ên wek Sûriye, Fînîkya û Misrê tê nasîn.

Şerê Îsosê (Mijdar BZ 333): Stratejî û Encam Di Mijdara BZ 333 de, artêşên Îskender û Daryûs III li nêzî bajarê Îsosê, li deşteke teng a peravê li başûrê rojhilatê Anatolyayê (Kilîkya, Tirkiyeya îroyîn) li hev civiyan. Daryûs, bi artêşeke ku ji ya Îskender pir mezintir bû (texmînên nûjen qala nêzîkî 100,000 leşkerên Pers dikin li hemberî nêzîkî 40,000 Makedonî û Yewnanî) , hewl da ku bi manevrayekê li pişt artêşa Îskender derkeve û xetên peydakirinê yên wî bibire. Lêbelê, Daryûs xeletiyeke stratejîk kir û artêşa xwe anî qadeke şer a teng di navbera çiya û deryayê de, ku ev yek avantajê hejmarî yê Persan bêbandor kir û nehişt ku ew siwarên xwe bi awayekî bi bandor bikar bînin. Îskender, bi dîtina vê derfetê, bi xwe serkêşiya êrîşa siwarên Makedonî kir û rasterast berê xwe da navenda artêşa Pers, cihê ku Daryûs lê bû. Zexta Makedoniyan ewqas dijwar bû ku Daryûs III ji tirsan reviya û qada şer terikand. Reva key bû sedema hilweşîna BZralê artêşa Pers û ew bi tevahî têk çûn. Di encama şer de, malbata Daryûs – diya wî Sîsîgambîs, jina wî Stateîra, û keçên wî – dîl ketin destê Îskender. Îskender bi rêzdariyeke mezin bi wan re muamele kir, ku ev yek bandorek erênî li ser navûdengê wî kir. Li gorî çavkaniyan, hêzên Makedonî ji 13,000 peltast, 22,000 piyadeyên giran û 5,850 siwarî pêk dihatin, dema ku hêzên Hexamenişî nêzîkî 100,000 kes bûn. Windahiyên Makedoniyan 7,000 kes, yên Hexamenişiyan jî bi qasî 20,000 kes hatine texmînkirin. Serkeftina li Îsosê serweriya Îskender li herêmê piştrast kir û rê li ber fetihkirina Sûriye, Fînîkya û Misrê vekir.

Fetha Sûriye, Fînîkya û Dorpêçkirina Sûrê (BZ 332) Piştî serkeftina li Îsosê, Îskender stratejiyeke girîng şopand: li şûna ku rasterast bişopîne Daryûsê reviyayî, wî biryar da ku berê xwe bide başûr û peravên rojhilatê Deryaya Spî kontrol bike. Armanca sereke ya vê stratejiyê ew bû ku fîloya deryayî ya Pers, ku hê jî gefek potansiyel bû, ji benderên wê yên li Fînîkyayê îzole bike û bêbandor bike. Bi vî awayî, wî dê xetên peydakirinê yên xwe ewle bikira û rê li ber her êrîşeke deryayî ya Pers bigirta. Bajarên Fînîkî yên wek Arwad, Byblos (Jubeyl) û Sîdon (Sayda) zû teslîmî Îskender bûn. Lêbelê, bajarê giravî yê Sûrê (Tyre) li ber xwe da û red kir ku deriyên xwe ji Îskender re veke. Dorpêçkirina Sûrê, ku heft mehan (Çile-Tîrmeh BZ 332) dom kir, yek ji mezintirîn û dijwartirîn destkeftiyên leşkerî yên Îskender tê hesibandin. Ji ber ku Sûr li ser giravekê bû û xwedî dîwarên xurt û fîloyeke bihêz bû, Îskender neçar ma ku rêbendek (causeway) ji bejahiyê heta giravê ava bike da ku makîneyên xwe yên dorpêçkirinê (kulekên dorpêçê û katapult) bikar bîne. Piştî şerekî dijwar û bi xwîn, Sûr di dawiyê de ket. Îskender bi awayekî hovane tolhildan kir: bi hezaran mêrên di temenê şer de hatin qetilkirin û yên mayî, bi jin û zarokan re, wek kole hatin firotin. Piştî Sûrê, Îskender ber bi başûr ve çû û bajarê Gazayê jî piştî dorpêçeke du mehî girt. Stratejiya Îskender a îzolekirina fîloya Pers bi girtina benderên Fînîkî ji bo serkeftina wî ya giştî krîtîk bû. Ev yek ne tenê gefa deryayî ji holê rakir, lê di heman demê de xetên peydakirinê yên Îskender jî ewle kir û serweriya deryayî ya Îskender li Deryaya Spî ya Rojhilat xurt kir, ku pêşveçûna wî ber bi Misrê ve hêsan kir.

Fetha Misrê, Damezrandina Îskenderiyê û Serdana Kehaneta Sîwayê (BZ 332-331) Piştî ku Sûriye û Fînîkya xiste bin kontrola xwe, Îskender di payîza BZ 332 de ket Misrê. Misir, ku ji du sedsalan ve di bin desthilatdariya Pers a bi navber de bû û ji vê desthilatdariyê nerazî bû, Îskender wek xilaskerek pêşwazî kir. Satrapê Pers ê Misrê bê şer teslîm bû. Îskender rêz li adet û baweriyên Misriyan girt, sernavê fîrewn qebûl kir û dibe ku li Memfîsê, paytexta kevnar, bi awayekî fermî taca dualî ya fîrewnan li xwe kiribe. Di destpêka sala BZ 331 de, Îskender li perava Deryaya Spî, li nêzî deltaya Nîlê, dest bi avakirina bajarekî nû kir ku navê xwe lê kir: Îskenderiye. Ev bajar, bi plansaziyeke birêkûpêk û li cihekî stratejîk, zû bû yek ji bajarên herî girîng ên cîhana kevnar û navendeke sereke ya çand, zanist û bazirganiya Helenîstîk. Damezrandina Îskenderiyê ne tenê tevgereke stratejîk a leşkerî bû, lê di heman demê de vîzyoneke demdirêj a aborî û çandî jî nîşan dida. Cihê wê yê stratejîk û potansiyela wê ya ji bo bazirganî û fêrbûnê, ew kir yek ji bajarên herî girîng ên cîhana kevnar. Di dema mana xwe ya li Misrê de, Îskender rêwîtiyeke dijwar û xeternak kir û çû oaza Sîwayê, ku li wir perestgeha navdar a xwedayê Misrî AmBZn (ku ji hêla Yewnaniyan ve bi Zeus re dihat wekhevkirin) hebû. Li gorî çavkaniyan, kahinên Sîwayê Îskender wek “kurê AmBZn” silav kirin û bi vî awayî ew wek kesayetek xwedayî nasandin. Ev bûyer ji bo Îskender girîngiyeke mezin hebû, ji ber ku îddîaya wî ya xwedayîbûnê, ku dibe ku ji hêla diya wî Olympias ve hatibû teşwîqkirin, xurt kir û statuya wî di çavê gelên Rojhilatî de bilind kir. Ragihandina Îskender wek “kurê Zeus-AmBZn” li Sîwayê, her çend dibe ku ji hêla siyasî ve jî BZtîve bûbe, ji bo xurtkirina desthilatdariya wî li ser Misriyan û bilindkirina statuya wî li ser asta mirovî girîng bû. Ev yek dikare wekî beşek ji polîtîkaya wî ya tevlîhevkirina adetên herêmî û îddîayên xwedayî were dîtin.

