Şoreşa Cotmehê (1917): Hilweşîna Rûsyaya Çarî û Avabûna Yekîtiya Sovyetê

Pêşgotin

Şoreşa Cotmehê ya 1917an, ku di dîroknasiya Sovyetê de wekî Şoreşa Mezin a Sosyalîst a Cotmehê jî tê zanîn, yek ji bûyerên herî girîng û werçerxker ên sedsala 20an tê hesibandin. Ev şoreş ne tenê dawî li desthilatdariya 300 salî ya xanedana Romanov û Împeratoriya Rûsyayê anî , lê di heman demê de rê li ber avabûna Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst (YKSS) vekir û bandoreke kûr û mayînde li ser nexşeya siyasî, civakî û îdeolojîk a cîhanê kir. Şoreşa Rûsyayê bi giştî ji du qonaxên sereke pêk dihat: Şoreşa Sibatê, ku bû sedema hilweşandina Çarîzmê û avakirina Hikûmeteke Demkî, û Şoreşa Cotmehê, ku tê de Partiya Bolşevîk bi serokatiya Vladîmîr Lenîn desthilatdarî bi dest xist.

Armanca vê gotara akademîk ew e ku bi awayekî berfireh û analîtîk li ser sedemên kûr, geşedanên sereke, kesayetiyên diyarker, û encamên rasterast û demdirêj ên Şoreşa Cotmehê raweste. Di vê çarçoveyê de, dê şert û mercên civakî-aborî û siyasî yên Rûsyaya Çarî beriya şoreşê, bandora Şerê Cîhanê yê Yekemîn, pêvajoya Şoreşa Sibatê û serdema Hikûmeta Demkî, bilindbûna Bolşevîkan û desteserkirina desthilatdariyê di Cotmehê de, avakirina dewleta Sovyetê ya destpêkê û polîtîkayên wê, û herwiha bandora gerdûnî ya şoreşê û nêrînên cihêreng ên dîroknasiyê li ser vê mijarê bêne vekolîn.

Şoreşa Cotmehê ne tenê guherîneke desthilatdariyê bû; ew hewldaneke radîkal bû ji bo jinûveavakirin û veguherandina civakê li ser bingehên îdeolojiya Marksîst-Lenînîst. Bolşevîkan armanc dikirin ku ne tenê sîstemeke siyasî ya nû ava bikin, lê di heman demê de têkiliyên civakî, aborî û çandî jî ji kokê ve biguherînin û civakeke sosyalîst, û di dawiyê de komunîst, biafirînin. Ev armanca utopîk a avakirina “cîhaneke nû” û “mirovê nû” bû yek ji taybetmendiyên herî berbiçav ên Şoreşa Cotmehê û serdema Sovyetê ya ku li pey wê hat. Hewldanên ji bo pêkanîna vê utopyayê, bi hemû serkeftin û têkçûnên xwe ve, mîrateyeke tevlihev û bi nîqaş li dû xwe hişt.

Nakokiyên di şîrovekirina Şoreşa Cotmehê de, ku di beşa dîroknasiyê ya vê gotarê de dê bi hûrgilî bêne nirxandin, ne tenê cudahiyên di nêrînên akademîk de ne. Ev şîrove di heman demê de neynika têkoşînên îdeolojîk ên mezin ên sedsala 20an, nemaze yên di dema Şerê Sar de, û bandora wan a domdar li ser têgihiştina me ya dîrokê ne. Ka Şoreşa Cotmehê wek serhildaneke gelêrî ya rewa, derbeyeke dewletê ya ji hêla اقلیyeta Bolşevîk ve, an jî encameke neçarî ya krîzên kûr ên civaka Rûs tê dîtin, bi giranî bi perspektîfa îdeolojîk û siyasî ya dîroknas ve girêdayî ye. Ji ber vê yekê, lêkolîna dîroknasiya Şoreşa Rûsyayê ji bo têgihiştina ne tenê bûyerên 1917an, lê herwiha ji bo fêmkirina şêwazên ku dîrok çawa tê nivîsandin û bikaranîn, girîng e.

Rewşa Rûsyaya Çarî Beriya Şoreşê

Ji bo têgihiştina kûr a Şoreşa Cotmehê, pêwîst e ku meriv li rewşa Împeratoriya Rûsyayê di dawiya sedsala 19an û destpêka sedsala 20an de binêre. Ev serdem bi krîzên civakî-aborî, siyasî û çandî yên kûr û berbelav, ku bingeha şoreşê amade kirin, tê nasîn.

Krîza Civakî-Aborî û Siyasî

Di destpêka sedsala 20an de, Rûsya welatekî pir mezin bû ku ji hêla erdnîgarî ve ji Ewropaya Rojhilat heta Okyanûsa Pasîfîk dirêj dibû, lê di heman demê de yek ji welatên herî paşvemayî û feqîr ê Ewropayê bû. Civaka Rûs bi giranî ji gundiyên cotkar pêk dihat, ku piraniya wan di şert û mercên dijwar û xizaniyê de dijiyan. Newekheviyeke mezin di xwedîderketina li erd de hebû; çîna axayan a piçûk xwediyê beşeke mezin a erdên herî bi berhem bû, dema ku gundî bi kêmbûna erd û deynên giran re rû bi rû diman. Li gorî daneyan, 1.5% ji nifûsê xwediyê 25% ji erdê bû. Ev “pirsgirêka erdê” yek ji sedemên sereke yên nerazîbûna gundiyan bû û dê di bûyerên şoreşgerî de roleke navendî bilîze.

Tevî ku pîşesazîbûn di dawiya sedsala 19an de li Rûsyayê dest pê kiribû û bi lez pêş diket, ev pêşveçûn bi awayekî newekhev bû û bi giranî li çend navendên bajaran ên mezin kom bûbû. Ev pîşesazîbûna bilez bû sedema koçberiyeke mezin ji gundan ber bi bajaran ve, ku di encamê de qerebalixiyeke mezin, şert û mercên jiyanê yên pir xirab ji bo çîna karker a nû ya pîşesaziyê, mûçeyên kêm, û demjimêrên dirêj ên kar derketin holê. Karkerên bajaran, ku ji kokên xwe yên gundî qut bûbûn û di nav bêhêvîtiyê de dijiyan, ji bo propagandaya şoreşgerî û rêxistinbûnê bûbûn armanceke guncaw.

Ji hêla siyasî ve, Împeratoriya Rûsyayê di bin desthilatdariya otokratîk a Çar Nîkolay II de bû. Çar xwediyê hêzeke hema hema bêsînor bû û her cure muxalefet an daxwaza reformên siyasî bi tundî dihate tepeserkirin. Sîstema Çarîzmê, ku li ser bingeha bûrokrasiyeke giran, gendelî û bêkêr hatibû avakirin, nikarîbû bersivê bide pirsgirêkên civakî û aborî yên ku her ku diçûn girantir dibûn. Tevî ku piştî Şoreşa 1905an Dumayek (parlamen) hatibû damezrandin, hêza wê pir bi sînor bû û Çar gelek caran ew paşguh dikir an jî fesih dikir. Ev nebûna kanalên siyasî yên rewa ji bo îfadekirina nerazîbûnê û pêkanîna guhertinê, rê li ber radîkalîzebûn û meyla ber bi rêyên şoreşgerî vekir.

Modernîzasyona ku li Rûsyayê dihat meşandin, modernîzasyoneke nîvçe û bi nakokî bû. Ji aliyekî ve, dewlet hewl dida ku pîşesaziyê pêş bixe û hêza xwe ya leşkerî xurt bike da ku di qada navneteweyî de pêşbaziyê bike. Ji aliyê din ve, ew bi israr li ser parastina sîstema siyasî ya otokratîk û avahiyên civakî yên kevneşopî disekinî. Ev hewldana ji bo lihevanîna modernîteya aborî bi otokrasiya siyasî re bû sedema tengezirayên navxweyî yên mezin. Pîşesazîbûna bilez li kêleka sektora çandiniyê ya ku bi teknolojiyên kevnar dixebitî û zêdebûna nifûsa gundan bêîstîqrariyê kûrtir dikir. Rêjeya bilind a mezinbûna demografîk li gundan, ku di nîvê duyem ê sedsala 19an de ji %50 zêdetir bûbû , zexta li ser erd û çavkaniyan zêde dikir û pirsgirêka erdê girantir dikir. Gundî, ku piraniya nifûsê pêk dianîn û di komunên kevneşopî (obshchiny) de dijiyan ku tê de rêzgirtina ji bo milkê taybet kêm bû , ji bo guhertinên radîkal amade bûn. Soza Bolşevîkan a “Erd ji Gundiyan re” dê rasterast bersivê bide vê daxwaza bingehîn û bibe yek ji faktorên sereke yên piştgiriya wan a li gundan.

Bandora Şerê Cîhanê yê Yekemîn

Destpêka Şerê Cîhanê yê Yekemîn di Tîrmeha 1914an de ji bo Împeratoriya Rûsyayê xalek werçerxanê ya krîtîk bû. Di destpêkê de, pêleke welatparêziyê li welat belav bû, lê ev yek zû bi zû ji ber têkçûnên leşkerî yên li pey hev, windahiyên mirovî yên mezin, û xirabûna rewşa aborî têk çû.

Şerê Cîhanê yê Yekemîn bi awayekî hovane qelsiyên Rûsyayê eşkere kir. Artêşa Rûs, tevî mêrxasiya leşkerên xwe, ji hêla amûr, çek, cebilxane û rêveberiya stratejîk ve li hember artêşa Alman a modern û birêxistinkirî pir lawaz bû. Têkçûnên li eniyên şer, wek yên li Tannenberg û Gola Masurian di 1914an de , û paşvekişînên mezin ên di 1915an de, moralê artêşê û gel bi giranî têk bir. Nêzîkî du mîlyon leşkerên Rûs di şer de hatin kuştin, û hejmareke wekhev jî sivîlan jiyana xwe ji dest dan. Kêmasiyên mezin ên pêdiviyên bingehîn li eniyê û di nav artêşê de berbelav bûn.

Aboriya Rûsyayê di bin barê şer de hilweşiya. Mesrefên şer ên giran bûn sedema enflasyoneke mezin; di sala 1916an de enflasyon gihîştibû %200. Nirxê rûblê ketibû û bihayê kelûpelên bingehîn pir zêde bûbû. Sîstema veguhastinê, nemaze rêyên hesinî, ji ber hewldana şer zêde hatibû barkirin û nikarîbû bi têra xwe xwarin û sotemeniyê ji bajaran re peyda bike. Ev yek bû sedema kêmasiyên giran ên xwarinê li navendên bajaran û zêdebûna nerazîbûna gel. Bi mîlyonan gundiyên ku ji bo leşkeriyê hatibûn gazîkirin, bû sedema kêmbûna hêza kar li zeviyan û kêmbûna hilberîna çandiniyê.

Biryara Çar Nîkolay II ya ku di Îlona 1915an de fermandariya giştî ya artêşê bi xwe bigire ser milê xwe û biçe eniya şer, xeletiyeke stratejîk a mezin bû. Çar, ku di karûbarên leşkerî de ne pispor bû, rasterast bi têkçûnên li eniyê ve hate girêdan. Ev yek ne tenê wî ji paytextê dûr xist û rêveberiya welat xist destê Tsarina Aleksandra ya ne populer û Grigory Rasputinê bi navûdengê xirab , lê di heman demê de sembola têkçûnê û bêkêriya rejîmê di çavê gel de xurt kir. Dema ku Çar li eniyê bû, Tsarina û Rasputin bi tayînkirina wezîrên bêkêr û gendeliyê zêde kirin, ku ev yek baweriya bi hikûmetê hê bêtir lawaz kir. Kuştina Rasputin di Kanûna 1916an de pir dereng bû ku zirarê tamîr bike.

