Şoreşa Fransî (1789-1799)

Hilweşîna Monarşiya Mutleq, Avakirina Komarê û Belavbûna Fikrên Neteweperestî û Demokrasiyê

1. Pêşgotin: Şoreşa Fransî wekî Werçerxanek di Dîroka Ewropayê de

Şoreşa Fransî, ku di navbera salên 1789 û 1799an de qewimî, ne tenê di dîroka Fransayê de, lê di dîroka cîhanê de jî wekî yek ji werçerxên herî girîng tê pejirandin. Ev serdema aloziyê û veguherînê, dawî li sîstemên kevnar ên wekî monarşiya mutleq, sîstema feodal û îmtiyazên arîstokratîk anî û rê li ber serdemeke nû vekir ku tê de têgehên wekî mafên mirovan, serweriya gel û hemwelatîbûnê derketin pêş. Wekî ku di pirsa bingehîn de jî hate destnîşankirin, ev şoreş bû sedema hilweşandina monarşiya mutleq, avakirina komarê, û ya herî girîng, belavbûna fikrên wekî neteweperestî û demokrasiyê li seranserê Ewropayê û heta cîhanê. Şoreşa Fransî ne tenê bûyereke siyasî ya navxweyî ya Fransayê bû; ew di heman demê de bû katalîzatorek ji bo modernîteya siyasî ya cîhanî û ji nû ve pênasekirina têgehên netewe, hemwelatîbûn û mafên mirovan. Bandora wê ji sînorên Fransayê pir wêdetir çû, îlham da tevgerên şoreşgerî û reformxwaz li gelek welatan û ferhengokeke siyasî ya nû afirand ku hîn jî di roja me de deng vedide. Danezana Mafên Mirov û Hemwelatiyê, bi îdîaya xwe ya gerdûnî ya ku “Mirov azad û wekhev di mafan de tên dinê” , ne tenê ji bo Fransiyan, lê ji bo tevahiya mirovahiyê bû çavkaniya îlhamekê.

Armanca vê gotara akademîk ew e ku bi awayekî berfireh û kûr li ser sedemên bingehîn ên Şoreşa Fransî, pêşveçûna bûyerên sereke, kesayetên navdar ên ku rol lîstine, komên siyasî yên ku şoreş şekil dane, prensîbên bingehîn ên ku jê derketine, encamên wê yên li ser Fransayê û li qada navneteweyî, û herwiha mîrasa wê ya mayînde raweste. Ev gotar dê hewl bide ku têgihiştineke pir-alî ya vê bûyera dîrokî ya kompleks pêşkêş bike, bi taybetî ji bo xwendevanên akademîk ên Kurd. Çarçoveya demî ya sereke dê salên 1789-1799 bin, lê ji bo têgihiştineke kûrtir, dê amaje bi kokên şoreşê yên di Ancien Régime (Rejîma Kevin) de û bandorên wê yên demdirêj jî were kirin.

2. Tovên Şoreşê: Fransa li Beriya 1789an

Ji bo têgihiştina kûrahiya Şoreşa Fransî, pêwîst e ku mirov li rewşa Fransayê ya beriya sala 1789an binêre. Sîstema civakî, siyasî û aborî ya ku wekî Ancien Régime tê binavkirin, bi neheqî û bêîstîkrariya xwe, zemîneke guncaw ji bo teqîna şoreşgerî amade kiribû.

***Ancien Régime*: Avaniya Civakî, Siyasî û Aborî**

Civaka Fransî ya sedsala 18an bi awayekî hişk û hiyerarşîk li sê pileyan (bi Fransewî: états) hatibû dabeşkirin, ku her yek xwedî maf û îmtiyazên cuda bû.

Pileya Yekem (le clergé): Ev pile ji ruhbanî, ango endamên Dêra Katolîk pêk dihat. Tevî ku tenê dora 0.5% ji nifûsa giştî ya Fransayê pêk dianîn, xwediyê îmtiyazên mezin bûn. Nêzîkî 10% ji axa Fransayê di destê Dêrê de bû, û ew ji piraniya bacan muaf bûn. Dêr herwiha bacên xwe yên taybet (wekî dehyek) ji gel distandin û bandoreke mezin li ser perwerdehî û jiyana civakî hebû.
Pileya Duyem (la noblesse): Ev pile ji arîstokrasiyê, ango esilzadeyan pêk dihat. Ew jî beşeke biçûk a nifûsê (dora 1.5%) bûn, lê xwediyê beşeke mezin ji axê (nêzîkî 25%) û gelek îmtiyazên feodal bûn. Arîstokrat ji dayîna bacên rasterast ên wekî taille (baca axê) muaf bûn û postên herî girîng di artêş, hikûmet û dadgehan de ji wan re hatibûn veqetandin.
Pileya Sêyem (le tiers état): Ev pile piraniya mezin a nifûsê (nêzîkî 98%) pêk dianî û komeke pir cihêreng bû. Di nav Pileya Sêyem de burjuvazî (bazirgan, pîşesaz, parêzer, bijîjk), gundî (ku piraniya vê pileyê pêk dianîn), karkerên bajaran, û esnaf hebûn. Tevî cihêrengiya xwe, tiştê ku endamên Pileya Sêyem digihand hev ew bû ku ew ji îmtiyazên du pileyaên din bêpar bûn û barê herî giran ê bacan li ser milên wan bû. Bi taybetî burjuvaziya ku ji hêla aborî ve xurt dibû, ji bêparbûna xwe ya ji hêza siyasî nerazî bû û daxwaza guhertinên bingehîn dikir.

Di warê siyasî de, Fransa di bin desthilatdariya monarşiyeke mutleq de bû, ku Qral Louis XVI li ser text bû. Tê îdîakirin ku qral desthilata xwe rasterast ji Xwedê distîne (teoriya mafê îlahî yê qralan). Lêbelê, di pratîkê de, desthilata qral bi tevliheviya îmtiyazên herêmî, parlamanên (dadgehên bilind) parêzgehan, û saziyên îdarî, yasayî û dêrî yên cihêreng, ku gelek caran li ser hev diçûn, hatibû sînordarkirin. Sîstemek hemwelatîbûneke neteweyî ya yekgirtî tune bû; her kes wekî bindestê qral û endamê pile û parêzgeheke taybet dihat hesibandin.

Rewşa aborî ya Fransayê beriya şoreşê krîtîk bû. Sîstema bacê ne tenê neheq bû, lê di heman demê de bêkêrhatî bû û nikarîbû pêdiviyên dewletê yên zêde bibin pêşwazî bike. Xercên zêde yên qraliyetê, deynên ku ji ber tevlêbûna di şerên biha de (bi taybetî Şerê Serxwebûna Amerîkayê) kom bûbûn, û rêveberiya aborî ya qels, dewleta Fransî xistibû ber îflasê. Ancien Régime ne tenê sîstemeke neheq bû, lê di heman demê de ji hêla strukturî ve nikarîbû xwe reform bike. Berxwedana monarşiyê û çînên îmtiyazî li hemberî her hewldaneke reformê , ligel nerazîbûna kûr a gel, bi taybetî Pileya Sêyem a ku hem barê bacê hildigirt hem jî ji hêza siyasî bêpar bû , zexteke civakî ya mezin diafirand. Nekarîna sîstemê ya ji bo çareserkirina pirsgirêkên xwe yên bingehîn, yek ji sedemên sereke yên teqîna şoreşgerî bû.

Serdema Ronakbîriyê û Derketina Fikrên Nû

Sedsala 18an, ku wekî Serdema Ronakbîriyê jî tê zanîn, şahidiya derketin û belavbûna gelek fikrên nû yên felsefî, siyasî û civakî bû ku bandoreke kûr li ser Şoreşa Fransî kirin. Fîlozofên Ronakbîriyê, bi giringîdana aqil, zanist û mafên takekesî, bingeha rewşenbîrî ya ji bo rexnekirina Ancien Régime û xeyalkirina civakeke nû amade kirin.

Fîlozofên sereke yên wekî Jean-Jacques Rousseau, Voltaire, û Montesquieu bi berhem û fikrên xwe bandoreke mezin li ser ramana şoreşgerî kirin.

Jean-Jacques Rousseau: Bi têgehên xwe yên wekî “Peymana Civakî” û “vîna giştî” (volonté générale), Rousseau arguman dikir ku divê hikûmet li ser bingeha razîbûna gel be û divê xizmeta berjewendiyên giştî bike. Fikrên wî yên li ser serweriya gel û wekheviyê, bi taybetî di qonaxên radîkaltir ên Şoreşê de bibandor bûn.
Voltaire: Voltaire parêzvanekî bi hêz ê azadiya ramanê, azadiya axaftinê, û toleransa dînî bû. Wî bi tundî rexne li Dêra Katolîk û bêedaletiyên sîstema siyasî ya Fransî dikir. Fikrên wî yên li ser laîsîzmê û mafên takekesî di nav şoreşgeran de populer bûn.
Montesquieu: Di berhema xwe ya navdar “Ruhê Qanûnan” de, Montesquieu teoriya dabeşkirina hêzan (qanûndanîn, rêveberî, û dadwerî) pêşniyar kir wekî rêyek ji bo pêşîgirtina li zordestiyê û parastina azadiya siyasî. Ev fikir di amadekirina destûrên şoreşgerî de roleke girîng lîst.

Van fikrên nû bi taybetî di nav çînên xwenda û burjuvaziyê yên bajaran de bi lez belav bûn. Ansîklopedî, ku di bin serokatiya Denis Diderot û Jean le Rond d’Alembert de hate amadekirin, wekî amûreke girîng ji bo berhevkirin û belavkirina zanîn û fikrên Ronakbîriyê kar kir, û alîkariya rexnekirina baweriyên kevneşopî û otorîteya dêrê kir. Herwiha, Şoreşa Îngilîzî ya 1688an, ku monarşiyeke destûrî ava kiribû, û Şoreşa Amerîkî ya 1776an, ku bûbû sedema damezrandina komareke serbixwe û demokratîk, ji bo gelek Fransiyên ku li guhertinê digeriyan, bûne mînak û çavkaniyên îlhamekê.

Ronakbîriyê ne tenê fikrên ji bo şoreşê peyda kir, lê di heman demê de meşrûiyeta rewşenbîrî jî da ji bo îtirazkirina li monarşiyeke ku îdîaya xwe dispêre Xwedê. Bi giringîdana aqil û mafên takekesî, fîlozofên Ronakbîriyê otorîteya kevneşopî ya qral û dêrê xistin bin pirsê. Ev yek rê li ber wê yekê vekir ku nerazîbûn ne tenê wekî gilî û gazincên li ser rewşa heyî, lê wekî daxwazên rewa ji bo guhertineke bingehîn û avakirina civakeke li ser bingeha aqil û edaletê were dîtin. Fikrên wekî serweriya gel rasterast bingeha meşrûiyeta monarşiya mutleq hejandin. Bi vî awayî, Ronakbîriyê zemîneke rewşenbîrî amade kir ku tê de şoreş ne tenê mimkun, lê ji bo gelek kesan pêwîst dihat dîtin.

Krîza Darayî û Banga Guhertinê

Di dawiya salên 1780an de, Fransa bi krîzeke darayî ya kûr re rû bi rû mabû ku bû yek ji têtikên sereke yên Şoreşê. Ev krîz encama gelek faktoran bû ku bi salan kom bûbûn.

