Dahênana Çapxaneyê (Johannes Gutenberg, ~1440): Bandora Wê li ser Belavbûna Agahiyan, Ronesans û Reformasyonê

1. Pêşgotin: Şoreşa Çapê û Johannes Gutenberg

Dahênana çapxaneyê ji aliyê Johannes Gutenberg ve dora sala 1440an wekî xaleke werçerxanê ya girîng di dîroka mirovahiyê de tê dîtin, ku gelek caran bi bandora xwe ya li ser belavkirina agahiyan bi dahênanên din ên veguherîner ên wekî înternetê re tê berawirdkirin. Ev dahênan di lezkirina belavbûna zanînê de roleke bingehîn lîst û bi vî awayî bandoreke kûr li ser tevgerên mezin ên çandî, olî û zanistî kir. Armanca vê gotarê ew e ku analîzeke akademîk a berfireh li ser dahênana Gutenberg, bandora wê ya civakî, bi taybetî li ser Ronesans û Reformasyonê, û mîrata wê ya mayînde pêşkêş bike, û ev hemû bi zimanê Kurdî bêne pêşkêşkirin.

Dahênana çapxaneyê ne tenê pêşketineke teknolojîk bû, lê di heman demê de bû sedema ji nû ve avabûneke kûr a civakî li Ewropayê, zanîn demokratîze kir, ji nû veavakirina rewşenbîrî û olî re bû sotemenî, û bingeha serdema agahdariyê ya nûjen danî. Bandora wê, her çend bi giranî veguherîner bû jî, di heman demê de encamên tevlihev û carinan jî bêîstiqrar bi xwe re anî. Gelek çavkanî dahênana Gutenberg wekî “şoreşek” bi nav dikin. Ev çarçovekirin statuya wê ya wekî bûyereke veguherîner a bi gelemperî pejirandî nîşan dide. Lêbelê, cewhera vê şoreşê – ka ew gav bi gav bû yan yekser, bi tevahî erênî bû yan têkel – xaleke sereke ye ku divê di seranserê gotarê de were lêkolînkirin. Pêşgotin divê vê têgihiştina bingehîn saz bike lê di heman demê de amaje bi tevlihevî û nîqaşên ku dê paşê werin vekolandin jî bike, wek leza bandora wê û encamên wê yên neyînî. Ev yek dengeke akademîk a lêkolîna hûrgelî datîne, ne tenê pîrozbahiyekê.

2. Cîhana Berî Çapxaneyê: Belavkirina Zanyariyê di Serdema Navîn de

Berî dahênana çapxaneyê, serdema navîn bi kêmbûna agahiyan dihat nasîn, ku ev yek bi awayekî kûr bandor li ser strukturên civakî, hêz û pêşketina rewşenbîrî dikir. Ev kêmbûn ne tenê di hejmara pirtûkan de, lê di heman demê de di pêbawerî û gihîştina agahiyên di nav wan de jî diyar bû.

Kevneşopiya Devkî û Çanda Destnivîsan

Di serdemên berî çapxaneyê de, agahî bi giranî bi rêya kevneşopiya devkî û destnivîsan dihatin belavkirin. Prosesa kopîkirina pirtûkan bi destan ji aliyê nusxekaran ve, ku piraniya wan rahîbên di skriptoriyûman de dixebitîn, karekî westîner û demdirêj bû. Ji ber vê yekê pirtûk kêm bûn, biha bûn (mesrefa destnivîsekê dikaribû bi qasî bihayê xaniyekî be ), û bi giranî ji bo gelêrî negihîştî bûn. Materyalên ku dihatin bikaranîn papîrûs, pergamîn û velûm bûn.

Tevî ku destnivîs hebûn, kevneşopiya devkî jî girîngiya xwe diparast. Zanîn gelek caran bi devkî dihat “pêşandan” an jî bi dengekî bilind dihat xwendin. Bikaranîna teknîkên bîrdoziyê (mnemonic aids) nîşan dide ku agahî bi awayên ku ji çanda serdest a çapê bi bingehîn cuda ne, di hundurê xwe de dihatin parastin û veguhestin. Çavkaniyên rola kevneşopiya devkî û bîrê radixin ber çavan. Mînak bi hûrgilî vedibêje ka amûrên bîrdozî yên wekî qafiye û kêş, û qesrên bîrê çawa bingehîn bûn. Ev ne tenê ji ber nexwendevaniyê bû; ew awayekî bingehîn ê veguhestina çandî bû. Çapxaneyê ne tenê pirtûk zêde kirin; wê awayê ku mirovan bîra kolektîf diparast û parve dikir guherand, û hewcedariya bi van pergalên bîra navxweyî yên berfireh kêm kir.

Teknîkên Çapkirinê yên Destpêkê

Formên berê yên çapkirinê yên wekî çapkirina bi qalibên darî, ku li Çînê derketibû holê , û li Ewropayê ji bo wêneyan û metnên kurt dihat bikaranîn. Lêbelê, ev rêbaz ji bo hilberandina hejmareke mezin a metnan xwedî kêmasî bû. Herfên bizavbar ên destpêkê li Asyayê (Çîn – Bi Sheng, Kore) hatibûn dahênandin, lê ji ber sedemên wekî tevliheviya nivîsê, di wê demê de li Ewropayê xwedî heman bandora şoreşgerî nebûn.

Encamên Kêmbûna Gihîştina Agahiyan

Kêmbûna agahiyan bandoreke mezin li ser civakê dikir. Zanîn di destê elîtekê de kom bûbû (karmendên olî, esilzade, bazirganên dewlemend). Leza pêşketina rewşenbîrî û dahênanê hêdî bû ji ber ku parvekirin û avakirina li ser zanîna heyî zehmet bû. Potansiyela xeletî û nakokiyan di metnên bi destan hatine kopîkirin de bilind bû. Ev çarçove ji bo têgihiştina cewhera şoreşgerî ya dahênana Gutenberg girîng e.