Şerê Gaugamelayê (1 Cotmeh BZ 331): Taktîkên Îskender û Hilweşîna Artêşa Pers Piştî ku Misir xist bin kontrola xwe û Îskenderiye damezrand, Îskender di bihara BZ 331 de ji Misrê derket û berê xwe da Mezopotamyayê da ku careke din bi Daryûs III re rûbirû bibe. Daryûs artêşeke nû û pir mezin kom kiribû û li deşteke fireh li nêzî gundê Gaugamelayê (li nêzî Mûsila îroyîn li Iraqê) ji bo şer amade bû. Daryûs ev deşta fireh hilbijartibû da ku bikaribe ji serweriya hejmarî ya siwarên xwe û erebeyên xwe yên şer ên bi das (scythed chariots) sûd werbigire. Hejmara artêşa Pers bi awayekî berbiçav ji ya Îskender mezintir bû; çavkaniyên kevnar hejmarên pir zêde didin (heta milyonek leşker), lê texmînên nûjen nîşan didin ku artêşa Pers dibe ku ji 100,000 heta 250,000 leşkeran pêk dihat, li hemberî artêşa Îskender a ku ji nêzîkî 40,000 piyade û 7,000 siwarî pêk dihat. Îskender, bi jêhatîbûneke taktîkî ya bêhempa, planeke wêrek ji bo şer amade kir. Wî artêşa xwe bi awayekî tîkane (en echelon) ber bi rastê ve pêşve bir, da ku hêla çepê ya Persan bikişîne û di navenda hêla wan de valahiyekê çêbike. Dema ku erebeyên şer ên Pers êrîş kirin, piyadeyên Makedonî bi hostayî rêzên xwe vekirin û hiştin ku erebe di nav wan re derbas bibin û li piştê bêne bêbandorkirin. Di dema herî krîtîk a şer de, dema ku valahî di navenda hêla Pers de xuya bû, Îskender bi xwe serkêşiya Siwarên Hevalên (Companion Cavalry) xwe yên elît kir û bi êrîşeke birûskî rasterast li Daryûs û parêzvanên wî yên keyanî xist. Careke din, Daryûs III ji tirsan reviya û qada şer terikand. Reva key bû sedema hilweşîna tevahî ya artêşa Pers. Serkeftina li Gaugamelayê ji bo Îskender serkeftineke biryardar bû. Ew bi awayekî fîîlî dawî li Împeratoriya Hexamenişî anî û Îskender wek serwerê Asyayê bi cih kir. Têkçûna Daryûs li Gaugamelayê ne tenê ji ber jêhatîbûna taktîkî ya Îskender bû, lê her weha ji ber xeletiyên Daryûs di hilbijartina qada şer de (ku wî bawer dikir dê avantajê bide wî lê Îskender karîbû li dijî wî bikar bîne) û nekarîna wî ya ku siwarên xwe bi bandor bikar bîne tevî serweriya hejmarî.

Tablo 2: Berawirdkirina Hêzên Leşkerî di Şerên Mezin de (Granîkos, Îsos, Gaugamela)

Navê Şer	Fermandarê Makedonî	Fermandarê Pers	Hêza Makedonî (Texmînî)	Hêza Pers (Texmînî)	Encam
Granîkos (BZ 334)	Îskenderê Mezin	Memnon (şêwirmend), satrapên herêmî yên Pers	13,000 piyade, 5,100 siwarî	20,000 piyade (piranî kirêgirtiyên Yewnanî), 20,000 siwarî	Serkeftina Makedonî
Îsos (BZ 333)	Îskenderê Mezin	Daryûs III	22,000 piyade giran, 13,000 peltast, 5,850 siwarî	~100,000 (tevahî, li gorî texmînên nûjen)	Serkeftina Makedonî
Gaugamela (BZ 331)	Îskenderê Mezin	Daryûs III	40,000 piyade, 7,000 siwarî	100,000-250,000 (tevahî, li gorî texmînên nûjen), 200 erebeyên şer, 15 fîl	Serkeftina Makedonî
Çavkanî:. Hejmar texmînî ne û li gorî çavkaniyên cihêreng diguherin.

Ev tablo bi awayekî zelal û berawirdî pîvan û hevsengiya hêzan di şerên sereke de nîşan dide, ku ji bo têgihiştina stratejî û serkeftinên Îskender girîng e. Xwendevan bi dîtina hejmaran li kêleka hev dikarin baştir têbigihîjin ka Îskender çawa bi artêşên ku carinan ji yên wî mezintir bûn re rûbirû bû û serkeft. Ev yek girîngiya taktîk û dîsîplîna Makedonî derdixe pêş.

Ketina Navenda Împeratoriyê: Babîl, Sûsa û Persepolîs (BZ 331-330)

Piştî serkeftina biryardar a li Gaugamelayê, rê li ber Îskender vebû ku bikeve navenda Împeratoriya Hexamenişî û paytextên wê yên sereke bidest bixe. Ev qonax bi girtina Babîl, Sûsa û Persepolîsê, û di dawiyê de bi mirina Daryûs III û ragihandina Îskender wek Keyê Asyayê, tê nasîn.