Sedemên sereke yên krîza darayî ev bûn:

Xercên Zêde yên Qraliyetê: Jiyana luks a qesra Versailles û xercên zêde yên malbata qraliyetê û arîstokrasiyê, barê giran li ser xezîneya dewletê dikir.
Şerên Biha: Tevlêbûna Fransayê di gelek şerên mezin ên sedsala 18an de, bi taybetî Şerê Heft Salan û piştgiriya wê ya ji bo Şoreşa Amerîkî, bûbû sedema deynên mezin. Tevî ku piştgiriya ji bo Amerîkayê ji hêla îdeolojîk ve bi fikrên Ronakbîriyê re hevaheng bû, lê ji hêla aborî ve ji bo Fransayê felaketek bû.
Sîstema Bacê ya Neheq û Bêkêrhatî: Wekî ku berê hate gotin, barê bacê bi giranî li ser Pileya Sêyem bû, dema ku ruhbanî û arîstokrasî ji piraniya bacan muaf bûn. Ev ne tenê neheqiyeke civakî bû, lê di heman demê de dihat wateya ku dewlet ji çavkaniyên potansiyel ên dahatê bêpar dima. Sîstema bacgirtinê jî gelek caran bi gendelî û bêserûberiyê dihat meşandin.

Li hemberî vê krîza kûr, çend wezîrên darayiyê yên Qral Louis XVI, wekî Turgot, Necker, û Calonne, hewl dan ku reformên darayî pêk bînin. Van reforman bi gelemperî armanc dikirin ku xercan kêm bikin, sîstema bacê adiltir bikin, û bacê li ser çînên îmtiyazî jî ferz bikin. Lêbelê, her hewldaneke reformê bi berxwedaneke tund a ji hêla arîstokrasî, ruhbanî û parlamanên (dadgehên bilind) ku ji hêla arîstokratan ve dihatin kontrol kirin, re rû bi rû ma. Van çînên îmtiyazî nexwestin dev ji mafên xwe yên taybet berdin.

Di sala 1787an de, dema ku xezîneya Fransayê li ber îflasê bû , Qral Louis XVI, li ser pêşniyara wezîrê xwe yê darayiyê Calonne, Meclîsa Notablan (Civata Kesên Navdar) kom kir da ku piştgiriyê ji bo reformên bacê yên radîkal, di nav de baca axê ya gerdûnî, bistîne. Lêbelê, Notablan, ku bi piranî ji arîstokratan pêk dihatin, van pêşniyaran red kirin û israr kirin ku tenê Civata Giştî (États Généraux), meclîseke nûneran a sê pileyan ku ji sala 1614an ve nehatibû civandin, xwedî maf e ku bacên nû bipejirîne. Armanca qral ji bangkirina Civata Giştî ew bû ku ji bo bacên nû piştgiriyeke civakî peyda bike û krîza darayî çareser bike.

Krîza darayî wekî têtikek (trigger) a yekser kar kir ku qelsî û neheqiyên bingehîn ên Ancien Régime, yên ku Ronakbîriyê berê rexne kiribûn, bi awayekî eşkere derxistin holê. û destnîşan dikin ku krîza aborî “bandor li beşên mezin ên gel kir” û nerazîbûn zêde kir. wê wekî “sedemeke têtik” (tetikleyici neden) bi nav dike. Nekarîna monarşiyê ya ji bo çareserkirina krîzê û berxwedana çînên îmtiyazî li hember reforman nîşan da ku sîstem ji hundir ve asê mabû. Vê yekê qral neçar kir ku Civata Giştî bang bike, gavek ku wî hêvî dikir dê otorîteya wî xurt bike, lê di rastiyê de bû sedema windakirina kontrola wî li ser bûyeran. Civata Giştî, li şûna ku bibe amûrek ji bo çareserkirina krîza darayî ya monarşiyê, veguherî platformek ji bo îfadekirina nerazîbûnên kûr û daxwazên şoreşgerî yên Pileya Sêyem, û bi vî awayî rê li ber şoreşê vekir.

3. Pêşveçûna Şoreşê: Qonax û Bûyerên Sereke (1789-1799)

Şoreşa Fransî pêvajoyeke deh salî ya tevlihev û pir-qonaxî bû, ku tê de Fransa ji monarşiyeke mutleq derbasî komareke radîkal bû û di dawiyê de bi desthilatdariya Napoléon Bonaparte bi dawî bû. Her qonaxek xwedî bûyer, aktor û dînamîkên xwe yên taybet bû.

Ji Civata Giştî (États Généraux) heta Êrîşa ser Bastille (1789)

Sala 1789an bi hêviyên mezin ji bo reformê dest pê kir, lê zû veguherî serdemeke şoreşgerî ya radîkal.

Civandina Civata Giştî (Gulan 1789): Di 5ê Gulana 1789an de, Civata Giştî li Qesra Versaillesê civiya. Ev yekemîn civîna vê saziyê bû ji sala 1614an ve. Nûnerên sê pileyan (ruhbanî, arîstokrasî, û Pileya Sêyem) amade bûn. Pirsgirêka sereke ya ku yekser derket holê, awayê dengdanê bû. Bi kevneşopî, her pile xwedî yek dengek bû, ku ev yek dihat wateya ku Pileya Yekem û Duyem dikaribûn bi hêsanî li dijî Pileya Sêyem bibin yek û pêşniyarên wê red bikin. Nûnerên Pileya Sêyem, ku piraniya nifûsê temsîl dikirin, daxwaza dengdana serane (her nûner yek deng) kirin, ku dê hêza wan bi awayekî berbiçav zêde bikira.
Damezrandina Meclîsa Neteweyî (Hezîran 1789): Piştî hefteyên bêencam ên nîqaşê li ser awayê dengdanê, nûnerên Pileya Sêyem, bi pêşengiya kesayetên wekî Abbé Sieyès (ku di broşûra xwe ya navdar de pirsîbû, “Pileya Sêyem çi ye? Her tişt. Heta niha di nîzama siyasî de çi bûye? Ne tiştek. Çi dixwaze bibe? Tiştek.”) , di 17ê Hezîranê de gaveke radîkal avêtin û xwe wekî Meclîsa Neteweyî (Assemblée nationale) îlan kirin. Wan îdîa kir ku ew nûnerên rastîn ên neteweya Fransî ne û mafê wan heye ku li ser navê wê biryaran bidin.
Sonda Kortika Tenîsê (20 Hezîran 1789): Sê roj şûnde, dema ku endamên Meclîsa Neteweyî dîtin ku salona civîna wan a asayî ji hêla qral ve hatiye girtin, ew li korteke tenîsê ya nêzîk kom bûn. Li wir, wan sonda navdar a Kortika Tenîsê (Serment du Jeu de Paume) xwarin, ku tê de soz dan ku “heta ku destûra keyaniyê li ser bingehên saxlem neyê damezrandin û piştrastkirin, ji hev belav nebin û li her derê ku şert û merc hewce bikin bicivin”. Ev yek berxwedaneke eşkere û sembolîk li hember otorîteya qral bû û nîşana biryardariya Meclîsa Neteweyî ya ji bo guhertinê bû.
Êrîşa ser Bastille (14 Tîrmeh 1789):

Sedemên Yekser: Di destpêka Tîrmehê de, rewşa Parîsê her ku çû tengezar dibû. Ji kar avêtina wezîrê darayiyê yê populer Jacques Necker di 11ê Tîrmehê de ji hêla Qral Louis XVI ve, wekî nîşaneke ku qral amadekariya darbeyekê li dijî Meclîsa Neteweyî dike, hate şîrovekirin. Herwiha, komkirina leşkerên qraliyetê, bi piranî ji alayên biyanî pêk dihatin, li dora Parîsê, tirsa ji zordestiyeke leşkerî zêde kir. Bihabûna nan û kêmbûna xwarinê, ku ji ber dirûna xirab a sala borî û spekulasyonê gihîştibû asta herî bilind, hêrsa gelê Parîsê gurrtir dikir.
Bûyer: Di 14ê Tîrmehê de, girseyeke mezin a Parîsiyan, ku li çekan digeriyan da ku xwe li hemberî êrîşeke qraliyetê ya muhtemel biparêzin, berê xwe dan Hôtel des Invalides (nexweşxaneya leşkerî ya kevn) û li wir bi hezaran tiving bi dest xistin, lê barût tune bû. Ji bo peydakirina barûtê, girse ber bi zindana Bastille ve çû. Bastille, keleheke serdema navîn bû ku wekî zindaneke dewletê dihat bikaranîn û di çavê gel de sembola zordestî û desthilata keyfî ya monarşiyê bû. Piştî çend saetan ji dorpêçkirin û şerekî dijwar di navbera girseyê û parêzvanên zindanê de, ku tê de nêzîkî 100 kes ji êrîşkaran hatin kuştin, parêzgarê Bastille, Bernard-René de Launay, teslîm bû. Girse ket nav zindanê, heft girtiyên ku tê de bûn (piraniya wan sûcdarên adî bûn, ne girtiyên siyasî yên girîng) serbest berdan, û De Launay û hin leşkerên wî kuştin.
Girîngî û Encam: Ketina Bastille bûyereke pir sembolîk bû. Ew ne tenê têkçûneke leşkerî ji bo monarşiyê bû, lê di heman demê de nîşana ketina hêza gelêrî ya Parîsê li qada siyasî bû. Ev bûyer bi gelemperî wekî destpêka fermî ya Şoreşa Fransî tê dîtin. Ew nîşan da ku gelê Parîsê xwedî hêzeke mezin e û amade ye ku ji bo mafên xwe şer bike. Qral Louis XVI neçar ma ku leşkerên xwe ji Parîsê vekişîne û Necker ji nû ve wezîfedar bike. Lafayette wekî fermandarê nû yê Gardiyana Neteweyî ya Parîsê hate destnîşankirin, û ala sêreng (şîn, spî, sor) bû sembola şoreşê. Bûyerên Parîsê li seranserê Fransayê belav bûn û bûn sedema serhildanên gundiyan ên ku wekî “Tirsa Mezin” (La Grande Peur) têne zanîn, ku tê de gundiyan êrîşî qesrên arîstokratan kirin û tomarên feodal şewitandin, bi vî awayî dawî li sîstema feodal a li gundan anîn. Êrîşa ser Bastille ne tenê girtina zindaneke sembolîk bû, lê ew xaleke werçerxanê bû ku tê de hêza gelêrî ya Parîsê bi awayekî fîzîkî destwerdan li pêvajoya siyasî kir û şoreş ji qada nîqaşên meclîsê derxist kolanan. Vê yekê karakterê şoreşê bi awayekî bingehîn guhert û rê li ber radîkalîzasyoneke mezintir vekir, ji ber ku siyasetmedar neçar man ku hesabê hêza kolanan bikin. Ev ne tenê hilweşandina sembolekê bû, lê derketina aktorekî nû yê siyasî – gelê Parîsê – li ser sehneya şoreşê bû.

