I. Pêşgotin: Şerê Troyayê di Navbera Efsane û Dîrokê de

Şerê Troyayê, wekî pevçûneke efsanewî ya ku di sedsalên 12an an 13an BZ de di navbera Yewnaniyên destpêkê û gelê Troyayê li rojavayê Anatolyayê de qewimiye, tê tarîxkirin. Kêşeya wê ya bêdawî ji cihê wê yê navendî di mîtolojiya Yewnanî û wêjeyê de, bi taybetî di Îlyada û Odîseya ya Homeros de, derdikeve. Ev vegotin, efsaneyê bi rastiya dîrokî ya potansiyel re dike yek, û bi sedsalan e ku bûye sedema nîqaşên zanistî. Balkêşiya bêdawî ya Şerê Troyayê ne tenê di vegotina wê ya epîk de ye, lê di kapasîteya wê de ye ku wekî mîtolojiyeke bingehîn, kêşeyeke dîrokî, û neynikek ku nirxên çandî yên pêşveçûyî nîşan dide, xizmet bike. Nezelaliya wê çavkaniya hêza wê ye; ew li ser gelek astan kar dike: wekî çîrokek, wekî bîranîneke dîrokî ya potansiyel, û wekî kevirekî çandî. Ev gotar armanc dike ku li ser vê mijarê vekolîneke akademîk a berfireh bi zimanê Kurdî pêşkêş bike, kokên wê yên mîtolojîk, temsîlên wêjeyî, delîlên arkeolojîk, nîqaşa dîrokîbûnê, çarçoveya wê ya Serdema Bronzê ya Dereng, û mîrateya wê ya çandî ya kûr vekole. Lêgerîna ji bo “îsbatkirin” an “nepejirandina” Şerê Troyayê bi qasî ku nirxandineke objektîf a delîlên kevnar e, gelek caran fikarên rewşenbîrî û çandî yên hevdem nîşan dide. Awayê ku teoriyên cihêreng (mît vs. koka dîrokî vs. bîranîna hevgirtî) giraniyê digirin an winda dikin, dikare wekî guhertinên berfirehtir di awayê nêzîkbûna me ya ji rabirdûyê û cewhera delîlan de were dîtin.

II. Çavkaniyên Wêjeyî yên Bingehîn: Destanên Homeros û Vegêranên Din ên Kevnar

Çavkaniya herî girîng û navdar a derbarê Şerê Troyayê de bêguman du destanên Homeros in: Îlyada û Odîseya. Îlyada, ku tê texmînkirin di navbera sedsalên 9an û 6an BZ de hatiye nivîsandin , ne vegotineke temam a şer e, lê li ser heyameke taybet – çar roj û du şev di sala dehemîn a şer de – radiweste, bi taybetî li ser xezeba Axîlês û encamên wê, ku bi mirina Hektor digihîje lûtkeyê. Ev destan mijarên wekî lehengî, rûmet, qeder, destwerdana xwedayî û wehşeta şer vedikole. Odîseya jî, çîroka vegera deh salan a Odîseûs, yek ji lehengên Akayî yên sereke, piştî ketina Troyayê vedibêje. Ew bi giranî li ser encamên şer û bandora wê ya demdirêj li ser lehengan radiweste.

Lêbelê, Homeros ne tenê çavkanî bû. “Çerxa Epîk”, berhevokek ji helbestên windabûyî yên wekî Kypria (li ser kokên şer), Aithiopis (mirina Axîlês), Îlyadaya Biçûk, Iliou Persis (Talankirina Troyayê), û Nostoi (Vegera Lehengan), valahiyên vegotinê yên ku Homeros nevegirtibû dagirtin. Hebûna van berheman nîşan dide ku kevneşopiyeke efsanewî ya pir berfirehtir û hûrgulîtir ji ya Homeros hebûye. Destana Romayî ya Vîrgîl, Aeneid, perspektîfeke Troyayî li ser talankirina bajêr pêşkêş dike, di nav de stratejiya Hespê Troyayê, û çîroka lehengê Troyayî Aeneas vedibêje ku ji Troyaya ketî direve da ku li Îtalyayê maleke nû ava bike, bi vî awayî Troyayê bi kokên Romayê ve girêdide. Herwiha, şanonivîsên Yewnanî yên wekî Aeschylus, Sophocles, û Euripides gelek caran mijarên ji çerxa Şerê Troyayê ji bo berhemên xwe bi kar anîne. Mînak, Jinên Troyayî ya Euripides li ser êşên qurbaniyan û hilweşîna serkeftiyan radiweste. Van trajediyan mijarên wekî qeder, rûmet, destwerdana xwedayî, qurbanî, windahî û dudiliyên exlaqî vedikolin. Girîng e ku were zanîn ku bûyerên Şerê Troyayê di gelek berhemên wêjeya Yewnanî û hunerê de têne dîtin, û tu metneke yekane û otorîter tune ku hemû bûyerên şer vebêje; di şûna wê de, çîrok ji çavkaniyên cihêreng tê berhevkirin, ku hin ji wan guhertoyên dijber ên bûyeran radigihînin.

Pirrengiya çavkaniyên wêjeyî, ku gelek caran vegotinên dijber dihewînin, nîşan dide ku “Şerê Troyayê” ne çîrokeke sabit û yekpare bû, lê kevneşopiyeke dînamîk û pêşveçûyî bû. Destanên Homeros, her çend navendî bin jî, tenê yek xelekek (her çend serdest be jî) ji vê tora vegotinê ya mezin temsîl dikin. Ev tê wê wateyê ku temaşevanên kevnar bi efsaneyeke şilav û pirralî re mijûl bûne, ne bi “dîrokek” yekane û kanonîk. Kevneşopiya wêjeyî ya Şerê Troyayê ne tenê wekî şahî an tomareke dîrokî, lê her weha wekî amûrek ji bo xwepênasekirina çandî, vekolîna exlaqî, û şîroveya siyasî li seranserê serdem û civakên cihê (Yewnanî, Romayî) xizmet kiriye. Hilbijartina fokusê (mînak, xezeba Axîlês di Îlyada de, dindariya Aeneas di Aeneid de, êşa jinan di Jinên Troyayî de) fikarên nivîskarên têkildar û civakên wan nîşan dide.

III. Vegêrana Şerê Troyayê: Bûyerên Sereke, Leheng û Xwedawend

A. Sedemên Şer: Dadweriya Parîs, Revandina Helenê û Destwerdana Xwedawendan

Li gorî kevneşopiyê, şer ji ber nakokiyeke di navbera xwedawendên Hera, Athena û Afrodîtê de li ser sêveke zêrîn a ku li ser “ji bo ya herî bedew” hatibû nivîsandin û ji hêla Erîs, xwedawenda dubendiyê ve hatibû avêtin, derket. Zeus fermana Hermes da ku sê xwedawendan bibin cem Parîs, mîrzayekî Troyayê ku ji ber pêxemberîtiyekê wek şivanek mezin bûbû, da ku ew dadweriyê bike. Parîs Afrodîtê wekî ya herî bedew hilbijart, piştî ku wê Helen, jina herî bedew a cîhanê, jê re soz dabû. Helen, jina Menelaos, keyê Spartayê, ji hêla Parîs ve hate Troyayê. Ev kiryar, ku binpêkirina mêvanperweriyê bû , bû sedema yekser a şer. Menelaos bang li key û mîrzayên din ên Yewnanî kir, yên ku berê sond xwaribûn ku zewaca Helenê biparêzin, da ku li dijî Troyayê şer bikin. Xwedawend û xwedawendan bi awayekî çalak beşdarî şer bûn, hin piştgirî dan Akayiyan (mînak, Hera, Athena, Poseidon) û hin jî Troyayiyan (mînak, Afrodîtê, Apollo, Ares), û bandor li şer û qederên kesan kirin.

Sedemên mîtolojîk, ku li ser hevrikiya xwedayî û sozan disekinin, ji bo bilindkirina pevçûnê ji nîqaşeke mirovî ya tenê wêdetir xizmet dikin, û wê wekî bûyereke girîngiya kozmîk çarçove dikin. Ev di heman demê de mekanîzmayeke vegotinê peyda dike da ku mijarên qederê û ajansa mirovî di bin bandora xwedayî de vekole. Revandina Helenê, her çend sedema şer a kevneşopî be jî, dikare wekî temsîleke sembolîk a aloziyên bingehîn ên kûrtir were şîrove kirin, wek binpêkirina kodên civakî yên pîroz (mêvanperwerî – xenia) an pêşbaziya ji bo prestîj û çavkaniyan, ku di Serdema Bronzê ya Dereng de berbelav bûn.