Şer ne tenê kapasîteya dewleta Çarî ya ji bo birêvebirina welat têk bir, lê di heman demê de bi rêya leşkerkirina bi mîlyonan gundî û karkeran û kişandina wan nav ezmûnên trawmatîk ên şer, têkçûn û birçîbûnê, hişmendiyeke siyasî ya nû û radîkal di nav girseyan de çêkir. Leşkerên ku ji şer westiyabûn, yên ku reviyan an jî yên ku piştî birîndarbûnê vegeriyan, bi xwe re çîrokên tirs û bêhêvîtiyê anîn û bûn hêmaneke girîng a nerazîbûna civakî. Wekî ku dê di Şoreşa Sibatê de were dîtin, artêş, ku carekê stûna herî xurt a rejîma Çarî bû, êdî ne amade bû ku wê biparêze. Bi vî awayî, Şerê Cîhanê yê Yekemîn wek katalîzatorekî sereke yê şoreşê tevgeriya, hemû krîzên heyî yên Rûsyayê kûrtir kir û zemîna ji bo hilweşîna Çarîzmê amade kir.

Şoreşa Sibatê û Serdema Hikûmeta Demkî

Şoreşa Sibatê, ku di Adara 1917an de li gorî salnameya Gregorî pêk hat, qonaxa yekem a Şoreşa Rûsyayê bû ku dawî li desthilatdariya Çarî anî û serdemeke nû ya bêîstîqrar û têkoşîna ji bo desthilatdariyê dest pê kir.

Tablo 1: Rêzika Demkî ya Bûyerên Sereke yên Şoreşa Rûsyayê (1914-1922)

Dîrok (Julian/Gregorî)	Bûyer	Kurte Girîngî	Çavkanî
Tîrmeh 1914	Destpêka Şerê Cîhanê yê Yekemîn; Rûsya tevlî şer dibe	Şer krîzên navxweyî yên Rûsyayê kûrtir dike û dibe sedema nerazîbûneke mezin.
Tebax 1915	Çar Nîkolay II fermandariya artêşê digire ser xwe	Çar rasterast bi têkçûnên leşkerî ve tê girêdan; rêveberiya paytextê lawaz dibe.
23 Sibat/8 Adar 1917	Destpêka Şoreşa Sibatê li Petrogradê bi xwepêşandanên jinan	Xwepêşandanên ji bo nan û aştiyê zû mezin dibin û dibin serhildaneke giştî.
27 Sibat/12 Adar 1917	Leşker tevlî xwepêşanderan dibin; Duma Komîteyeke Demkî ava dike	Piştgiriya artêşê ji bo Çar têk diçe; bingeha Hikûmeta Demkî tê avêtin.
28 Sibat/13 Adar 1917	Sovyeta Petrogradê ya Nûnerên Karker û Leşkeran tê damezrandin	Navendeke alternatîf a desthilatdariyê derdikeve holê; destpêka “desthilata dualî”.
2 Adar/15 Adar 1917	Çar Nîkolay II ji textê dest berdide	Dawiya xanedana Romanov a 300 salî; Împeratoriya Rûsyayê hildiweşe.
4 Nîsan/17 Nîsan 1917	Lenîn Tezên Nîsanê diweşîne	Lenîn banga şoreşeke din a sosyalîst dike û Hikûmeta Demkî şermezar dike.
Hezîran 1917	Êrîşa Hezîranê (Kerensky Offensive) têk diçe	Têkçûna leşkerî nerazîbûnê zêdetir dike û populerbûna Hikûmeta Demkî kêm dike.
Tîrmeh 1917	Rojên Tîrmehê: Xwepêşandanên dij-hikûmetê li Petrogradê	Hewldaneke neserkeftî ya Bolşevîkan (an jî komên radîkal) ji bo desteserkirina desthilatdariyê; Bolşevîk têne tepeserkirin.
Tebax 1917	Bûyera Kornîlov: Hewldana derbeya General Kornîlov	Hewldana derbeyê têk diçe; Kerenskî ji bo parastinê pişta xwe dispêre Bolşevîkan, ku ev yek wan xurt dike.
24-25 Cotmeh/6-7 Mijdar 1917	Şoreşa Cotmehê: Bolşevîk desthilatdariyê li Petrogradê digirin dest	Hikûmeta Demkî tê hilweşandin; desthilatdarî derbasî Sovyetan (di bin kontrola Bolşevîkan de) dibe.
3 Adar/16 Adar 1918	Peymana Brest-Litovsk tê îmzekirin	Rûsya ji Şerê Cîhanê yê Yekemîn vedikişe, lê gelek erdên xwe winda dike.
Adar 1918 – Cotmeh 1922	Şerê Navxweyî yê Rûsyayê	Bolşevîk (Sor) li dijî dijberên xwe (Spî) şer dikin û di dawiyê de bi ser dikevin.
30 Kanûn 1922	Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst (YKSS) bi fermî tê damezrandin	Avabûna dewleta yekem a sosyalîst a cîhanê.

Sedem û Bûyerên Sereke yên Şoreşa Sibatê

Şoreşa Sibatê, ku di navbera 8 û 16ê Adara 1917an de li gorî salnameya Gregorî (23ê Sibatê heta 2ê Adarê li gorî salnameya Julîanî) li Petrogradê (navê wê demê yê St. Petersburgê) qewimî, encama kombûna gelek faktoran bû. Rêveberiya xirab a hikûmeta Çarî ya Şerê Cîhanê yê Yekemîn, têkçûnên leşkerî yên li pey hev, windahiyên mirovî yên mezin, û krîza aborî ya ku her ku diçû girantir dibû, di nav gel de nerazîbûneke kûr çêkiribû. Kêmasiya nan û sotemeniyê li bajaran, nemaze li Petrogradê di zivistana dijwar a 1916-1917an de, rewş gihandibû asta teqînê.

Şoreş ne wekî encama plansaziyeke partiyeke siyasî ya taybet, lê wek tevgereke gelêrî ya spontan û nediyar dest pê kir. Di 8ê Adarê (23ê Sibatê) de, ku hevdem bû bi Roja Jinên Kedkar ên Navneteweyî, jinên karker ên Petrogradê ji bo protestokirina kêmasiya nan û bilindbûna bihayan daketin kolanan. Xwepêşandanên wan zû piştgirî ji karkerên pîşesaziyê yên ku di grevê de bûn û komên din ên nerazî wergirt. Dirûşmeyên “Nan!”, “Dawî li Şer!”, û “Bimre Otokrasî!” li kolanên Petrogradê deng vedidan.

Di rojên pêş de, xwepêşandan mezin bûn û tundûtûjî zêde bû. Di 25-26ê Sibatê de, Çar Nîkolay II ferman da ku leşker gule li xwepêşanderan bireşînin. Hin yekîneyên polîs û leşkeran gule li gel reşandin û gelek kes kuştin û birîndar kirin. Lêbelê, bûyera herî krîtîk a ku çarenûsa şoreşê diyar kir, di 26-27ê Sibatê de qewimî, dema ku beşek mezin ji leşkerên Garnîzona Petrogradê, ku bi xwe jî ji şer û şert û mercên dijwar westiyabûn, ferman red kirin ku gule li xwepêşanderan bireşînin û tevlî refên şoreşgeran bûn. Ev yek xalek werçerxanê bû, ji ber ku rejîma Çarî stûna xwe ya sereke ya hêzê – artêşê – winda kir. Berevajî Şoreşa 1905an, ku tê de artêş bi piranî dilsozê Çar mabû û şoreş tepeser kiribû, di Sibata 1917an de otokrasiya Rûsyayê di nav tenê 12 rojan de ji ber nebûna piştgiriya artêşê hilweşiya. Ev windabûna piştgiriya artêşê faktora diyarker a serkeftina bilez a Şoreşa Sibatê bû. Ev nîşan dide ku dilsoziya artêşê ji bo her rejîmekê, nemaze di demên krîzên kûr de, çiqasî jiyanî ye.

Di 27ê Sibatê de, Duma, ku ji hêla Çar ve hatibû ferman kirin ku xwe fesih bike, Komîteyeke Demkî ava kir da ku نظمê ji nû ve saz bike. Di heman rojê de, nûnerên karker û leşkeran Sovyeta Petrogradê ava kirin. Di bin zexta bûyeran de û piştî ku generalên wî jî jê re şîret kirin ku îstifa bike, Çar Nîkolay II di 2ê Adara 1917an de (15ê Adarê li gorî salnameya Gregorî) ji textê dest berda, hem ji bo xwe û hem jî ji bo kurê xwe Aleksey. Birayê wî, Mîrê Mezin Mîxaîl, roja din text red kir, û bi vî awayî desthilatdariya 300 salî ya xanedana Romanov bi dawî bû.

Şoreşa Sibatê, tevî ku wek tevgereke spontan dest pê kir, di rastiyê de lûtkeya pêvajoyeke dirêj a krîza sîstemîk û têkçûna baweriyê bi Çarîzmê bû. Hewldanên nîvçe yên modernîzasyonê û israra li ser otokrasiyê, tevî şert û mercên giran ên şer, zemîneke teqîner amade kiribû ku bi çirûskekê biteqe.

Avabûna Hikûmeta Demkî, Rola Kerenskî û Desthilata Dualî

Piştî hilweşîna Çarîzmê, valahiyeke desthilatdariyê li Rûsyayê çêbû. Ji bo dagirtina vê valahiyê, du navendên sereke yên desthilatdariyê derketin holê: Hikûmeta Demkî û Sovyeta Petrogradê ya Nûnerên Karker û Leşkeran.

Hikûmeta Demkî di 12ê Adarê de (li gorî salnameya Gregorî) ji hêla Komîteya Demkî ya Dumayê ve hate damezrandin. Di destpêkê de, ew bi piranî ji siyasetmedarên lîberal û endamên Partiya Kadet (Demokratên Konstitusyonel) pêk dihat, bi serokatiya Mîr Georgy Lvov. Yekane endamê sosyalîst di kabîneya yekem de Aleksandr Kerenskî bû, parêzerekî ciwan û karîzmatîk ê Partiya Şoreşgerên Sosyalîst (SR), ku wek Wezîrê Dadê kar dikir. Kerenskî paşê di Tîrmeha 1917an de bû Serokwezîr û hewl da ku hevsengiyek di navbera hêzên siyasî yên cihêreng de çêbike û welat di nav şer de bihêle.

Di heman demê de ku Hikûmeta Demkî dihate avakirin, Sovyeta Petrogradê ya Nûnerên Karker û Leşkeran jî di 28ê Sibatê de (li gorî salnameya Julianî) hate damezrandin. Sovyet, ku ji hêla Menşevîk û Şoreşgerên Sosyalîst ve dihat kontrolkirin, îdîa dikir ku nûnertiya berjewendiyên girseyên karker û leşkeran dike û xwedî hêzeke rastîn bû, nemaze li ser garnîzona Petrogradê û karkerên fabrîkayan. Derxistina “Fermana Hejmar 1” ji hêla Sovyetê ve, ku otorîteya efseran di artêşê de lawaz dikir û daxwaz dikir ku yekîneyên leşkerî guh bidin fermanên Sovyetê heke ew li dijî fermanên Hikûmeta Demkî bin , hêza Sovyetê û qelsiya Hikûmeta Demkî eşkere kir.