Tabloya Kronolojîk a Bûyerên Sereke yên Şoreşa Fransî (1789-1799)

Sal	Bûyera Sereke	Çavkanî
1789
Gulan	Civata Giştî (États Généraux) li Versailles dicive.
Hezîran	Pileya Sêyem xwe wekî Meclîsa Neteweyî îlan dike; Sonda Kortika Tenîsê (20 Hezîran).
Tîrmeh	Êrîşa ser Bastille (14 Tîrmeh); Destpêka “Tirsa Mezin” li gundan.
Tebax	Betalkirina îmtiyazên feodal (4 Tebax); Danezana Mafên Mirov û Hemwelatiyê (26 Tebax).
Cotmeh	Meşa Jinan a ser Versailles; Malbata qraliyetê neçar dimîne ku vegere Parîsê (5-6 Cotmeh).
1790
Tîrmeh	Destûra Sivîl a Ruhbaniyetê; Fête de la Fédération (Cejna Federasyonê) (14 Tîrmeh).
1791
Hezîran	Revîna neserkeftî ya malbata qraliyetê ber bi Varennes (20-21 Hezîran).
Tîrmeh	Komkujiya Champ de Mars (17 Tîrmeh).
Îlon	Qral Louis XVI Destûra 1791ê qebûl dike; Fransa dibe monarşiyeke destûrî.
1792
Nîsan	Fransa şer li dijî Awûstûryayê îlan dike (20 Nîsan).
Tebax	Êrîşa ser Qesra Tuileries; Monarşî tê rawestandin (10 Tebax).
Îlon	Komkujiyên Îlonê li zindanên Parîsê (2-7 Îlon); Konvansiyona Neteweyî monarşiyê hildiweşîne û Komarê îlan dike (21 Îlon).
1793
Çile	Qral Louis XVI bi giyotînê tê îdamkirin (21 Çile).
Adar	Damezrandina Dadgeha Şoreşgerî; Destpêka Serhildana Vendée.
Nîsan	Damezrandina Komîteya Ewlekariya Giştî (6 Nîsan).
Hezîran	Jakoben (Montagnard) Jîrondenan ji Konvansiyonê derdixin (2 Hezîran).
Tîrmeh	Kuştina Jean-Paul Marat (13 Tîrmeh); Robespierre tevlî Komîteya Ewlekariya Giştî dibe (27 Tîrmeh).
Îlon	Destpêka Serdema Terorê (Qanûna Gumanbaran, 17 Îlon).
Cotmeh	Marie Antoinette bi giyotînê tê îdamkirin (16 Cotmeh).
1794
Adar-Nîsan	Îdamkirina Hébertîstan (Adar) û Dantonîstan (Nîsan).
Hezîran	Cejna Hebûna Bilind (8 Hezîran); Qanûna 22 Prairial Terorê tundtir dike (10 Hezîran).
Tîrmeh	Hilweşîn û îdamkirina Robespierre û alîgirên wî (Berteka Thermidorî, 27-28 Tîrmeh); Dawiya Serdema Terorê.
1795
Tebax	Destûra Sala III tê qebûlkirin, Rêveberiya Dîrektuwarê tê damezrandin.
Cotmeh	Serhildana Royalîst a 13 Vendémiaire ji hêla Napoléon Bonaparte ve tê tepeserkirin.
1796-97
	Sefera Îtalyayê ya Napoléon Bonaparte; Serkeftinên mezin li dijî Awûstûryayê.
1797
Îlon	Darbeya 18 Fructidor li dijî royalîstan di nav Dîrektuwarê de.
Cotmeh	Peymana Campo Formio di navbera Fransa û Awûstûryayê de.
1798-99
	Sefera Misrê ya Napoléon Bonaparte.
1799
Mijdar	Darbeya 18 Brumaire (9 Mijdar); Napoléon Bonaparte Dîrektuwarê hildiweşîne û Konsulxaneyê ava dike.

Ev tablo ji xwendevanan re dibe alîkar ku rêza bûyeran û leza guhertinên di dehsala şoreşgerî de bişopînin. Ew çarçoveyeke kronolojîk a zelal peyda dike ku têgihiştina qonaxên cuda yên şoreşê hêsantir dike.

Danezana Mafên Mirov û Hemwelatiyê û Bilindbûna Monarşiya Destûrî (1789-1791)

Piştî ketina Bastille û belavbûna “Tirsa Mezin”, Meclîsa Neteweyî, ku êdî wekî Meclîsa Damezrêner a Neteweyî (Assemblée nationale constituante) dihat binavkirin, dest bi danîna bingehên sîstemeke nû ya siyasî û civakî ji bo Fransayê kir. Du gavên herî girîng ên vê serdemê Danezana Mafên Mirov û Hemwelatiyê û amadekirina Destûra 1791ê bûn.

Danezana Mafên Mirov û Hemwelatiyê (26 Tebax 1789):

Naverok û Girîngî: Ev danezan, ku ji pêşgotinek û 17 bendan pêk tê, yek ji belgeyên herî bibandor ên serdema şoreşê ye. Ew mafên xwezayî, neguhêrbar û pîroz ên mirovan destnîşan dike, di nav de azadî, mulkiyet, ewlehî, û mafê berxwedana li hember zordestiyê. Danezan herwiha prensîbên bingehîn ên wekî serweriya gel (“Prensîba her serweriyê bi esasî di Neteweyê de ye”) , wekheviya hemû hemwelatiyan li ber qanûnê, mafê beşdarbûna di qanûndanînê de, azadiya raman û baweriyê (di nav sînorên nîzama giştî de), û berpirsiyariya bacdayînê li gorî توانایی (şiyana) her kesî îlan dike. Ew bi tundî li dijî sîstema îmtiyazan û desthilata keyfî ya Ancien Régime derdikeve.
Bandor: Danezan ne tenê bû pêşgotina Destûra 1791ê , lê di heman demê de bû îlhamek ji bo tevgerên mafên mirovan û destûrên demokratîk li seranserê cîhanê. Ew bingeha têgihiştineke nû ya hemwelatîbûnê danî, ku tê de maf û azadiyên takekesî navendî bûn.
Reformên Destpêkê:

Hilweşandina Feodalîzmê (Şeva 4ê Tebaxa 1789an): Di bersiva serhildanên gundiyan (“Tirsa Mezin”) de, Meclîsa Damezrêner di şeveke dramatîk de hemû îmtiyazên feodal, di nav de mafên senyoral, bacên dêrê (dehyek), û îmtiyazên bacê yên arîstokrasî û ruhbaniyetê betal kir. Ev yek bi awayekî fermî dawî li bingeha civakî ya Ancien Régime anî û rê li ber civakeke wekhevtir vekir.
Destûra Sivîl a Ruhbaniyetê (12 Tîrmeh 1790): Vê qanûnê Dêra Katolîk a Fransî ji nû ve organîze kir, hejmara pîskoposan kêm kir û ew kirin karmendên dewletê yên ku diviyabû ji hêla gel ve bihata hilbijartin. Herwiha, ruhbanî neçar man ku sonda dilsoziyê bi destûra nû re bixwin. Vê yekê Dêr kûr parçe kir; beşek ji ruhbaniyan (“ruhbanên sondxwarî”) sond xwar, lê piraniyek mezin (“ruhbanên nesondxwarî” an “refrakter”) red kirin û ji hêla Papa ve hatin piştgirî kirin. Ev qanûn bû sedema dijberiyeke xurt li dijî şoreşê di nav gelek katolîkên dîndar de û yek ji faktorên sereke yên şerê navxweyî li Vendée bû.
Destûra 1791an û Monarşiya Destûrî:

Piştî du salan ji nîqaş û amadekariyê, yekem destûra nivîskî ya Fransayê di Îlona 1791an de hate qebûlkirin û ji hêla Qral Louis XVI ve hate pejirandin. Vê destûrê Fransayê wekî monarşiyeke destûrî pênase kir.
Li gorî destûrê, hêza qanûndanînê ji Meclîsa Zagonsaz a yek-qatî re, ku bi rêya sîstemeke dengdana sînordar (li ser bingeha mulkiyetê) dihat hilbijartin, hat dayîn. Hêza rêveberiyê di destê qral de ma, lê hêza wî bi destûrê hatibû sînordarkirin; wî mafê vetoyeke rawestîner li ser qanûnan hebû, lê nikarîbû meclîsê fesih bike.
Destûr herwiha dabeşkirina îdarî ya Fransayê ji nû ve organîze kir, welat li 83 departmanan dabeş kir, û sîstemeke dadwerî ya yekgirtî ava kir.
Revîna Varennes (20-21 Hezîran 1791): Beriya ku destûr bi temamî bikeve meriyetê, hewldana Qral Louis XVI û malbata wî ji bo revîna ji Parîsê û gihîştina leşkerên royalîst ên li ser sînorê rojhilat, li bajarokê Varennes bişkest. Qral û malbata wî hatin girtin û bi şermezarî vegerandin Parîsê. Ev bûyer baweriya gel a hindik mabû bi qral re bi temamî şikand. Ew wekî îxanetek li dijî netewe û şoreşê hate dîtin û bangên ji bo hilweşandina monarşiyê û damezrandina komarê bi awayekî berbiçav xurt kir.

Danezana Mafên Mirov bingeheke îdeolojîk a radîkal ji bo civakeke nû danî, lê hewldana ji bo avakirina monarşiyeke destûrî ya stabîl ji ber gelek faktoran bi ser neket. Du-rûtiya qral, ku bi revîna Varennes re eşkere bû , nîşan da ku ew bi rastî pabendî rola xwe ya nû ya destûrî nîne. Perçebûna di nav Dêrê de ku ji ber Destûra Sivîl a Ruhbaniyetê derketibû , beşeke mezin a civakê ji şoreşê dûr xist. Zêdebûna radîkalîzma gelêrî, ku ji hêla kêmbûna xwarinê û gefên derve ve dihat gurrkirin, zextê li ser Meclîsê zêde dikir. Van faktoran bi hev re – îdealên radîkal, dijberiya Dêrê, û bêbaweriya li hember qral – zemîneke ne-stabîl ji bo monarşiya destûrî afirandin û rê li ber qonaxeke tundtir û radîkaltir a şoreşê vekirin. Hewldana lihevanîna monarşiyê bi prensîbên şoreşgerî re ji destpêkê ve bi zehmetiyan re rû bi rû bû û di dawiyê de têk çû.

Hilweşandina Monarşiyê û Damezrandina Komara Yekem (1792-1793)

Serdema monarşiya destûrî kurt bû. Zêdebûna aloziyên navxweyî û gefên derve rê li ber hilweşandina monarşiyê û damezrandina Komara Yekem a Fransî vekir.