B. Komkirina Hêzên Akayî û Dorpêçkirina Deh Salan a Troyayê

Artêşa Akayî, bi serokatiya Agamemnon, keyê Mîkenê û birayê Menelaos , ji leheng û hêzên ji bajar-dewletên Yewnanî yên cihêreng pêk dihat. Hin rêber, wek Odîseûs û Axîlês, di destpêkê de dudil bûn lê di dawiyê de beşdar bûn. Fîloya Yewnanî li Aulisê kom bû, li wir Agamemnon keça xwe Îfîgeniayê qurban kir da ku Artemîsê razî bike û bayên guncan bi dest bixe. Ev kiryar xwedî encamên kesane û tematîk ên girîng bû. Şer bi dorpêçkirineke deh salan a dirêj a Troyayê hate taybetmendîkirin. Îlyada bûyerên sala dehemîn vedibêje. Dorpêçkirin şerên navbirî, duel, û heyamên dirêj ên bêçalaktiyê dihewand. Di nav bûyerên sereke yên di dema dorpêçkirinê de (berî Hespê Troyayê) ev hebûn: vekişîna Axîlês ji şer ji ber nakokiya bi Agamemnon re li ser Briseis ; mirina Patroklos, ku Axîlês teşwîq kir ku vegere ; duela di navbera Hektor û Axîlês de, ku bi mirina Hektor û bêrûmetkirina laşê wî encam da ; û mirina Axîlês (ji hêla Parîs ve, bi rêberiya Apollo, hate kuştin).

Dorpêçkirina deh salan, her çend navendî ji efsaneyê re be jî, yek ji aliyên herî nîqaşkirî ye di derbarê dîrokîbûnê de. Ji hêla arkeolojîk ve, dorpêçkirineke domdar a wê dirêjiyê ji bo Serdema Bronzê zehmet e ku were îsbat kirin. Ev çarçoveya demê ya dirêjkirî di mîtosê de dibe ku ji bo tekezkirina hewldana bêhempa, êş, û berxwedana lehengî xizmet bike, û pîvana epîk a pevçûnê bilind bike. Nakokiyên navxweyî û motîvasyonên kesane yên lehengên Akayî (mînak, xezeba Axîlês, quretiya Agamemnon) bi qasî pevçûna derveyî bi Troyayê re ji bo pêşkeftina vegotinê girîng in. Ev têgihiştineke sofîstîke ya psîkolojiya mirovî û tevliheviyên serokatî û rûmetê di nav kevneşopiya epîk de nîşan dide.

C. Hespê Troyayê, Ketina Bajêr û Encama Şer

Bajar bi hîleyekê ket: Hespê Troyayê, hespekî darîn ê mezin ku bi şervanên Akayî dagirtî bû û ji hêla Odîseûs ve hatibû çêkirin. Troyayiyan ew anîn nav bajêr, bawer kirin ku Yewnanî çûne. Şervanên veşartî derketin, derî vekirin, û hevalbendên wan bajar talan kirin, mêr kuştin û jin û zarok dîl girtin. Perestgeh hatin bêrûmetkirin, û xezeba xwedayan kişandin. Kêm Akayî bi silametî vegeriyan malên xwe; gelek kesan kolonî ava kirin. Hilweşandina Troyayê û belavbûna rizgarbûyan, wek Aeneas, bi mîtên damezrandina çandên din (mînak, Roma) ve girêdayî ye.

Hespê Troyayê, her çend îkonîk be jî, di Îlyada de tune ye û di çavkaniyên paşê yên wekî Odîseya û Aeneid de xuya dike. Dîrokiya wê pir bi guman e, lê hêza wê ya sembolîk wekî metaforek ji bo xapandinê, serweriya hîleyê li ser hêza hov, û “Yewnaniyên diyariyan tînin” bêhempa ye û di çanda Rojava de belav bûye. Talankirina hovane ya Troyayê û êşên paşê yên hem serkeftî û hem jî têkçûyiyan wekî şîroveyeke bi hêz li ser cewhera tevahî û gelek caran xwe-hilweşîner a şer xizmet dike, mijarek ku di trajediyên Yewnanî yên paşê de bi kûrahî deng veda û heya îro jî têkildar dimîne.

D. Kesayetiyên Navdar: Lehengên Akayî û Troyayî

Di nav lehengên Akayî de Axîlês, şervanê herî mezin ê Yewnanî û kesayetiya navendî ya Îlyadayê, ku bi hêz û xezeba xwe dihat nasîn ; Agamemnon, keyê Mîkenê û fermandarê hêzên Yewnanî ; Menelaos, keyê Spartayê û mêrê Helenê ; Odîseûs, keyê Îtakayê, ku bi hîle û zîrekiya xwe dihat nasîn ; Ajaxê Mezin, duyemîn şervanê herî mezin ê Yewnanî piştî Axîlês ; Patroklos, hevalê herî nêzîk ê Axîlês ; û Diomedes, şervanekî Yewnanî yê navdar , hebûn. Di nav Troyayiyan de Hektor, kurê mezin ê Key Prîam û şervanê herî mezin ê Troyayî ; Prîam, keyê pîr ê Troyayê ; Parîs (Alexandros), kurê Prîam ku Helen revand û şer da destpêkirin ; Helen, jina Menelaos ku ji hêla Parîs ve hatibû birin ; û Aeneas, lehengekî Troyayî ku ji Troyayê reviya û di dawiyê de tê gotin ku Romayê ava kiriye , hebûn. Her weha kesayetiyên girîng ên jin wek Andromache, jina Hektor ; Hecuba, şahjina Troyayê ; û Cassandra, keça Prîam û pêxembereke nifirkirî , jî di vegotinê de roleke girîng dilîzin.

Lehengên Şerê Troyayê ne nimûneyên sade yên fezîletê ne, lê kesayetiyên tevlihev in ku hem taybetmendiyên hêja (wêrekî, dilsozî, jêhatîbûn) û hem jî kêmasiyên girîng (xezeb, quretî, xapandin) dihewînin. Ev tevlihevî mifteya dengvedana wan a wêjeyî û psîkolojîk a bêdawî ye, û wan dike arketîpên cewhera mirovî. Jenealojiyên lehengan, ku gelek caran wan bi xwedayan ve girêdidin , ji bo rewakirina statû û kiryarên wan di çarçoveya mîtolojîk de xizmet dikirin, û her weha pirek di navbera warên xwedayî û mirovî de ava dikirin, û bûyerên epîk bi bandortir dikirin.

IV. Lêgerîna li Troyaya Dîrokî: Vedîtinên Arkeolojîk li Hîsarlikê

A. Dîroka Lêkolînan: Ji Schliemann heta Korfmann

Baweriya ku Troya li nêzîkî Dardanelê ye, ji Yewnaniyên kevnar vedigere. Cihê Hîsarlikê ji kevnariyê ve wekî Troya hatiye nasîn , û ji hêla kesayetiyên wekî Xerxes û Îskenderê Mezin ve hatiye ziyaretkirin. Arkeologê Alman Heinrich Schliemann di salên 1870/1871 de dest bi kolandinan kir. Ew bi baweriya ku Hîsarlik Troya ye, ji hêla Îlyada ya Homeros ve hatibû ajotin. Rêbazên wî yên kolandinê nîqaşî bûn û zirar dan tebeqeyên paşê di leza wî de ji bo dîtina “Troyaya Prîam”. Wî di destpêkê de Troya II wekî Troyaya Homerîk nas kir, ku paşê hate îsbat kirin ku hezar sal zûtir e. Alîkarê Schliemann, Wilhelm Dörpfeld, nasnameyê wekî Troya VI an VII rast kir. Ew pêşengekî kolandina stratîgrafîk bû û argû kir ku Troya VI Troyaya Homerîk e ji ber kelehên wê yên bi heybet û hilweşîna bi agir. Carl Blegen, ku di salên 1930î de kolandin kir, encam da ku Troya VI ji ber erdhejê hilweşiyaye. Wî argû kir ku Troya VIIa (nêzîkî 1300-1180 BZ, an bi taybetî nêzîkî 1250 BZ) ji ber delîlên dorpêçkirineke dirêj û hilweşîneke tund (agir, çek, îskeletên neveşartî) namzedê herî baş e ji bo Troyaya Homerîk. Manfred Korfmann, ku ji dawiya salên 1980î ve serokatiya kolandinan kir, bajarekî jêrîn ê girîng keşf kir, ku Troyayê pir mezintir (nêzîkî 30 hektar) û wekî hêzeke mezin a Serdema Bronzê pêbawertir kir. Wî tekezî li ser karakterê Anatolî yê Troyayê (Wîlûsa) û girîngiya wê ya stratejîk kir.

Dîroka arkeolojiya Troyayê bi xwe vegotineke ku ji hêla mîtosa pêş-heyî ve hatiye şekildanîn e. Kolînerên destpêkê bi eşkere li bajarê Homeros digeriyan, û şîroveyên wan bi giranî di bin bandora Îlyadayê de bûn, carinan dibûn sedema nasnameyên şaş an îdîayên zêde coşdar. Pêşketinên di metodolojiya arkeolojîk û nêzîkatiyên navdîsîplînî de (wekî bikaranîna Korfmann a lêkolînên magnetometer û lêkolînên Hîtîtî) gav bi gav têgihiştina me ya Troyayê safî kirine, ji lêgerîneke tenê bi mîtosê ajotî ber bi lêkolîneke zanistî ya hûrgulîtir a bajarekî Anatolî yê Serdema Bronzê yê tevlihev ve çûne, ku paşê nîqaşa dîrokîbûnê agahdar dike.