Vê rewşê rê li ber tiştê ku wekî “desthilata dualî” (dvoyevlastiye) tê zanîn vekir. Hikûmeta Demkî desthilatdariya fermî di destê xwe de digirt, lê neçar bû ku bi Sovyeta Petrogradê re, ku xwedî piştgiriyeke gelêrî ya berfireh û kontrola li ser hêzên çekdar bû, desthilatdariyê parve bike. Hikûmeta Demkî di rastiyê de tu carî bi tevahî Rûsyayê îdare nekir û her gav di bin siya Sovyetê de ma. Ev desthilata dualî ne tenê pirsgirêkek pratîkî ya parvekirina hêzê bû, lê di heman demê de temsîla perçebûna kûr a di navbera hêzên şoreşger ên lîberal-burjuwazî (Hikûmeta Demkî) û hêzên sosyalîst-radîkal (Sovyeta Petrogradê) de bû. Lîberalên Rûs û piraniya sosyalîstên nerm (Menşevîk û SR) di destpêkê de bawer dikirin ku Rûsya hîn ji bo şoreşeke sosyalîst ne amade ye û ji ber vê yekê divê şoreş di qonaxa burjuwazî-demokratîk de bimîne. Lêbelê, ev hevkariya dijwar û bêîstîqrar bû û ji bo têkçûna demokrasiya lîberal û serkeftina dawî ya Bolşevîkan zemîn amade kir.

Hikûmeta Demkî, bi serokatiya Kerenskî, çend xeletiyên mezin kirin ku rê li ber hilweşîna wê vekir. Ya herî girîng, wê biryar da ku tevlêbûna Rûsyayê di Şerê Cîhanê yê Yekemîn de berdewam bike, tevî ku gel bi awayekî berfireh li dijî şer bû û artêş di rewşeke hilweşînê de bû. Êrîşa Hezîranê ya 1917an, ku ji hêla Kerenskî ve hatibû organîzekirin, bi têkçûneke mezin bi dawî bû û bû sedema windahiyên zêdetir û bêhêvîbûneke kûrtir. Wekî din, Hikûmeta Demkî, bi hinceta ku ew tenê hikûmeteke “demkî” ye heta ku Meclîsa Damezrîner bicive, reformên bingehîn ên ku gel daxwaz dikir, nemaze reforma erdê, paş xist. Ev bêbiryarî û nekarîna bersivdana daxwazên lezgîn ên gel, nemaze daxwazên ji bo “Aştî, Erd û Nan”, populerbûna Bolşevîkan, ku van sozan bi awayekî radîkal didan, zêde kir.

Têkçûnên Hikûmeta Demkî û Bilindbûna Bolşevîkan

Serdema di navbera Şoreşa Sibatê û Şoreşa Cotmehê de bi zêdebûna bêîstîqrariya siyasî, xirabûna rewşa aborî, û radîkalîzebûna girseyan tê nasîn. Têkçûnên Hikûmeta Demkî di çareserkirina pirsgirêkên bingehîn ên welat de û jêhatîbûna Bolşevîkan di îstismarkirina vê rewşê de, faktorên sereke yên bilindbûna wan a ber bi desthilatdariyê ve bûn.

Hikûmeta Demkî nekarî şer bi dawî bike û kêmasiyên xurek û sotemeniyê çareser bike. Ev yek bû sedema nerazîbûneke mezin di nav karker, leşker û gundiyan de. Di Tîrmeha 1917an de, xwepêşandanên mezin ên ku wek “Rojên Tîrmehê” têne zanîn li Petrogradê qewimîn, ku tê de karker û leşkerên radîkal, bi piştgiriya hin Bolşevîkan, daxwaza veguhestina desthilatdariyê ji Sovyetan re kirin. Hikûmeta Demkî van xwepêşandanan bi tundî tepeser kir, hin rêberên Bolşevîk hatin girtin û Lenîn neçar ma ku bireve Fînlandiyayê. Tevî ku ev bûyer wek têkçûnek ji bo Bolşevîkan xuya dikir, ew di heman demê de radîkalîzebûna girseyan û qelsiya Hikûmeta Demkî jî nîşan da.

Bûyereke din a krîtîk “Bûyera Kornîlov” di Tebaxa 1917an de bû. General Lavr Kornîlov, ku ji hêla Kerenskî ve wek Fermandarê Giştî yê Artêşê hatibû tayînkirin, hewl da ku dîktatoriyeke leşkerî ava bike û ” نظمê” li welat vegerîne, ku ev yek wek gefek li dijî şoreşê hate dîtin. Ji bo parastina hikûmeta xwe li hember Kornîlov, Kerenskî neçar ma ku alîkariyê ji Sovyeta Petrogradê û Bolşevîkan bixwaze. Bolşevîk, ku di Rojên Tîrmehê de hatibûn qedexekirin, ji nû ve hatin legalîzekirin û çekdar kirin da ku li dijî Kornîlov şer bikin. Hewldana Kornîlov têk çû, lê encamên wê ji bo Bolşevîkan pir erênî bûn. Ew wek parêzvanên şoreşê li hember hêzên kontr-şoreşger hatin dîtin û populerbûna wan bi awayekî berbiçav zêde bû. Artêş û hêzên rastgir lawaz bûn, û destê Bolşevîkan di nav Sovyetan de xurt bû. Bi vî awayî, Kerenskî, di hewldana xwe ya ji bo têkbirina dijminekî, dijminê xwe yê herî mezin xurt kir. Di Îlona 1917an de, Bolşevîkan piraniya dengan di Sovyeta Petrogradê û Sovyeta Moskowê de bi dest xistin, û Leon Troçkî bû serokê Sovyeta Petrogradê.

Radîkalîzebûna girseyan di navbera Sibat û Cotmehê de pêvajoyeke domdar bû. Têkçûnên Hikûmeta Demkî di warê şer, erd û aboriyê de, û propagandaya bibandor a Bolşevîkan a bi dirûşmeyên wek “Hemû Desthilatdarî ji Sovyetan re!”, “Aştî, Erd, Nan!” , girseyên karker û leşkeran ber bi çareseriyên radîkaltir ve dikişand. Piştgiriya ji bo Bolşevîkan ne tenê encama manîpulasyoneke ji jor ve bû, lê di heman demê de bersivek ji şert û mercên jiyanê yên ku her ku diçûn xirabtir dibûn û bêhêvîbûna ji alternatîfên siyasî yên nermtir bû. Di payîza 1917an de, Rûsya di nav krîzeke kûr de bû û zemîn ji bo desteserkirina desthilatdariyê ji hêla Bolşevîkan ve amade bû.

Şoreşa Cotmehê: Bolşevîk Desthilatdariyê Digirin Dest

Şoreşa Cotmehê, ku di 24-25ê Cotmehê (6-7 Mijdar li gorî salnameya Gregorî) 1917an de pêk hat, xala kulmînasyonê ya pêvajoya şoreşgerî ya Rûsyayê bû. Di vê qonaxê de, Partiya Bolşevîk, bi rêbertiya Vladîmîr Lenîn û Leon Troçkî, Hikûmeta Demkî hilweşand û desthilatdarî bi dest xist, û bi vî awayî serdemeke nû di dîroka Rûsya û cîhanê de dest pê kir.

Îdeolojiya Bolşevîk: Marksîzm-Lenînîzm

Ji bo têgihiştina kiryar û armancên Bolşevîkan, pêwîst e ku meriv li îdeolojiya wan a bingehîn, ango Marksîzm-Lenînîzmê, binêre.

Marksîzm, wekî ku ji hêla Karl Marx û Friedrich Engels ve hatibû formulekirin, li ser têgihîştina dîrokê wekî têkoşîna çînan ava bûbû. Li gorî Marksîzmê, di civaka kapîtalîst de têkoşîna sereke di navbera burjuvazî (çîna kapîtalîst a ku xwediyê amûrên hilberînê ye) û proletarya (çîna karker a ku neçar e hêza xwe ya kar bifroşe) de ye. Marx bawer dikir ku kapîtalîzm bi awayekî neçarî dê bibe sedema îstismarkirina zêdetir a proletaryayê û kûrkirina newekheviyên çînî, ku ev yek dê di dawiyê de bibe sedema şoreşeke proletar. Armanca vê şoreşê hilweşandina kapîtalîzmê, desteserkirina amûrên hilberînê ji hêla proletaryayê ve, û avakirina civakeke bê çîn û bê dewlet – komunîzm – bû. Teoriya nirxa kedê, ku dibêje nirxa kelûpelekê bi mêjera keda ku ji bo hilberîna wê hatiye xerckirin tê pîvandin, û îstismarkirina “nirxa zêde” ya ku ji hêla karkeran ve tê afirandin lê ji hêla kapîtalîstan ve tê desteserkirin, di bingeha analîza Marksîst a kapîtalîzmê de cih digirin.

Lenînîzm, ku ji hêla Vladîmîr Lenîn ve wekî adaptasyonek û pêşvebirina Marksîzmê ji bo şert û mercên taybet ên Rûsyayê û serdema împeryalîzmê hate pêşxistin, çend têgehên sereke li Marksîzmê zêde kirin. Yek ji van têgehan “partiya pêşeng” (vanguard party) bû. Lenîn bawer dikir ku çîna karker bi tena serê xwe nikare bigihîje hişmendiya şoreşgerî ya pêwîst û ji ber vê yekê pêdivî bi partiyeke şoreşgerên profesyonel ên dîsîplînkirî û navendîparêz heye ku rêberiya proletaryayê bike û şoreşê organîze bike. Têgeheke din a girîng “dîktatoriya proletaryayê” bû, ku Lenîn ew wekî qonaxeke veguhêz a pêwîst piştî şoreşê didît, ku tê de çîna karker dê hêza dewletê bikar bîne da ku berxwedana burjuvaziyê bişkîne û bingeha sosyalîzmê ava bike. Wekî din, Lenîn teoriya împeryalîzmê wek qonaxa herî bilind û dawî ya kapîtalîzmê pêş xist, û arguman kir ku şerên împeryalîst û têkoşînên ji bo koloniyan dê sîstema kapîtalîst a cîhanî lawaz bikin û derfetên ji bo şoreşê li “girêdanên herî qels” ên zincîra împeryalîst, wek Rûsya, biafirînin.

Bolşevîzm navê fraksiyona Lenîn di nav Partiya Sosyal Demokrat a Karkerên Rûsyayê de bû, ku di Kongreya Duyemîn a Partiyê de di sala 1903an de ji Menşevîkan veqetiyan. Bolşevîk (ku tê wateya “piranî”) li ser pêwîstiya partiyeke navendîparêz, dîsîplînkirî û şoreşger a biçûk israr dikirin, berevajî Menşevîkan (ku tê wateya “kêmanî”) ku alîgirê partiyeke berfirehtir û kêmtir navendîparêz bûn. Ev cûdahiyên di têgihiştina partiyê de, di heman demê de cûdahiyên kûrtir ên stratejîk û îdeolojîk jî nîşan didin. Menşevîk bawer dikirin ku Rûsya pêşî hewceyê şoreşeke burjuwazî-demokratîk e û divê çîna karker bi burjuvaziya lîberal re hevkariyê bike. Berevajî vê, Bolşevîk, nemaze piştî Tezên Nîsanê yên Lenîn di 1917an de, arguman dikirin ku divê şoreşa burjuwazî rasterast veguhere şoreşeke sosyalîst di bin rêbertiya proletarya û gundiyên feqîr de, û her cure hevkariya bi Hikûmeta Demkî ya burjuwazî re red dikirin. Serkeftina Bolşevîkan di Cotmehê de, di heman demê de serkeftina vê nêrîna radîkaltir û yekpartîtir a şoreşê bû.