Meclîsa Zagonsaz û Zêdebûna Dubendiyên Siyasî (Cotmeh 1791 – Îlon 1792): Meclîsa Zagonsaz a nû, ku di Cotmeha 1791an de civiya, bi komên siyasî yên cihêreng tije bû ku li ser rêya pêşerojê ya şoreşê nêrînên wan ji hev cuda bûn. Li aliyekî Feuillantsên nerm hebûn ku dixwestin monarşiya destûrî biparêzin. Li aliyê din, komeke mezin a nûneran hebû ku bi Jîrondenan (Girondins) dihatin nasîn, ku ew jî komarparêzên nerm bûn û piştgiriya şer dikirin da ku şoreşê belav bikin. Fraksiyona herî radîkal Jakoben (Jacobins) bûn, ku di nav wan de Montagnardên (kesên ku li kursiyên herî jor ên meclîsê rûdiniştin) wekî Robespierre û Danton hebûn, û daxwaza tedbîrên tundtir dikirin. Zextên ji hêla sans-culottes (gelêrîyên Parîsî) û kêmbûna aborî aloziyan kûrtir dikirin.
Şerê li dijî Awûstûrya û Prûsyayê (Nîsan 1792): Di bin zexta Jîrondenan de, Fransa di Nîsana 1792an de şer li dijî Awûstûryayê îlan kir. Prûsya jî tevlî Awûstûryayê bû. Monarşiyên Ewropî ditirsiyan ku fikrên şoreşgerî li welatên wan belav bibin û dixwestin otorîteya Louis XVI ji nû ve ava bikin. Şer di destpêkê de ji bo artêşa Fransî ya ne-organîze û ne-dîsîplînkirî felaketek bû, û têkçûnên leşkerî hêrsa li dijî qral û “dijminên navxweyî” zêde kir.
Êrîşa ser Qesra Tuileries (10 Tebax 1792): Di bin bandora têkçûnên leşkerî, gefa Brunswick Manifestoyê (ku tê de fermandarê artêşa Prûsî gef li Parîsiyan xwaribû ku heke zirar bigihîje malbata qraliyetê, dê bajêr were wêrankirin) , û gumana ku qral bi dijmin re hevkariyê dike, girseyeke mezin a Parîsiyan (sans-culottes) û dilxwazên fédérés ji parêzgehan (bi taybetî yên ji Marseille ku sirûda “La Marseillaise” anîn Parîsê) di 10ê Tebaxê de êrîş birin ser Qesra Tuileries, cihê ku malbata qraliyetê lê dima. Parêzvanên Swîsrî yên qesrê hatin qetilkirin, û Qral Louis XVI û malbata wî neçar man ku xwe bispêrin Meclîsa Zagonsaz. Di bin zexta girseyê de, Meclîsê desthilata qral bi awayekî demkî rawestand û banga hilbijartinên ji bo Konvansiyoneke Neteweyî ya nû kir ku dê li ser bingeha mafê dengdana gerdûnî yê mêran bihata hilbijartin.
Komkujiyên Îlonê (Îlon 1792): Di navbera 2 û 7ê Îlonê de, di atmosfereke tirs û panîkê de ku ji ber pêşveçûna artêşên dijmin û gotegotên li ser komployên royalîst ên di zindanan de derketibû, girseyên Parîsî êrîşî zindanên bajêr kirin. Di encamê de, di navbera 1100 û 1400 girtî, di nav de gelek ruhbanên nesondxwarî û arîstokrat, lê bi piranî sûcdarên adî, bi awayekî hovane hatin kuştin. Ev bûyerên hovane nîşana radîkalîzasyona şoreşê û lawazbûna otorîteya dewletê bûn.
Konvansiyona Neteweyî û Îlankirina Komarê (21 Îlon 1792): Konvansiyona Neteweyî ya nû-hilbijartî di 20ê Îlonê de civiya, roja ku artêşa Fransî serkeftineke girîng li Valmy li dijî Prûsiyan bi dest xist, ku ev yek moralê şoreşgeran bilind kir. Di civîna xwe ya yekem a fermî de di 21ê Îlonê de, Konvansiyonê bi yekdengî biryar da ku monarşiyê hilweşîne. Roja din, 22ê Îlonê, Komara Yekem a Fransî hate îlan kirin, û salnameyeke nû ya şoreşgerî hate destpêkirin.
Darizandin û Îdamkirina Louis XVI (Çile 1793): Yek ji karên yekem ên Konvansiyonê biryardayîna li ser çarenûsa qralê ji text ketî bû. Piştî nîqaşên dijwar, Louis XVI (êdî wekî “Hemwelatî Louis Capet” dihat binavkirin) ji ber îxaneta li dijî neteweyê û komploya li dijî azadiya gel hate darizandin. Ew sûcdar hate dîtin û bi piraniyek hindik biryara îdamê jê re hate dayîn. Di 21ê Çileya 1793an de, Louis XVI li Place de la Révolution (meydana şoreşê, îro Place de la Concorde) li Parîsê bi giyotînê hate îdamkirin.

Îdamkirina qral ne tenê kiryareke siyasî ya navxweyî bû, lê di heman demê de qutbûneke sembolîk a kûr bû ji bi hezar salan kevneşopiya monarşîk a Fransî. Vê yekê Komarê wekî rastiyeke neguhêrbar li Fransayê xurt kir, lê di heman demê de pevçûn hem li hundir (bi taybetî serhildana royalîst a li Vendée) hem jî li derve gurrtir kir. Piraniya monarşiyên Ewropî ji vê kiryarê şok bûn û Koalîsyona Yekem a li dijî Fransaya şoreşger xurtir û berfirehtir bû. Bi kuştina qral, her îhtîmalek ji bo vegera li ser sîstema berê ji holê rabû. Şoreş neçar ma ku bi awayekî radîkaltir pêş bikeve, ji ber ku êdî rêya paşvekişînê nemabû. Ev kiryar ne tenê dawiya monarşiyê li Fransayê bû, lê di heman demê de îlanek bû ji bo tevahiya Ewropayê ku Şoreşa Fransî amade ye ku rêgezên herî bingehîn ên nîzama heyî bişkîne.

Serdema Terorê: Radîkalîzm û Zordestî (1793-1794)

Piştî îdamkirina Louis XVI, Fransa ket nav serdemeke her ku diçe radîkaltir û tundûtûjtir, ku wekî Serdema Terorê (la Terreur) tê zanîn. Ev serdem bi zêdebûna gefên navxweyî û derve, û bi serdestiya fraksiyona Jakoben a Montagnard di bin serokatiya Maximilien Robespierre de hate nîşankirin.

Avakirina Saziyên Şoreşgerî yên Hêzdar: Ji bo bersivdana krîzên leşkerî (şerê li dijî Koalîsyona Yekem a Ewropî), serhildanên navxweyî (bi taybetî li herêma Vendée û li bajarên wekî Lyon û Marseille ku li dijî desthilata navendî ya Parîsê serî hildabûn), û kêmbûna aborî, Konvansiyona Neteweyî hêzeke mezin da çend komîteyan. Ya herî girîng ji van Komîteya Ewlekariya Giştî (Comité de salut public) bû, ku di Nîsana 1793an de hate damezrandin û di pratîkê de bû hikûmeta şoreşger a de facto. Vê komîteyê xwedî hêzên berfireh bû ji bo birêvebirina şer, tepeserkirina serhildanan, û çavdêriya rêveberiya giştî. Dadgeha Şoreşgerî (Tribunal révolutionnaire) jî hate damezrandin da ku “dijminên şoreşê” bi lez û bez darizîne û ceza bike.
Hilkişîna Robespierre û Jakobenan: Maximilien Robespierre, parêzerekî ji Arrasê û yek ji endamên herî bibandor ên Klûba Jakobenan, di Tîrmeha 1793an de tevlî Komîteya Ewlekariya Giştî bû û zû bû kesayeta wê ya serdest. Robespierre û hevalbendên wî yên Montagnard (wekî Saint-Just û Couthon) bawer dikirin ku ji bo rizgarkirina şoreşê ji dijminên wê yên hundir û derve, pêwîstî bi tedbîrên tund û zordestiyê heye.
Îdeolojiya “Fezîlet bi Terorê”: Robespierre hewl da ku bikaranîna terorê bi îdîaya avakirina “Komara Fezîletê” (République de la Vertu) rewa bike. Li gorî wî, fezîlet bingeha hikûmeteke demokratîk bû, lê di dema şoreşê de, fezîlet diviyabû bi terorê bihata piştgirîkirin da ku li hember dijminên azadiyê bi ser bikeve. Wî digot, “Teror ji bilî edaleteke bilez, tund û neguhêrbar tiştekî din nîne; ew ji fezîletê derdikeve”.
Qanûna Gumanbaran û Îdamên Komî: Di Îlona 1793an de, Qanûna Gumanbaran (Loi des suspects) hate derxistin, ku pênaseyeke pir berfireh ji bo “gumanbaran” dida û rê li ber girtin û darizandinên komî vedikir. Di vê serdemê de, bi hezaran kes, di nav de arîstokrat, ruhbanên nesondxwarî, Jîrondenên ku ji desthilatê ketibûn, û heta kesên ku tenê ji ber nerazîbûneke biçûk dihatin guman kirin, li seranserê Fransayê hatin girtin û gelek ji wan bi giyotînê hatin îdamkirin. Qralîçe Marie Antoinette di Cotmeha 1793an de hate îdamkirin. Paşê, teror li dijî fraksiyonên din ên şoreşger jî hate bikaranîn, wek Hébertîstên ultra-radîkal û Dantonîstên nermtir, ku serokên wan di Adar û Nîsana 1794an de hatin îdamkirin. Tê texmînkirin ku di dema Serdema Terorê de bi fermî nêzîkî 17,000 kes hatine îdamkirin, û heke mirinên di zindanan de û kuştinên bê darizandin jî werin hesibandin, dibe ku hejmara giştî ya qurbaniyan bigihîje 40,000î.
De-Krîstiyanîzekirin: Di dema Terorê de, kampanyayeke radîkal ji bo de-krîstiyanîzekirina Fransayê hate destpêkirin. Dêr hatin girtin û gelek caran ji bo armancên laîk hatin bikaranîn, sembolên dînî hatin hilweşandin, û ruhbanî hatin zordestkirin. Salnameya Gregorî bi salnameyeke nû ya şoreşgerî hate guhertin, ku navên mehan û rojan li ser bingeha xwezayê bûn û hefteya deh-rojî destnîşan dikir. Kulta Aqil (Culte de la Raison) û paşê, di bin bandora Robespierre de, Kulta Hebûna Bilind (Culte de l’Être suprême) wekî alternatîfên laîk ji bo dînê kevneşopî hatin pêşxistin.

Serdema Terorê, her çend bi armanca parastina Şoreşê ji dijminên wê yên hundir û derve dest pê kiribe jî, veguherî çerxeke tundûtûjiyê ya ku xwe dixwar. gotinên Robespierre tîne ziman ku teror wekî “edaleteke bilez” û “ji fezîletê derketî” tê dîtin, ku nîşan dide ku armanca destpêkê parastina şoreşê bû. Lêbelê, wekî ku destnîşan dike, ev yek bû sedema “îdamkirina zêdetirî 40 hezar kesî” û “bû sedem ku gel ji desthilatdariyê bitirse.” Ev nîşan dide ku teror ji armanca xwe dûr ket û bû amûreke zordestiyê ya berfireh. Heta di nav Jakobenên radîkal de jî, wekî ku radigihîne, guman derketin holê ku “tiştek di serê Robespierre de xelet diçe.” Ev yek nîşan dide ku teror heta di nav alîgirên xwe yên destpêkê de jî dijberî û tirs peyda kir. Di dawiyê de, zêdebûna tundûtûjiyê û tirsa ku her kes dikare bibe hedefa paqijkirinê, bû sedema hilweşîna Robespierre û dawiya Terorê. Ev serdem nîşan dide ku îdealîzma şoreşgerî, dema ku bi hêzeke bêkontrol û bêhesabî were meşandin, dikare çiqas xeternak be û çawa dikare armancên xwe yên bingehîn pûç bike.