B. Qatên Serdema Bronzê ya Dereng: Troya VI û Troya VIIa

Troya VI (nêzîkî 1750 – nêzîkî 1300 BZ) bajarekî mezin ê Serdema Bronzê ya Dereng bû ku keleheke zexm û bajarekî jêrîn ê berfireh hebû. Ew bajarekî peravî yê geş bû, paytextek herêmî ku bazirganiya Dardanelê kontrol dikir. Dîwarên kelehê yên bi heybet (bingeha kevirê kilsinî, seravahiyên kerpîçê, heya 5m fireh, zêdetirî 9m bilind), bi şêwaza “diranê mişarê”, û masoneriya eşler hebûn. Pênc derî, kolanên kevirîn, û bircên nobedariyê hebûn. Xaniyên elîtan li ser eywanan, û salonên bi şêwaza megaron hebûn. Bajarê jêrîn (nêzîkî 30 hektar) ji hêla Korfmann ve hate keşf kirin, ku mezinahiya bajêr bi awayekî berbiçav zêde kir. Xendekeke parastinê ji bo bajarê jêrîn hebû. Çanda maddî: Anatoliya Bakur-Rojava ya cihêreng, bi bandorên Egeyî/Balkanî. Seramîkên herêmî yên Tan Ware û Anatolian Gray Ware. Seramîkên biyanî (Mînoyî, Mîkenî, Kîprî, Levantî). Yekem delîlên hespan. Ziman nenas e (Luwî namzed e, mohreke bi hîyeroglîfên Anatolî). Hilweşîna Troya VIh (nêzîkî 1300 BZ) delîlên erdhejê nîşan dide (masoneriya hilweşiyayî, rûniştin). Neşewitî, qurbanî nehatin dîtin. Hin lêkolîner pêşniyar dikin ku ev erdhej dibe ku wekî tevlêbûna Poseidon were mîtolojîzekirin.

Troya VIIa (nêzîkî 1300 – nêzîkî 1180 BZ) demek kurt piştî hilweşîna Troya VIh hate avakirin, dibe ku ji hêla niştecihên berê ve (domdariya çanda maddî). Dîwarê kelehê ji nû ve hate bikaranîn, bircên kevirî û sîperên kerpîçê lê hatin zêdekirin. Karakterê bajêr guherî: keleh qerebalixtir bû, xaniyên piçûktir, îthalata biyanî kêm bû. Bajarê jêrîn berfireh bû. Pîthosên mezin ên depokirinê di xaniyan de hatin veşartin. Hilweşîna Troya VIIa (nêzîkî 1180 BZ) bi qasî hilweşîna Serdema Bronzê ya Dereng re hevaheng e. Delîlên êrîşa dijmin hene: şopên şewatê, agir, îskelet, guleyên manceniqê, tîr. Ev tebeqe ji bo gelek lêkolîneran namzedê sereke yê Troyaya Homerîk e. Lêbelê, hin kes argû dikin ku delîlên şer nîqaşî ne.

Taybetmendiyên cihêreng û hilweşînên Troya VIh û Troya VIIa “lengerên” hevrik ji bo efsaneya Şerê Troyayê peyda dikin, û nîşan didin ka daneyên arkeolojîk çawa dikarin bi awayên cihêreng werin şîrove kirin da ku li vegotineke pêş-heyî bicivin. Hilbijartina di navbera erdhejekê (VIh) û hilweşîneke bi agir/pevçûn (VIIa) de awayên cihêreng ên lihevanîna mîtosê bi delîlên fizîkî re nîşan dide. Çanda maddî ya Troyayê (Anatoliya cihêreng bi bandorên Egeyî/Balkanî, lê kêm berhemên Hîtîtî yên rasterast di Troya VI de) wê wekî hebûneke çandî ya tevlihev û stratejîk a xweser bi cih dike, ne tenê wekî qereqoleke Yewnanî an Hîtîtî ya sade. Ev tevlihevî ji bo têgihiştina rola wê di dînamîkên hêzê yên Serdema Bronzê ya Dereng de û çima dibe ku ew bûbe hedef an lîstikvanek girîng di pevçûnên herêmî de krîtîk e.

C. Şopên Şer û Wêrankirinê: Keleh, Bajarê Jêrîn û Çek

Troya VI û VIIa xwedî dîwarên parastinê yên girseyî, birc û derî bûn, ku nîşan didin bajarek ji bo pevçûnê amade bû û gelek caran di bin êrîşê de bû. Tamîr û başkirin bi berdewamî dihatin kirin. Bajarê jêrîn jî xendekeke parastinê hebû. Di tebeqeya hilweşîna Troya VIIa de, ku li dora 1180 BZ qewimî, delîlên şewatê, hin îskelet, û gelek guleyên manceniqê û serê tîrên ku di dîwaran de asê mabûn, hatin dîtin. Ev tebeqe bi gelemperî ji hêla lêkolînerên ku li bingeheke dîrokî ji bo Şerê Troyayê digerin ve tê destnîşankirin. Çekên ji tûncê, wek serê tîran, serê riman, û guleyên manceniqê li cihê bûyerê hatine dîtin, hin ji wan di dîwarên kelehê yên Troya VIIa de asê mabûn. Çekên bi şêwaza Mîkenî di depoyeke hilweşînê de hatine dîtin.

Hebûna kelehên sofîstîke û bi berdewamî tamîrkirî li seranserê sedsalan tê wê wateyê ku Troya cihekî girîngiya stratejîk bû ku bi gefên dûbare re rû bi rû dima, û ew dike cîhek pêbawer ji bo pevçûneke girîng, hetta ne tam Şerê Troyayê yê yekane û deh salan ê Homeros. Her çend çekên (serê tîran, serê riman) ku di Troya VIIa de hatine dîtin pevçûnê nîşan didin jî, cewhera wê (mînak, dorpêçkirineke ji hêla hevbendiyeke biyanî ya mezin ve li hember pevçûna navxweyî an êrîşa ji hêla komên talanker ên piçûktir ve) tenê ji van delîlan nayê destnîşankirin. Şîrovekirina van delîlan gelek caran di bin bandora xwesteka dîtina şerê Homeros de ye.

Tablo 1: Berawirdkirina Vedîtinên Arkeolojîk: Troya VI û Troya VIIa

Taybetmendî	Troya VI (nêz. 1750-1300 BZ)	Troya VIIa (nêz. 1300-1180 BZ)	Têbinî / Girêdayîbûna bi Şerê Troyayê re
Dîwarên Bajêr	Zexm, fireh (heta 5m), bilind (ser 9m), teknîka “diranê mişarê”, masoneriya eşler.	Dîwarên Troya VI ji nû ve hatin bikaranîn û xurtkirin, bircên kevirî û sîperên kerpîçê lê hatin zêdekirin.	Dîwarên xurt nîşana bajarekî girîng û amade yê şer in, ku bi vegotina “Troyaya xurt-çêkirî” re hevaheng e.
Mîmarîya Kelehê	Xaniyên elîtan li ser eywanan, salonên megaronî. Avahî firehtir û birêkûpêktir.	Keleh qerebalixtir bû, xaniyên piçûktir û bêserûber hatin avakirin.	Troya VI bi heybettir xuya dike, lê Troya VIIa dibe ku şert û mercên dorpêçkirinê nîşan bide.
Bajarê Jêrîn	Berfireh (nêz. 30 hektar), bi xendekeke parastinê.	Bajarê jêrîn xuya ye ku di Troya VIIa de li gorî Troya VI berfirehtir bûye.	Mezinahiya bajêr (bi taybetî bi bajarê jêrîn re) Troyayê dike hêzeke herêmî ya girîng, ku hêjayî êrîşeke mezin e.
Kultura Madî	Anatoliya Bakur-Rojava ya cihêreng, bandorên Egeyî/Balkanî. Seramîkên herêmî (Tan Ware, Gray Ware). Îthalata biyanî (Mînoyî, Mîkenî). Yekem hesp.	Domdariya çanda maddî ji Troya VI, lê îthalata biyanî kêm bû. Gelek pîthosên depokirinê.	Kêmbûna îthalatê di Troya VIIa de dibe ku nîşana dorpêçkirin an bêîstîqrariya aborî be. Pîthosên depokirinê dibe ku ji bo amadekariya dorpêçkirinê bin.
Sedema Wêrankirinê	Erdhej (nêz. 1300 BZ, Troya VIh). Masoneriya hilweşiyayî, rûniştin. Neşewitî, qurbanî nehatin dîtin.	Êrîşa dijmin (nêz. 1180 BZ). Şopên şewatê, agir, îskelet, guleyên manceniqê, tîr.	Wêrankirina Troya VIh bi erdhejê re bi destwerdana Poseidon di efsaneyê de tê girêdan. Wêrankirina Troya VIIa bi şer re rasterast bi vegotina talankirina Troyayê re hevaheng e, û ji hêla gelek lêkolîneran ve wekî namzedê sereke tê dîtin.
Çek û Şopên Şer	Kêm delîlên rasterast ên şer di tebeqeya VIh de.	Gelek delîl: serê tîran (hin di dîwaran de asê mane), guleyên manceniqê, îskeletên bi şopên tundiyê.	Hebûna çekan û şopên tundiyê di Troya VIIa de argumanên ji bo şerekî rastîn xurt dike.

Ev tablo bi awayekî dîtbarî cudahî û wekheviyên sereke yên arkeolojîk di navbera du tebeqeyên sereke yên namzedê Troyaya Homerîk de kurt dike, û rê dide xwendevanan ku zû delîlên ku di nîqaşa dîrokîbûnê de têne bikar anîn fêm bikin û fêm bikin ka çima lêkolînerên cihêreng yek tebeqeyê li ser ya din tercîh dikin an hêmanên herduyan wekî têkildar dibînin.