Adaptasyona Lenîn a Marksîzmê ji bo şert û mercên Rûsyayê – welatekî ku bi piranî gundî bû û kapîtalîzma wê ya pîşesaziyê li gorî Rojava pêşneketibû – ji bo serkeftina Bolşevîkan krîtîk bû. Teoriya wî ya “partiya pêşeng” û “girêdana herî qels” a zincîra împeryalîst, bingeha îdeolojîk ji bo şoreşeke sosyalîst li welatekî ku li gorî teoriya Marksîst a klasîk “ne amade” bû, peyda kir. Ev yek ji bo Bolşevîkan bû amûreke îdeolojîk a bihêz ku kiryarên xwe rewa bikin û piştgiriyê kom bikin.

Tablo 2: Berawirdkirina Îdeolojî û Stratejiyên Bolşevîk û Menşevîkan

Taybetmendî	Bolşevîk (Lenîn)	Menşevîk (Martov)	Çavkanî
Endamtiya Partiyê	Partiyeke piçûk, navendîparêz, dîsîplînkirî ya şoreşgerên profesyonel	Partiyeke berfireh a çalakvanan, bi rêxistinbûneke kêmtir hişk
Nêrîna li ser Burjuvaziyê	Burjuvaziya Rûs lawaz e û nikare şoreşa demokratîk bi ser bixîne; dijminê proletaryayê ye	Pêdivî bi hevkariya bi burjuvaziya lîberal re heye ji bo pêkanîna şoreşa burjuwazî
Rêya ber bi Sosyalîzmê	Şoreşa yekser a sosyalîst piştî şoreşa burjuwazî; “Hemû Desthilatdarî ji Sovyetan re”	Pêşveçûna gav bi gav; pêşî şoreşa burjuwazî, paşê serdemeke dirêj a pêşketina kapîtalîst
Hevalbendî	Hevalbendiya proletarya bi gundiyên feqîr re	Hevalbendiya bi partiyên lîberal ên burjuwazî re (mînak, Kadet)
Rola di Şoreşa 1917an de	Dijberiya radîkal li hember Hikûmeta Demkî; amadekarî ji bo desteserkirina desthilatdariyê	Bi şert piştgirî dan Hikûmeta Demkî; beşdarî hikûmetên koalîsyonê bûn
Taktîk	Alîgirê tundûtûjiya çekdarî û serhildanê	Zêdetir meyla rêbazên legal û xebata sendîkayan dikirin

Rola Vladîmîr Lenîn û Leon Troçkî

Serkeftina Şoreşa Cotmehê bi awayekî mezin bi rêbertiya du kesayetiyên sereke ve girêdayî bû: Vladîmîr Îlyîç Lenîn û Leon Troçkî.

Vladîmîr Lenîn (1870-1924) wek damezrîner û teorîsyenê sereke yê Partiya Bolşevîk û mîmarê Şoreşa Cotmehê tê dîtin. Piştî Şoreşa Sibatê, Lenîn di Nîsana 1917an de ji sirgûnê vegeriya Rûsyayê û bi “Tezên Nîsanê” yên navdar helwesteke radîkal nîşan da. Di van tezan de, wî Hikûmeta Demkî wek hikûmeteke burjuwazî şermezar kir, banga nepejirandina wê kir, û dirûşma “Hemû Desthilatdarî ji Sovyetan re!” derxist pêş. Rêbertiya Lenîn, nemaze israra wî ya li ser pêwîstiya desteserkirina desthilatdariyê bi rêya serhildana çekdarî di payîza 1917an de, tevî dijberî û dudiliyên hin rêberên din ên Bolşevîk (wek Kamenev û Zînovyev, ku li dijî serhildana yekser bûn ), ji bo dema û serkeftina Şoreşa Cotmehê faktorek diyarker bû. Ev yek nîşan dide ku rola kesayetiyan di şekildana bûyerên dîrokî yên mezin de dikare çiqas krîtîk be. Bêyî israra Lenîn, dibe ku Bolşevîkan fersenda Cotmehê ji dest bidana. Piştî şoreşê, Lenîn bû serokê yekem ê hikûmeta Sovyetê, Konseya Komîserên Gel (Sovnarkom).

Leon Troçkî (1879-1940), ku di havîna 1917an de bi fermî tevlî Partiya Bolşevîk bûbû û zû di nav refên wê de bilind bûbû, roleke krîtîk di organîzekirin û birêvebirina pratîkî ya Şoreşa Cotmehê de lîst. Wek serokê Sovyeta Petrogradê (ji Îlona 1917an ve) û serokê Komîteya Şoreşger a Leşkerî ya Sovyetê, Troçkî operasyonên leşkerî yên ji bo desteserkirina nuqteyên stratejîk ên Petrogradê û hilweşandina Hikûmeta Demkî bi jêhatîbûn birêve bir. Jêhatîbûna wî ya axaftinê û kapasîteya wî ya ji bo seferberkirina girseyan jî di amadekirina zemîna ji bo şoreşê de girîng bû. Piştî şoreşê, Troçkî bû Komîserê Gel ê Karên Derve û paşê Komîserê Gel ê Şer, ku di vê rolê de wî Artêşa Sor ava kir û di Şerê Navxweyî de ber bi serkeftinê ve bir. Hevkariya di navbera stratejîstê siyasî yê wek Lenîn û organîzatorê leşkerî yê jêhatî yê wek Troçkî, ji bo serkeftina Bolşevîkan formuleke pir bibandor bû.

Bûyerên Sereke û Desteserkirina Desthilatdariyê

Di payîza 1917an de, rewşa Rûsyayê her ku diçû kaotîktir dibû. Hikûmeta Demkî ya Kerenskî kontrola xwe li ser welat winda dikir, artêş di hilweşînê de bû, û nerazîbûna gel gihîştibû lûtkeyê. Di vê atmosferê de, Bolşevîkan, bi rêbertiya Lenîn, biryar dan ku dema desteserkirina desthilatdariyê hatiye.

Di 10ê Cotmehê (23ê Cotmehê Gregorî) de, Komîteya Navendî ya Partiya Bolşevîk, piştî nîqaşên dijwar û bi israra Lenîn, biryara serhildana çekdarî da. Komîteya Şoreşger a Leşkerî (KŞL) ya Sovyeta Petrogradê, ku di bin kontrola Troçkî de bû, dest bi amadekariyên leşkerî kir.

Di şeva 24-25ê Cotmehê (6-7 Mijdar Gregorî) de, yekîneyên Parêzvanên Sor (mîlîsên karker ên Bolşevîk) û leşker û deryavanên dilsozê Bolşevîkan, di bin rêberiya KŞLê de, dest bi desteserkirina nuqteyên stratejîk ên Petrogradê kirin: postexane, stasyonên trênê, pire, bank, û navendên telefonê. Van operasyonan bi piranî bêyî berxwedaneke mezin pêk hatin, ku ev yek qelsiya Hikûmeta Demkî û piştgiriya (an jî bêalîbûna) beşek mezin a garnîzona Petrogradê ji bo Bolşevîkan nîşan dide.

Di 25ê Cotmehê de, KŞLê ragihand ku Hikûmeta Demkî hatiye hilweşandin. Endamên Hikûmeta Demkî, ku li Qesra Zivistanê kom bûbûn, hatin dorpêçkirin. Piştî berxwedaneke kurt, Qesra Zivistanê di şeva 25-26ê Cotmehê de hate girtin û wezîrên Hikûmeta Demkî hatin girtin; Kerenskî beriya wê reviya bû.

Di heman rojê de, 25ê Cotmehê, Kongreya Duyemîn a Sovyetan a Hemû Rûsyayê li Enstîtuya Smolnî ya Petrogradê civiya. Bolşevîk û hevalbendên wan ên Şoreşgerên Sosyalîst ên Çep di kongreyê de piranî bûn. Menşevîk û Şoreşgerên Sosyalîst ên Rast, ku li dijî desteserkirina desthilatdariyê ji hêla Bolşevîkan ve bûn, kongre terk kirin. Kongreyê ragihand ku hemû desthilatdarî li Rûsyayê derbasî Sovyetên Nûnerên Karker, Gundî û Leşkeran bûye. Kongreyê herwiha hikûmeteke nû, Konseya Komîserên Gel (Sovnarkom), bi serokatiya Lenîn ava kir.

Biryara Bolşevîkan a ku li benda Kongreya Duyemîn a Sovyetan nemînin û beriya wê desthilatdariyê bi dest bixin, stratejiyek bû ji bo ku kongreyê li hember rastiyeke qewimî bihêlin û rê nedin ku hêzên sosyalîst ên nermtir pêvajoyê kontrol bikin. Ev yek jîrî û bêrehmiya siyasî ya Lenîn nîşan dide. Şoreşa Cotmehê, ku wek “Şoreşa Mezin a Sosyalîst a Cotmehê” jî di dîroka Sovyetê de hate binavkirin, yekem derbeya Marksîst a serkeftî di dîrokê de bû û rê li ber avakirina yekem dewleta sosyalîst a cîhanê vekir.

Encamên Yekser û Avakirina Dewleta Sovyetê

Piştî ku Bolşevîkan di Cotmeha 1917an de desthilatdarî bi dest xistin, wan tavilê dest bi pêkanîna bernameya xwe ya şoreşgerî û avakirina dewleteke nû ya Sovyetê kirin. Ev serdem bi derxistina dekretên radîkal, destpêka Şerê Navxweyî yê dijwar, û hewldanên ji bo ji nû ve birêxistinkirina aborî û civakê li ser bingehên sosyalîst tê nasîn.

Dekretên Destpêkê (li ser Aştî û Erd) û Destpêka Şerê Navxweyî

Hikûmeta nû ya Sovyetê, Konseya Komîserên Gel (Sovnarkom) bi serokatiya Lenîn, di rojên yekem ên piştî şoreşê de du dekretên girîng derxistin: Dekreta li ser Aştiyê û Dekreta li ser Erdê.

Dekreta li ser Aştiyê, ku di 26ê Cotmehê (8ê Mijdarê) de ji hêla Kongreya Duyemîn a Sovyetan ve hate pejirandin, banga aştiyeke yekser, demokratîk û adil ji hemû gel û hikûmetên şerker re dikir, bêyî îlheq (desteserkirina axa biyanî) û bêyî tazmînatên şer. Ev dekret rasterast bersiv da daxwaza gel a ji bo bidawîanîna tevlêbûna Rûsyayê di Şerê Cîhanê yê Yekemîn de, ku bûbû sedema êş û wêraniyeke mezin. Encama vê dekretê, piştî danûstandinên dijwar, îmzekirina Peymana Brest-Litovsk bi Hêzên Navendî (Almanya, Awistirya-Mecaristan, Bulgaristan û Împeratoriya Osmanî) re di 3ê Adara 1918an de bû. Li gorî vê peymanê, Rûsyaya Sovyetê neçar ma ku dev ji axeke pir mezin berde, di nav de Polonya, welatên Baltîk, Fînlandiya, Ukrayna û beşek ji Qefqasyayê. Tevî ku ev şert û merc ji bo Rûsyayê pir giran bûn, Lenîn israr kir ku peyman were îmzekirin da ku şoreşê ji hilweşînê xilas bike û fersendê bide Bolşevîkan ku desthilata xwe konsolîde bikin û li hember dijberên navxweyî şer bikin.