Berteka Thermidorî û Rêveberiya Dîrektuwarê (1794-1799)

Zêdebûna tundûtûjiya Serdema Terorê û desthilatdariya her ku diçe kesanetir a Robespierre, di nav Konvansiyona Neteweyî de tirs û nerazîbûneke mezin çêkir. Ev yek rê li ber Berteka Thermidorî û qonaxeke nû ya şoreşê vekir.

Hilweşîna Robespierre (9 Thermidor/27 Tîrmeh 1794): Di 27ê Tîrmeha 1794an de (li gorî salnameya şoreşgerî 9 Thermidor, Sala II), komeke ji endamên Konvansiyonê, ku ji dijberên Robespierre yên ji fraksiyonên cihêreng (di nav de hin Jakobenên berê yên ku ji Terorê ditirsiyan) pêk dihat, li dijî wî derketin. Robespierre, birayê wî Augustin, Saint-Just, Couthon, û alîgirên wan ên sereke hatin girtin û roja din, bêyî darizandin (ji ber ku wekî “derveyî qanûnê” hatibûn îlan kirin), bi giyotînê hatin îdamkirin. Ev bûyer wekî Berteka Thermidorî tê zanîn.
Dawiya Terorê û Berteka Thermidorî: Piştî hilweşîna Robespierre, Serdema Terorê bi lez bi dawî bû. Qanûna Gumanbaran hate betalkirin, Dadgeha Şoreşgerî hêdî hêdî hate hilweşandin, û bi hezaran girtiyên siyasî hatin berdan. Klûba Jakobenan a Parîsê hate girtin, û bandora sans-culottes li ser siyasetê bi awayekî berbiçav kêm bû. Hêzeke nermtir û muhafezekartir, ku bi piranî ji burjuvaziyê pêk dihat û ji tundûtûjiya Terorê westiyabû, derket pêş. Li hin deverên Fransayê, bi taybetî li başûr, “Terora Spî” (Terreur blanche) pêk hat, ku tê de royalîst û dijberên Jakobenan êrîşî Jakobenên berê kirin û gelek ji wan kuştin.
Damezrandina Dîrektuwarê (1795): Di Tebaxa 1795an de, Konvansiyonê destûreke nû, ku wekî Destûra Sala III tê zanîn, qebûl kir. Vê destûrê sîstemeke rêveberiyê ya nû ava kir ku armanca wê ew bû ku pêşî li dubarebûna dîktatoriyeke wekî ya Komîteya Ewlekariya Giştî bigire. Hêza qanûndanînê ji meclîseke du-qatî re hat dayîn: Encûmena Pêncsedan (Conseil des Cinq-Cents), ku pêşniyarên qanûnan dikir, û Encûmena Kal û Pîran (Conseil des Anciens), ku qanûnan dipejirand an red dikir. Hêza rêveberiyê ji komîteyeke pênc-endamî re, ku wekî Dîrektuwar (Directoire) dihat binavkirin û ji hêla Encûmena Kal û Pîran ve ji nav lîsteyeke ku ji hêla Encûmena Pêncsedan ve dihat amadekirin, dihat hilbijartin, hat dayîn. Mafê dengdanê bi awayekî berfireh hate sînordarkirin û bi piranî bi xwedîbûna mulkiyetê ve hate girêdan, ku ev yek nîşana vegera serdestiya burjuvaziyê bû.
Bêîstîkrarî û Zehmetiyên Serdema Dîrektuwarê: Serdema Dîrektuwarê (1795-1799) bi bêîstîkrariya siyasî ya domdar, gendeliya berbelav, û pirsgirêkên aborî yên giran hate nîşankirin. Dîrektuwar neçar ma ku hem li hember serhildanên royalîst (wekî serhildana 13 Vendémiaire di Cotmeha 1795an de, ku ji hêla generalekî ciwan ê bi navê Napoléon Bonaparte ve hate tepeserkirin ) hem jî li hember komployên Jakobenên mayî (wekî Komploya Wekhevan a Gracchus Babeuf di 1796an de) têbikoşe. Ji ber qelsiya xwe ya siyasî, Dîrektuwar gelek caran neçar ma ku xwe bispêre artêşê ji bo parastina desthilatdariya xwe, ku ev yek rê li ber zêdebûna bandora generalan di siyasetê de vekir. Wekî ku û destnîşan dikin, “Rêveberiya dewletê dijwar bû, hestên dijminatiyê di navbera meclîsan de zêde bûn, artêş ket nav pevçûnên meclîsê û siyasetê.”

Berteka Thermidorî û Rêveberiya Dîrektuwarê hewldanek bû ji bo stabîlîzekirina Şoreşê bi dûrketina ji radîkalîzma Serdema Terorê. Armanc ew bû ku komareke burjuva ya nerm were damezrandin ku hem ji dîktatoriya Jakoben hem jî ji vegera monarşiyê dûr be. Wekî ku û diyar dikin, Thermidor veguherînek ber bi “helwestên nermtir” û dawiya Terorê bû. Lêbelê, qelsiyên hundirîn ên sîstema Dîrektuwarê, gendeliya berbelav, û nekarîna wê ya ji bo çareserkirina pirsgirêkên aborî û civakî yên kûr, bû sedem ku ew nikaribe piştgiriyeke berfireh a gel bi dest bixe. Bêîstîkrariya siyasî û girêdana wê ya bi artêşê re ji bo tepeserkirina dijberan, zemîneke guncaw ji bo desthilatdariyeke leşkerî ya bihêztir amade kir. Ji ber vê yekê, Dîrektuwar ne çareseriyek mayînde bû ji bo pirsgirêkên Fransayê, lê belê qonaxeke derbasbûnê bû ku tê de westandina ji deh salên şoreşê û lêgerîna ji bo aramî û nîzamê, di dawiyê de rê da kesayetekî leşkerî yê karîzmatîk ku kontrolê bi dest bixe û qonaxeke nû di dîroka Fransayê de veke.

Hilkişîna Napoléon Bonaparte û Dawiya Dehsala Şoreşgerî (1799)

Di nav bêîstîkrarî û qelsiya serdema Dîrektuwarê de, generalekî ciwan û ambisyoz, Napoléon Bonaparte, derket pêş û di dawiyê de dawî li dehsala şoreşgerî anî.

Kariyera Leşkerî ya Destpêkê ya Napoléon: Napoléon Bonaparte, ku li Korsîkayê ji dayik bibû, di artêşa şoreşger de bi lez û bez bilind bû. Serkeftina wî ya yekem a mezin di sala 1793an de li Toulon bû, ku wî alîkariya derxistina hêzên royalîst û Brîtanî ji bajêr kir û ji ber vê yekê bû generalê brîgadier. Di Cotmeha 1795an de, wî roleke girîng di tepeserkirina serhildana royalîst a 13 Vendémiaire li Parîsê de lîst, ku navûdengê wî wekî parêzvanê Komarê xurt kir. Lêbelê, ew bi taybetî bi serkeftinên xwe yên berbiçav di Sefera Îtalyayê de (1796-1797) navdar bû, ku tê de wî artêşên Awûstûryayî û hevalbendên wan têk bir û ji bo Fransayê destkeftiyên mezin ên axî û aborî bi dest xist. Van serkeftinan ew kirin lehengekî neteweyî û kesayetekî siyasî yê bibandor. Sefera wî ya paşîn a Misrê (1798-1799), tevî ku ji hêla leşkerî ve di dawiyê de bi ser neket (bi taybetî piştî têkçûna fîloya Fransî li Ebû Qîrê ji hêla Brîtaniyan ve), ji ber vedîtinên zanistî û çandî yên ku pê re hatin, û ji ber wêrekiya wî ya stratejîk, navûdengê wî yê efsanewî zêdetir kir.
Darbeya 18 Brumaire (9 Mijdar 1799): Di Cotmeha 1799an de, Napoléon ji Misrê vegeriya Fransayê, di demekê de ku Dîrektuwar bi krîzeke kûr a siyasî û aborî re rû bi rû bû û piştgiriya gel winda kiribû. Hinek ji endamên Dîrektuwarê bi xwe, bi taybetî Abbé Sieyès, li rêyeke ji bo guhertina destûrê û avakirina hikûmeteke bihêztir digeriyan. Wan Napoléon wekî şûrê leşkerî yê ku dikare vê guhertinê pêk bîne, dîtin. Di 9ê Mijdara 1799an de (18 Brumaire, Sala VIII li gorî salnameya şoreşgerî), Napoléon, bi piştgiriya birayê xwe Lucien Bonaparte (ku serokê Encûmena Pêncsedan bû) û leşkerên dilsoz, darbeyeke leşkerî ya bi piranî bêxwîn pêk anî û Rêveberiya Dîrektuwarê hilweşand.
Damezrandina Konsulxaneyê: Li şûna Dîrektuwarê, sîstemeke nû ya rêveberiyê bi navê Konsulxane (Consulat) hate damezrandin. Di destpêkê de sê konsul hebûn, lê Napoléon wekî Konsulê Yekem (Premier Consul) hate destnîşankirin û di rastiyê de xwediyê hêza herî mezin bû. Destûra Sala VIII, ku zû piştî darbeyê hate amadekirin, desthilatdariyeke navendî ya bihêz di bin kontrola Napoléon de ava kir. Ev bûyer bi gelemperî wekî dawiya Şoreşa Fransî û destpêka serdema Napoléonî tê dîtin.

Hilkişîna Napoléon Bonaparte ne tenê encama ambisiyon û jêhatîbûna wî ya leşkerî bû, lê di heman demê de encama westan û bêhêvîbûna gelê Fransî ji deh salên aloziya şoreşgerî û lêgerîna wan a ji bo aramî û nîzamê bû. Wekî ku destnîşan dike, hinek ji rêveberên Dîrektuwarê bi xwe vegera wî xwestin da ku alîkariya wan bike ji bo hilweşandina hikûmetê, ku nîşan dide ku ew di destpêkê de wekî amûrek ji hêla kesayetên siyasî yên ku li îstîkrarê digeriyan ve hate dîtin. Serkeftinên wî yên leşkerî, ku ji hêla artêşa şoreşger a li ser bingeha meritokrasiyê hatibû çêkirin, ew kiribûn sembola hêz û serfiraziya Fransî. Darbeya 18 Brumaire, wekî ku û amaje dikin, şoreş bi dawî anî û serdemeke nû da destpêkirin. Napoléon gelek ji destkeftiyên şoreşê, wek wekheviya li ber qanûnê, hilweşandina îmtiyazên feodal, û reformên îdarî, di bin desthilatdariya xwe ya otorîter de yek kir û bi rêya Kodê Napoléonî (Qanûna Medenî) û saziyên din ên ku wî ava kirin, wan mayînde kir. Lêbelê, wî di heman demê de qonaxa demokratîk û gelêrî ya şoreşê jî bi dawî anî û rê li ber împaratoriyeke ku dê Ewropayê ji nû ve şekil bide, vekir. Bi vî awayî, Napoléon hem mîrasgirê şoreşê bû, hem jî kesê ku ew bi awayekî fermî bi dawî anî.