Tablo 1: Berawirdkirina Rêbazên Belavkirina Agahiyê Berî Çapxaneyê

Rêbaz	Navgîna Sereke	Leza Kopîkirinê	Lêçûna Kopîkirinê	Pîvan/Gihîştin	Rastî/Pabendî	Bikarhêner/Temaşevanên Sereke
Kevneşopiya Devkî	Deng, Bîr	Pir hêdî, bi vegotina takekesî ve girêdayî ye	Kêm (ji bilî dema vebêjer)	Bi civakên herêmî re sînordar	Kêm (bi guherîn û jibîrkirinê ve girêdayî ye)	Gelêrî, civakên piçûk
Kopîkirina Destnivîsan	Pergamîn, Velûm, Kaxez	Pir hêdî (mehan/salan ji bo yek pirtûkê)	Pir biha (wek xaniyekî)	Pir kêm, bi giranî ji bo elîtan	Navîn (bi xeletiyên nusxekaran ve girêdayî ye)	Rahîb, esilzade, zanyarên dewlemend
Çapkirina bi Qalibên Darî	Dar, Kaxez/Quwaş	Hêdî (ji destnivîsê zûtir, lê hîn jî westîner)	Navîn (ji destnivîsê erzantir)	Kêm heta navîn (ji bo metnên kurt û wêneyan)	Navîn (qalib dikarin bişkin)	Ji bo wêneyên olî, kartên lîstikê, metnên kurt yên gelêrî

Çavkanî:

Ev tablo bi awayekî berbiçav kêmasiyên rêbazên berî Gutenberg radixe ber çavan û girîngiya dahênana wî ji bo lezkirina belavbûna agahiyan tekez dike.

3. Johannes Gutenberg: Jiyan, Dahênan û Zehmetî

Jiyan û xebata Johannes Gutenberg, tevî ku bi gelek nezelaliyan dorpêçkirî ye, ji bo têgihiştina ka çawa dahênana wî ya şoreşgerî derketiye holê, girîng e. Ew ne tenê dahênerekî teknolojîk bû, lê di heman demê de karsazek bû ku bi zehmetiyên darayî re rû bi rû ma.

Jînenîgariya Gutenberg

Johannes Gensfleisch zum Gutenberg li Mainz, Almanya, di navbera salên 1394 û 1404an de ji dayik bûye (rojeke jidayikbûnê ya sembolîk a fermî 24ê Hezîrana 1400î ye). Ew kurê Friele Gensfleisch zur Laden û Else Wyrich bû. Paşxaneya wî wekî zêrker, kevirbirrê hêja, û metalûrjîst; û îhtimala şagirtiya wî li cem bavê xwe di diravxaneya dêrî de , zanîna metalûrjîk a bingehîn ji bo dahênana wî peyda kir.

Dora salên 1430î heta 1440î li Strasbourgê jiyaye, ku li wir dest bi ceribandinên têkildarî çapkirinê kiriye, dibe ku ji ber tengasiyên darayî û hewcedariya dayîna deynan. Karsaziya wî ya “veşartî” îhtîmal e ku behsa van ceribandinan dikir. Heta sala 1448an vegeriyabû Mainzê, û heta sala 1450an bi deyn ji Arnold Gelthus çapxaneyeke kar saz kiribû.

Hevkariya wî bi Johann Fust re, deyndêrekî dewlemend, sermayeyeke girîng (800 gilder, paşê 800 gilderên din) ji bo ceribandinên çapkirinê peyda kir, ku amûrên çapkirinê wekî temînat bûn. Lêbelê, li dora sala 1456an di navbera wan de nakokiyeke yasayî derket, ku bû sedem ku Fust xwedîtiya karsaziya çapkirinê û tîpan bi dest bixe, û Peter Schöffer (karkerê Gutenberg û zavayê paşerojê yê Fust) kar berdewam kir. Tê bawer kirin ku Gutenberg li dora sala 1459an li Bambergê çapxaneyeke piçûktir vekiriye. Di dawiya jiyana xwe de (1465) hin nasname û teqawidiyek wergirt. Li Mainzê, li dora sala 1468an, di nav xizaniyeke nisbî de mir. Çîroka Gutenberg mijareke dûbare di dîroka dahênanê de radixe ber çavan: dahênerê jêhatî yê ku bi aliyên karsaziyê re têdikoşe û di dawiyê de kontrola dahênana xwe ji dest dide. Têkiliyên wî yên darayî bi Fust re û îflasa wî ya dawî girîngiya krîtîk a sermaye û jîrbûna karsaziyê di anîna teknolojiyên şoreşgerî bo bazarê de tekez dike. Ev yek berevajî bandora civakî û aborî ya mezin a ku dahênana wî paşê hebû ye.

Prosesa Dahênanê û Nûjeniyên Sereke

Pêşketina çapxaneyê ne yek kêliyek “eureka” bû, lê proseseke dubarekirî ya safîkirina teknolojiyên heyî (wek presa bi pîç ) û pêşxistina pêkhateyên nû (wek tîpên ji aliyajê metal , mîreka li ser bingeha rûn ) bû ku di dawiyê de bûne pergaleke hevgirtî û fonksiyonel. Ceribandinên wî li Strasbourgê û salên paşê yên safîkirinê li Mainzê vê yekê piştrast dikin. “Veşartî” îhtîmal e ku behsa vê pergala tevlihev û pir-parçe dikir.

• Tîpên Metal ên Bizavbar: Nûjeniya bingehîn a Gutenberg pergaleke pratîkî ji bo afirandina tîpên bizavbar ji aliyajeke metal (sirb, teneke, antîmon) bû. Ev aliyaj bi hêsanî diheliya û zû dicemidî, û herfên domdar û ji nû ve bi kar anîn çêdikirin. Wî qalibeke destan ji bo rijandina van tîpan bi awayekî rast û bilez pêş xist. Ev pêşketineke girîng bû li hemberî qalibên darî an jî pergalên tîpên bizavbar ên berê yên kêmtir pratîkî.
• Mîreka li ser Bingeha Rûn: Wî mîrekeke nû ya li ser bingeha rûn (ji tovê ketan û hisiyê) pêş xist ku têra xwe qelş bû da ku baş bi tîpên metal ve bizeliqe û bi bandor li ser kaxezê were veguhestin. Mîrekên li ser bingeha avê yên ku ji bo çapkirina bi qalibên darî dihatin bikaranîn, ji bo metala tîpan ne guncaw bûn.
• Makîneya Çapxaneyê: Presa bi pîç a heyî (ku ji bo tirî, zeytûn û kaxezê dihat bikaranîn) adapte kir da ku zexteke qayîm û wekhev ji bo çapkirinê pêk bîne. Pres di nav xwe de plateyeke jêrîn ji bo rêzkirina tîpan û plateyeke jorîn ji bo zextkirina kaxezê li ser tîpên mîrekkirî hebû.
• Yekkirina Pergalê: Jêhatiya Gutenberg di yekkirina van hêmanan de bû di pergaleke pratîkî û bikêrhatî ya hilberîna girseyî de.