Bidestxistina Babîlê û Pêşwaziya Gel: Piştî Gaugamelayê, Îskender û artêşa wî ber bi başûr ve meşiyan û di Cotmeha BZ 331 de ketin Babîlê, yek ji bajarên herî kevnar û bi heybet ê cîhanê. Satrapê Pers ê Babîlê, Mazaeus, ku di Şerê Gaugamelayê de fermandariya hêla rastê ya artêşa Pers kiribû, bajar bi aştiyane teslîmî Îskender kir. Ev biryara Mazaeus Babîl ji wêrankirinê parast û rê li ber derbasbûneke desthilatdariyê ya bê aloziyê vekir. Îskender bi merasîmeke mezin û bi şahî ji hêla niştecihên Babîlê ve, ku ew wek xilaskerek ji desthilatdariya Pers didîtin, hate pêşwazîkirin. Îskender li Babîlê polîtîkayeke jîr û pragmatîk şopand. Wî rêz li adet û baweriyên herêmî girt, serdana perestgeha mezin a xwedayê sereke yê Babîlê, Marduk (Bel), kir û ferman da ku perestgehên ku ji hêla Xerxes ve hatibûn hilweşandin, werin restorekirin. Wekî din, wî Mazaeus di posta wî ya satrapiyê de hişt, ku ev yek ji bo bidestxistina dilsoziya elîtên Pers û hêsankirina rêveberiya herêmê gaveke girîng bû. Ev polîtîkaya rêzgirtinê berevajî wêrankirin û zilma ku wî li Sûrê nîşan dabû bû, û nîşan dide ku Îskender dikaribû taktîkên xwe li gorî rewş û armancên xwe yên stratejîk biguherîne.

Girtina Sûsayê û Desteserkirina Xezîneyan: Piştî Babîlê, Îskender berê xwe da Sûsayê, yek ji paytextên îdarî yên Împeratoriya Hexamenişî. Sûsa jî bê şer teslîm bû, û Îskender di Kanûna BZ 331 de ket bajêr. Li Sûsayê, Îskender dest danî ser xezîneyeke pir mezin a zêr û zîv, ku ji bo fînansekirina seferên wî yên pêşerojê û dayîna deynên artêşa wî pir girîng bû. Tê texmînkirin ku nirxê vê xezîneyê bi deh hezaran talentan bû. Malbata Daryûs, ku piştî Şerê Îsosê dîl ketibû, li Sûsayê di bin çavdêriyeke birûmet de ma.

Girtina Persepolîsê û Şewitandina Qesra Xerxes: Armanca Îskender a din Persepolîs bû, paytexta merasîmî û sembola hêza Împeratoriya Hexamenişî. Îskender piraniya artêşa xwe bi rêya keyanî (Royal Road) şand Persepolîsê, dema ku ew bi xwe bi yekîneyên bijartî ji rêyeke çiyayî ya dijwartir, di nav Deriyê Pers (Persian Gates) re derbas bû, ku li wir bi berxwedana satrap Ariobarzanes re rûbirû ma û ew têk bir. Îskender di Çileya BZ 330 de gihişte Persepolîsê. Piştî ketina bajêr, wî destûr da leşkerên xwe ku çend rojan bajêr talan bikin. Çend meh şûnde, di Gulana BZ 330 de, bûyereke cihê nîqaşê qewimî: qesra mezin a Xerxes, û paşê piraniya bajêr, şewitî. Sedemên vê şewatê di nav dîroknasan de cihê nîqaşê ne. Hin çavkaniyên kevnar îddîa dikin ku şewat di dema şahiyeke serxweş de, bi handana hevalbendeke Atînayî ya bi navê Thaïs, wek tolhildanek ji bo şewitandina Akropolîsê li Atînayê ji hêla Persan ve di dema êrîşa Xerxes de (BZ 480) dest pê kiriye. Hinekên din jî bawer dikin ku ew kiryareke siyasî ya plankirî bû ji bo nîşandana dawiya serweriya Pers û destpêka serdema nû ya Îskender. Çi dibe bila bibe, şewitandina Persepolîsê xwedî girîngiyeke sembolîk a mezin bû. Ew dawiya serdema Hexamenişî û destpêka serweriya nû ya Îskender nîşan dida. Lêbelê, ev kiryar dibe ku di nav beşek ji gelê Îranê de dijminatiyê jî çêkiribe. Tê gotin ku Îskender paşê ji vê kiryarê poşman bûye.

Mirina Daryûs III û Ragihandina Îskender wek Keyê Asyayê: Di vê navberê de, Daryûs III, ku piştî Gaugamelayê ber bi rojhilat ve reviya bû, hewl dida ku artêşeke nû kom bike. Lêbelê, ew ji hêla satrapê Baktriyayê, Bessus, ku yek ji xizmên wî bû, hate xiyanetkirin û di Tîrmeha BZ 330 de li nêzî Hekatompylosê hate kuştin. Bessus xwe wek Artaxerxes V, Keyê nû yê Pers, îlan kir. Îskender, bi dîtina laşê Daryûs, ferman da ku ew bi rêûresmeke keyanî were veşartin û Bessus wek gaspker û kujerê keyê rewa îlan kir. Piştî mirina Daryûs, Îskender xwe wek mîratgirê rewa yê textê Hexamenişî û “Keyê Asyayê” îlan kir. Bi vê yekê, Îskender êdî ne tenê dagirkerekî biyanî bû, lê îddîa dikir ku ew mîratgirê rewa yê împeratoriyeke kevnar e. Ev yek ji bo meşrûkirina desthilatdariya wî û bidestxistina piştgiriya elîtên Pers girîng bû. Bi şopandina Bessus, wî xwe wek tolhilderê Daryûs û parêzvanê rêzik û qanûnê nîşan da.

Ber bi Rojhilatê Dûr ve: Seferên li Îran, Baktriya û Sogdiyana (BZ 330-327)

Piştî hilweşîna navenda Împeratoriya Hexamenişî û mirina Daryûs III, Îskender sefera xwe ber bi herêmên rojhilatê împeratoriyê ve berfireh kir. Ev qonax bi şopandina Bessus, têkoşîna li dijî berxwedana herêmî ya dijwar, û hewldanên ji bo yekkirina împeratoriya xwe ya nû bi rêya polîtîkayên leşkerî û çandî tê nasîn.