V. Nîqaşa li ser Dîrokîbûna Şerê Troyayê: Teorî û Belge

A. Teoriyên Cihêreng: Efsane, Bûyereke Dîrokî ya Taybet, yan Bîranîneke Têkel?

Nîqaşa li ser dîrokîbûna Şerê Troyayê bi qasî efsaneyê bi xwe kevn e. Hin lêkolîner argû dikin ku Şerê Troyayê bi tevahî mîtolojîk e, bi hêmanên fantastîk (xwedawend, lehengên sermirovî) û kêmbûna delîlên teqez. Hin kes pêşniyar dikin ku çîrokên Homerîk sentezek ji dorpêçkirin û seferên cihêreng ên Serdema Bronzê ne, an ku Troyayeke dîrokî tune bûye, û nasnameya Hîsarlikê pêşveçûneke paşê ye. Berevajî vê, hinên din bawer dikin ku “kernelekî rastiyê” heye , û pêşniyar dikin ku destan li ser bingeha pevçûnek an rêzepevçûnên rastîn ên di Serdema Bronzê ya Dereng de ne. Motîvasyonên potansiyel ên ji bo şerekî rastîn nakokiyên bazirganiyê (kontrolkirina Dardanelê), pêşbaziya ji bo çavkaniyan, an têkoşînên hêza herêmî dihewînin. Nêrîneke berfireh ev e ku kevneşopiya Homerîk rastiya dîrokî bi honakê re dike yek, bîranîneke hevgirtî ya gelek pevçûnan an kevneşopiyeke devkî ya dirêj ku bûyerên berê xemilandine. Îlyada dibe ku ronîkirineke helbestî ya serhildana berfireh a di Serdema Bronzê ya Dereng de be.

Cewhera kevneşopiya devkî, ku çîrokên Şerê Troyayê bi sedsalan berî ku werin nivîsandin bi rêya wê hatine veguhestin , bi xwe re tevlihevkirina bîranîna dîrokî, mîtolojîzekirin, û dahênana helbestî tîne. Ji ber vê yekê, lêgerîna “bûyereke dîrokî” ya yekane û verastbar ku bi tevahî bi destanê re li hev tê, dibe ku kêmasiyeke metodolojîk be. Nîqaşa li ser dîrokîbûnê ji hêla cewhera balkêş a cihê arkeolojîk ê Hîsarlikê bi xwe ve tê geş kirin. Gelek tebeqeyên hilweşînê hema hema vegotinekê dixwazin, û efsaneya Şerê Troyayê vegotineke bi hêz û amade peyda dike, ku dibe sedema hewldaneke domdar ji bo lihevanîna herduyan, hetta ku lihevhatin ne bêkêmasî be jî.

B. Belgeyên Nivîskî yên Hîtîtan: Wîlûsa, Ahhiyawa û Têkiliyên Herêmî

Metnên Hîtîtî yên ji hezarsala duyemîn BZ behsa welatek/bajarekî bi navê Wîlûsa û dibe ku Taruisa li rojavayê Anatolyayê dikin. Ev ji hêla lêkolîneran ve bi berfirehî bi (W)ilios (Troya) û Troia (herêma Troad) ya Yewnanî re têne nas kirin. Metnên Hîtîtî her weha behsa hebûneke bi hêz a bi navê Ahhiyawa dikin, ku bi gelemperî bi Yewnaniyên Mîkenî (Akayî) re tê hevwate kirin. Ahhiyawa xwedî berjewendiyên siyasî û leşkerî li rojavayê Anatolyayê bû, carinan bi berjewendiyên Hîtîtan re di pevçûnê de bû. Peymana Alaksandu (nêz. 1280 BZ) peymaneke di navbera keyê Hîtîtî Muwatalli II û Alaksandu, keyê Wîlûsayê de bû, ku Wîlûsayê wekî dewleteke vasal a Hîtîtan ava dikir. Alaksandu ji hêla zimanî ve dişibe Alexandros (navê alternatîf ê Parîs). Apaliunas (Apollo) wekî şahidê xwedayî ji bo Wîlûsayê tê navnîş kirin. Nameya Manapa-Tarhunta (nêz. 1295 BZ) behsa çalakiya leşkerî ya Hîtîtan ji bo ji nû ve desteser kirina kontrola li ser Wîlûsayê dike û behsa çalakiyên Piyamaradu, şerkerê herêmî yê ku li dijî desthilatdariya Hîtîtî serî hilda, dibe ku bi piştgiriya Ahhiyawayî. Nameya Tawagalawa (nêz. 1250 BZ), ku ji hêla keyekî Hîtîtî (dibe ku Hattusili III) ji keyê Ahhiyawayê re hatibû nivîsandin, li ser çalakiyên Piyamaradu nîqaş dike û behsa nakokiyeke berê ya li ser Wîlûsayê dike ku bi awayekî dostane hatibû çareser kirin. Keyê Ahhiyawayî wekî wekhev (“birayê min”) tê navnîş kirin. Nameya Mîlawata (nêz. 1240-1220 BZ) nîşan dide ku keyê Hîtîtî Tudhaliya IV ji vasalê xwe (keyê Mîrayê) daxwaz dike ku Walmu, keyê Wîlûsayê yê ji textê daketî û pro-Hîtîtî, ji bo ji nû ve bicîhkirinê bişîne. Di vê demê de Ahhiyawa wekî hêzeke رو به زوال xuya dike. Her çend ev metn hebûna Wîlûsayê, girîngiya wê, û têkilî/aloziyên bi Ahhiyawayê re piştrast dikin jî, ew “Şerê Troyayê” yê ku Homeros teswîr kiriye, venabêjin. Behsa dorpêçkirineke deh salan, Helen, an hevbendiyeke pan-Akayî ya ku ji ber van sedeman êrîşî Wîlûsayê dike, tune.

Metnên Hîtîtî perspektîfeke girîng a ne-Yewnanî û hevdem a Serdema Bronzê peyda dikin ku Wîlûsayê (Troyayê) di çarçoveya siyasî ya berfirehtir a Anatolyayê de bi cih dike. Ew cîhaneke hevalbendiyên guherbar, têkiliyên vasalî, pevçûnên herêmî, û danûstandinên dîplomatîk eşkere dikin, ku ji vegotina epîk pir tevlihevtir û kêm lehengî ye. Têkiliyên zimanî (Wîlûsa/Wilios, Taruisa/Troia, Alaksandu/Alexandros, Apaliunas/Apollo) pir pêşniyarî girêdaneke di navbera tomarên Hîtîtî û kevneşopiya Homerîk de ne, lê ew her weha pêvajoya veguherîna mîtolojîk jî ronî dikin. Nav û cîh dibe ku werin bîranîn, lê rolên wan û vegotinên li dora wan dikarin di kevneşopiya devkî de bi awayekî berbiçav werin guhertin da ku li gorî armancên çandî û wêjeyî yên cihêreng bicivin.

C. Tabloyên Linear B û Sînorên Wan

Tabloyên Linear B yên Yewnaniya Mîkenî (ji qesrên wekî Pylos, Knossos, Mîkenê) tomarên îdarî û aborî yên şaristaniya Mîkenî peyda dikin. Ew delîlên rêxistineke siyasî û leşkerî ya tevlihev a ku dikare seferên mezin organîze bike, pêşkêş dikin. Hin navên Homerîk, wek Axîlês (a-ki-re-u), li ser tabloyan xuya dikin, her çend gelek caran behsa kesên asayî (mînak, şivan) dikin ne ku lehengên epîk. Lêbelê, tabloyên Linear B bi giranî envanter û lîsteyên îdarî ne (diyarî, personel, kelûpel). Ew wêjeya vegotinê, salnameyên dîrokî, an vegotinên rasterast ên bûyerên wekî Şerê Troyayê nagirin. Naveroka wan ji bo piştrastkirina vegotina Şerê Troyayê bi xwe rasterast ne alîkar e.

Hebûna Linear B li Yewnanistana Mîkenî xwendin û nivîsandinê nîşan dide, lê bikaranîna wê ya taybetî ji bo armancên îdarî pêşniyar dike ku çîrokbêjiya epîk di vê heyamê de dibe ku kevneşopiyeke devkî mabûya. Ev ramana ku sagayên Şerê Troyayê, heke di bûyerên Serdema Bronzê de kokên wan hebin, bi sedsalan bi devkî hatine veguhestin û veguherandin berî ku ji hêla Homeros ve werin tomar kirin, xurt dike. Her çend delîlên rasterast ên Şerê Troyayê peyda nekin jî, tabloyên Linear B di derbarê avahiya civakî-aborî, rêveberiya çavkaniyan, û kapasîteya leşkerî ya potansiyel a cîhana Mîkenî de, ku “Yewnaniyên” efsaneya Şerê Troyayê ne, konteksteke bêhempa pêşkêş dikin. Ev alîkariya nirxandina pêbaweriya şaristaniyeke weha dike ku seferên mezin ên derveyî welat organîze bike.