Tevî ku Gutenberg bi gelemperî wekî dahêner tê nasîn, çavkanî qebûl dikin ku tîpên bizavbar ên berê li Asyayê (Kore, Çîn ) û heta îdîayeke Holandiyekî jî hebû. Şoreşa Gutenberg ne tenê fikra tîpên bizavbar bû, lê belê pêkanîna wê ya pratîkî û ji hêla aborî ve bikêrhatî di çarçoveya Ewropî de bû, ku ji bo nivîsên alfabetîk û kevneşopiyên mekanîkî yên heyî guncaw bû. Yekkirina tîpên metal ên domdar, mîreka guncaw, û presayeke guherandî ji bo vê guncawbûnê kilît bû.

Berhemên Destpêkê û Încîla Gutenberg

Gutenberg makîneya xwe bi çapkirina pirtûkeke Latînî ya li ser hunera axaftinê (dora 1450î) ceriband. Wî bi hezaran îcazename ji bo Dêrê çap kirin (bikaranîna bazirganî ji 1454an pê ve).

Berhema wî ya herî navdar Încîla 42-Rêzî (Încîla Gutenberg) e, ku dora 1455an hatiye çapkirin. Dora 180-200 nusxe hatin çêkirin, ku bi destan bi awayekî xweşik hatibûn nîgarkirin û rengînkirin. Ew wekî yekem pirtûka mezin a ku li Ewropayê bi tîpên bizavbar hatiye çapkirin navdar bû. Berhemên din ên ku jê re hatine îsnadkirin Pirtûka Zebûr (dibe ku bi tîp û teknîkên nû), û perçeyek ji “Pêxembertiya Sibyl”ê ne.

4. Merc û Şertên Teknolojîk û Civakî-Aborî yên Ewropaya Sedsala 15an

Dahênana Gutenberg di valahiyekê de çênebû. Ew di nav çarçoveyeke Ewropî de ku ji hêla daxwazeke civakî, ajokariyeke aborî, û teknolojiyên bingehîn ên heyî ve hatibû amadekirin, geş bû. Ev faktor bi hev re “bahozeke bêkêmasî” ji mercan re afirandin ku ji bo serkeftina çapxaneyê guncaw bûn.

Zêdebûna Daxwaza Pirtûkan

Di sedsala 15an de, li Ewropayê daxwazeke zêde ji bo pirtûkan hebû. Zêdebûna xwendevaniyê di nav çîna navîn de û geşbûna fêrbûna serdema navîn bû sedema zêdebûna daxwaza pirtûkan ku rêbaza kopîkirina bi destan a demdirêj nikarîbû pêk bîne. Ev yek bazareke berdar ji bo rêbazeke hilberîna bileztir afirand. Zanîngeh, çîna bazirganan a nû derketî, û heta Dêrê jî hewcedariya wan bi metnan hebû.

Rihê Kapîtalîzmê û Karsaziyê

Rihê karsaziyê yê kapîtalîzma nû derketî bandor li awayên hilberînê yên serdema navîn dikir, ramana aborî û başkirinên bikêrhatî teşwîq dikir. Gutenberg bi xwe karsazek bû ku dixwest ji dahênana xwe sûd werbigire.

Teknolojiyên Heyî

Presa bi pîç ji berê de ji bo karên wekî çêkirina şerabê û zeytê baş hatibû damezrandin. Gutenberg ev teknolojiya heyî adapte kir. Zanîna metalûrjîk, ku ji bo rijandina tîpan bingehîn bû, pêş diket. Teknolojiya çêkirina kaxezê, ku ji Çînê hatibû Ewropayê, li Ewropayê hatibû damezrandin û alternatîfeke erzantir ji pergamînê re peyda dikir. Nivîsa alfabetîk avantajeke zimanî ya girîng bû ku gelek caran kêm tê tekezkirin.

Çapxane hem berhemeke meylên civakî-aborî yên heyî bû (zêdebûna xwendevaniyê, kapîtalîzm) lê di heman demê de bi awayekî hêzdar van meylan xurt kir û lezand, û xelekeke bertekên erênî afirand ku bandora wê bi xwe zêde kir. Daxwaza pirtûkan alîkariya afirandina bazara çapxaneyê kir. Piştî ku hate damezrandin, çapxaneyê pirtûk erzantir û gihîştîtir kirin , û bi vî awayî xwendevanî û belavbûna pratîkên karsaziyê zêdetir kir, ku ev yek di encamê de daxwazeke zêdetir ji bo materyalên çapkirî afirand. Ev xurtkirina çerxî taybetmendiyeke sereke ya teknolojiyên şoreşgerî ye.

Berawirdkirina bi Asyaya Rojhilat re (Çîn, Kore)

Tevî ku tîpên bizavbar (seramîk, dar, metal) li Asyaya Rojhilat bi sedsalan berî Gutenberg hatibûn dahênandin , bandora wê ya civakî kêmtir bû.