Dekreta li ser Erdê, ku ew jî di 26ê Cotmehê de hate pejirandin, xwedîderketina axayan li ser erdê bêyî tazmînat hilweşand û ragihand ku hemû erd (erdên axayan, yên dêrê, yên malbata Çar) dibin milkê hemû gel û derbasî destê komîteyên erdê yên herêmî û Sovyetên Nûnerên Gundiyan dibin da ku li gorî prensîba “bikaranîna wekhev a erdê” bêne parvekirin. Ev dekret bi awayekî bibandor daxwaza dîrokî ya gundiyên Rûs a ji bo erdê pêk anî û piştgiriya wan ji bo rejîma nû ya Bolşevîk xurt kir.

Hikûmeta nû di heman demê de gelek reformên din ên radîkal jî pêk anîn. Mafê jinan ê dengdanê û hilbijartinê hate dayîn, zewac û telaq hêsantir bûn, û prensîba wekheviya zayendî hate ragihandin. Dêr ji dewletê û perwerde ji dêrê hate veqetandin, sîstemeke perwerdehiya laîk hate damezrandin, û azadiya dîn û baweriyê (tevî qedexekirina propagandaya dînî) hate garantîkirin.

Lêbelê, desteserkirina desthilatdariyê ji hêla Bolşevîkan ve û polîtîkayên wan ên radîkal rastî berxwedaneke tund a navxweyî û navneteweyî hat. Ev yek bû sedema destpêka Şerê Navxweyî yê Rûsyayê di dawiya 1917an de, ku heta dawiya 1922an berdewam kir. Di vî şerî de, Artêşa Sor a Bolşevîk, ku ji hêla Leon Troçkî ve bi awayekî bibandor hate organîzekirin, li dijî hêzên dij-Bolşevîk ên cihêreng, ku bi navê Artêşa Spî dihatin nasîn, şer kir. Artêşa Spî ji koalîsyoneke berfireh a monarşîst, lîberal, sosyalîstên nerm, û neteweperestên ku ji hêla hêzên biyanî yên wek Brîtanya, Fransa, Japonya û Dewletên Yekbûyî ve dihatin piştgirîkirin, pêk dihat. Şerê Navxweyî bi hovîtî û wêraniyeke mezin derbas bû û bi mîlyonan kes jiyana xwe ji dest dan. Di Tîrmeha 1918an de, Çar Nîkolay II û malbata wî ji hêla Bolşevîkan ve li Yekaterînburgê hatin îdamkirin, da ku rê li ber vegerandina wan a li ser text ji hêla hêzên Spî ve bigirin. Di dawiyê de, Artêşa Sor bi ser ket û Bolşevîkan kontrola xwe li ser piraniya axa Împeratoriya Rûsyayê ya berê xurt kirin.

Destpêka Şerê Navxweyî û destwerdana hêzên biyanî ne tenê encama desteserkirina desthilatdariyê ji hêla Bolşevîkan ve bû, lê di heman demê de nîşana perçebûna kûr a civaka Rûs û dijberiya navneteweyî ya li hember rejîma nû bû. Ev şer dê bandoreke kûr li karakterê dewleta Sovyetê ya paşerojê bike, û bibe sedema zêdebûna otorîterîzm, navendîparêzî, û bikaranîna tundûtûjiyê wek amûreke siyasî.

Siyaseta “Komunîzma Şer” û Siyaseta Aborî ya Nû (NEP)

Di dema Şerê Navxweyî de (1918-1921), Bolşevîkan polîtîkayeke aborî ya tund bi navê “Komunîzma Şer” meşandin. Armanca sereke ya vê polîtîkayê ew bû ku hemû çavkaniyên welat ji bo hewldana şer û têkbirina dijminên navxweyî û derveyî seferber bikin. Taybetmendiyên sereke yên Komunîzma Şer ev bûn:

• Desteserkirina Genim (Prodrazvyorstka): Dewletê bi zorê “genimê zêde” yê gundiyan desteser dikir da ku artêş û bajarên pîşesaziyê têr bike. Ev yek bû sedema nerazîbûneke mezin li gundan.
• Neteweyîkirina Pîşesaziyê: Hemû pîşesaziyên mezin û navîn, bank, û veguhastin hatin neteweyîkirin û xistin bin kontrola dewletê.
• Navendîkirina Rêveberiya Aborî: Aborî bi awayekî tund hate navendîkirin û ji hêla saziyên dewletê ve dihat birêvebirin.
• Qedexekirina Bazirganiya Taybet: Bazirganiya taybet hate qedexekirin û dewletê hewl da ku belavkirina kelûpelan kontrol bike.
• Betalkirina Pereyan û Xebata Bi Zorê: Pereyan nirxa xwe winda kir û di hin rewşan de hate betalkirin; mûçe bi kelûpelan dihat dayîn. Xebata bi zorê ji bo hin kategoriyên nifûsê hate ferzkirin.

Komunîzma Şer, tevî ku alîkariya Bolşevîkan kir ku di Şerê Navxweyî de bi ser bikevin, encamên aborî yên karesatbar hebûn. Hilberîna çandinî û pîşesaziyê bi awayekî berbiçav kêm bû, bazara reş geş bû, û li gelek deveran birçîbûneke mezin derket (nemaze di 1921-1922an de). Ev yek bû sedema serhildanên gundiyan (wek serhildana Tambovê) û grevên karkeran (wek serhildana Kronstadtê di Adara 1921an de).

Li hember vê krîza kûr, Lenîn di Kongreya Dehemîn a Partiyê de di Adara 1921an de Siyaseta Aborî ya Nû (NEP) ragihand. NEP guherîneke stratejîk û paşvekişîneke demkî ji polîtîkayên tund ên Komunîzma Şer bû. Taybetmendiyên sereke yên NEPê ev bûn:

• Guhertina Desteserkirina Genim bi Baca Cureyî (Prodnalog): Li şûna desteserkirina hemû “genimê zêde”, gundiyan baca cureyî ya sabit didan û dikaribûn genimê xwe yê mayî bi serbestî li bazarê bifroşin.
• Destûrdana Bazirganiya Taybet a Piçûk: Bazirganiya taybet a piçûk û navîn û pîşesaziya piçûk ji nû ve hate destûr kirin.
• Vejandina Têkiliyên Pere-Kelûpel: Pere ji nû ve hate bikaranîn û sîstemeke darayî ya stabîltir hate avakirin.
• Parastina “Bilindahiyên Fermandar”: Dewletê kontrola xwe li ser pîşesaziyên mezin (bank, veguhastin, pîşesaziya giran, bazirganiya derve) parast.

NEP bi awayekî berbiçav bû sedema vejîneke aborî. Hilberîna çandinî û pîşesaziyê zêde bû, kêmasiya xwarinê kêm bû, û rewşa jiyanê ya gel baştir bû. Lêbelê, NEP di heman demê de bû sedema derketina newekheviyên civakî yên nû, wek bilindbûna “NEPmen” (bazirgan û karsazên taybet ên ku ji NEPê sûd werdigirtin) û “kulak”an (gundiyên dewlemend). Ev yek di nav Partiya Bolşevîk de nîqaş û tengezirayên îdeolojîk çêkir, ji ber ku hin endamên partiyê NEPê wek îxaneta li prensîbên sosyalîst û vegera ber bi kapîtalîzmê didîtin. Guhertina ji Komunîzma Şer ber bi NEPê ve ne tenê guherîneke polîtîkaya aborî bû, lê di heman demê de pejirandineke pragmatîk a Lenîn bû ku hewldana yekser a ji bo avakirina komunîzmê têk çûye û pêdivî bi “gaveke paşve” heye. Ev nermbûna taktîkî ya Lenîn nîşan dide, lê di heman demê de bingeha têkoşîna ji bo desthilatdariyê piştî mirina wî amade kir, ku di dawiyê de Stalîn NEP bi dawî anî û dest bi pîşesazîbûna bi zorê û kolektîfkirinê kir.

Guherandinên Civakî, Çandî û Yasayî yên Destpêkê

Şoreşa Cotmehê ne tenê guherîneke siyasî û aborî bû, lê di heman demê de hewldaneke ji bo veguherandineke kûr a civakî û çandî bû. Bolşevîkan armanc dikirin ku “mirovê kevn” ê burjuwazî hilweşînin û “mirovê nû” yê sosyalîst biafirînin.

Di warê yasayî de, rejîma nû ya Sovyetê tavilê dest bi hilweşandina sîstema yasayî ya Çarîzmê kir. Dadgehên kevn hatin hilweşandin û “dadgehên gel” hatin damezrandin. Qanûnên nû yên ku li ser bingeha îdeolojiya Marksîst-Lenînîst bûn, hatin derxistin. Lêbelê, di pratîkê de, Partiya Komunîst xwe li ser qanûnê didît û hêza wê bêsînor bû. Çeka (Komîsyona Awarte ya Hemû Rûsyayê ya ji bo Têkoşîna li Dijî Kontr-Şoreş û Sabotajê), ku di Kanûna 1917an de hate damezrandin, bû amûreke girîng a terora şoreşgerî û tepeserkirina dijberên siyasî. Tevî retorîka azadîxwaz a destpêkê, bingeha dewleteke otorîter û partiyek-dewlet ji rojên yekem ên Şoreşa Cotmehê ve hate danîn.

Di warê civakî de, Bolşevîkan gelek reformên radîkal pêk anîn. Wekheviya jin û mêran di qanûnê de hate ragihandin, mafê jinan ê dengdanê û kar hate dayîn, zewac û telaq hêsantir bûn, û kurtaj hate legalîzekirin (tevî ku paşê di bin Stalîn de hate qedexekirin). Otorîteya Dêra Ortodoks a Rûs, ku piştgireke xurt a Çarîzmê bû, hate şikandin. Dêr ji dewletê û perwerde ji dêrê hate veqetandin, erdên dêrê hatin desteserkirin, û propagandaya ateîst hate teşwîqkirin. Sîstemeke perwerdehiya laîk û belaş hate damezrandin û kampanyayên mezin ji bo tunekirina nexwendehiyê hatin destpêkirin.

Di warê çandî de, salên destpêkê yên piştî şoreşê bi teqîneke afirînerî û ceribandinên hunerî yên Avant-garde têne nasîn. Hunermend, nivîskar û helbestvanên ku bi şoreşê re sempatî dikirin, hewl dan ku form û naverokên nû yên hunerî biafirînin ku bi ruhê şoreşgerî re li hev bikin. Tevgerên wek Futurîzm, Suprematîzm û Konstruktîvîzm geş bûn. Proletkult (Çanda Proletar), rêxistineke girseyî ya ku armanc dikir çandeke nû ya proletar biafirîne, hate damezrandin û piştgiriyeke berfireh wergirt. Hikûmeta Sovyetê di destpêkê de piştgirî da van hewldanan û Anatolî Lunaçarskî, Komîserê Gel ê Ronakbîriyê, polîtîkayeke nisbeten lîberal a çandî meşand. Lêbelê, ev serdema azadiya çandî ya nisbî demkurt bû. Her ku Partiya Komunîst desthilata xwe xurt dikir, hewldanên ji bo kontrolkirin û arastekirina çandê li gorî xeta partiyê zêde bûn. Tengezariya di navbera azadiya hunerî û kontrola îdeolojîk de, ku ji destpêkê ve hebû, dê di salên paşerojê de, nemaze di bin Stalîn de, bi awayekî tundtir çareser bibe û bibe sedema tepeserkirina gelek hunermend û rewşenbîran.