4. Mîmar û Dijber: Kesayetên Sereke yên Şoreşê

Şoreşa Fransî ne tenê ji hêla hêzên civakî û aborî yên mezin ve, lê di heman demê de ji hêla kesayetên takekesî yên ku bi biryar û kiryarên xwe rêça bûyeran şekil dane, hate meşandin. Li vir em ê li ser çend kesayetên herî girîng ên vê serdemê rawestin:

Louis XVI

Rol û Bandor: Louis XVI (1754-1793), qralê Fransayê di dema destpêka Şoreşê de, kesayetek trajîk û nakokbar e. Ew wekî mîrasgirê textê Ancien Régime bû, sîstemeke ku êdî nikarîbû bersivê bide daxwazên demê. Di destpêka desthilatdariya xwe de, wî hin hewldan ji bo reforman kir, lê ew bi gelemperî wekî qralekî bêbiryar, bi hêsanî di bin bandora derdora xwe ya muhafezekar de dimîne, û ji bo birêvebirina krîza kûr a darayî û civakî ya Fransayê ne jêhatî dihat dîtin. Berxwedana wî ya li hember reformên watedar û hewldanên Meclîsa Neteweyî ji bo sînordarkirina hêza wî, şoreş gurrtir kir. Hewldana wî ya navdar a ji bo revîna ji Parîsê di Hezîrana 1791an de (Revîna Varennes) baweriya gel a hindik mabû bi wî re bi temamî şikand û ew di çavê gelek şoreşgeran de kir îxanetkar. Ew ji hêla şoreşgeran ve wekî sembola hemû neyîniyên rejîma kevn û wekî “gunehkarê” şoreşê hate dîtin.
Darizandin û Îdamkirin: Piştî hilweşandina monarşiyê di Tebaxa 1792an de, Louis XVI ji ber îxaneta li dijî neteweyê hate darizandin. Konvansiyona Neteweyî ew sûcdar dît û bi piraniyek hindik biryara îdamê jê re da. Ew di 21ê Çileya 1793an de li Parîsê bi giyotînê hate îdamkirin. Îdamkirina wî xaleke werçerxanê ya girîng bû, ku dawî li monarşiya hezar salî ya Fransî anî û Komarê wekî sîstema nû ya siyasî ya Fransayê bi awayekî قطعی (qatî) damezrand.
Nekarîna Louis XVI ya ji bo adaptasyona bi guhertinên bilez re û di dawiyê de îxaneta wî ya li hember monarşiya destûrî, hilweşîna wî û ya monarşiyê neçarî kir. Kiryarên wî, wek berxwedana li hember reforman û hewldana revînê , rasterast radîkalîzm geş kir û rê li ber qonaxên tundtir ên şoreşê vekir. Ew bû sembola têkçûnên Ancien Régime û nekarîna wê ya ji bo xwe nûjenkirinê.

Marie Antoinette

Rol û Bandor: Marie Antoinette (1755-1793), jina Louis XVI û keça împaratora Awûstûryayê Maria Theresa, yek ji kesayetên herî nefretkirî yên Şoreşê bû. Ew bi eslê xwe yê biyanî (Awûstûryayî, ku dijminê kevneşopî yê Fransayê bû), xercên xwe yên zêde û jiyana xwe ya luks li Qesra Versailles, û bandora wê ya îdîakirî ya li ser qral ji bo berxwedana li dijî reforman, di çavê gel de bû sembola gendelî, xemsarî û îxanetê. Gotina navdar a ku jê re tê îsnadkirin, “Bila ew kêkê bixwin” (her çend îhtîmal e ku wê ev gotin negotiye) , nîşana têgihîştina gel a li ser dûrbûna wê ji êş û azarên wan bû. Tevî ku rola wê ya siyasî ya rasterast dibe ku ji ya ku dihat îdîakirin kêmtir bûya , ew di propagandaya şoreşgerî de wekî kesayetek neyînî ya sereke hate bikaranîn.
Îdamkirin: Piştî îdamkirina mêrê xwe, Marie Antoinette jî hate darizandin û di 16ê Cotmeha 1793an de, di dema Serdema Terorê de, ji ber îxaneta li dijî welat bi giyotînê hate îdamkirin.
Marie Antoinette, bêyî ku hemû îdîayên li dijî wê rast bin an na, bû semboleke bi hêz a dûrbûn, gendelî û xirabkariya monarşiyê. Navê wê “bi kêmbûna otorîteya exlaqî ya monarşiya Fransî re têkildar e”. Her çend hin tawanbarkirin “kampanyayên reşkirinê” bûn , têgihîştina gel a li ser wê pir neyînî bû û ev yek hestên dij-qraliyetê û dij-arîstokratîk ên di nav gel de gurrtir kir.

Maximilien Robespierre

Rol û Îdeolojî: Maximilien Robespierre (1758-1794) parêzer û siyasetmedarekî bibandor bû ku di qonaxên radîkaltir ên Şoreşê de roleke navendî lîst. Ew yek ji serokên herî girîng ên Klûba Jakobenan û endamê sereke yê Komîteya Ewlekariya Giştî bû. Robespierre, ku bi paqijiya xwe ya exlaqî dihat nasîn û jê re digotin “Neguhêrbar” (l’Incorruptible), parêzvanekî tund ê “fezîletê” bû û bawer dikir ku ji bo parastina şoreşê ji dijminên wê û ji bo avakirina “Komara Fezîletê”, bikaranîna terorê pêwîst û rewa ye. Fikrên wî bi giranî di bin bandora teoriyên Jean-Jacques Rousseau yên li ser “vîna giştî” û peymana civakî de bûn.
Serdema Terorê û Hilweşîn: Robespierre wekî mîmarê sereke yê Serdema Terorê (1793-1794) tê dîtin. Di bin serokatiya wî de, Komîteya Ewlekariya Giştî û Dadgeha Şoreşgerî bi hezaran kesên ku wekî “dijminên şoreşê” dihatin dîtin, îdam kirin. Zêdebûna tundûtûjiyê, paqijkirina dijberên siyasî (tevî hevalbendên berê yên wekî Danton), û tirsa ji dîktatoriyeke kesane, bû sedema komployekê di nav Konvansiyonê de li dijî wî. Ew di Tîrmeha 1794an de (Berteka Thermidorî) hate girtin û bi giyotînê hate îdamkirin.
Lêgerîna Robespierre a li pey “fezîleteke” razber bi rêbazên tundûtûjiyê, girêdaneke zelal di navbera îdeolojiya wî û rêbazên Terorê de nîşan dide. Gotinên wî yên ku terorê wekî “edaleteke bilez” û “ji fezîletê derketî” pênase dikin , û baweriya wî ya ku “vîna gel divê otorîteya herî bilind be” û divê desthilatdarî ji bo avakirina “civaka fezîletdar” were bikaranîn , nîşan didin ku çawa îdealîzma şoreşgerî dikare ber bi zordestiyê ve biçe. Wî “mirin û tundûtûjiyê wekî amûrek bi bandor ji bo bicihkirina îdeolojiyê keşf kir”. Ev yek potansiyela xeternak a îdealîzma şoreşgerî nîşan dide dema ku ew ji berçavgirtinên pragmatîk û mirovahî dûr dikeve û dibe sedema trajediya ku Şoreş zarokên xwe dixwe.

Georges Danton

Rol û Îdeolojî: Georges Danton (1759-1794) parêzer û axaftvanekî jêhatî û karîzmatîk bû ku di destpêka Şoreşê de roleke pir girîng lîst. Ew yek ji serokên Klûba Cordeliers bû, ku fraksiyoneke radîkaltir ji Jakobenan bû, û paşê bû endamekî bibandor ê Jakobenan. Danton roleke navendî di organîzekirina bûyerên ku rê li ber hilweşandina monarşiyê di 10ê Tebaxa 1792an de vekir, û di damezrandina Komara Yekem de lîst. Piştî hilweşandina monarşiyê, ew bû Wezîrê Dadê û paşê yekem serokê Komîteya Ewlekariya Giştî.
Nermbûn û Îdamkirin: Tevî radîkalîzma xwe ya destpêkê, Danton bi demê re ber bi helwestên nermtir ve çû. Ew li dijî zêdebûna tundûtûjiya Serdema Terorê derket û banga lihevkirinê û “nermiyê” (indulgence) kir. Wî û alîgirên wî, ku wekî Dantonîst an “Nerm” dihatin nasîn, bawer dikirin ku Teror ji armanca xwe dûr ketiye û divê were sekinandin. Ev helwesta wî ew xiste nav pevçûnekê bi Robespierre û Komîteya Ewlekariya Giştî re, ku ew wekî xetereyek ji bo şoreşê dîtin. Danton di Nîsana 1794an de hate girtin, darizandin û bi giyotînê hate îdamkirin.
Rêwîtiya Danton ji serokekî radîkal ê ku wekî “hêza sereke di hilweşandina monarşiyê de” dihat dîtin, ber bi dengekî nerm ê ku ji ber nerazîbûna xwe ya li hember Terorê hate îdamkirin, pevçûnên navxweyî yên dijwar û hevalbendiyên guhêrbar ên di nav Şoreşê de nîşan dide. Gotina wî ya ku “evqas teror zêde ye” û damezrandina “koma nerm” nîşana wê yekê ye ku çawa Şoreş heta kesayetên xwe yên herî bibandor jî dixwar dema ku ew ji xeta radîkal a serdest dûr diketin. Çarenûsa wî bêtehamuliya rejîma Terorê li hember her cure nerazîbûnê, heta ji kesên ku berê xizmeteke mezin ji şoreşê re kiribûn jî, radixe ber çavan.

Jean-Paul Marat

Rol û Îdeolojî: Jean-Paul Marat (1743-1793) bijîjk, zanyar û rojnamevanekî şoreşger ê radîkal bû ku bi nivîsên xwe yên tund û tûj di rojnameya xwe ya navdar “L’Ami du peuple” (Dostê Gel) de navdar bû. Marat bi awayekî bêrehm êrîşî monarşî, arîstokrasî, Jîrondenên nerm, û hemû kesên ku wî wekî dijminên şoreşê û xayinên gel dihesibandin, dikir. Ew parêzvanekî tund ê tundûtûjiya şoreşgerî bû û gelek caran banga paqijkirin û îdamkirina bi hezaran kesan dikir da ku şoreşê biparêze.
Bandor û Kuştin: Tevî radîkalîzma xwe ya ekstrem, Marat di nav sans-culottesên Parîsê de pir populer bû û di Konvansiyona Neteweyî de wekî yek ji Montagnardên herî bibandor dihat dîtin. Ew ji ber nexweşiyeke çermî ya giran, piraniya dema xwe di hemamekê de derbas dikir û ji wir nivîsên xwe dinivîsand. Di 13ê Tîrmeha 1793an de, ew ji hêla Charlotte Corday, jineke ciwan a alîgira Jîrondenan ku dixwest dawî li tundûtûjiya ku Marat teşwîq dikir bîne, di hemama wî de hate kuştin. Kuştina Marat ew di çavê alîgirên wî de kir şehîdekî şoreşê û bandora wî ya sembolîk hê bêtir zêde kir. Wênesazê navdar Jacques-Louis David bi tabloya xwe ya “Mirina Marat” ev bûyer nemir kir.
Rojnamegeriya Marat û populerbûna wî di nav girseyên Parîsî de hêza çapemeniyê di şikilandin û geşkirina raya giştî û kiryarên radîkal de di dema Şoreşê de nîşan dide. Gotinên wî yên wekî “Ez serê 100 hezar kesan dixwazim” asta radîkalîzma wî û amadebûna wî ya ji bo bikaranîna tundûtûjiyê ji bo armancên şoreşgerî radixe ber çavan. Şehadeta wî, li şûna ku bandora wî kêm bike, ew veguherand îkonek şoreşgerî û terora ku wî parastibû, hê bêtir rewa kir.