• Sedemên bandora cuda:

• Tevliheviya Nivîsê: Pergalên nivîsê yên logografîk (bi hezaran karakterên Çînî) tîpên bizavbar li gorî nivîsên alfabetîk ên bi çend karakteran kêmtir bikêrhatî û kêmtir biha dikirin.
• Tercîhkirina Çapkirina bi Qalibên Darî: Çapkirina bi qalibên darî ji bo gelek armancan li Asyaya Rojhilat bikêrhatî û pratîkî ma, bi taybetî ji bo projeyên mezin an dema ku qalib dikaribûn werin hilanîn û ji nû ve werin bikaranîn.
• Faktorên Civakî-Aborî û Siyasî: Li Koreyê, tîpên metal ên bizavbar bi giranî di bin kontrola monarşiyê de bûn û bi berfirehî nehatin bazirganîkirin. Li Çînê, veberhênana mezin a ku ji bo komeke temam a tîpên bizavbar hewce bû, li gorî qalibên darî ji bo çapên piçûktir û tîpîk kêmtir avantajdar bû.
• Çarçoveya Ewropî, bi nivîsa xwe ya alfabetîk, zanîngehên geşbûyî, xwendevaniya çîna bazirganan a zêde, û hawîrdora karsaziyê ya reqabetî, bi awayekî yekta ji bo vê konfigurasyona teknolojîk a taybet a Gutenberg amade bû. Tercîhkirina berdewam a çapkirina bi qalibên darî li Asyaya Rojhilat , tevî hebûna tîpên bizavbar, nîşan dide ku teknolojiyên heyî yên baş damezrandî û faktorên civakî-çandî (wekî tevliheviya nivîsê) çawa dikarin girêdayiyên rêgezê biafirînin ku pejirandin an bandora teknolojiyên nû, yên potansiyel bilindtir, di hin çarçoveyan de sînordar dikin.

5. Belavbûna Çapxaneyê û Bandorên Destpêkê

Piştî dahênana Gutenberg, teknolojiya çapkirinê bi lez û bez li seranserê Ewropayê belav bû, û di hilberîna pirtûkan û gihîştina agahiyan de veguherîneke bingehîn pêk anî.

Belavbûna Bilez a Teknolojiya Çapkirinê

Ji Mainzê, çapkirin zû li seranserê Ewropayê belav bû. Heta sala 1480an, çapxane li 110 cihan hebûn; heta sala 1500an, li zêdetirî 200 bajarên diwanzdeh welatên Ewropî de hebûn. Îtalya bû navendeke destpêkê. Belavbûn ji hêla çapkarên Alman ve ku bi Gutenberg an hevkarên wî re xebitîbûn û paşê dikkanên xwe vekiribûn an jî yên din fêr kiribûn, hêsantir bû. Dûrbûna ji Mainzê faktorek bû di leza pejirandinê de. Ev belavbûna bilez a çapxaneyan û çapkarên jêhatî “torek” afirand. Nirxa vê torê her ku bêtir girêk (navendên çapkirinê) lê zêde bûn, zêde bû, û belavbûneke zûtir û berfirehtir ji ya ku çend çapxaneyên îzolekirî dikaribûn pêk bînin, hêsantir kir. Ev “tora agahdariyê” ya destpêkê bingeha Ewropayeke ramanî ya bêtir bi hev ve girêdayî danî.

Teqîna di Hilberîna Pirtûkan de

Heta sala 1500an, zêdetirî 20 mîlyon cild li Ewropaya Rojava hatibûn hilberandin. Hin çavkanî 8 mîlyon an “kêmtirîn nîv mîlyon” an jî 9 mîlyon pirtûkên di gerê de heta sala 1500an destnîşan dikin. Divê gotar van texmînên cihêreng bipejirîne lê zêdebûna mezin piştrast bike. Hilberîn di sedsala 16an de deh qat zêde bû û gihîşt texmînî 150-200 mîlyon nusxeyan.

Kêmbûna Berbiçav a Mesref û Dema Hilberîna Pirtûkan

Çapxaneyek yekane dikaribû rojane heta 3,600 rûpelan hilberîne, li gorî nêzîkî 40 rûpelan bi çapkirina destan. Mesrefa pirtûkan bi awayekî berbiçav kêm bû, li gorî hin texmînan di nav çend dehsalan de %80 , an jî ji meaşê hefteyan bo kêmtirî meaşê rojekê ji bo 200 rûpelan. Berê, destnivîsek dikaribû bi qasî bihayê xaniyekî be. Ev yek pirtûk ji bo temaşevanek pir berfirehtir ji elîta dewlemend wêdetir bi arzanî kir. Veguherîna pirtûkan ji kelûpelên luks bo kelûpelên girseyî ne tenê li ser hejmarê bû, lê bi bingehîn têkiliya gel bi agahiyên nivîskî re guherand û çalakiyên aborî yên nû li dora pirtûkan geş kir.

Tablo 2: Guherîna Lez û Mesrefa Hilberîna Pirtûkan

Rêbaz	Rûpel/Roj	Mesrefa Nisbî (mînak)	Dema Hilberîna Încîlekê (texmînî)
Kopîkirina bi Destan	~40	Wek bihayê xaniyekî	Mehan heta salan
Çapxaneya Gutenberg	~3,600	Kêmtir ji meaşê rojekê	~3 sal ji bo 200 nusxeyan

Çavkanî:

Ev dane bi awayekî berbiçav mezinahiya guherînê nîşan didin û rasterast piştgiriyê didin teza gotarê ya li ser lezkirina belavbûna agahiyan.

Bandora Aborî

Pîşesaziya weşangeriyê geş bû: pîşeyên nû yên wekî çapkar, tîpdarêj, pirtûkfiroş derketin holê. Bajarên xwedî çapxane ji hêla aborî û nifûsê ve zûtir mezin bûn. Medyaya çapkirî bi belavkirina pratîkên karsaziyê yên wekî hesabgirî û pirtûkên dersê yên matematîkê bazirganî geş kir. Zêdebûna reqabetê di navbera çapkaran de bû sedema kêmbûneke bileztir û berbiçavtir a bihayan. Ev yek nîşan dide ku dînamîkên bazarê, ji bilî teknolojiya bingehîn bi xwe, di lezkirina erzanbûn û gihîştina materyalên çapkirî de roleke girîng lîstine.

6. Çapxane û Ronesans: Vejîna Zanîn û Hunerê

Çapxane di serdema Ronesansê de wekî motoreke sereke ya veguherîna rewşenbîrî û hunerî xebitî. Bi saya hilberîna girseyî û belavkirina berfireh a metnên klasîk û ramanên humanîst, çapxaneyê ji nû ve zindîbûna zanîn û hunerê lezand.