D. Rewşa Giştî ya Akademîk a Heyî

Li ser dîrokîbûna Şerê Troyayê lihevkirineke teqez tune; hin lêkolîner pirsê wekî bêbersiv dihesibînin. Kêm lêkolîner niha bawer dikin ku bûyerên epîk ên taybet (bi taybetî destwerdana xwedayî) rastiyeke dîrokî ne. Lêbelê, kêm kes jî îdîa dikin ku çîrok bi tevahî ji bîranînên serdema Mîkenî bêpar e. Nêrîna serdest ber bi “kernelekî dîrokî” an “bîranîneke hevgirtî” ya gelek pevçûnên Serdema Bronzê, talan, an koçberiyan ve diçe, ku bi sedsalan kevneşopiya devkî hatiye xemilandin. Delîlên arkeolojîk ên ji Troyayê (bi taybetî VIIa) û metnên Hîtîtî wekî mifte têne hesibandin, her çend şîrove cihêreng bin jî. Korfmann argû kir ku “ihtimaleke mezin heye ku di dawiya Serdema Bronzê de li Troyayê û derdora wê gelek pevçûnên çekdarî qewimîbin”.

Kêmbûna lihevkirineke teqez, tevî lêkolînên berfireh, kêmasiyên xwerû yên şîrovekirina mîtên kevnar û tomarên dîrokî/arkeolojîk ên perçekirî nîşan dide. “Şerê Troyayê” dibe ku di cîhekî de hebe ku mît, bîranîn û dîrok bi awayekî bêveqetandinî bi hev ve girêdayî ne. Fokusa zanistî ji hewldana îsbatkirina Îlyadayê wekî dîroka rastîn ber bi têgihiştina têkiliya tevlihev a di navbera vegotina epîk, rastiyên arkeolojîk ên Serdema Bronzê ya Dereng, û pêvajoyên bîranîna çandî û mîtos-çêkirinê ve guheriye.

Tablo 2: Belgeyên Nivîskî yên Hîtîtan Derbarê Wîlûsa/Ahhiyawayê de

Navê Belgeyê	Dîrok (nêz. BZ)	Keyaniya Hîtît (Key)	Aliyên Peywendîdar	Naveroka Sereke ya Peywendîdar bi Wîlûsa/Ahhiyawa	Girîngî ji bo Nîqaşa Şerê Troyayê
Tomarên Tudhaliya I/II (Serhildana Assuwa)	nêz. 1400	Tudhaliya I/II	Wîlûsiya (Wîlûsa), Taruisa, Hevbendiya Assuwa, Ahhiyawa (dibe)	Wîlûsiya wekî beşek ji Hevbendiya Assuwa ya ku li dijî Hîtîtan serî hildaye tê binav kirin. Taruisa cuda tê binav kirin. Dibe ku Ahhiyawa piştgirî dabe serhildanê.	Nasnameya Wîlûsa/Taruisa bi Troya/Troadê re û têkiliya wê ya destpêkê bi pevçûn û dibe ku bi Ahhiyawayê re.
Peymana Alaksandu	nêz. 1280	Muwatalli II	Alaksandu yê Wîlûsayê, Hîtît	Wîlûsa dibe dewleteke vasal a Hîtîtan. Alaksandu (wek Alexandros/Parîs) û Apaliunas (wek Apollo) wekî şahidên xwedayî yên Wîlûsayê têne binav kirin.	Navên ku bi efsaneya Troyayê re têkildar in (Alaksandu, Apaliunas) di çarçoveyeke dîrokî de derdikevin pêş. Wîlûsa wekî keyaniyeke girîng a herêmî tê nîşandan.
Nameya Manapa-Tarhunta	nêz. 1295	Muwatalli II (dibe)	Manapa-Tarhunta (Keyê Welatê Çemê Sehayê), Piyamaradu, Wîlûsa	Behsa bêîstîqrariya li Wîlûsayê dike ku hewcedarî bi destwerdana leşkerî ya Hîtîtan heye. Çalakiyên Piyamaradu, serhildêrekî ku dibe ku ji hêla Ahhiyawayê ve hatibe piştgirî kirin, li herêmê aloziyê derdixe.	Delîlên pevçûn û bêîstîqrariyê li rojavayê Anatolyayê ku Wîlûsa û dibe ku Ahhiyawa jî tê de beşdar bûne.
Nameya Tawagalawa	nêz. 1250	Hattusili III (dibe)	Keyê Hîtît, Keyê Ahhiyawayê, Piyamaradu, Wîlûsa	Keyê Hîtît ji keyê Ahhiyawayê (ku wekî “birayê min” tê binav kirin) alîkariyê dixwaze ji bo kontrolkirina Piyamaradu. Behsa nakokiyeke berê ya li ser Wîlûsayê dike ku bi awayekî dostane hatiye çareser kirin.	Têkiliyên rasterast ên dîplomatîk û carinan aloz di navbera Hîtît û Ahhiyawayê de li ser mijarên rojavayê Anatolyayê, di nav de Wîlûsa. Ahhiyawa wekî hêzeke girîng tê naskirin.
Nameya Mîlawata	nêz. 1240-1220	Tudhaliya IV	Keyê Hîtît, Keyê Mîrayê, Walmu yê Wîlûsayê	Keyê Hîtît ji vasalê xwe yê Mîrayê daxwaz dike ku Walmu, keyê Wîlûsayê yê ji textê daketî û pro-Hîtîtî, ji bo ji nû ve bicîhkirinê bişîne. Ahhiyawa di vê demê de wekî hêzeke رو به زوال xuya dike.	Berdewamiya bêîstîqrariyê li Wîlûsayê û hewldanên Hîtîtan ji bo domandina kontrolê. Kêmbûna bandora Ahhiyawayê. Ev name delîlên herî dawî yên dîrokî yên Wîlûsayê ne.

Ev tablo delîlên sereke yên nivîskî yên Hîtîtî bi awayekî birêkûpêk pêşkêş dike, û ji xwendevanan re hêsantir dike ku kronolojî, çarçove, û naveroka van belgeyên girîng û çawa ew bi kesayetî û polîtîkayên (Wîlûsa, Ahhiyawa) ku dibe ku bi efsaneya Şerê Troyayê ve girêdayî ne, fêm bikin.

VI. Çarçoveya Civakî-Aborî û Siyasî ya Serdema Bronzê ya Dereng li Ege û Anatolyayê

A. Şaristaniya Mîkenî û Împaratoriya Hîtîtan

Şaristaniya Mîkenî (nêzîkî 1600-1100 BZ) li Yewnanistana parzemînî û giravên Egeyê geş bû. Ew bi navendên qesrên kelehdar (Mîken, Pîlos, Tîrîns, Têbes) ku ji hêla keyan (wanax) ve dihatin birêvebirin, dihat nasîn. Civakeke hiyerarşîk bi elîteke şervan hebû. Aborî li ser bingeha çandinî, xwedîkirina ajalan, û bazirganiya deryayî ya berfireh (metalên wekî sifir û teneke, rûnê zeytûnê, şerab, seramîk, kelûpelên luks) bû. Ji bo rêveberiyê nivîsa Linear B dihat bikaranîn. Çandeke mîlîtarîst bi erebeyên şer û çekên bronzî hebû.

Împaratoriya Hîtîtan (nêzîkî 1600-1178 BZ) serweriya piraniya Anatolyayê û beşên Sûriyê dikir. Dewleteke burokratîk a navendîparêz bi paytexta Hattuşayê bû. Hêzeke leşkerî ya bi heybet bû, bi şerê erebeyan dihat nasîn. Bi rêya peymanan û hêza leşkerî kontrola li ser dewletên vasal ên li Rojavayê Anatolyayê (mînak, welatên Arzawa, Wîlûsa) diparast. Bi hêzên mezin ên din ên wekî Misrê re di dîplomasî û pevçûnê de bû (Şerê Kadeşê).

Strukturên siyasî yên dijber ên Mîkeniyan (dewletên qesrên perçekirî) û Hîtîtan (împaratoriya navendîparêz) têkilî û warên bandora wan li Ege û Anatolyayê şekil dan. Ev cudahiya xwerû dibe ku beşdarî bêîstîqrarî û pêşbaziya li herêmên wekî Rojavayê Anatolyayê bûbe ku berjewendiyên wan li hev diciviyan. Herdu şaristanî bi giranî bi bazirganiya dûr û dirêj ve girêdayî bûn ji bo madeyên xam ên bingehîn (bi taybetî metalên ji bo bronzê) û kelûpelên luks, ku kontrola rêyên bazirganiyê û deverên dewlemend ên çavkaniyan dikir ajokarek sereke yê siyaseta derve û pevçûna potansiyel.

B. Keyaniyên Anatolyaya Rojava (mînak, Arzawa)

Rojavayê Anatolyayê warê gelek keyanî û hevbendiyên piçûktir bû, ku gelek caran ji hêla Hîtîtan ve bi giştî wekî welatên Arzawa dihatin binav kirin. Di nav van de dewletên wekî Welatê Çemê Sehayê, Mîra, û Wîlûsa (Troya) hebûn. Van hebûnan têkiliyên tevlihev bi Împaratoriya Hîtîtan re hebûn, gelek caran wekî dewletên vasal ên bi peymanan girêdayî, lê her weha meyla serhildanê jî dikirin (Serhildana Assuwa ya ku Wîlûsiya tê de beşdar bû). Ew her weha di bin bandor û destwerdana Ahhiyawayê (Mîkenî) de bûn. Piyamaradu, şerkerê herêmî, li herêmê bêîstîqrariyeke girîng derxist, carinan bi piştgiriya Ahhiyawayî.