Napoléon Bonaparte

Rol û Bandora Destpêkê: Napoléon Bonaparte (1769-1821) di salên dawî yên Şoreşê de derket pêş û di dawiyê de bû kesê ku dawî li serdema şoreşgerî anî û qonaxeke nû di dîroka Fransayê de da destpêkirin. Ew bi eslê xwe ji Korsîkayê bû û di artêşa Fransî de perwerde dîtibû. Di dema Şoreşê de, wî piştgiriya Jakobenan kir û di gelek kampanyayên leşkerî de jêhatîbûneke mezin nîşan da.
Hilkişîna Leşkerî û Siyasî: Serkeftinên wî yên li Toulon (1793), tepeserkirina serhildana royalîst li Parîsê (1795), û bi taybetî kampanyaya wî ya bibiryar a Îtalyayê (1796-1797) ew kirin lehengekî neteweyî û kesayetekî siyasî yê girîng. Sefera wî ya Misrê (1798-1799), tevî encamên wê yên leşkerî yên tevlihev, prestîja wî zêdetir kir.
Darbeya 18 Brumaire û Konsulxane: Di Mijdara 1799an de, Napoléon bi darbeyeke leşkerî Rêveberiya Dîrektuwarê ya qels û bêîstîkrar hilweşand û sîstema Konsulxaneyê damezrand, ku tê de ew wekî Konsulê Yekem xwedî hêza herî mezin bû. Ev bûyer bi gelemperî wekî dawiya Şoreşa Fransî tê hesibandin.
Napoléon Bonaparte hem berhemê Şoreşê bû hem jî kesê ku ew bi dawî anî. Ew bi saya derfetên ku Şoreşê ji bo kesên jêhatî yên ji derveyî çînên arîstokratîk afirandibûn, di rêzên artêşê de bilind bû. Wî gelek ji prensîb û reformên Şoreşê (wekî wekheviya li ber qanûnê, Kodê Napoléonî) parast û li seranserê Ewropayê belav kir. Lêbelê, wî di heman demê de dawî li ezmûnên demokratîk ên Şoreşê anî û desthilatdariyeke otorîter û paşê împaratoriyek ava kir. Rola wî ya di Şoreşê de nîşana wê yekê ye ku çawa pêvajoyên şoreşgerî dikarin rê li ber derketina kesayetên leşkerî yên bihêz vekin ku dikarin hem mîrasa şoreşê biparêzin hem jî wê veguherînin.

5. Komên Siyasî yên Sereke û Sans-culottes

Şoreşa Fransî ne tevgereke yekgirtî bû; ew ji gelek kom û fraksiyonên siyasî yên ku ji bo kontrolkirina rêça şoreşê di nav hevrikiyê de bûn, pêk dihat. Herwiha, girseyên gelêrî yên Parîsê, ku wekî sans-culottes dihatin nasîn, roleke girîng di geşkirin û radîkalkirina şoreşê de lîstin.

Jakoben (Montagnard), Jîronden, Cordeliers, û Feuillants

Di destpêka Şoreşê de, Klûba Jakobenan wekî platformek ji bo nîqaşên siyasî yên nûnerên Pileya Sêyem derket holê. Lêbelê, her ku şoreş pêşve diçû, ev klûb û meclîsên şoreşgerî bûn şahidê derketina fraksiyonên cihêreng ên bi îdeolojî û armancên cuda.

Feuillants: Ev kom di sala 1791an de ji Klûba Jakobenan veqetiya û fraksiyona herî nerm temsîl dikir. Ew alîgirên monarşiyeke destûrî bûn û dixwestin şoreşê di nav sînorên Destûra 1791ê de biqedînin. Piştî hilweşandina monarşiyê di Tebaxa 1792an de, bandora wan bi lez kêm bû.
Jîronden (Girondins): Ev kom, ku navê xwe ji herêma Gironde ya Fransayê girtibû, di destpêkê de di nav Jakobenan de xwedî hêz bû. Ew bi gelemperî komarparêzên nerm bûn ku piştgiriya şerê li dijî monarşiyên Ewropî dikirin da ku şoreşê belav bikin. Ew ji hêla rewşenbîr û burjuvazên parêzgehan ve dihatin piştgirî kirin. Jîronden parêzvaniya hikûmeteke nenavendî dikirin û li dijî bandora zêde ya Parîsê û sans-culottesan bûn. Di Konvansiyona Neteweyî de, ew li hember Montagnardan ketin nav têkoşîneke dijwar ji bo kontrolê. Ew li dijî îdamkirina yekser a Louis XVI bûn û piştgiriya referandumekê dikirin. Piştî serhildana 31ê Gulanê – 2ê Hezîrana 1793an, ku ji hêla sans-culottes û Montagnardan ve hate organîzekirin, serokên Jîrondenan hatin girtin û gelek ji wan di dema Serdema Terorê de hatin îdamkirin.
Jakoben (Montagnard): Ev fraksiyona radîkaltir a Klûba Jakobenan bû, ku di Konvansiyona Neteweyî de li kursiyên herî jor (“Çiya” – La Montagne) rûdiniştin, ji ber vê yekê jê re digotin Montagnard. Serokên wan ên navdar Maximilien Robespierre, Georges Danton, û Jean-Paul Marat bûn. Montagnard piştgiriya hikûmeteke navendî ya bihêz dikirin, bi sans-culottesên Parîsê re di nav hevalbendiyeke nêzîk de bûn, û amade bûn ku ji bo parastina şoreşê tedbîrên tund (wekî Terorê) bikar bînin. Ew piştgirên sereke yên îdamkirina Louis XVI bûn. Piştî hilweşandina Jîrondenan di Hezîrana 1793an de, Montagnard kontrola Konvansiyonê û Komîteya Ewlekariya Giştî bi dest xistin û Serdema Terorê rêve birin. Îdeolojiya wan li ser bingeha “fezîletê”, wekheviya civakî, û serweriya gel bû, lê di pratîkê de ev yek bi zordestî û tepeserkirina dijberan re hat meşandin.
Cordeliers: Klûba Cordeliers, ku di sala 1790an de hate damezrandin, ji Jakobenan jî radîkaltir bû û wekî platformek ji bo dengên herî gelêrî û populîst ên şoreşê kar dikir. Kesayetên wekî Danton, Marat, Camille Desmoulins, û Jacques Hébert endamên wê yên bibandor bûn. Cordeliers roleke girîng di organîzekirina xwepêşandanên gelêrî û serhildanan de lîstin, di nav de êrîşa ser Tuileries. Ew daxwaza tedbîrên tund ên aborî û civakî dikirin û piştgiriya demokrasiya rasterast dikirin. Bi demê re, di nav Cordeliers de jî dubendî derketin, û gelek ji serokên wan (wekî Hébertîst û Dantonîst) di dema Terorê de hatin îdamkirin.

Pevçûnên di navbera van fraksiyonan de, bi taybetî di navbera Jîronden û Montagnardan de, yek ji taybetmendiyên sereke yên qonaxa radîkal a Şoreşê bû. Jîronden Jakobenan bi organîzekirina Komkujiyên Îlonê û bikaranîna demagojiyê tawanbar dikirin, dema ku Jakoben Jîrondenan bi federalîzmê (daxwaza lawazkirina hikûmeta navendî) û heta bi îxaneta li dijî şoreşê tawanbar dikirin. Ev pevçûn ne tenê li ser kontrola siyasî bû, lê di heman demê de li ser rê û rêbazên pêkanîna armancên şoreşê û pênaseya Komarê bi xwe bû. Di dawiyê de, radîkalîzma Montagnardan û piştgiriya wan a ji sans-culottes serdest bû, lê ev serdestî jî bi Berteka Thermidorî bi dawî bû.

***Sans-culottes*: Hêza Gelêrî ya Şoreşê**

Sans-culottes (bi wateya “bê-pantolonên kin”, ku cilê arîstokratan bû) navê girseyên gelêrî yên Parîsê bû ku ji karker, esnaf, dikandarên biçûk, û beşên din ên çîna jêrîn û navîn a jêrîn pêk dihatin. Ew ne komeke siyasî ya organîze bûn, lê hêzeke civakî ya girîng bûn ku di gelek bûyerên krîtîk ên Şoreşê de roleke diyarker lîstin.

Daxwaz û Armancên Wan: Sans-culottes bi piranî ji ber dijwariya jiyana xwe ya aborî û neheqiyên civakî yên Ancien Régime tevlî şoreşê bibûn. Daxwazên wan ên sereke ev bûn:

Wekheviya Civakî û Aborî: Ew li dijî dewlemendiya zêde û îmtiyazên arîstokrasiyê bûn û daxwaza dabeşkirineke adiltir a dewlemendiyê dikirin.
Kontrolkirina Bihayan: Ji ber kêmbûna xwarinê û bihabûna zêde, ew daxwaza destnîşankirina bihayên herî zêde ji bo kelûpelên bingehîn, bi taybetî nan, dikirin (wekî Maximum général).
Demokrasiya Rasterast: Ew piştgiriya beşdarbûna rasterast a gel di biryarên siyasî de dikirin û gelek caran bi rêya komîteyên taxan (sections) û Komuna Parîsê dengê xwe bilind dikirin.
Cezakirina Dijminên Şoreşê: Ew bi tundî li dijî royalîst, arîstokrat, û hemû kesên ku wekî dijminên şoreşê dihatin dîtin, bûn û piştgiriya tedbîrên tund ên li dijî wan dikirin, di nav de Teror.
Rola Wan di Şoreşê de: Sans-culottes di gelek bûyerên girîng ên Şoreşê de hêza sereke ya li kolanan bûn:

Êrîşa ser Bastille (Tîrmeh 1789).
Meşa Jinan a ser Versailles (Cotmeh 1789).
Êrîşa ser Qesra Tuileries û hilweşandina monarşiyê (Tebax 1792).
Zexta li ser Konvansiyonê ji bo îdamkirina Louis XVI (Çile 1793).
Serhildana ku bû sedema hilweşandina Jîrondenan (Hezîran 1793).
Piştgiriya ji bo Serdema Terorê û tepeserkirina dijberên şoreşê.