Belavkirina Metnên Klasîk û Ramanên Humanîst

Çapxane ji bo hilberîna girseyî û belavkirina berfireh a metnên klasîk ên Yewnanî û Romayî (Platon, Arîstoteles, Cicero, Virgilius hwd.), ku ji bo humanîzma Ronesansê navendî bûn, krîtîk bû. Vê yekê şehrezayiya kevnar ji temaşevanek berfirehtir a zanyar û rewşenbîran re gihîştî kir. Berhemên ramangêrên humanîst ên hevdem ên wekî Petrarch û Erasmus (mînak, “Pesnê Dînbûnê” ya Erasmus, wergerên nû yên Încîlê) jî hatin çapkirin û bi berfirehî hatin belavkirin, û nîqaşên rewşenbîrî geş kirin û felsefeya humanîst pêş xistin. Erasmus bi saya çapê bi navdarî ragihand ku ew dikare “bi tevahiya Ewropayê re biaxive”. Ketina Konstantînopolê (1453) bû sedem ku zanyarên Yewnanî bi destnivîsên kevnar birevin Îtalyayê, ku çapkirina wan Ronesansê bêtir geş kir.

Çapxaneyê ne tenê zanîna heyî belav kir; wê xelekeke bertekên dînamîk afirand. Gihîştina gelek metnên klasîk û nivîsên humanîst ên hevdem rê da zanyaran ku ramanan bi awayekî bêhempa bidin ber hev, rexne bikin û li ser wan ava bikin. Vê yekê pêşketina rewşenbîrî ji veguhestina hêsan wêdetir lezand.

Tablo 3: Berhemên Sereke yên Serdema Ronesansê yên bi Çapxaneyê Belavbûyî

Nivîskar	Berhem	Zimanê Orîjînal	Sal(ên) Çapa Destpêkê	Girîngiya ji bo Ronesansê
Platon	Komar, Dîalogên cuda	Yewnanî	Dawiya sedsala 15an	Ji nû ve zindîkirina felsefeya klasîk, bandor li ser ramana siyasî û etîkî
Arîstoteles	Organon, Etîka Nîkomaxosî, Polîtîka	Yewnanî	Dawiya sedsala 15an	Bingeh ji bo mentiq, zanist û felsefeya siyasî ya Ronesansê
Cicero	Li ser Erkan, Li ser Axaftvan	Latînî	Dawiya sedsala 15an	Model ji bo retorîk û proza Latînî, pêşxistina humanîzma sivîl
Virgilius	Eneîd	Latînî	Dawiya sedsala 15an	Bandor li ser helbesta epîk û îdealên Romayî
Erasmus	Pesnê Dînbûnê, Wergera Nû ya Încîlê (Yewnanî)	Latînî/Yewnanî	Destpêka sedsala 16an	Rexnekirina Dêrê, pêşxistina humanîzma Xiristiyanî û lêkolîna metnên pîroz
Petrarch	Canzoniere, Name	Îtalî/Latînî	Dawiya sedsala 15an	Bavê Humanîzmê, ji nû ve keşfkirina edebiyata klasîk
Machiavelli	Mîr	Îtalî	1532 (piştî mirinê)	Bandoreke kûr li ser teoriya siyasî ya Ronesansê û ya paşê

Çavkanî:

Ev tablo mînakên berbiçav nîşan dide ka çapxaneyê çawa ev metnên bingehîn gihîştî kirin, û bi vî awayî îdîayên li ser bandora wê ya li ser vê tevgera rewşenbîrî piştrast dike.

Bandora li ser Zanist û Ragihandina Zanistî

Çapxane parvekirina bileztir û rasttir a keşfên zanistî, çavdêrî û teoriyan pêk anî. Berhemên zanyarên wekî Copernicus (Li ser Şoreşên Gerdûnên Ezmanî), Vesalius (De Humani Corporis Fabrica), û paşê Newton ji rastbûn û gihîştina çapê sûd wergirtin. Vê yekê nirxandina hevkar, dubarekirina ceribandinan, û mezinbûna berhevkirî ya zanîna zanistî hêsantir kir. Qabîliyeta çapxaneyê ya hilberandina metnên standardkirî û, ya girîng, wêne/diagramên wekhev ji bo Şoreşa Zanistî bingehîn bû. Vê yekê ragihandina rast a çavdêrî û teoriyan pêk anî, û xebata zanistî ya hevkar li seranserê sînorên erdnîgarî pêş xist. Berî vê, xeletiyên di diagramên bi destan hatine kopîkirin de dikaribûn bibin sedema têgihiştinên şaş ên girîng.

Bandora li ser Huner û Nûjeniya Hunerî

Wêneyên çapkirî (bi qalibên darî, gravur) zanîna hunera klasîk, modelên mîmarî, û şêwazên hunerî yên nû belav kirin. Çapxane li şûna pirtûkên modelan ên serdema navîn ên xêzkirî wekî çavkaniyên motîfan cih girtin. Hunermend dikaribûn bigihîjin temaşevanek berfirehtir û şêwazên nû dikaribûn zûtir belav bibin. Hebûna kaxezê ji bo pêkanîna çapkirinê krîtîk bû. Hilberîna hunerê bi rêya çapan dest bi guhertina modela aborî ya ji bo hunermendan kir, û potansiyel girêdayîbûna bi yek patronê dewlemend kêm kir û rê da ku kar û şêwazên wan bandorê li ser gelek kesan û hunermendên din bikin.

7. Çapxane û Reformasyon: Guhertina Dîmenê Olî

Çapxane di lezandin û berfirehkirina Reformasyona Protestan de amûreke bingehîn bû, û bi awayekî radîkal dîmena olî ya Ewropayê guherand.

Belavkirina Ramanên Martin Luther

Çapxane di belavkirina bilez û berfireh a 95 Tezên Martin Luther (1517) û nivîsên wî yên paşê de roleke sereke lîst. Nusxe di nav hefteyan de li seranserê Almanyayê û di nav mehan de li seranserê Ewropayê belav bûn. Luther bû yekem “nivîskarê herî zêde firotî”; Wergera wî ya Peymana Nû ya Almanî di du hefteyan de 5,000 nusxe firot. Di navbera 1518-1544an de, berhemên Almanî yên Luther (ji bilî wergerên Încîlê) herî kêm 2,551 çap/dubareçap bûn. Dora 300,000 nusxeyên belavokên wî di navbera 1517-1520an de hatin çapkirin. Ev belavbûna bilez, ku berê ne mimkun bû, nîqaşeke akademîk veguherand tevgereke girseyî.