Rojavayê Anatolyayê “herêmeke perçebûyî” ya siyasî û nîqaşî bû di navbera Împaratoriya Hîtîtan û qada bandora Mîkenî de. Dilsoziya serwerên herêmî gelek caran şilav bû, ku dibû sedema pevçûnên dûbare, serhildan, û destwerdanên ji hêla hêzên mezin ve. Ev hawîrdora bêîstîqrar û pevçûnî ya li Rojavayê Anatolyayê, ku Wîlûsa (Troya) tê de cih digirt, çarçoveyeke dîrokî ya pêbawer ji bo efsaneyên şerên mezin ên herêmî peyda dike, ku dibe ku di dawiyê de di vegotina Şerê Troyayê de hatibin berhev kirin an xemilandin.

C. Dînamîkên Pevçûnê yên Serdemê: Talan, Kontrolkirina Rêyên Bazirganiyê û Têkoşînên Hêzê

Serdema Bronzê ya Dereng bi gelek dînamîkên pevçûnê dihat nasîn. Talan û êrîşên ji bo destxistina çavkaniyan (metal, dewar, kole) gelemperî bûn. Kontrolkirina rêyên bazirganiyê yên stratejîk, wek Dardanel (Hellespont) ku Troyayê serweriya wê dikir, ji bo hêzên Mîkenî û Hîtîtî yên ku bi bazirganiya Deryaya Reş re eleqedar bûn, pir girîng bû. Pêşbaziya ji bo serweriya herêmî di navbera hêzên mezin (Mîkenî, Hîtîtî) û vasalên wan de gelemperî bû. Serhildanên navxweyî û têkoşînên ji bo desthilatdariyê di nav keyaniyên piçûktir de jî bêîstîqrariyê zêde dikirin. Di dawiya serdemê de, tevgerên “Gelên Deryayî” û koçberiyên din li seranserê Rojhilata Navîn a Deryaya Sipî hilweşîn û wêraniyeke mezin çêkir, ku beşdarî hilweşîna gelek şaristaniyan bû, di nav de Împaratoriya Hîtîtan û navendên qesrên Mîkenî.

Motîvasyonên aborî, wek kontrolkirina bazirganiya metalan (sifir û teneke ji bo bronzê krîtîk bûn) , dibe ku di pevçûnên Serdema Bronzê ya Dereng de roleke navendî lîstibin. Troyaya stratejîk, ku li devê Dardanelê ye, dibe ku ji ber kontrola wê ya li ser vê rêya bazirganiyê ya girîng bûbe hedef. Efsaneya Şerê Troyayê, her çend li ser revandina Helenê hûr dibe jî, dibe ku bi awayekî alegorîk van têkoşînên bingehîn ên ji bo çavkanî û serweriya bazirganiyê nîşan bide. Çîrokên talan û dewlemendiya Troyayê di efsaneyê de dibe ku bîranînên serkeftinên aborî yên bajêr û xwesteka hêzên din ji bo destxistina wê dewlemendiyê nîşan bidin. Hilweşîna berfireh a ku di dawiya Serdema Bronzê de li seranserê herêma Egeyê û Anatolyayê tê dîtin, di nav de hilweşîna Troya VIIa, çarçoveyeke giştî ya krîz û pevçûnê peyda dike ku dibe ku tê de gelek “Şerên Troyayê” yên piçûktir qewimîbin, ku paşê di bîranîna çandî de bûne yek vegotineke epîk a mezin.

VII. Bandora Çandî ya Şerê Troyayê: Ji Kevneşopiyê Heta Îro

A. Di Wêje û Hunerê de Şerê Troyayê

Efsaneya Şerê Troyayê bandoreke kûr û mayînde li ser wêje û hunera Rojava û Rojhilata Navîn kiriye. Ji destanên Homeros û Çerxa Epîk bigire heya trajediyên Yewnanî yên Aeschylus, Sophocles û Euripides, çîrokên şer û lehengên wê bêhejmar berhem îlhama xwe jê girtine. Di serdema Romayê de, Aeneid a Vîrgîl çîroka Aeneasê Troyayî û damezrandina Romayê vegot, û bi vî awayî mîrateya Troyayê bi nasnameya Romayî ve girêda. Di Serdema Navîn de, tevî ku gihîştina metnên orîjînal ên Homeros kêm bû jî, efsaneyên Troyayê di wêjeya Ewropî de berdewam kirin, û nivîskarên wek Benoît de Sainte-Maure û Joseph of Exeter kevneşopiya ji nû ve şîrovekirina mîtan domandin.

Di hunerê de, dîmenên ji Şerê Troyayê ji serdema kevnar ve mijareke populer bûne. Vazoyên Yewnanî, freskên Romayî, û sarkofagan gelek caran bûyerên wekî Dadweriya Parîs, revandina Helenê, şerên di navbera lehengan de, Hespê Troyayê, û talankirina bajêr teswîr dikirin. Mînak, vazoya Mykonosê Hespê Troyayê nîşan dide , û freskeke ji Pompeiîyê dîmena Troyayiyan ku Hespê Darîn dikişînin nav bajêr teswîr dike. Di serdema Ronesansê û Barokê de, hunermendên wek Botticelli û Rubens dîmenên ji Şerê Troyayê, bi taybetî Dadweriya Parîs û çîroka Helenê, kişandin. Mînak, Peter Paul Rubens gelek guhertoyên Dadweriya Parîs çêkirine. Di serdema Neoklasîk de, hunermendên wek Jacques-Louis David û Antonio Canova ji mijarên klasîk, di nav de yên ji Şerê Troyayê, îlhama xwe girtin, û li ser mijarên lehengî û fedakariyê sekinîn. Di hunera nûjen û hevdem de jî, Şerê Troyayê berdewam dike ku bibe çavkaniya îlhama, û hunermend mijar û kesayetiyên wê ji nû ve şîrove dikin da ku li ser pirsgirêkên hevdem rawestin. Mînak, Eleanor Antin guhertoyeke nûjen a Dadweriya Parîs çêkiriye ku tê de Venus tivingeke otomatîk hildigire.

Bandora berfireh û cihêreng a Şerê Troyayê li ser wêje û hunerê li seranserê dîrokê, ne tenê populerbûna wê ya mayînde, lê her weha kapasîteya wê ya ji bo ji nû ve şîrovekirin û adaptekirina li gorî çarçoveyên çandî û estetîk ên cihêreng nîşan dide. Her serdemekê li gorî nirx û fikarên xwe nêzîkî efsaneyê bûye, û bi vî awayî dewlemendî û tevliheviya wê zêde kiriye. Ev adaptasyona domdar nîşan dide ku mijarên bingehîn ên şer – evîn, xiyanet, rûmet, şer, û windahî – xwedî girîngiyeke gerdûnî ne.

B. Bandora li ser Felsefe û Nasnameya Çandî

Vebêjeya Şerê Troyayê, bi taybetî wekî ku di destanên Homeros de tê pêşkêş kirin, bandoreke kûr li ser ramana felsefî ya Rojava û avakirina nasnameyên çandî di şaristaniyên cihêreng de kiriye. Mijarên wekî qeder li hember îradeya azad, cewhera lehengiyê, destwerdana xwedayî, edalet, rûmet, û etîka şer (mînak, xezeba Axîlês, qurbankirina Îfîgeniayê, reftara li hember dijminan) ji hêla fîlozofên Yewnanî yên kevnar ve hatine nîqaş kirin û şîrove kirin. Platon, di Komara xwe de, rexne li teswîra Homeros a xwedayan û lehengan girt, û argû kir ku ew ji bo perwerdehiya welatiyên îdeal ne guncan in ji ber ku ew xwedayan wekî neexlaqî û lehengan wekî kesên ku ji hêla hestên xwe ve têne birêvebirin nîşan didin. Arîstoteles, di Poetîka xwe de, Îlyadayê wekî mînakeke trajediyê ya baş nirxand, û li ser avahiya wê ya vegotinê û teswîra karakteran sekinî. Fîlozofên Stoîkî paşê mijarên Homerîk ên qeder, erk, û sebrê ji nû ve şîrove kirin, û argû kirin ku divê mirov li gorî aqil bijî û qedera xwe qebûl bike.

Efsaneya Şerê Troyayê di avakirina nasnameyên çandî û mîtên neteweyî de jî roleke girîng lîstiye. Ji bo Yewnaniyan, serkeftina di Şerê Troyayê de bû çavkaniya serbilindiyê û beşek ji nasnameya wan a hevpar. Mîta Aeneas, ku ji Troyaya ketî direve û dibe bav û kalê Romayiyan, ji bo Romayê nasnameyeke lehengî û girêdaneke bi rabirdûya epîk re peyda kir, û desthilatdariya Augustus rewa kir. Di Serdema Navîn a Ewropayê de, gelek xanedan û netewe îdîa dikirin ku ew ji lehengên Troyayî neviyên xwe ne, û bi vî awayî ji bo desthilatdariya xwe bingeheke dîrokî û prestîjeke kevnar ava dikirin. Ev “genealojiyên Troyayî” ji bo rewakirina hêz û avakirina nasnameyeke Ewropî ya hevpar a ku li ser mîrateyeke klasîk a hevpar ava bûye, xizmet dikirin.