Bandora Gerdûnî ya Şoreşa Cotmehê

Şoreşa Cotmehê ne tenê çarenûsa Rûsyayê guherand, lê di heman demê de bandoreke kûr û berfireh li ser siyaseta cîhanî ya sedsala 20an kir. Ew bû îlhamek ji bo tevgerên şoreşgerî li seranserê cîhanê, rê li ber belavbûna îdeolojiya komunîst vekir, û yek ji faktorên sereke yên destpêka Şerê Sar bû.

Belavbûna Komunîzmê û Avabûna Komînternê

Yek ji encamên herî girîng ên Şoreşa Cotmehê bilindbûna komunîzmê wek tevgereke siyasî ya cîhanî bû. Avabûna Komara Sosyalîst a Federatîf a Sovyetê ya Rûsyayê (RSFSR) di 1917an de û paşê Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst (YKSS) di 1922an de , yekem dewleta sosyalîst a cîhanê nîşan da û ji bo komunîstên li welatên din bû modelek.

Lenîn û Bolşevîk Şoreşa Rûsyayê ne wek bûyereke neteweyî ya îzolekirî, lê wek destpêka şoreşeke cîhanî ya proletar didîtin. Wan bawer dikir ku serkeftina dawî ya sosyalîzmê li Rûsyayê bi serkeftina şoreşên sosyalîst li welatên kapîtalîst ên pêşketî yên Ewropayê ve girêdayî ye. Ji bo pêşxistina vê armancê, di Adara 1919an de li Moskowê Enternasyonala Sêyemîn, ango Komîntern (Enternasyonala Komunîst), hate damezrandin. Armanca Komînternê ew bû ku partiyên komunîst û tevgerên şoreşgerî li seranserê cîhanê di bin rêbertiya Moskowê de bike yek, piştgiriyê bide wan, û ji bo hilweşandina kapîtalîzmê û avakirina komarên Sovyetê li welatên din bixebite. Komîntern di destpêkê de bi hêviyeke mezin li benda pêleke şoreşan li Ewropayê bû, nemaze li Almanyayê, ku têkçûna wê di Şerê Cîhanê yê Yekemîn de û krîza siyasî ya ku li pey wê hat, zemîneke guncaw ji bo şoreşê xuya dikir.

Lêbelê, hêviyên ji bo şoreşeke cîhanî ya bilez pêk nehatin. Tevî ku li hin welatên Ewropayê (wek Almanya, Macaristan, û Îtalya) serhildan û tevgerên şoreşgerî yên xurt derketin holê, ew di dawiyê de hatin tepeserkirin. Têkçûna van şoreşan bandoreke kûr li pêşveçûna Yekîtiya Sovyetê û tevgera komunîst a navneteweyî kir. Ew bû sedema îzolebûna Rûsyaya Sovyetê û di nav Partiya Komunîst a Sovyetê de nîqaşên li ser stratejiya paşerojê gur kir. Di dawiyê de, ev rewş rê li ber bilindbûna teoriya Stalîn a “sosyalîzm li welatekî tenê” vekir, ku tê de giranî li ser avakirin û xurtkirina sosyalîzmê di nav Yekîtiya Sovyetê de bû, li şûna ku li benda şoreşa cîhanî bimîne. Tevî vê guherîna stratejîk, Yekîtiya Sovyetê û Komînternê (heta ku di 1943an de hate hilweşandin ) piştgiriya xwe ji bo partiyên komunîst û tevgerên “azadiya neteweyî” li seranserê cîhanê berdewam kirin.

Bandora li ser Tevgerên Antî-Kolonyal

Şoreşa Cotmehê û îdeolojiya antî-împeryalîst a Lenînîzmê bandoreke mezin li ser tevgerên rizgarîxwaz ên neteweyî û antî-kolonyal li Asya, Afrîka û Amerîkaya Latîn kir. Lenîn di analîza xwe ya împeryalîzmê de arguman kiribû ku welatên kolonyal û nîv-kolonyal ji hêla hêzên împeryalîst ve têne îstismarkirin û têkoşîna wan a ji bo serxwebûnê beşek ji têkoşîna cîhanî ya li dijî kapîtalîzmê ye.

Hikûmeta Sovyetê ya destpêkê bi awayekî eşkere piştgiriya xwe ji bo “mafê çarenûsê yê gelan” ragihand û peymanên veşartî yên Çarîzmê yên ku bi hêzên împeryalîst ên din re hatibûn îmzekirin û armanca wan parvekirina herêmên bandorê bû, eşkere kirin. Ev yek ji bo gelên bindest ên li koloniyan bû çavkaniyeke mezin a îlhamê û efsaneya “bêserûberiya” hêzên împeryalîst şikand. Gelek rêber û rewşenbîrên tevgerên antî-kolonyal, tevî ku ne hemû Marksîst bûn, Şoreşa Rûsyayê wek modelek ji bo têkoşîna li dijî serdestiya biyanî û ji bo avakirina civakên serbixwe û adiltir dîtin. Komînternê jî di piştgirîkirina van tevgeran de roleke çalak lîst û bi gelek partî û rêxistinên neteweperest û antî-împeryalîst re têkilî danî. Bandora Şoreşa Cotmehê di geşbûna tevgerên komunîst û neteweperest ên radîkal li welatên wek Çîn, Viyetnam, Hindistan û gelek welatên din de bi awayekî berbiçav xuya dibe.

Destpêka Şerê Sar

Şoreşa Cotmehê û avabûna Yekîtiya Sovyetê wek dewleteke komunîst a bihêz, di heman demê de bingeha parçebûneke îdeolojîk a kûr di siyaseta cîhanî de danî, ku ev yek di dawiyê de bû sedema Şerê Sar di navbera Yekîtiya Sovyetê û hevalbendên wê ji aliyekî ve, û Dewletên Yekbûyî û hevalbendên wê yên kapîtalîst ji aliyê din ve.

Tirsa ji “belavbûna komunîzmê” an “xetera sor” li welatên Rojava, nemaze piştî Şerê Cîhanê yê Yekemîn, bû sedema polîtîkayên dij-komunîst û destwerdana li Şerê Navxweyî yê Rûsyayê ji bo piştgiriya hêzên Spî. Tevî ku ev destwerdan bi ser neket, ew bû sedema nepaweriya kûr di navbera Yekîtiya Sovyetê û hêzên Rojava de.

Piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn, ku tê de Yekîtiya Sovyetê û hêzên Rojava li dijî Almanyaya Nazî hevalbend bûn, ev nepawerî û cudahiyên îdeolojîk ji nû ve derketin holê û kûrtir bûn. Berfirehbûna bandora Sovyetê li Ewropaya Rojhilat, avakirina “Perdeya Hesinî”, û pêşbaziya çekan û jeopolîtîk di navbera du blokên mezin de, cîhan xiste nav serdemeke dirêj a tengezariya Şerê Sar. Şoreşa Cotmehê, bi îddîaya xwe ya ji bo alternatîfeke radîkal ji kapîtalîzmê re û bi piştgiriya xwe ji bo tevgerên şoreşgerî li seranserê cîhanê, wek yek ji xalên destpêkê yên vê têkoşîna îdeolojîk a gerdûnî tê dîtin.

Nêrînên Dîroknasî yên li ser Şoreşa Rûsyayê

Şoreşa Rûsyayê, û nemaze Şoreşa Cotmehê, ji destpêka xwe ve bûye mijara nîqaş û şîroveyên dîroknasî yên cihêreng û dijber. Van şîroveyan ne tenê ji ber tevliheviya bûyeran, lê herwiha ji ber girîngiya îdeolojîk û siyasî ya şoreşê û mîrateya wê ya domdar, pir cihêreng bûne. Sê ekolên sereke yên dîroknasiyê dikarin bêne destnîşankirin: dîroknasiya Sovyetê (Marksîst-Lenînîst), şîroveya lîberal a Rojava, û ekola revîzyonîst. Piştî hilweşîna Yekîtiya Sovyetê û vebûna arşîvan, nêrîn û lêkolînên nû jî derketine holê.

Dîroknasiya Sovyetê (Marksîst-Lenînîst)

Dîroknasiya Sovyetê, ku heta hilweşîna YKSSê di sala 1991an de serdest bû, Şoreşa Cotmehê di çarçoveya îdeolojiya Marksîst-Lenînîst de şîrove dikir. Li gorî vê nêrînê:

• Şoreşa Cotmehê encameke neçarî ya pêşveçûna dîrokî û têkoşîna çînan bû, ku tê de proletaryaya Rûs, bi rêbertiya Partiya Bolşevîk a Lenînîst, desthilatdariya burjuvaziyê hilweşand û dîktatoriya proletaryayê ava kir. Ew wek serkeftina çîna karker li hember kapîtalîzmê û destpêka serdemeke nû di dîroka mirovahiyê de dihat pîrozkirin.
• Partiya Bolşevîk, û nemaze Vladîmîr Lenîn, wek hêza rêber û hişmend a şoreşê dihat dîtin. Jêhatîbûn, biryardarî û pabendbûna Lenîn bi prensîbên Marksîst re wek faktorên sereke yên serkeftina şoreşê dihatin tekezkirin.
• Girseya gel, nemaze karker û gundiyên feqîr, wek piştevanên çalak û dilsoz ên şoreşê û Partiya Bolşevîk dihatin nîşandan. Şoreş wek serhildaneke gelêrî ya berfireh dihat pênasekirin.
• Dîroknasiya Sovyetê bi tundî di bin kontrola Partiya Komunîst de bû û diviyabû ku li gorî “xeta partiyê” be. Her şîroveyeke ku ji vê xetê dûr diket, dihat tepeserkirin û dîroknasên ku nêrînên “şaş” diparastin, dikaribûn rastî cezayên giran bên. Dîrok bi awayekî sîstematîk ji nû ve dihat nivîsandin da ku li gorî hewcedariyên siyasî yên demê be; kesayetiyên wek Troçkî û Buxarîn piştî ku ji partiyê hatin derxistin, ji dîroka fermî hatin jêbirin an jî wek “dijminên gel” hatin nîşandan. Di serdema Stalîn de, kultê kesayetiyê yê Stalîn di şîrovekirina dîrokê de jî serdest bû û pirtûka navdar “Kurte Kursa Dîroka Partiya Komunîst (Bolşevîk) a Hemû Yekîtiyê” (1938) bû bingeha fermî ya dîroknasiya Sovyetê.

Kritîkên li ser dîroknasiya Sovyetê gelek in. Ew bi piranî wek îdeolojîk, propagandîst, û nezanistî tê dîtin, ji ber ku ew rastiyan li gorî pêşdaraziyên îdeolojîk ditepisîne an jî berovajî dike. Girtina arşîvan û sînordarkirina lêkolînên serbixwe rê li ber pêşketina dîroknasiyeke objektîf girtibû.