Wergerên Încîlê û Nivîsarên Pîroz ên bi Zimanê Gelêrî

Çapxaneyê hilberîna girseyî ya Încîlên ku li zimanên gelêrî (Almanî, Frensî, Îngilîzî, hwd.) hatibûn wergerandin pêk anî, û nivîsarên pîroz ji bo yekem car ji mirovên asayî re gihîştî kir. Vê yekê şîrovekirina takekesî ya metnên olî xurt kir, ku prensîbeke bingehîn a Protestanîzmê bû. Încîla Almanî ya Luther (1534) bi taybetî bibandor bû, û beşdarî standardkirina zimanê Almanî bû. Gihîştina Încîlê bi zimanê gelêrî ne tenê hêza Dêrê ya ji bo şîrovekirina yekane ya nivîsarên pîroz kêm kir, lê di heman demê de nasnameyên zimanî û çandî yên herêmî jî xurt kir.

Zehmetkirina Desthilatdariya Dêrê û Propaganda

Çapxaneyê rê da reformxwazan ku ji kanalên kevneşopî yên desthilatdariya Dêrê derbas bibin û rasterast bi gel re têkiliyê daynin. Belavok (Flugschriften) bûn amûreke sereke ya propagandeyê, ku erzan, hêsan dihatin hilberandin û veşartin. Hem Protestanan hem jî Katolîkan çapxane ji bo propagandaya xwe bi kar anîn, lê Protestanan ew bi bandortir bi kar anîn, bi giranî bi rêya metnên bi zimanê gelêrî û armanckirina girseyan. Dêra Katolîk di destpêkê de zêdetir li ser Latînî û armanckirina karmendên olî sekinî. Hebûna çapxaneyan li bajaran îhtimala ku bajarek bibe Protestan zêde kir. Ev yek girêdana di navbera gihîştina teknolojiyê û guherîna civakî de nîşan dide.

Veguherîna ji çandeke ku tê de Dêr xwedî kontrola hema hema tam li ser agahiyên olî bû, bo çandeke ku tê de gelek kes dikaribûn bigihîjin nivîsarên pîroz û şîroveyên cihêreng, ji bo desthilatdariya Dêrê encamên kûr hebûn. Ev ne tenê li ser teolojiyê bû, lê di heman demê de li ser rola Dêrê di civakê de û têkiliya di navbera bawermendên takekesî û saziyên olî de jî bû.

8. Bandorên Civakî û Çandî yên Berfireh

Ji bilî bandora wê ya li ser Ronesans û Reformasyonê, çapxaneyê li ser gelek aliyên din ên civaka Ewropî jî bandoreke kûr û mayînde hişt.

Zêdebûna Xwendevaniyê û Demokratîzekirina Zanînê

Yek ji encamên herî girîng ên çapxaneyê zêdebûna rêjeyên xwendevaniyê bû. Dema ku Johannes Gutenberg di sala 1440an de çapxaneyê dahênand, tenê nêzîkî %30ê mezinên Ewropî xwendevan bûn. Di sedsala 17an de, rêjeyên xwendevaniyê li Îngilîstanê ji %30ê nêzîkî 4 mîlyon kesan di 1641an de derket %47ê nêzîkî 4.7 mîlyon kesan di 1696an de. Heta sala 1800an, ev rêje gihîşt %62yê nifûsa Îngilîstanê ya nêzîkî 8 mîlyon kesî. Ev zêdebûn rasterast bi hebûna materyalên çapkirî ve girêdayî bû.

Gihîştina berfireh a pirtûkan zanînê ji destê elîtan derxist û ji beşên berfirehtir ên civakê re vekir. Ev hawîrdora nû ya agahiyan ramana rexneyî û lêpirsînê teşwîq kir.

Standardkirina Zimanan û Pêşketina Nasnameyên Neteweyî

Çapxaneyê di standardkirina zimanên neteweyî yên Ewropî de roleke girîng lîst. Weşandina pirtûkan bi zimanên gelêrî (li şûna Latînî) bikaranîna wan zimanên nivîskî xurt kir û beşdarî yekrengiya rastnivîsîn, rêziman û bêjeyan bû. Wergera Încîlê ya Luther bo Almanî mînakeke berbiçav e ku çawa çapxaneyê alîkariya standardkirina zimanekî neteweyî kir. Vê yekê, bi hev re bi belavbûna dîrok û edebiyatên neteweyî yên çapkirî, di pêşxistina nasnameyên neteweyî û hesteke çanda hevpar de li seranserê Ewropayê roleke girîng lîst.

Veguherîna Perwerdehiyê

Çapxaneyê pergalên perwerdehiyê bi awayekî bingehîn guherand. Pirtûkên dersê yên çapkirî, wekî Ars Minor ji bo Latînî, standardîze bûn û ji xwendekaran re gihîştîtir bûn. Diagram û nîgarên rast ên çapkirî fêrbûna di warên teknîkî de guherandin. Gihîştina metnên erzan rê da ku xwendekar li derveyî polê bixwînin û ji mamosteyan serbixwetir bibin.

Guherîna Çanda Devkî û Bîrê

Çapxaneyê girîngiya teknîkên bîrdoziyê yên berfireh kêm kir û bîra kolektîf û kevneşopiyên devkî guherand. Zanîn êdî ne hewce bû ku bi rêya qafiye, kêş, an “qesrên bîrê” yên tevlihev were parastin; ew di metnên çapkirî yên standardkirî de hatibû “sabitkirin”. Ev yek ne tenê awayê hilanîn û gihîştina agahiyan guherand, lê di heman demê de cewhera zanînê bi xwe jî guherand, û rê li ber rêxistinkirina wê ya li ser bingeha mentiq û naverokê vekir, ne tenê li ser bingeha bîranînê.

Derketina Qada Giştî

Her çend rasterast di çarçoveya sedsala 15an de nebe jî, çapxaneyê bingeha derketina qada giştî danî, wekî ku ji hêla Jürgen Habermas ve hatiye teorîzekirin. Belavbûna materyalên çapkirî (rojname, belavok) nîqaşên giştî geş kir û rê da ku raya giştî wekî hêzeke civakî û siyasî derkeve holê. Ev yek di sedsalên paşê de bi taybetî girîng bû.