Vekolîna domdar a mijarên etîkî û felsefî yên ku di Şerê Troyayê de hatine bicîh kirin, û her weha bikaranîna wê ya dûbare di avakirina nasnameyên çandî de, şiyana efsaneyê ya ji bo peydakirina çarçoveyekê ji bo têgihiştina rewşa mirovî û cihê civakan di dîrokê de nîşan dide. Mijarên rûmet, qeder, xezeb, û lêgerîna li nemiriyê bi rêya kiryarên lehengî, ku di Îlyadayê de bi awayekî berbiçav têne vekolîn , di seranserê dîroka ramana Rojava de bi awayên cihêreng hatine nîqaş kirin û ji nû ve hatine nirxandin.

VIII. Nêrînên Akademîk ên Kurdî û Kevneşopiyên Epîk ên Anatolî yên Berawirdî

Her çend lêkolînên rasterast ên Kurdî yên li ser Şerê Troyayê bi xwe di nav çavkaniyên berdest de bi berfirehî nehatibin dîtin jî, lêkolînên li ser folklor, mîtolojî û kevneşopiyên epîk ên Kurdî dikarin çarçoveyeke berawirdî ya balkêş pêşkêş bikin. Zanyarên Kurd ên wek Heciyê Cindî, Ordîxanê Celîl, Celîlê Celîl, û Mele Mehmûdê Bazîdî xebatên girîng li ser berhevkirin û analîzkirina folklor û wêjeya devkî ya Kurdî kirine. Van xebatan dewlemendiya kevneşopiyên epîk ên Kurdî, ku gelek caran mijarên lehengî, têkoşîna li dijî zilmê, û girîngiya rûmet û dilsoziyê vedikolin, eşkere dikin.

Mîtolojiya Kurdî, ku kokên wê di kevneşopiyên kevnar ên Anatolî, Mezopotamî û Îndo-Ewropî de ne , xwedî kesayetiyên mîtolojîk ên wek Kawayê Hesinkar e, ku li dijî padîşahê zalim Zahhak serî hildide – çîrokeke ku bi motîfên berxwedan û azadiyê yên ku di gelek kevneşopiyên epîk ên cîhanê de têne dîtin, rezonansê dike. Her weha, hebûna موجوداتên mîtolojîk ên wek Şahmaran û Sîmir di folklora Kurdî de girêdanên bi mîtolojiyên din ên Rojhilata Nêzîk û Îranî re nîşan dide. Lêkolînên berawirdî yên li ser destanên Kurdî (wek Memê Alan, Siyabend û Xecê, Kela Dimdimê) û destanên Anatolî yên kevnar an jî yên Homeros dikarin wekheviyên tematîk an arketîpên karakteran eşkere bikin, û têgihiştineke kûrtir li ser hawîrdora çandî ya hevpar a ku ev vegotin jê derketine, peyda bikin. Mînak, teza Kadir Sönmez a li ser destana Memê Alan bi referansa li destanên cîhanê, di nav de Îlyada û Odîseya, çarçoveyeke berawirdî bikar tîne.

Lêkolînên li ser folklora Kurdî, wek yên ku ji hêla Heciyê Cindî û Celîlê Celîl ve hatine kirin, bi giranî li ser berhevkirin û weşandina tekstan sekinîne, û hêmana analîtîk a van lêkolînan hîn jî têrê nake. Lêbelê, ev berhemên berhevkirî bingehek zexm ji bo lêkolînên berawirdî yên paşerojê yên ku dikarin têkiliyên di navbera kevneşopiyên epîk ên Kurdî û yên Anatolî/Egeyî yên kevnar de ronî bikin, peyda dikin. Çîrokên gelêrî yên Kurdî, wekî ku di xebata Emînê Evdal de tê dîtin , û vekolînên li ser mîtolojiya Kurdî dikarin motîf û arketîpên ku bi yên di mîtolojiyên kevnar ên Rojhilata Nêzîk de, ku çarçoveya çandî ya berfireh a ku efsaneyên wekî Şerê Troyayê jê derketine pêk tînin, re parve dikin, eşkere bikin.

IX. Encam: Mîrateya Bêdawî ya Şerê Troyayê

Şerê Troyayê, ku di navbera sînorên efsane û dîrokê de ye, wekî yek ji vegotinên herî bi bandor û mayînde yên şaristaniya Rojava û Rojhilata Navîn dimîne. Wekî ku di vê vekolîna berfireh de hate dîtin, girîngiya wê ji tenê bûyereke leşkerî ya gumanbar wêdetir diçe. Ew di serî de çîrokek e – çîrokeke ku bi hezar salan bi rêya destanên Homeros, Çerxa Epîk, trajediyên Yewnanî, û Aeneida Vîrgîl hatiye vegotin û ji nû ve hatiye şîrove kirin. Ev pirrengiya çavkaniyan nîşan dide ku Şerê Troyayê ne vegotineke yekpare bû, lê kevneşopiyeke dînamîk bû ku li gorî hewcedariyên çandî û siyasî yên serdemên cihêreng dihate adaptekirin.

Lêgerîna li Troyaya dîrokî, ji kolandinên destpêkê yên Schliemann heya lêkolînên nûjen ên Korfmann li Hîsarlikê, bi xwe bûye çîrokeke arkeolojîk a balkêş. Vedîtinên li tebeqeyên Troya VI û bi taybetî Troya VIIa – bi kelehên xwe yên bi heybet, bajarê jêrîn ê berfireh, û delîlên hilweşîna bi şer – çarçoveyeke pêbawer ji bo pevçûneke mezin a Serdema Bronzê peyda dikin. Lêbelê, delîlên arkeolojîk, her çend balkêş bin jî, bi serê xwe nikarin vegotina Homeros bi tevahî piştrast bikin. Metnên Hîtîtî, ku behsa Wîlûsa (Troya) û têkiliyên wê yên aloz bi Ahhiyawayê (Yewnaniyên Mîkenî) re dikin, qatek din a dîrokî li ser mijarê zêde dikin, lê ew jî şerekî deh salan ê epîk wekî ku di Îlyadayê de tê teswîr kirin, venabêjin. Ji ber vê yekê, nîqaşa li ser dîrokîbûna Şerê Troyayê berdewam dike, û lihevkirina giştî ya akademîk ber bi wê ve diçe ku efsane dibe ku li ser bingeha bîranîneke hevgirtî ya gelek pevçûnên herêmî yên Serdema Bronzê ya Dereng be, ku bi sedsalan di nav kevneşopiya devkî de hatiye xemilandin û veguherandin.

Çarçoveya civakî-aborî û siyasî ya Serdema Bronzê ya Dereng, bi şaristaniyên Mîkenî û Hîtîtî yên bi hêz, keyaniyên Anatolî yên hevrik, û têkoşînên ji bo kontrolkirina rêyên bazirganiyê û çavkaniyan, hawîrdoreke ku tê de pevçûnên mezin mimkun bûn, nîşan dide. Dînamîkên pevçûnê yên vê serdemê – talan, şerên ji bo serweriyê, û bêîstîqrariya siyasî – dibe ku di vegotina Şerê Troyayê de bi awayekî alegorîk an jî wekî bîranînên guherî hatibin nîşandan.

Di dawiyê de, mîrateya herî girîng a Şerê Troyayê di bandora wê ya kûr û mayînde ya li ser çand, wêje, huner, felsefe û nasnameyê de ye. Mijarên wê yên gerdûnî yên rûmet, qeder, xezeb, lehengî, êş, û lêgerîna li wateyê di rûyê mirinê de, bi hezar salan e ku mirovatiyê dîl girtine û berdewam dikin ku îlhama nifşên nû bidin. Ji bo lêkolînerên Kurd, vekolîna kevneşopiyên epîk ên Anatolî û Rojhilata Navîn, di nav de yên Kurdî, di çarçoveyeke berawirdî de dikare têgihiştinên nû li ser kokên hevpar û taybetmendiyên cihêreng ên van vegotinên bingehîn pêşkêş bike. Şerê Troyayê, çi efsane be, çi dîrok be, an jî tevliheviyek ji herduyan be, dê wekî çîrokeke ku em jê fêr dibin, jê pirs dikin, û pê re mezin dibin, bimîne.