Şopandina Bessus û Berfirehkirina Seferê: Armanca sereke ya Îskender piştî mirina Daryûs, girtin û cezakirina Bessus bû, ku xwe wek keyê nû yê Pers îlan kiribû. Şopandina Bessus, Îskender û artêşa wî ber bi herêmên dûr û dijwar ên Baktriya (bakurê Afganistana îroyîn) û Sogdiyana (Ozbekistan û Tacîkistana îroyîn) ve kişand. Di vê pêvajoyê de, Îskender zû satrapên herêmî yên li bakurê Îranê bindest kir û xwe gihand peravên başûrê Deryaya Xezerê û hundurê Afganistanê. Sefer êdî ne tenê ji bo tolhildanê an “rizgarkirinê” bû, lê veguherîbû hewldaneke ji bo kontrolkirina tevahiya mîrasa Hexamenişî û berfirehkirina sînorên împeratoriya xwe.

Têkoşîna li dijî Berxwedana Herêmî (Spîtamenes): Li Baktriya û Sogdiyana, Îskender bi berxwedaneke pir dijwar û demdirêj re rûbirû ma, ku ji hêla serleşkerên herêmî ve dihat birêvebirin. Yek ji rêberên herî berbiçav ê vê berxwedanê Spîtamenesê Sogdî bû, ku bi taktîkên gerîla û êrîşên bilez artêşa Makedonî gelek caran xiste tengasiyê. Van “şerên çiyayî”, ku ji BZ 329 heta BZ 327 dom kirin, ji bo artêşa Îskender pir dijwar û westîner bûn. Îskender neçar ma ku bi awayekî hovane bersiv bide, carinan bajar û gund wêran dikirin da ku berxwedanê bişkîne. Di dawiyê de, Bessus ji hêla hevalbendên xwe ve hate xiyanetkirin û teslîmî Îskender hate kirin; Îskender ew bi awayekî hovane îdam kir. Spîtamenes jî, piştî ku gelek têkçûn li artêşa Îskender anîbûn, di dawiyê de ji hêla hevalbendên xwe yên koçer ve hate xiyanetkirin û kuştin, û serê wî ji Îskender re hate şandin (BZ 328). Berxwedana dijwar a li Baktriya û Sogdiyana nîşan dide ku polîtîkayên Îskender ên kontrola rasterast û hewldanên ji bo guhertina adetên herêmî (wek mînak, li gorî hin çavkaniyan, qedexekirina hin adetên cenazeyan li Baktriyayê ) ji hêla nifûsa herêmî ve her gav baş nehatin pêşwazîkirin. Ev yek ji serweriya Pers a berê, ku dibe ku xweseriyeke zêdetir dabû herêman, cuda bû. Rêveberiya Pers li van herêmên dûr dibe ku kêmtir destwerdaner bû, dema ku polîtîkayên Îskender ên kontrola navendî û damezrandina garnîzonan wek gef li ser xweseriya herêmî û adetên çandî hatin dîtin. Ev yek bû sedema berxwedaneke xurt û dirêj a ku ji hêla rêberên karîzmatîk ên herêmî ve dihat birêvebirin.

Damezrandina Bajaran û Polîtîkaya Zewacê (Roksana): Ji bo ku kontrola xwe li ser van herêmên rojhilatî yên dijwar saxlem bike û çanda Helenîstîk belav bike, Îskender stratejiyeke damezrandina bajaran şopand. Wî gelek bajarên nû ava kirin, ku piraniya wan navê “Îskenderiye” (Alexandria) li xwe kirin. Di nav van de Îskenderiya Esxatê (“Îskenderiya Herî Dûr”, dibe ku li nêzî Xûcanda îroyîn li Tacîkistanê be), Îskenderiya li Ariyayê (Herata îroyîn li Afganistanê), û Îskenderiya li Araxozyayê (Qendehara îroyîn li Afganistanê) hene. Van bajaran ne tenê wek garnîzonên leşkerî û navendên îdarî xizmet dikirin, lê di heman demê de wek navendên belavkirina ziman, çand û awayê jiyana Yewnanî jî kar dikirin. Ew di heman demê de ji bo teşwîqkirina bazirganî û pêşxistina aboriya herêmê jî girîng bûn. Van bajaran dê di serdema Helenîstîk de roleke girîng bilîzin. Wekî din, ji bo xurtkirina têkiliyên bi arîstokrasiya herêmî re û kêmkirina berxwedanê, Îskender polîtîkayeke zewacê şopand. Di sala BZ 327 de, ew bi Roksanayê (Roxana), keça Oksîartes, mîrekî Sogdî (an Baktriyayî) yê bi bandor, re zewicî. Ev zewac ne tenê ji hêla siyasî ve girîng bû, lê di heman demê de nîşana hewldanên Îskender ji bo tevlîhevkirina çandên Yewnanî û Rojhilatî bû. Wî her weha leşker û efserên xwe teşwîq kir ku bi jinên herêmî re bizewicin, ku ev yek di “zewacên Sûsayê” de gihîşt lûtkeyê. Polîtîkaya zewacê ya Îskender hewldaneke stratejîk bû ji bo afirandina çîneke serdest a nû ya Yewnanî-Farîsî û xurtkirina dilsoziyê li herêmên dagirkirî. Ev yek beşek ji vîzyona wî ya berfirehtir a tevlîhevkirina çandan bû. Kontrolkirina împeratoriyeke ewqas mezin û cihêreng bi tenê bi hêza leşkerî dijwar bû, û zewacên tevlihev dikaribûn pireyên çandî ava bikin û têkiliyên siyasî xurt bikin.