Bandora li ser Stratîfîkasyona Civakî

Di destpêkê de, dibe ku çapxane hêza elîtên xwendevan xurt kiribe ji ber ku ew yekem bûn ku ji metnên nû yên berdest sûd werdigirtin. Lêbelê, bi demê re, kêmbûna bihayê pirtûkan û zêdebûna xwendevaniyê, bi taybetî di nav çîna navîn a nû derketî de, zanînê demokratîze kir. Vê yekê derfetên nû ji bo livîna civakî vekir, ji ber ku perwerdehî û zanîn êdî ne tenê bi esilzadebûnê ve girêdayî bûn.

9. Rexne û Nîqaş: Ji Nû ve Nirxandina Bandora Çapxaneyê

Tevî ku bandora veguherîner a çapxaneyê bi gelemperî tê pejirandin, dîroknas û teorîsyenên medyayê nîqaşên girîng li ser cewher û berfirehiya bandora wê kirine. Hin ji van nîqaşan li ser leza guherînê, îstîsnakirina hin koman, û encamên neyînî yên nediyar disekinin.

Nîqaşên Dîroknasan: Eisenstein, McLuhan, Johns

• Elizabeth Eisenstein (“Şoreşa Nenas”): Di pirtûka xwe ya bibandor The Printing Press as an Agent of Change de , Eisenstein amaje kir ku çapxaneyê “şoreşeke nenas” pêk anî, û fonksiyonên wê yên belavkirin, standardkirin û parastinê bi awayekî bingehîn alîkariya pêşketina Reformasyona Protestan, Ronesans û Şoreşa Zanistî kir. Wê tekezî li ser guherîna ji çanda destnivîsan bo çanda çapê û bandora wê ya li ser zanîna giştî û ramana takekesî kir.
• Marshall McLuhan (“Galaksiya Gutenberg”): McLuhan, di The Gutenberg Galaxy de , analîz kir ku çapxaneyê çawa bandor li ser çanda Ewropî û hişmendiya mirovan kiriye. Wî amaje kir ku çapxaneyê “mirovê tîpografîk” afirandiye, û bûye sedema serdestiya dîtbarî, takekes