WERGIRTÎ

1. Trojan War | Myth, Characters, & Significance – Britannica, https://www.britannica.com/event/Trojan-War 2. Trojan War – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Trojan_War 3. Homer and the epic poems the Iliad and the Odyssey – Britannica, https://www.britannica.com/summary/Homer-Greek-poet 4. Historical context and Trojan War background | Epic and Saga Class Notes – Fiveable, https://library.fiveable.me/epic-and-saga/unit-3/historical-context-trojan-war-background/study-guide/srC1XfY3zdozPkDz 5. Trojan War cycle | Greek Tragedy Class Notes | Fiveable, https://library.fiveable.me/greek-tragedy/unit-4/trojan-war-cycle/study-guide/monpPiMep1QB65wl 6. Trojan War in literature and the arts – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Trojan_War_in_literature_and_the_arts 7. Aeneid by Virgil | EBSCO Research Starters, https://www.ebsco.com/research-starters/literature-and-writing/aeneid-virgil 8. Troy and the Trojan War: The Archaeology of an Epic: Home – Subject Guides, https://libraryguides.binghamton.edu/epicarchaeology 9. Major Events in the Trojan War – ThoughtCo, https://www.thoughtco.com/sequence-major-events-in-trojan-war-112868 10. Ancient Troy: The city and the legend of the Trojan War | Live Science, https://www.livescience.com/38191-ancient-troy.html 11. ️Greek and Roman Myths Unit 9 – The Trojan War: Epic Conflict and Aftermath – Fiveable, https://library.fiveable.me/greek-and-roman-myths/unit-9 12. Homer’s Iliad – Ancient Greece for Kids – Ducksters, https://www.ducksters.com/history/ancient_greece/iliad.php 13. Trojan War – World History Encyclopedia, https://www.worldhistory.org/Trojan_War/ 14. The Trojan War: Main Characters, https://tdps.berkeley.edu/sites/default/files/trojan_war_characters.pdf 15. Odysseus in the Trojan War – Greek & Roman Mythology – Homer, http://www2.classics.upenn.edu/myth/php/homer/index.php?page=odywar 16. The tale of Troy in art | Art UK, https://artuk.org/discover/stories/the-tale-of-troy-in-art 17. Heroes and the Homeric Iliad, https://www.uh.edu/~cldue/texts/introductiontohomer.html 18. http://www.lycoming.edu, https://www.lycoming.edu/schemata/pdfs/maneval_trojan_war.pdf 19. Kingdoms of Anatolia – Troy / llium (Wilusa?) – The History Files, http://www.historyfiles.co.uk/KingListsMiddEast/AnatoliaTroy.htm?mobile-app=true&theme=false 20. Discovery of Troy – World History Encyclopedia, https://www.worldhistory.org/article/2196/discovery-of-troy/ 21. Troy: excavation – Livius.org, https://www.livius.org/articles/place/troy/ 22. Troy | Turkish Archaeological News, https://turkisharchaeonews.net/site/troy 23. The Greek Age of Bronze – trojan war, https://www.salimbeti.com/micenei/war.htm 24. Was There a Trojan War? – Archaeology Magazine Archive, https://archive.archaeology.org/0405/etc/troy.html 25. Late Bronze Age Troy – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Late_Bronze_Age_Troy 26. The Trojan War #3: Bronze Age evidence – Kiwi Hellenist, http://kiwihellenist.blogspot.com/2016/09/the-trojan-war-3-bronze-age-evidence.html 27. A New Suggested Site for Troy (Yenibademli Höyük) – Athens Journal, https://www.athensjournals.gr/history/2022-8-1-4-Smith.pdf 28. Trojan War: the archaeology of a story – The Past, https://the-past.com/feature/the-archaeology-of-a-story/ 29. The Trojan War Unearthed: An Exploration of Literary Sources and Archaeological Discoveries – NAVEEN SHODH SANSAR, https://nssresearchjournal.com/ManageCurrentEditions/DownloadArticle/pzPtiNE9YYIssk 30. Historicity of the Iliad – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Historicity_of_the_Iliad 31. Myth meets reality at Troy: 5 discoveries that redefine the legendary city – Türkiye Today, https://www.turkiyetoday.com/culture/myth-meets-reality-at-troy-5-discoveries-that-redefine-the-legendary-city-102273/ 32. Homer Composes the Iliad | EBSCO Research Starters, https://www.ebsco.com/research-starters/literature-and-writing/homer-composes-iliad 33. Wilusa – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Wilusa 34. The Trojan War and the Battle of Troy: Did the Trojan war and the …, https://nuttersworld.com/civilisations-that-collapsed/trojan-war-siege-of-troy/ 35. Bronze Age Greece and the Mycenaean civilization | Epic Poetry of Homer and Virgil Class Notes | Fiveable, https://library.fiveable.me/epic-poetry-homer-and-virgil/unit-2/bronze-age-greece-mycenaean-civilization/study-guide/aUYOc7pvtjOlwsdT 36. The Aegean Bronze Age | Request PDF – ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/313385768_The_Aegean_Bronze_Age 37. MASt Fall 2024 Report – Classical Continuum, https://continuum.fas.harvard.edu/mast-fall-2024-report/ 38. Late Bronze Age Socio-Economic and Political Organization, and the Hellenization of Cyprus – Athens Journal, https://www.athensjournals.gr/history/2017-3-1-1-Orphanides.pdf 39. Ep. 018 – The Beginning of the End | The Maritime History Podcast, https://maritimehistorypodcast.com/ep-018-the-beging-of-the-end/ 40. Late Bronze Age collapse – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Late_Bronze_Age_collapse 41. Bronze Age in Anatolia – Ancient Civilizations of Anatolia – LibGuides at Koç University, https://libguides.ku.edu.tr/anatoliancivilizations/bronzeageanatolia 42. Ep. 017 – Black Ships on Trojan Shores | The Maritime History Podcast, https://maritimehistorypodcast.com/ep-017-black-ships-on-trojan-shores/ 43. The Trojan War Summary PDF | Barry S. Strauss – Bookey, https://www.bookey.app/book/the-trojan-war 44. ANATOLIAN-BALKAN INTERACTIONS DURING THE LATE BRONZE AND EARLY IRON AG – Knowledge UChicago – The University of Chicago, https://knowledge.uchicago.edu/record/2681/files/GamaSosa_uchicago_0330D_15492.pdf 45. 1177.C – Scanned using Book ScanCenter 5022 – Princeton University, https://risk.princeton.edu/img/Historical_Collapse_Resources/Cline_1177_prologue_ch_5.pdf 46. Collapse of the Bronze Age Aegean | Oxford Classical Dictionary, https://oxfordre.com/classics/display/10.1093/acrefore/9780199381135.001.0001/acrefore-9780199381135-e-8241?d=%2F10.1093%2Facrefore%2F9780199381135.001.0001%2Facrefore-9780199381135-e-8241&p=emailAc.soRaNweEpY 47. http://www.eiu.edu, https://www.eiu.edu/historia/Yangas2015.pdf 48. The Trojan War’s Impact on Classical and European Literature …, https://cards.algoreducation.com/en/content/RcJETftx/trojan-war-literature-impact 49. The Aeneid: A Comprehensive Summary of Virgil’s Epic Masterpiece | Galaxy.ai, https://galaxy.ai/youtube-summarizer/the-aeneid-a-comprehensive-summary-of-virgils-epic-masterpiece-esBcq187jCw 50. The myth of the Trojan War | British Museum, https://www.britishmuseum.org/blog/myth-trojan-war 51. Trojan War – (Ancient Mediterranean) – Vocab, Definition, Explanations | Fiveable, https://library.fiveable.me/key-terms/ancient-mediterranean/trojan-war 52. Iliad Themes: Major Themes Explained – StudySmarter, https://www.studysmarter.co.uk/explanations/greek/greek-literature/iliad-themes/ 53. The Contest between Homer and Plato and the Homeric Education on the Gods (Chapter 1) – Homer and the Tradition of Political Philosophy – Cambridge University Press, https://www.cambridge.org/core/books/homer-and-the-tradition-of-political-philosophy/contest-between-homer-and-plato-and-the-homeric-education-on-the-gods/09C3409FD03EE885CD563DB644E87941 54. The God of Strangers: Plato’s Appropriation of Homer’s Odyssey in the Sophist, https://classics-at.chs.harvard.edu/the-god-of-strangers-platos-appropriation-of-homers-odyssey-in-the-sophist/ 55. Aristotle, Poetics, section 1459b, https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0056%3Asection%3D1459b 56. Literature and Philosophy in Classical Athens | Ancient Greece Class Notes – Fiveable, https://library.fiveable.me/ancient-greece/unit-6/literature-philosophy-classical-athens/study-guide/6ETCNKgtVt9L8loj 57. The myth of Aeneas and Rome’s founding | Epic Poetry of Homer and Virgil Class Notes, https://library.fiveable.me/epic-poetry-homer-and-virgil/unit-13/myth-aeneas-romes-founding/study-guide/BOEUWwPatlwYmQVx 58. Famed Communities: Trojan Origins, Nationalism, and the Question of Europe in Early Modern England – CUNY Academic Works, https://academicworks.cuny.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=3715&context=gc_etds 59. acikbilim.yok.gov.tr, https://acikbilim.yok.gov.tr/bitstream/handle/20.500.12812/263319/yokAcikBilim_10267384.pdf?sequence=-1&isAllowed=y 60. Heciyê Cindî – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Heciy%C3%AA_Cind%C3%AE 61. Ordîxanê Celîl – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Ord%C3%AExan%C3%AA_Cel%C3%AEl 62. Celîlê Celîl – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Cel%C3%AEl%C3%AA_Cel%C3%AEl 63. Mele Mehmûdê Bazîdî – Wîkîpediya, https://ku.wikipedia.org/wiki/Mele_Mehm%C3%BBd%C3%AA_Baz%C3%AEd%C3%AE 64. Emînê Evdal – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Em%C3%AEn%C3%AA_Evdal 65. Mîrza Mihemed / Mirza Pamat – Oral Tradition Journal, https://oraltradition.org/mirza-mihemed-mirza-pamat/ 66. Kurdish Epics In Terms of Topical and Thematic Features – DergiPark, https://dergipark.org.tr/en/pub/ijoks/article/1595895 67. Kurdish mythology – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Kurdish_mythology 68. Origin of the Kurds – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Origin_of_the_Kurds 69. Kurdish Mythology – Mythosphere, https://www.folklore.earth/culture/kurd/