Tablo 3: Lîsteya Bajarên Sereke yên ku ji hêla Îskender ve li Asyayê hatine Damezrandin (Hilbijartî)

Navê Bajêr (Navê Kevnar)	Sala Damezrandinê (Texmînî)	Cihê Erdnîgarî (Welatê Îroyîn)	Armanca Damezrandinê (Sereke)	Rastiya Dîrokî
Alexandria Troas	BZ 334	Troas, Tirkiye (Çanakkale)	Leşkerî, Bazirganî	Nakokî
Alexandria li nêzî Îsosê	~BZ 333	Nêzî Îskenderûn, Tirkiye	Leşkerî, Bîranînî	Kêm tê zanîn
Alexandria li Misrê	BZ 331	Îskenderiye, Misir	Çandî, Bazirganî, Stratejîk	Pejirandî
Alexandria Ariana	BZ 330	Nêzî Herat, Afganistan	Leşkerî, Îdarî	Pejirandî
Alexandria Arachosia	BZ 330	Qendehar, Afganistan	Leşkerî, Îdarî	Pejirandî
Alexandria li Qefqasê	BZ 329	Nêzî Hindû Kûş, Afganistan	Leşkerî, Kolonî	Pejirandî
Alexandria Eschate	BZ 329	Nêzî Xûcand, Tacîkistan	Leşkerî (parastina sînor)	Pejirandî
Boukephala	BZ 326	Li perava Çemê Hydaspes, Pakistan	Bîranînî (ji bo hespê wî)	Pejirandî
Nikaia	BZ 326	Li perava Çemê Hydaspes, Pakistan	Bîranînî (serkeftin)	Pejirandî
Çavkanî: Bi giranî li ser û çavkaniyên din ên têkildar hatiye amadekirin.

Ev tablo berfirehiya hewldanên Îskender ên bajarvaniyê û girîngiya stratejîk a van bajaran nîşan dide. Damezrandina van bajaran beşek ji stratejiya wî ya demdirêj bû ji bo kontrolkirin û yekkirina împeratoriya xwe ya berfireh û ji bo belavkirina bandora Helenîstîk.

Sefera Hindistanê: Sînorên Nû û Zehmetiyên Mezin (BZ 326-325)

Piştî ku Îskender kontrola xwe li ser herêmên rojhilatê Împeratoriya Pers a berê saxlem kir, azweriya wî ew ber bi sînorên nû û nenas ve kişand: Hindistan. Ev qonaxa dawî ya mezin a seferên wî dê hem serkeftinên leşkerî yên berbiçav û hem jî zehmetiyên mezin û di dawiyê de serhildana artêşa wî bi xwe re bîne.

Armanca Sefera Hindistanê û Têkoşîna li dijî Key Poros li Şerê Hîdaspesê (Tîrmeh BZ 326): Di bihara BZ 326 de, Îskender û artêşa wî Çiyayên Hindû Kûşê derbas kirin û ketin Geliyê Îndusê. Armanca sereke ya Îskender ji sefera Hindistanê ew bû ku bigihîje “dawiya cîhanê” ya naskirî û tevahiya axa ku wî bawer dikir Asya ye, bixe bin serweriya xwe. Wî bi hin mîrên herêmî yên Hindî re, wek Ambhî, keyê Taksîlayê, tifaq çêkir, ku ew di têkoşîna li dijî hevrikên xwe de alîkariya Îskender kirin. Lêbelê, dijminê herî mezin ê Îskender li Hindistanê Key Poros bû, ku li ser herêma di navbera çemên Hîdaspes (Jheluma îroyîn) û Akesînes (Çenaba îroyîn) de li Pencabê hukum dikir. Di Tîrmeha BZ 326 de, artêşên Îskender û Poros li peravên Çemê Hîdaspesê li hev civiyan. Artêşa Poros xwedî hêzeke girîng a fîlên şer bû, ku ev yek ji bo leşkerên Makedonî, yên ku berê bi dijminekî wisa re rûbirû nebûbûn, gefeke mezin û tirsnak bû. Şerê Hîdaspesê yek ji şerên herî dijwar ên Îskender bû. Tevî barana musonê ya dijwar, ku derbasbûna ji çem zehmet dikir, û berxwedana wêrek a Poros û fîlên wî, Îskender bi manevrayên taktîkî yên jêhatî – di nav de derbasbûneke veşartî ya ji çem û bikaranîna siwarî û tîrvanên hespan ji bo tevlihevkirin û birîndarkirina fîlan – karî serkeftineke biryardar bi dest bixe. Her çend artêşa Makedonî windahiyên giran da jî (li gorî Arrian, zêdetirî 1,000 leşker ), artêşa Poros hate şikandin û Poros bi xwe jî birîndar bû û dîl ket. Îskender ji wêrekî û serbilindiya Poros pir bandor bû. Li şûna ku wî ceza bike, wî Poros efû kir, ew wek hevalbendek qebûl kir, û ew wek satrapê keyaniya wî ya berê, û heta bi herêmên din ên ku hatibûn fetihkirin jî, destnîşan kir. Ji bo bîranîna vê serkeftinê û ji bo rêzgirtina ji hespê xwe yê hezkirî Bucephalus re, ku di vî şerî de an piştî wî miribû, Îskender du bajar li nêzî qada şer damezrand: Nîkaîa (Serkeftin) û Bukefala (Alexandria Bucephalous). Şerê Hîdaspesê, her çend serkeftinek bû jî, lêçûna mezin a şerê li dijî fîlan û berxwedana Hindî ji Makedoniyan re eşkere kir. Ev ezmûn, ligel perspektîfa rûbirûbûna bi împeratoriyên Hindî yên hê mezintir re (wek Împeratoriya Nandayê li Deşta Gangezê), faktorek sereke bû di serhildana paşê ya li Hîfasîsê de.