Şîroveya Lîberal a Rojava (“Teza Derbeya Dewletê”)

Di dema Şerê Sar de, li Rojava şîroveyeke lîberal a Şoreşa Rûsyayê pêş ket, ku bi giranî li dijî nêrîna Sovyetê bû. Nûnerên sereke yên vê ekolê dîroknasên wek Richard Pipes, Leonard Schapiro, û Robert Conquest in. Taybetmendiyên sereke yên vê şîroveyê ev in:

• Şoreşa Cotmehê ne serhildaneke gelêrî ya berfireh bû, lê derbeyeke dewletê (coup d’état) bû ku ji hêla اقلیyeta Bolşevîk a dîsîplînkirî û bêrehm ve, bi rêbertiya Lenîn, li dijî Hikûmeta Demkî ya qels û bêparastin hate kirin.
• Bolşevîk wek komeke şoreşgerên profesyonel ên makyavelîst dihatin dîtin ku ji bo desteserkirina desthilatdariyê her cure rêbaz (propagandaya demagojîk, tundûtûjî, manîpulasyon) bikar anîn. Lenîn wek stratejîstekî jîr lê bêrehm û otorîter dihat pênasekirin.
• Ev ekol giringiyê dide têkçûnên Hikûmeta Demkî û rola Şerê Cîhanê yê Yekemîn di afirandina kaos û bêîstîqrariyê de, ku Bolşevîkan jê sûd wergirtin.
• Encamên şoreşê, nemaze avabûna dewleteke totalîter di bin Stalîn de, wek encameke neçarî ya îdeolojî û pratîkên Bolşevîkan ji destpêkê ve dihat dîtin (“xeta rasterast” ji Lenîn ber bi Stalîn ve). Şoreş wek karesateke ku rê li ber zordarî, teror û windakirina azadiyan vekir, dihat nirxandin. Richard Pipes arguman dike ku Şoreşa Rûsyayê serhildaneke rewşenbîrî bû, ne çînî; ji destpêka xwe ve bi terorê dagirtî bû; û ew ne şoreşek bû, lê “desteserkirina desthilatdariya hikûmetê ji hêla اقلیyeteke piçûk ve” bû.

Ev nêrîn bi giranî di çarçoveya îdeolojîk a Şerê Sar de şekil girt û armanca wê ew bû ku rewaîtiya Yekîtiya Sovyetê û îdeolojiya komunîst bipirse.

Eşkola Revîzyonîst (“Dîrok ji Jêr ve”)

Di salên 1960î û 1970yî de, nifşek nû ya dîroknasên Rojava, ku wek “revîzyonîst” têne nasîn, dest bi rexnekirina hem dîroknasiya Sovyetê û hem jî şîroveya lîberal a Rojava kirin. Nûnerên vê ekolê dîroknasên wek Sheila Fitzpatrick, Alexander Rabinowitch, William G. Rosenberg, û Orlando Figes (di hin aliyan de) ne. Taybetmendiyên sereke yên nêzîkatiya revîzyonîst ev in:

• Giringîdana li ser “dîroka civakî ji jêr ve”: Li şûna ku tenê li ser rêberên siyasî û partiyan bisekinin, revîzyonîstan bal kişandin ser rola girseyên gel (karker, gundî, leşker) di pêvajoya şoreşgerî de. Wan arguman kir ku Şoreşa Cotmehê ne tenê derbeyeke ji jor ve bû, lê di heman demê de encama radîkalîzebûn û seferberbûna girseyî ya gel bû, ku daxwaz û hêviyên xwe hebûn. Alexander Rabinowitch di lêkolîna xwe ya li ser Petrogradê de nîşan da ku Partiya Bolşevîk di sala 1917an de ne ewqas yekparçe û dîsîplînkirî bû ku dihat fikirîn, û serkeftina wê bi giranî ji ber ku polîtîkayên wê bi daxwazên girseyên radîkalîzebûyî re li hev dihatin, bû.
• Rexnekirina teza “derbeya dewletê”: Revîzyonîstan arguman kirin ku şîroveya lîberal a Rojava rola piştgiriya gelêrî ya ji bo Bolşevîkan kêm dinirxîne û tevliheviya pêvajoya şoreşgerî paşguh dike. Wan destnîşan kir ku Bolşevîkan di payîza 1917an de di nav Sovyetên bajarên mezin de piştgiriyeke berfireh bi dest xistibûn.
• Giringîdana li ser dînamîkên herêmî û cihêrengiyê: Wan tekez kir ku şoreş ne pêvajoyeke yekreng bû ku ji navendê dihat birêvebirin, lê li herêmên cihêreng ên Rûsyayê bi awayên cuda pêş ket, û ji hêla şert û mercên herêmî û têkoşînên hêzê ve hate şekildan.
• Nêrîneke nûansetir li ser Partiya Bolşevîk: Li şûna ku Bolşevîkan wek komeke yekparçe û totalîter ji destpêkê ve bibînin, revîzyonîstan bal kişandin ser cudahiyên navxweyî, nîqaşên taktîkî, û pêwendiya partiyê bi girseyan re.
• Rexnekirina “xeta rasterast” ji Lenîn ber bi Stalîn ve: Hin revîzyonîst (wek Sheila Fitzpatrick) arguman kirin ku pêşveçûna ber bi Stalînîzmê ve ne ewqas neçarî bû û divê bêtir bal bê kişandin ser şert û mercên taybet ên salên 1920î û 1930î, wek Şerê Navxweyî, paşvemayîna aborî, û têkoşîna ji bo desthilatdariyê piştî mirina Lenîn. Orlando Figes, di “Trajediya Gel” de, balê dikişîne ser “paşverûtiya çandî” ya Rûsyayê û bêceribeyiya demokratîk a gel wek faktorên ku rê li ber avakirina civakeke nû ya azad girtin, û ne tenê Bolşevîkan, lê herwiha otokrasiya hov jî sûcdar dike.

Eşkola revîzyonîst bi bikaranîna çavkaniyên nû û nêzîkatiyên metodolojîk ên cihêreng, têgihiştina Şoreşa Rûsyayê bi awayekî berbiçav dewlemend kir û nîqaşên dîroknasî zindî kir.

Pêşketinên Piştî-Sovyetê û Bandora Vebûna Arşîvan

Hilweşîna Yekîtiya Sovyetê di 1991an de û vebûna beşek mezin a arşîvên Sovyetê ji bo lêkolînerên navxweyî û biyanî, derfetên nû ji bo lêkolîna Şoreşa Rûsyayê peyda kir. Ev yek bû sedema pêleke nû ya lêkolînan û ji nû ve nirxandina gelek şîroveyên berê.

• Gihîştina çavkaniyên nû: Dîroknasan karîn xwe bigihînin belgeyên partiyê, raporên polîsên veşartî, nameyên kesane, û materyalên din ên ku berê ne berdest bûn. Ev yek derfet da ku meriv bi hûrgilî li ser pêvajoyên biryargirtinê yên di nav Partiya Bolşevîk de, polîtîkayên dewleta Sovyetê ya destpêkê, û ezmûnên mirovên gelemperî di dema şoreş û Şerê Navxweyî de lêkolîn bike.
• Nêrînên nûansetir: Lêkolînên nû yên li ser bingeha materyalên arşîvî, gelek caran wêneyekî tevlihevtir û nûansetir ê şoreşê pêşkêş kirine. Mînak, hin lêkolînan bal kişandine ser rola faktorên wek şîdeta ji jêr ve, têkiliyên tevlihev ên di navbera navend û herêman de, û bandora şoreşê li ser komên civakî yên cihêreng.
• Ji nû ve nirxandina nîqaşên kevn: Vebûna arşîvan hiştiye ku hin nîqaşên kevn ên dîroknasiyê (mînak, li ser asta piştgiriya gelêrî ji bo Bolşevîkan, an jî li ser xwezaya terora şoreşgerî) ji nû ve bêne vekolîn.
• Dîroknasiya Rûs a piştî-Sovyetê: Li Rûsyayê bi xwe, piştî hilweşîna YKSSê, dîroknasiyeke cihêrengtir û kêmtir îdeolojîk derketiye holê. Lêbelê, şîrovekirina Şoreşa Rûsyayê hîn jî mijareke siyasî ya hesas e û di bin bandora nîqaşên li ser nasnameya neteweyî û mîrateya Sovyetê de ye. Hin dîroknasên Rûs hewl didin ku nêrîneke hevsengtir pêşkêş bikin, dema ku yên din meyla şîroveyên neteweperest an jî nostaljîk ji bo serdema Sovyetê dikin. Helwesta fermî ya dewleta Rûs a îroyîn li hember şoreşê bi gelemperî neyînî ye, û ew wek bûyereke trajîk û perçeker tê dîtin.

Tevî vebûna arşîvan, gihîştina hin materyalan hîn jî bi sînor e û şîrovekirina Şoreşa Rûsyayê dê di pêşerojê de jî bibe mijara nîqaş û lêkolînên dîroknasî.

Encamname

Şoreşa Cotmehê ya 1917an, bêguman, yek ji bûyerên herî girîng û bibandor ên sedsala 20an bû. Ew ne tenê dawî li sêsed sal desthilatdariya Çarî li Rûsyayê anî, lê di heman demê de bû sedema avabûna yekem dewleta sosyalîst a cîhanê, Yekîtiya Sovyetê, û pêleke şoreşgerî li seranserê cîhanê da destpêkirin ku nexşeya siyasî ya gerdûnî ji nû ve şekil da.

Wekî ku di vê gotarê de hate vekolîn, Şoreşa Cotmehê encama kombûna krîzên kûr ên civakî, aborî û siyasî yên Împeratoriya Rûsyayê bû, ku ji hêla beşdarbûna karesatbar a Rûsyayê di Şerê Cîhanê yê Yekemîn de hate lezandin. Têkçûna Çarîzmê di çareserkirina pirsgirêkên bingehîn ên wek newekheviya erdê, xizaniya gundiyan û karkeran, û nebûna azadiyên siyasî, zemîneke teqîner ji bo şoreşê amade kir. Şoreşa Sibatê, ku Çarîzm hilweşand, valahiyeke desthilatdariyê çêkir ku Hikûmeta Demkî ya lîberal nekarî wê bi awayekî bibandor dagire. Têkçûnên Hikûmeta Demkî di bidawîanîna şer û pêkanîna reformên bingehîn de, rê li ber Partiya Bolşevîk vekir ku bi soza “Aştî, Erd û Nan” û bi rêbertiya kesayetiyên wek Lenîn û Troçkî, piştgiriya girseyên radîkalîzebûyî bi dest bixe û di Cotmehê de desthilatdariyê bigire dest.

Avakirina dewleta Sovyetê pêvajoyeke dijwar û bi xwîn bû, ku bi Şerê Navxweyî, terora şoreşgerî, û ceribandinên aborî yên radîkal ên wek Komunîzma Şer û paşê NEPê hate nîşankirin. Bolşevîkan hewl dan ku civakeke bi tevahî nû li ser bingehên îdeolojiya Marksîst-Lenînîst ava bikin, ku ev yek bû sedema guhertinên kûr di têkiliyên civakî, çandî û yasayî de. Lêbelê, ev hewldana ji bo avakirina utopyayeke sosyalîst di heman demê de bû sedema zordarî, tepeserkirina azadiyan, û di bin Stalîn de, sîstemeke totalîter a hovane.

Bandora gerdûnî ya Şoreşa Cotmehê pir mezin bû. Ew bû îlhamek ji bo tevgerên komunîst û antî-kolonyal li seranserê cîhanê û bû sedema parçebûneke îdeolojîk a kûr di siyaseta navneteweyî de, ku di Şerê Sar de gihîşt lûtkeya xwe. Mîrateya Şoreşa Cotmehê heta roja îro jî bi nîqaş e. Ji aliyekî ve, ew wek hewldaneke ji bo rizgarkirina mirovahiyê ji îstismar û newekheviyê û ji bo avakirina civakeke adiltir tê dîtin. Ji aliyê din ve, ew wek destpêka serdemeke zordarî, tundûtûjî û têkçûna azadiyên bingehîn tê şermezarkirin.