Têkiliya bi Jakobenan re: Jakobenên Montagnard, bi taybetî Robespierre, girîngiya piştgiriya sans-culottesan fêm kiribûn û hewl didan ku daxwazên wan bi cih bînin da ku piştgiriya wan ji bo hikûmeta şoreşger misoger bikin. Mînak, Qanûna Maximum général û avakirina artêşeke şoreşger a ji sans-culottes pêk dihat, beşek ji van hewldanan bûn. Lêbelê, ev hevalbendî her dem ne hêsan bû, û Jakobenan jî hewl didan ku radîkalîzma sans-culottesan kontrol bikin.
Kêmbûna Bandora Wan: Piştî hilweşîna Robespierre û dawiya Serdema Terorê (Berteka Thermidorî), bandora siyasî ya sans-culottesan bi awayekî berbiçav kêm bû. Hikûmeta Dîrektuwarê tedbîrên tund li dijî tevgerên gelêrî girtin û hêza komîteyên taxan sînordar kir. Serhildanên wan ên dawî di Germinal û Prairial a Sala III (Bihara 1795an) de bi awayekî hovane hatin tepeserkirin.

Sans-culottes sembola hêza gelêrî ya Şoreşa Fransî bûn. Tevî ku ew bi gelemperî ji hêla siyasetmedarên burjuva ve dihatin rêvebirin û carinan jî manipulekirin, enerjiya wan a şoreşgerî û amadebûna wan a ji bo kiryarên rasterast, rêça şoreşê bi awayekî kûr şekil da. Ew nîşana wê yekê bûn ku şoreş ne tenê tevgereke elîtan bû, lê di heman demê de xwedî bingeheke gelêrî ya berfireh bû ku daxwazên xwe yên ji bo edalet û wekheviyê bi hêz dianîn ziman.

6. Prensîbên Şoreşê: Azadî, Wekhevî, Biratî û Laîsîzm

Şoreşa Fransî ne tenê guhertinên siyasî û civakî yên kûr anî, lê di heman demê de komek prensîbên bingehîn derxist holê ku bûn dirûşma wê ya navdar: “Azadî, Wekhevî, Biratî” (Liberté, égalité, fraternité). Li gel van, prensîba laîsîzmê (cudabûna dêr û dewletê) jî yek ji encamên girîng ên şoreşê bû. Van prensîban ne tenê li Fransayê, lê li seranserê cîhanê bandoreke demdirêj kirin.

**Azadî (*Liberté***)

Pênase û Çarçove: Di çarçoveya Şoreşa Fransî de, azadî bi piranî wekî azadiya takekesî ji zordestiya dewletê û îmtiyazên Ancien Régime dihat fêmkirin. Danezana Mafên Mirov û Hemwelatiyê (1789) azadiyê wekî “mafê kirina her tiştê ku zirarê nade kesên din” pênase kir û destnîşan kir ku sînorên azadiyê tenê bi qanûnê dikarin werin diyarkirin. Ev têgihiştin di bin bandora fîlozofên Ronakbîriyê yên wekî Locke û Montesquieu de bû, ku parêzvaniya mafên xwezayî û sînordarkirina hêza hikûmetê dikirin.
Pêkanîn û Pêşveçûn: Şoreşê gelek azadiyên konkret bi xwe re anîn:

Azadiya Raman û Derbirînê: Danezanê azadiya raman û derbirînê wekî yek ji mafên herî hêja yên mirovan îlan kir, di nav de azadiya çapemeniyê. Ev yek rê li ber geşbûneke mezin a rojname, broşûr û klûbên siyasî vekir.
Azadiya Baweriyê: Tevî ku Dêra Katolîk di bin zexteke mezin de bû, prensîba azadiya baweriyê hate pejirandin, ku tê wateya ku divê kes ji ber baweriyên xwe yên dînî neyê tacîzkirin, heta ku ew nîzama giştî xera neke. Ev yek rê li ber wekheviya mafan ji bo Protestan û paşê Cihûyan vekir.
Azadiya ji Girtina Keyfî: Danezanê destnîşan kir ku divê kes bêyî biryareke dadwerî û li gorî rêgezên qanûnî neyê girtin an heps kirin, ku ev yek bertekek li hember praktîkên wekî lettres de cachet (fermanên girtinê yên qralî) yên Ancien Régime bû.
Nakokî û Sînordarkirin: Tevî van îdealên bilind, pêkanîna azadiyê di dema Şoreşê de bi nakokî û sînordarkirinan re rû bi rû ma. Bi taybetî di dema Serdema Terorê de, azadiyên sivîl bi awayekî berfireh hatin binpêkirin li ser navê parastina şoreşê. Azadiya çapemeniyê hate sînordarkirin, û dijberên siyasî bêyî darizandinên adil dihatin îdamkirin. Ev yek nîşan dide ku têkoşîna ji bo azadiyê pêvajoyeke domdar bû û di navbera îdeal û rastiya siyasî de gelek caran tengezariyek hebû. Wekî ku destnîşan dike, “dema ku şoreş hewl dida ku hemwelatiyan ji zincîrên rejîma kevn rizgar bike, zincîrên nû yên fraksiyonên radîkal û Serdema Terorê derketin holê.”

**Wekhevî (*Égalité***)

Pênase û Çarçove: Wekhevî yek ji daxwazên herî bingehîn ên Pileya Sêyem bû û armanc dikir ku dawî li sîstema îmtiyazan a Ancien Régime bîne. Danezana Mafên Mirov û Hemwelatiyê di benda xwe ya yekem de îlan kir ku “Mirov azad û wekhev di mafan de tên dinê û dimînin”. Ev wekhevî di serî de wekî wekheviya li ber qanûnê, wekheviya di bacdayînê de, û wekheviya derfetên ji bo gihîştina postên giştî li ser bingeha jêhatîbûnê (meritokrasî) dihat fêmkirin.
Pêkanîn û Pêşveçûn:

Betalkirina Îmtiyazan: Şeva 4ê Tebaxa 1789an bi betalkirina hemû îmtiyazên feodal, arîstokratîk û ruhbanî, gaveke mezin ber bi wekheviya yasayî ve bû.
Wekheviya li ber Qanûnê: Sazkirina sîstemeke dadwerî ya yekgirtî û qanûnên ku ji bo hemû hemwelatiyan derbasdar bûn, prensîba wekheviya li ber qanûnê xurt kir. Kodê Napoléonî paşê vê prensîbê bi awayekî berfirehtir kodîfe kir.
Wekheviya Derfetan: Prensîba ku divê postên giştî ji hemû hemwelatiyan re li ser bingeha jêhatîbûna wan vekirî bin, li şûna esilzadebûnê, hate pejirandin.
Nakokî û Sînordarkirin: Tevî van pêşketinan, têgihiştin û pêkanîna wekheviyê di dema Şoreşê de bi sînor bû:

Wekheviya Aborî: Şoreşê bi awayekî radîkal dawî li newekheviya mulkiyetê neanî. Tevî ku mulkiyeta dêrê hate desteserkirin û firotin, û hin reformên axê hatin kirin, newekheviyên aborî yên mezin berdewam kirin. Daxwazên sans-culottesan ji bo kontrolkirina bihayan û dabeşkirineke adiltir a dewlemendiyê bi temamî bi cih nehatin.
Wekheviya Zayendî: Tevî ku jinan roleke aktîf di Şoreşê de lîstin, prensîba wekheviyê bi awayekî giştî ji bo wan nehat pêkanîn. Danezana Mafên Mirov û Hemwelatiyê bi zimanekî mêr-navendî hatibû nivîsandin (“mafên mirovan” bi Fransî droits de l’homme e, ku dikare wekî “mafên mêran” jî were wergerandin). Olympe de Gouges di sala 1791an de Danezana Mafên Jin û Hemwelatiya Jin wekî bersivek ji vê yekê re weşand û daxwaza wekheviya tam a mafan ji bo jinan kir. Lêbelê, jin ji mafê dengdanê û beşdarbûna tam a siyasî bêpar man, û Kodê Napoléonî paşê otorîteya mêr li ser jinê di nav malbatê de xurt kir.
Wekheviya Nijadî û Koletî: Tevî îdealên wekheviyê, pirsgirêka koletiyê li koloniyên Fransî yekser nehat çareserkirin. Tevî ku di sala 1794an de koletî bi awayekî fermî hate betalkirin (bi piranî ji ber serhildana koleyan li Saint-Domingue/Haîtî), ew paşê ji hêla Napoléon ve ji nû ve hate vegerandin. Wekheviya mafan ji bo mirovên rengîn ên azad jî pêvajoyeke dijwar û gav bi gav bû.

**Biratî (*Fraternité***)

Pênase û Çarçove: Biratî, li gorî azadî û wekheviyê, têgeheke kêmtir zelal û dijwartir ji bo pêkanînê bû. Ew bi hesta yekîtî, hevgirtin û endamtiya neteweyeke hevpar ve girêdayî bû. Armanc ew bû ku hemwelatî ne tenê wekî takekesên xwedî maf, lê di heman demê de wekî endamên civakeke ku ji bo berjewendiyeke hevpar dixebitin, werin dîtin.
Pêkanîn û Pêşveçûn:

Sembol û Merasîm: Dirûşma “Azadî, Wekhevî, Biratî” bi xwe bû sembola vê yekîtiyê. Merasîmên şoreşgerî yên wekî Fête de la Fédération (Cejna Federasyonê) di 14ê Tîrmeha 1790an de, ku salvegera yekem a ketina Bastille pîroz dikir, hewl didan ku hesta yekîtiya neteweyî xurt bikin.
Parastina Welat: Di dema şerên şoreşgerî de, banga ji bo parastina “welatê di xetereyê de” (la patrie en danger) û seferberiya girseyî (levée en masse) hewl didan ku hesta biratiyê di nav hemwelatiyan de ji bo armanceke hevpar geş bikin.
Nakokî û Sînordarkirin: Prensîba biratiyê gelek caran bi tundûtûjî û dûrxistina kesên ku wekî “ne-birader” an “dijminên gel” dihatin dîtin, re di nav nakokiyê de bû. Di dema Serdema Terorê de, têgihiştina biratiyê pir teng bû û tenê alîgirên herî radîkal ên şoreşê li xwe digirt. Wekî ku destnîşan dike, dirûşm gelek caran wekî “Azadî, Wekhevî, Biratî, an Mirin” dihat nivîsandin, ku nîşana vê aliyê tundûtûj ê biratiyê bû. Herwiha, amaje dike ku biratî ji ber ku bi giranî wekî erkek exlaqî dihat dîtin û kêmtir xwedî pênaseyeke yasayî ya zelal bû, li gorî azadî û wekheviyê di warê pêkanîna pratîkî de li paş ma. Piştî Berteka Thermidorî, giringiya li ser biratiyê kêm bû û ew ji dirûşma fermî heta demekê hate derxistin.

Laîsîzm (Cudabûna Dêr û Dewletê)

Pênase û Çarçove: Tevî ku têgeha “laïcité” bi xwe paşê derket holê, Şoreşa Fransî gavên girîng ber bi cudabûna dêr û dewletê û laîkbûna jiyana giştî avêtin. Ev yek bertekek li hember hêz û bandora mezin a Dêra Katolîk di bin Ancien Régime de bû.
Pêkanîn û Pêşveçûn:

Desteserkirina Mulkiyeta Dêrê: Di Mijdara 1789an de, mulkiyeta Dêrê hate neteweyîkirin û ji bo firotinê hate pêşkêşkirin da ku alîkariya çareserkirina krîza darayî bike.
Destûra Sivîl a Ruhbaniyetê (1790): Wekî ku berê hate gotin, vê qanûnê Dêr xist bin kontrola dewletê, ruhban

WERGIRTÎ