Serhildana Leşkeran li Çemê Hîfasîsê û Biryara Vegerê: Piştî serkeftina li Hîdaspesê, Îskender plan dikir ku sefera xwe bêtir ber bi rojhilat ve, ber bi Deşta Gangezê ve, ku tê gotin xwedî dewlemendî û artêşên hê mezintir bû, bidomîne. Lêbelê, leşkerên wî, yên ku heşt salan ji şerê bênavber, rêwîtiyên dijwar, û dûrbûna ji mal û welatê xwe westiyabûn, êdî nexwestin bêtir pêşve biçin. Barana musonê ya dijwar, nexweşî, û tirsa ji rûbirûbûna bi dijminên nû û hê bihêztir re BZralê wan bi tevahî şikandibû. Dema ku artêş gihişte Çemê Hîfasîsê (Beasa îroyîn), leşkeran bi eşkere serî hildan û red kirin ku bêtir biçin rojhilat. Îskender bi axaftinên dilşewat û gefan hewl da ku leşkerên xwe îqna bike, lê vê carê ew bi ser neket. Generalê wî yê bi ezmûn Coenus li ber Îskender wek berdevkê artêşê axivî û daxwaza vegerê kir. Piştî sê rojan ji mana di konê xwe de bi hêrs û bêhêvîtî, Îskender di dawiyê de neçar ma ku li ber xwesteka artêşa xwe serî bitewîne û biryara vegerê da. Serhildana li Hîfasîsê yekem car bû ku Îskender nekarî îradeya xwe bi tevahî li ser artêşa xwe ferz bike. Ev yek sînorên azweriya wî û girîngiya BZral û dilsoziya leşkeran nîşan dide, her çend hin dîroknas, wek Heckel, îddîa dikin ku ew ne serhildanek tam bû lê belê lavekarî û daxwazek ji keyê xwe bû.

Rêwîtiya Vegerê ya Dijwar û Gihîştina Babîlê: Piştî biryara vegerê, Îskender ferman da ku donzdeh altarên mezin ji xwedayên Olîmpî re werin çêkirin wek nîşana sînorê herî rojhilat ê sefera wî. Artêş bi du beşan dest bi vegerê kir. Beşek ji artêşê, di bin fermandariya Admiral Nearkhos de, li ser keştiyên ku li peravên Hîdaspesê hatibûn çêkirin, bi rêya Çemê Îndusê ber bi Kendava Persê û paşê ber bi Mezopotamyayê ve bi rê ket. Ev rêwîtiya deryayî ya Nearkhos yekemîn keşfkirina Ewropî ya vê rêya avê bû. Beşa din a artêşê, bi Îskender re, bi rêya bejahiyê ji başûrê Geliyê Îndusê derbas bû. Di dema vê meşê de, Îskender bi eşîrên herêmî yên şerker re, wek Mallyan, şer kir û di dema êrîşeke li ser bajarekî Mallyan de bi awayekî giran ji singê xwe birîndar bû û hema hema mir. Piştî başbûnê, artêş rêwîtiya xwe ya dijwar di nav Çola Gedrosyayê (Belûcistana îroyîn) re domand. Ev derbasbûna ji çolê ji ber kêmbûna av û xwarinê û germahiya zêde pir bi zehmet bû û bû sedema mirina gelek leşker û ajalan. Di dawiyê de, di destpêka sala BZ 324 de, Îskender û beşên mayî yên artêşa wî gihiştin Sûsayê. Li Sûsayê, ji bo xurtkirina têkiliyên di navbera Makedonî/Yewnanî û Persan de û ji bo afirandina împeratoriyeke yekbûyî, Îskender “zewacên Sûsayê” yên navdar organîze kir. Di van zewacên girseyî de, Îskender bi xwe bi du prensesên Pers re (Stateîra, keça Daryûs III, û Parysatîs, keça Artaxerxes III) zewicî, û bi qasî 80-90 efserên wî yên payebilind û nêzîkî 10,000 leşkerên wî yên Makedonî jî bi jinên arîstokrat û asayî yên Îranî re zewicîn. Îskender dowîzên mezin da van zewacan û deynên leşkerên xwe jî da. Lêbelê, ev polîtîkaya zewacên tevlihev ji hêla gelek Makedoniyên kevneperest ve bi neyînî hate pêşwazîkirin, yên ku ew wek dûrketineke din a Îskender ji kokên xwe yên Makedonî û pejirandina adetên “barbar” didîtin. Ev yek aloziyên di navbera Îskender û hin beşên artêşa wî de, ku berê jî ji ber pejirandina hin adetên Persî (wek proskynesis – çokdanîna li ber key) aciz bûbûn, kûrtir kir. Piştî Sûsayê, Îskender çû Babîlê, ku wî ew wek paytexta împeratoriya xwe ya nû plan dikir.

Mirina Îskender û Destpêka Serdema Helenîstîk (BZ 323)

Piştî vegera ji sefera Hindistanê û hewldanên ji bo yekkirin û birêxistinkirina împeratoriya xwe ya berfireh, jiyana Îskenderê Mezin bi awayekî ji nişka ve û di temenekî ciwan de bi dawî bû. Mirina wî ne tenê dawî li serdemekê anî, lê di heman demê de destpêka serdemeke nû û tevlihev, Serdema Helenîstîk, ragihand.

Mirina ji Nişka ve li Babîlê: Îskender di Hezîrana BZ 323 de li Babîlê, di 32 saliya xwe de, piştî nexweşiyeke ku bi tayê dest pê kir û nêzîkî du hefteyan dom kir, mir. Sedema rastîn a mirina wî heta roja îro jî di nav dîroknas û pisporên bijîşkî de cihê nîqaşê ye. Çavkaniyên kevnar nîşanên wek tayê bilind, êşa zik, tîbûn, û di rojên dawî de nekarîna axaftinê radigihînin. Teoriyên herî berbelav li ser sedema mirina wî ev in:

Nexweşiyên Enfeksiyonî: Taya Rojavayê Nîlê (ku ji hêla hin lêkolînerên nûjen ve tê pêşniyarkirin, li ser bingeha mirina neasayî ya qijikan berî nexweşiya Îskender) , malaria (ku li Mezopotamyayê belav bû) , an tîfo.
Jehrîbûn: Her çend hin çavkaniyên kevnar (bi taybetî yên ku ji “Romana Îskender” bandor bûne) îddîa dikin ku Îskender hatiye jehrîkirin, piraniya dîroknasên nûjen vê teoriyê bi guman dibînin ji ber nebûna delîlên xurt û dirêjahiya nexweşiya wî.
Sedemên Din: Pankreatîta akût a ji ber vexwarina zêde ya alkolê, nexweşiya kezebê, an jî tevliheviyên ji birînên wî yên berê jî wek sedemên mumkin hatine pêşniyarkirin. Ya girîng ew e ku Îskender bêyî ku mîratgirekî eşkere û jêhatî destnîşan bike mir. Kurê wî, Îskender IV, piştî mirina wî ji Roksanayê ji dayik bû, û birayê wî yê nîvco, Philip III Arrhidaeus, ji hêla zêhnî ve ne jêhatî bû ku hukum bike. Ev valahiya desthilatdariyê yekser bû sedema krîzeke جانشینی û têkoşîneke dijwar di navbera generalên wî yên payebilind (Dîadok) de.