Dîroknasiya Şoreşa Rûsyayê bi xwe jî neynika van nîqaşên îdeolojîk e. Ji şîroveyên fermî yên Sovyetê bigire heta teza “derbeya dewletê” ya lîberalên Rojava û nêzîkatiyên “dîrok ji jêr ve” yên revîzyonîstan, her ekolekê hewl daye ku bûyerên tevlihev ên 1917an li gorî perspektîfa xwe şîrove bike. Vebûna arşîvên Sovyetê piştî 1991an derfetên nû ji bo lêkolîn û têgihiştineke kûrtir a şoreşê peyda kiriye, lê nîqaşên li ser mîrate û wateya wê dê bêguman berdewam bikin.

Di dawiyê de, Şoreşa Cotmehê wek bûyereke dîrokî ya pirzimanî û bi encamên dûrûdirêj dimîne. Ew ne tenê çarenûsa Rûsyayê, lê herwiha rêgeza dîroka cîhanî ya sedsala 20an bi awayekî kûr guherand. Têgihiştina vê şoreşê ji bo fêmkirina cîhana îroyîn û pirsgirêkên wê yên siyasî û civakî yên domdar girîng e.

WERGIRTÎ

1. Russian Revolution: Causes, Timeline & Bolsheviks – History.com, https://www.history.com/articles/russian-revolution 2. http://www.odu.edu, https://www.odu.edu/sites/default/files/documents/ib-crisis-russia-1917.pdf 3. Russian Revolution, 1917 | Holocaust Encyclopedia, https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/the-russian-revolution-1917 4. Karl Marx Theory and the Russian Revolution Essay – Aithor, https://aithor.com/essay-examples/karl-marx-theory-and-the-russian-revolution-essay 5. Opinion | The Great October Revolution: A Nightmare Dressed Like …, https://www.commondreams.org/opinion/october-revolution 6. en.wikipedia.org, https://en.wikipedia.org/wiki/October_Revolution#:~:text=The%20historiography%20of%20the%20event,Bolsheviks%20in%20the%20civil%20war. 7. D Popular revolution or coup d’état? – nisis, https://nisis.weebly.com/uploads/1/0/2/9/10295486/historiography_of_the_revolutions.pdf 8. Historiography in the Soviet Union – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Historiography_in_the_Soviet_Union 9. Perceptions Of The Russian October Revolution In The Great Britain | Sociology Research, https://research.sociology.cam.ac.uk/news/perceptions-russian-october-revolution-great-britain 10. Imperial Russia 1894–1917 – Imperial Russia – Government and people – National 5 History Revision – BBC Bitesize, https://www.bbc.co.uk/bitesize/guides/z6rjy9q/revision/1 11. The Russian Revolution – Soviet Union – Britannica, https://www.britannica.com/place/Soviet-Union/The-Russian-Revolution 12. Rus İmparatorluğu – Vikipedi, https://tr.wikipedia.org/wiki/Rus_%C4%B0mparatorlu%C4%9Fu 13. 1917-2017 Centennial of the Russian Revolution – Miami University, https://miamioh.edu/cas/centers-institutes/havighurst-center/additional-resources/havighurst-special-programming/1917-centennial/index.html 14. Impact of World War One – Reasons for the February Revolution, 1917 – Higher History Revision – BBC Bitesize, https://www.bbc.co.uk/bitesize/guides/ztyk87h/revision/3 15. Russia and World War 1 | Involvement, Impact, Outcome & Key Facts – School History, https://schoolhistory.co.uk/notes/russia-and-world-war-1/ 16. Economic problems – Reasons for the February Revolution, 1917 – Higher History Revision – BBC Bitesize, https://www.bbc.co.uk/bitesize/guides/ztyk87h/revision/4 17. The Impact of Military Defeats – History: AQA GCSE Russia, 1894-1945 – Seneca, https://senecalearning.com/en-GB/revision-notes/gcse/history/aqa/russia-1894-1945/1-3-1-the-impact-of-military-defeats 18. Political problems – Reasons for the February Revolution, 1917 …, https://www.bbc.co.uk/bitesize/guides/ztyk87h/revision/2 19. dergipark.org.tr, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/495784 20. scholarworks.gvsu.edu, https://scholarworks.gvsu.edu/gvjh/vol7/iss1/1/#:~:text=The%20Russian%20Revolution%20was%20caused,unable%20to%20resolve%20these%20problems. 21. Şubat Devrimi – Vikipedi, https://tr.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eubat_Devrimi 22. Czar Nicholas II abdicates Russian throne | March 15, 1917 …, https://www.history.com/this-day-in-history/march-15/czar-nicholas-ii-abdicates 23. Aleksandr Fyodorovich Kerensky | EBSCO Research Starters, https://www.ebsco.com/research-starters/history/aleksandr-fyodorovich-kerensky 24. http://www.ebsco.com, https://www.ebsco.com/research-starters/history/aleksandr-fyodorovich-kerensky#:~:text=Kerensky%20served%20in%20the%20Fourth,and%20later%20became%20prime%20minister. 25. Reasons for Bolshevik success – October Revolution – Causes, events, effects – National 5 History Revision – BBC Bitesize, https://www.bbc.co.uk/bitesize/guides/zdq46v4/revision/3 26. Russian Revolution – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Russian_Revolution 27. http://www.investopedia.com, https://www.investopedia.com/terms/m/marxism.asp#:~:text=Marxism%20posits%20that%20the%20struggle,inevitably%20to%20a%20communist%20revolution. 28. Marxism: What It Is and Comparison to Communism, Socialism, and …, https://www.investopedia.com/terms/m/marxism.asp 29. Leninism | EBSCO Research Starters, https://www.ebsco.com/research-starters/history/leninism 30. Understanding Leninism: A Comprehensive Guide – Number Analytics, https://www.numberanalytics.com/blog/ultimate-guide-leninism 31. The Leninist Concept of the Revolutionary Vanguard Party, https://www.marxists.org/history/etol/newspape/socialistvoice/partyPR46.html 32. The Significance of the October Revolution of 1917 | Sociology …, https://research.sociology.cam.ac.uk/news/significance-october-revolution-1917 33. Mensheviks – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Mensheviks 34. Commanding Heights : Vladimir Lenin | on PBS, https://www.pbs.org/wgbh/commandingheights/shared/minitext/prof_vladimirlenin.html 35. October Revolution – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/October_Revolution 36. Leon Trotsky | Biography, Role in Russian Revolution, Joseph Stalin …, https://www.britannica.com/biography/Leon-Trotsky 37. The Lasting Legacy of the October Revolution | European Leadership Network, https://europeanleadershipnetwork.org/commentary/the-lasting-legacy-of-the-october-revolution/ 38. Ekim Devrimi – Vikipedi, https://tr.wikipedia.org/wiki/Ekim_Devrimi 39. BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI SONRASINDA AVRUPA DEVLETLERİNİN RUS İÇ SAVAŞI’NA VE RUS MÜLTECİLERİNE BAKIŞI*, https://ataturkilkeleri.deu.edu.tr/wp-content/uploads/2022/08/6.-Kezban-Acar-Kaplan.pdf 40. Nationalisation of Industry, Communism & the NEP – History …, https://senecalearning.com/en-GB/revision-notes/a-level/history/edexcel/russia-1917-1991-from-lenin-to-yeltsin/2-1-1-nationalisation-of-industry-communism-and-the-nep 41. Formation of the Soviet Union | History of Western Civilization II, https://courses.lumenlearning.com/suny-hccc-worldhistory2/chapter/formation-of-the-soviet-union/ 42. Soviet law | History & Facts | Britannica, https://www.britannica.com/topic/Soviet-law 43. Lenin Announces the New Economic Policy | EBSCO Research Starters, https://www.ebsco.com/research-starters/history/lenin-announces-new-economic-policy 44. Books Please! The Russian Revolution, Arts and Culture – Culture …, https://www.culturematters.org.uk/books-please-the-russian-revolution-arts-and-culture/ 45. Culture and Revolution – Seventeen Moments in Soviet History, https://soviethistory.msu.edu/1917-2/culture-and-revolution/ 46. http://www.history.com, https://www.history.com/articles/russian-revolution#:~:text=After%20many%20years%20of%20violence,States%20during%20the%20Cold%20War. 47. October Revolution – (AP European History) – Vocab, Definition …, https://library.fiveable.me/key-terms/ap-euro/october-revolution 48. Comintern – (World History – 1400 to Present) – Vocab, Definition, Explanations | Fiveable, https://library.fiveable.me/key-terms/world-history-since-1400/comintern 49. Communist International – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Communist_International 50. Marxism–Leninism – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Marxism%E2%80%93Leninism 51. 1917 and the Colonial Revolution – Against the Current, https://againstthecurrent.org/atc194/marx6/ 52. The Bolshevik Revolution and the legacy of anti-imperialism | MR Online, https://mronline.org/2017/10/20/the-bolshevik-revolution-and-the-legacy-of-anti-imperialism/ 53. Russian Revolution of 1917, Communism, Cold War – CSUN, http://www.csun.edu/~kaddison/kraus.htm 54. Red Scare – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Red_Scare 55. Early Soviet Historiography – Metahistory, https://unm-historiography.github.io/metahistory/essays/modern/early-soviet-historiography.html 56. http://www.penguinrandomhouse.com, https://www.penguinrandomhouse.com/books/131488/the-russian-revolution-by-richard-pipes/#:~:text=Richard%20Pipes%20argues%20convincingly%20that,power%20by%20a%20small%20minority.%E2%80%9D 57. The Russian Revolution by Richard Pipes | Goodreads, https://www.goodreads.com/book/show/136038.The_Russian_Revolution 58. The Causes of the Russian Revolution: A literature review – Explaining History Podcast, https://explaininghistory.org/2025/02/27/the-causes-of-the-russian-revolution-a-literature-review/ 59. Stalin’s Russia – interpretations – JohnDClare.net, https://johndclare.net/Russ14a.htm 60. Setting the Standard for the Study of the Russian Revolution – H-Net Reviews, https://www.h-net.org/reviews/showrev.php?id=9856 61. Writing the History of the Russian Revolution – Reviews in History, https://reviews.history.ac.uk/review/45-2/ 62. Pretty on Figes, ‘A People’s Tragedy: A History of the Russian Revolution’ | H-Net, https://networks.h-net.org/node/10000/reviews/10105/pretty-figes-peoples-tragedy-history-russian-revolution 63. Sheila Fitzpatrick The Russian Revolution Pdf (2024), https://beta.mercycollege.edu/index.jsp/virtual-library/4020073/SheilaFitzpatrickTheRussianRevolutionPdf.pdf 64. The Russian Revolution – Sheila Fitzpatrick – Oxford University Press, https://global.oup.com/academic/product/the-russian-revolution-9780198806707 65. Russian Archives: Is the Door Half Open or Half Closed? – American Historical Association, https://www.historians.org/perspectives-article/russian-archives-is-the-door-half-open-or-half-closed/ 66. What difference has the opening (and closing) of archives after 1991 made to the historiography of the Cold War? – Historical Association, https://www.history.org.uk/files/download/22288/1582216043/openingofarchivesin1991andhistoriographyoftheColdWar.pdf 67. The Russian Revolution of 1917: History, Memory, and Politics – Russia in Global Affairs, https://eng.globalaffairs.ru/articles/the-russian-revolution-of-1917-history-memory-and-politics/