Bandora Çandî ya Fethan: Helenîzm û Tevliheviya Çandan Her çend împeratoriya siyasî ya Îskender piştî mirina wî zû perçe bû jî, bandora herî mayînde ya seferên wî di warê çandî de bû. Fetihên Îskender destpêka Serdema Helenîstîk nîşan dikin, ku bi belavbûna berfireh a çand, ziman, huner, mîmarî û felsefeya Yewnanî li seranserê Rojhilata Nêzîk, Misir, û heta beşên Asyaya Navîn û Hindistanê tê karakterîzekirin. Zimanê Yewnanî yê Koine (Yewnaniya Hevpar), ku bi giranî li ser zaravayê Atîkî bû, bû lingua franca (zimanê hevpar ê ragihandinê) li van herêman, ku bazirganî, rêveberî û danûstandinên rewşenbîrî hêsan dikir. Lêbelê, ev pêvajo ne tenê Yewnanîzekirineke yekalî bû. Di Serdema Helenîstîk de, tevlîheviyeke çandî ya ducarî pêk hat: çanda Yewnanî bandor li çandên Rojhilatî kir, û di heman demê de hêmanên ji van çandan jî ketin nav cîhana Yewnanî û ew veguherandin. Mînakên vê senkretîzma çandî di gelek waran de têne dîtin:

Huner û Mîmarî: Şêwazên Yewnanî bi BZtîf û teknîkên herêmî re tevlihev bûn. Nimûneya herî berbiçav hunera Greko-Bûdîst a Gandharayê (li herêma Afganistan û Pakistana îroyîn) ye, ku tê de fîgurên Bûda bi şêwazeke realîst a Yewnanî hatine teswîrkirin. Mîmariya bajaran jî şêwazên Yewnanî (wek agora, şano, gymnasium) li bajarên Rojhilatî belav kir.
Ol: Senkretîzma olî berbelav bû. Xwedayên Yewnanî bi xwedayên Rojhilatî re hatin wekhevkirin an jî kultên nû yên tevlihev derketin holê, wek kulta Serapîs li Misrê (tevliheviya Osiris û Apis bi hêmanên Zeus û Hades re) an jî nasandina Zeus bi AmBZnê Misrî re (Zeus-AmBZn).
Felsefe: Dibistanên felsefî yên Yewnanî, wek Stoîsîzm û Epîkurîzm, li seranserê cîhana Helenîstîk belav bûn û bi kevneşopiyên rewşenbîrî yên herêmî re ketin nav diyalogê. Îskender bi xwe, bi polîtîkayên xwe yên wek damezrandina bajaran, teşwîqkirina zewacên tevlihev (wek zewacên Sûsayê), û pejirandina hin adetên Persî (wek cilûbergên keyanî û proskynesis, her çend ev yek ji hêla Makedoniyan ve bi guman hate pêşwazîkirin), bi zanebûn an bêhemdî vê tevlîheviya çandan hêsan kir. Destpêka Serdema Helenîstîk ne tenê encama mirina Îskender bû, lê belê encama tevahiya sefera wî û polîtîkayên ku wî pêk anîn bû. Tevliheviya çandan berî mirina wî dest pê kiribû.

Rola Bajarên Nû (Îskenderî): Bajarên ku ji hêla Îskender ve hatin damezrandin, nemaze yên ku navê wî hildigirin (Îskenderî), di belavkirin û domandina çanda Helenîstîk de roleke navendî leyîstin. Îskenderiya li Misrê, ku di BZ 331 de hate damezrandin, zû bû metropoleke cîhanî û navenda herî girîng a bazirganî, fêrbûn û çanda Helenîstîk. Pirtûkxaneya navdar a Îskenderiyê û Muzeya wê (navendeke lêkolînê) zanyar, fîlozof, helbestvan û hunermend ji seranserê cîhana naskirî kişandin û bû sedema pêşketinên girîng di zanist, matematîk, astronomî, wêje û hunerê de. Van bajaran wek navendên belavkirina ziman û çanda Yewnanî û her weha ji bo tevlîheviya bi kevneşopiyên herêmî re xizmet kirin, û bûn kelûpelên şaristaniya Helenîstîk. Ma polîtîkayên “Helenîzekirinê” bi rastî armanc dikirin ku çandek gerdûnî ya hoBZjen biafirînin, an ew bêtir amûrek pragmatîk bû ji bo rêvebirina împeratoriyeke cihêreng, wekî ku hin çavkanî pêşniyar dikin? Dibe ku her du jî rast bin; Îskender dibe ku ji çanda Yewnanî baweriyeke xurt hebûbe lê di heman demê de pêdiviya bi rêbazên pratîkî yên ji bo kontrolê jî dîtibe. Belavkirina ziman û adetên Yewnanî dikaribû rêveberî û ragihandinê hêsantir bike. Lêbelê, Îskender di heman demê de hin adetên Rojhilatî jî pejirand û rêz ji olanên herêmî re girt. Ev nêzîkatiya dualî dibe ku nîşan bide ku armanc ne tunekirina çandên herêmî bû, lê belê afirandina çîneke serdest a nû ya bi bandora Yewnanî û misogerkirina îstiqrarê bû.

Krîza جانشینی û Şerên Dîadokan: Mirina Îskender bêyî mîratgirekî diyarkirî û jêhatî yekser împeratorî xiste nav krîzeke جانشینی. Generalên wî yên payebilind, ku wek Dîadok (جانشین) têne nasîn, ji bo kontrolkirina împeratoriyê ketin nav têkoşîneke dirêj û bi xwîn a ku bi qasî 40 salan dom kir (nêzîkî BZ 322-281). Hewldana destpêkê ya ji bo dabeşkirina împeratoriyê “Parvekirina Babîlê” bû di BZ 323 de, ku tê de Perdiccas wek regent (welî) ji bo Philip III Arrhidaeus û kurê Îskender ê ku hê ji dayik nebûbû, Îskender IV, hate destnîşankirin, û satrapî (parêzgeh) di navbera generalan de hatin dabeşkirin. Lêbelê, azweriyên kesane û bêbaweriya di navbera Dîadokan de zû bû sedema şerên yek li pey yekê. Şerên Dîadokan bi gelek qonax û tifaqên guherbar derbas bûn. Di nav Dîadokên sereke de Antîgonos BZnofthalBZs (Yek Çav), Ptolemaîos, Seleukos, Lîsîmaxos, û Kassandros hebûn. Şerên girîng ên vê serdemê Şerê Îpsosê (BZ 301), ku tê de Antîgonos hate kuştin û hêviyên ji bo yekparçebûna împeratoriyê bi dawî bûn, û Şerê Korûpedyonê (BZ 281), ku tê de Lîsîmaxos hate kuştin, bûn. Di encama van şeran de, împeratoriya berfireh a Îskender bi awayekî daîmî perçe bû û sê keyaniyên Helenîstîk ên sereke derketin holê :

Keyaniya Ptolemeyî li Misrê: Ji hêla Ptolemaîos I Soter ve hate damezrandin, bi paytexta Îskenderiyê. Ev keyanî heta BZ 30, dema ku ji hêla Romayê ve hate fetihkirin, dom kir.
Keyaniya Seleukî li Asyayê: Ji hêla Seleukos I Nîkator ve hate damezrandin, ku erdek pir berfireh ji Asyaya Biçûk heta Hindistanê kontrol dikir. Paytextên wê yên sereke Seleukia li ser Dîcleyê û paşê Antîoxeia li ser Orontesê bûn.
Keyaniya Antîgonî li Makedonyayê: Piştî gelek aloziyan, ji hêla Antîgonos II Gonatas, neviyê Antîgonos BZnofthalBZs, ve hate saxlemkirin. Ev keyanî serweriya Makedonyayê li ser beşek ji Yewnanîstanê domand. Wekî din, keyaniyên Helenîstîk ên piçûktir jî derketin holê, wek Keyaniya Attalî ya PergaBZnê li Asyaya Biçûk. Krîza جانشینی û Şerên Dîadokan rasterast encama nebûna plansaziyeke zelal a جانشینی ji hêla Îskender ve û azweriyên generalên wî yên hêzdar bû. Ev yek nîşan dide ku her çend Îskender di avakirina împeratoriyekê de jêhatî bû jî, wî di misogerkirina domdariya wê ya yekbûyî de kêmasî hebûn.

Mîrateya Îskender ji bo Cîhana Kevnar: Mîrateya Îskenderê Mezin pirreng û kûr e. Ji bilî destkeftiyên wî yên leşkerî yên bêhempa, bandora wî ya herî girîng belavkirina çand û zimanê Yewnanî li seranserê Rojhilat bû, ku ev yek bû sedema pêşveçûna şaristaniya Helenîstîk. Wî bazirganî û têkiliyên di navbera Rojhilat û Rojava de teşwîq kir, bajarên nû ava kirin ku bûn navendên çand û aboriyê, û BZdelên nû yên keyanî û rêveberiyê pêş xistin. Îskender bi xwe bû kesayetek efsanewî ku bi sedsalan bandor li ser serleşker, key û împeratorên paşerojê kir, û çîroka jiyan û seferên wî di wêje û hunera gelek çandan de cih girt.

Encamname

Sefera Asyayê ya Îskenderê Mezin (BZ 334-323) bê guman yek ji xalên werçerxê yên herî girîng di dîroka cîhana kevnar de ye. Di nav deh salekê de, Îskender ne tenê Împeratoriya Hexamenişî ya Pers a bi heybet hilweşand, lê di heman demê de împeratoriyeke ku ji Yewnanîstan û Misrê heta Geliyê Îndusê dirêj dibû ava kir. Lêbelê, girîngiya rastîn a seferên Îskender ji fetihên wî yên leşkerî wêdetir diçe. Mîrateya herî girîng û mayînde ya Îskender ne împeratoriya wî ya siyasî ya demkurt bû, ku piştî mirina wî zû perçe bû, lê belê destpêkirina pêvajoyeke dirêj û kûr a danûstandin û tevlîheviya çandî di navbera şaristaniyên Yewnanî û Rojhilatî de bû. Vê pêvajoyê, ku wek Serdema Helenîstîk tê nasîn, bandoreke kûr û mayînde li ser pêşketinên paşerojê yên li Rojhilat û Rojava kir û bi sedsalan dom kir. Bajarên ku ji hêla Îskender ve hatin damezrandin, nemaze Îskenderiyên stratejîk, bûn navendên jiyanî yên çand, zanist, bazirganî û rêveberiyê. Zimanê Yewnanî yê Koine wek zimanekî navneteweyî belav bû û ragihandin û danûstandina rewşenbîrî li seranserê herêmeke berfireh hêsan kir. Tevliheviya huner, ol û felsefeyên Yewnanî û Rojhilatî form û îfadeyên nû yên çandî afirandin. Her çend Îskender di misogerkirina yekîtiya demdirêj a împeratoriya xwe de bi ser neket û mirina wî ya ji nişka ve bû sedema serdemeke dirêj a şerên di navbera جانشینên wî de, vîzyon û kiryarên wî cîhana kevnar bi awayekî bêveger guherand. Sefera Asyayê ya Îskender ne tenê dawiya serdemekê (serdema klasîk a Yewnanî û Împeratoriya Hexamenişî) bû, lê di heman demê de destpêka serdemeke nû ya dînamîk û pirçandî bû ku tê de şaristaniyên cihêreng bi awayên nû û berhemdar ketin nav têkiliyê. Sefera Îskender, tevî hemû wêranî û şîdeta ku bi xwe re anî, bi awayekî paradoksî rê li ber pêşketinên zanistî, felsefî û hunerî yên girîng vekir, bi taybetî li navendên nû yên Helenîstîk ên mîna Îskenderiya li Misrê. Bandora vê serdema veguherîner heta roja îro jî di warên ziman, çand, siyaset û felsefeyê de tê hîskirin.

Wergirtî

Sefera Asyayê ya Îskenderê Mezin (BZ. 334-323)

Wergirtî

Bunu paylaş:

Yorum bırakın Cevabı iptal et

Ji nivîsên nû agahdar be!