WERGIRTÎ

1. 11 Innovations That Changed History | HISTORY – History.com, https://www.history.com/articles/11-innovations-that-changed-history 2. clas.ucdenver.edu, https://clas.ucdenver.edu/nhdc/sites/default/files/attached-files/entry_172.pdf 3. The Internet, Radical Ideas and a 500-Year-Old Lesson, https://epicpresence.com/internet-radical-ideas-history/ 4. http://www.alluringworld.com, https://www.alluringworld.com/the-printing-press-a-gutenbergian-revolution-in-knowledge-dissemination/#:~:text=The%20Printing%20Press%3A%20A%20Gutenbergian%20Revolution%20in%20Knowledge%20Dissemination,-Historic%20Milestones&text=The%20invention%20of%20the%20printing,the%20way%20information%20was%20disseminated. 5. Johann Gutenberg | Lemelson, https://lemelson.mit.edu/resources/johann-gutenberg 6. The Printing Press: A Gutenbergian Revolution in Knowledge Dissemination – Alluring World, https://www.alluringworld.com/the-printing-press-a-gutenbergian-revolution-in-knowledge-dissemination/ 7. Tarihin Akışını Değiştiren İcatlar – OGGUSTO, https://www.oggusto.com/lifestyle/tarihin-akisini-degistiren-icatlar 8. Matbaacılığın Tarihi: Bilginin Yayılmasında Bir Devrim | Ekros …, https://www.ekros.com.tr/matbaaciligin-tarihi-bilginin-yayilmasinda-bir-devrim/ 9. Matbaanın İcadı ve Etkileri – Kağıt Satış, https://kagitsatis.com/matbaanin-icadi-ve-etkileri/ 10. The Gutenberg Revolution: How the printing press shaped humanity …, https://quocirca.com/content/the-gutenberg-revolution-how-the-printing-press-shaped-humanity-and-what-it-means-for-ai/ 11. How the Printing Press Changed the World—Beyond Books …, https://festivaltopia.com/how-the-printing-press-changed-the-world-beyond-books/ 12. Tarihte İz Bırakan İcatlar: Günümüze Etkileri Ve Değişim Süreçleri, https://sertifika.karabuk.edu.tr/tarihte-iz-birakan-icatlar-gunumuze-etkileri-ve-degisim-surecleri-blog 13. Johannes Gutenberg | Printing Press, Inventions, Facts … – Britannica, https://www.britannica.com/biography/Johannes-Gutenberg 14. The Gutenberg Press – Treasures of the McDonald Collection …, https://scarc.library.oregonstate.edu/omeka/exhibits/show/mcdonald/incunabula/gutenberg/ 15. Printing press – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Printing_press 16. The Gutenberg Press: The Invention of the Printing Press – Printivity, https://www.printivity.com/insights/gutenberg-press 17. journal.everypixel.com, https://journal.everypixel.com/greatest-inventions#:~:text=The%20printing%20press%20was%20a,which%20was%20slow%20and%20expensive. 18. Did the Printing Press Preserve the Past or Invent the Future? – C3 Teachers, https://c3teachers.org/wp-content/uploads/2024/04/NewYork_9_Printing_Press.pdf 19. The Renaissance and its Causes | AllCourse, https://home.allcourse.com/document/The-Renaissance-and-its-Causes/81aff2b5-8f7c-4861-a8ed-5a1f0fa7a919 20. The Printing Press and the Spread of Ideas – DANTE SISOFO, https://dantesisofo.com/the-printing-press-and-the-spread-of-ideas/ 21. Print and the Renaissance – Significans Automation, https://significans.com/blog/print-and-the-renaissance/ 22. The Printing Press: Fueling 10 Turning Points of the Renaissance …, https://gertitashkomd.com/the-printing-press-fueling-10-turning-points-of-the-renaissance/ 23. The Role of the Printing Press in the Protestant Reformation …, https://www.octopus.ac/publications/hjan-sr71 24. Effects of the Printing Press – (AP European History) – Vocab …, https://library.fiveable.me/key-terms/ap-euro/effects-of-the-printing-press 25. What role did the printing press play in cultural change? | TutorChase, https://www.tutorchase.com/answers/ib/history/what-role-did-the-printing-press-play-in-cultural-change 26. Printing Press- The Greatest Innovation in Human History – Evolution …, https://evolutionoftheprogress.com/printing-press-history/ 27. brainly.com, https://brainly.com/question/58898597#:~:text=The%20invention%20of%20the%20printing%20press%20was%20a%20significant%20turning,Thus%2C%20the%20claim%20is%20true. 28. The Printing Press: Gutenberg to Modern Printing – PrintSafari.com, https://www.printsafari.com/pages/printwiki/printing-press-history-and-development/ 29. Gutenberg’s Legacy: How the Printing Revolution Changed the …, https://journalism.university/media-and-society/gutenbergs-legacy-printing-revolution-impact/ 30. The Printing Press: How One Invention Changed the World – Machine Dalal, https://magazine.machinedalal.com/the-printing-press-how-one-invention-changed-the-world/ 31. Duffy on Eisenstein, ‘The Printing Press as an Agent of Change …, https://networks.h-net.org/node/6873/reviews/7366/duffy-eisenstein-printing-press-agent-change-communications-and-cultural 32. Elizabeth Eisenstein’s “The Printing Press as an Agent of Change …, https://www.historyofinformation.com/detail.php?id=1297 33. How the Printing Press Helped in Shaping the Future – Texas A&M University System, https://odp.library.tamu.edu/mediacommunication2e/chapter/how-the-printing-press-helped-in-shaping-the-future/ 34. The Printing Revolution: How Mass Media Destabilized the West …, https://thinkingwest.com/2024/09/05/the-printing-revolution-how-mass-media-destabilized-the-west/ 35. How the Printing Press Helped in Shaping the Future – Media …, https://oer.pressbooks.pub/mediacommunication/chapter/how-the-printing-press-helped-in-shaping-the-future/ 36. 5 Ways the Printing Press Changed the World | Mesquite Local News, https://mesquitelocalnews.com/2024/09/23/5-ways-the-printing-press-changed-the-world/ 37. The Information Age and the Printing Press: Looking Backward to …, https://www.rand.org/pubs/papers/P8014.html 38. On Gutenberg and GPT | Opinion | The Harvard Crimson, https://www.thecrimson.com/column/under-indexed/article/2023/2/15/underindexed-gutenberg-gpt/ 39. Our Gutenberg Moment – Stanford Social Innovation Review, https://ssir.org/articles/entry/our_gutenberg_moment 40. Post-Gutenberg World – P2P Foundation Wiki, https://wiki.p2pfoundation.net/Post-Gutenberg_World 41. “IMPACT OF THE PRINTING PRESS: REVOLUTIONIZING COMMUNICATION IN THE RENAISSANCE” SHIVANI RAJ, DR. RICHA BANSAL DESIGNA, https://ijiemr.org/public/uploads/paper/443661713794441.pdf 42. THE EVOLUTION OF THE PRINTING PRESS AND ITS IMPACT ON THE SPREAD OF KNOWLEDGE – Junky Books, https://www.junkybooks.com/blog/the-evolution-of-the-printing-press-and-its-impact-on-the-spread-of-knowledge 43. Printing Press – Invented, Gutenberg, Significance – History.com, https://www.history.com/articles/printing-press 44. The First Moveable Type Printing Press – Science Technology and …, https://opentextbooks.clemson.edu/sciencetechnologyandsociety/chapter/the-first-moveable-type-printing-press/ 45. Who Invented That? The Printing Press – Association of Old Crows, https://crows.org/stem-blog/who-invented-that-the-printing-press/ 46. From Gutenberg to the Internet: A Comparison of the Impact of …, https://prezi.com/tzwe8klf3anb/from-gutenberg-to-the-internet-a-comparison-of-the-impact-of-gutenberg-printing-press-and-the-internet-as-media-technologies/ 47. Gutenberg’s Legacy: The Printing Press and the Democratization of Knowledge, https://journalism.university/introduction-to-journalism-and-mass-communication/gutenbergs-printing-press-democratization-knowledge/ 48. AI: The Digital Age’s Gutenberg Printing Press | Fujitsu Global, https://global.fujitsu/en-global/insight/tl-graeme-sme-art-prosperity-20240405 49. The Evolution and Impact of Printing Technology • Journalism …, https://journalism.university/print-media/evolution-impact-printing-technology/ 50. Information technology and economic change: The impact of the …, https://cepr.org/voxeu/columns/information-technology-and-economic-change-impact-printing-press 51. What Can the Printing Press Teach Us About Handling …, https://review.content-science.com/what-can-the-printing-press-teach-us-about-handling-disinformation/ 52. journalism.university, https://journalism.university/introduction-to-journalism-and-mass-communication/gutenbergs-printing-press-democratization-knowledge/#:~:text=This%20created%20an%20environment%20where,to%20small%20circles%20of%20elites. 53. The Printing Press: Spreading Knowledge | The Renaissance Class …, https://library.fiveable.me/the-renaissance/unit-9 54. cujournal.ie, https://cujournal.ie/article/11/galley/78/view/ 55. 5 reasons why society should ban the printing press: : r/aiwars – Reddit, https://www.reddit.com/r/aiwars/comments/1atjht7/5_reasons_why_society_should_ban_the_printing/ 56. The Constitution of Knowledge | National Affairs, https://www.nationalaffairs.com/publications/detail/the-constitution-of-knowledge 57. Printing Press, Digital Age, and Social Movements | Center for …, https://sites.bu.edu/cmcs/2017/11/16/printing-press-digital-age-and-social-movements/ 58. What Did People Use Before Printers? | King Print, https://www.kingprint.co.uk/what-did-people-use-before-printers/ 59. Memory and the Printing Press – Farnam Street, https://fs.blog/memory-printing-press/ 60. Cultural Effects Of The Printing Press In 1450’s – 1448 Words | Bartleby, https://www.bartleby.com/essay/Cultural-Effects-Of-The-Printing-Press-In-85521589467C7ECC 61. The Gutenberg Printing Press – New Acropolis Ireland, https://www.acropolis.ie/magazine-posts/the-gutenberg-printing-press/ 62. Why We Should Thank The Printing Press For Aiding Our Education …, https://www.bbrgraphics.com/news/why-we-should-thank-the-printing-press-for-aiding-our-education/ 63. Writing and Technology in China | Asia Society, https://asiasociety.org/education/writing-and-technology-china 64. History of printing in East Asia – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_printing_in_East_Asia 65. The Book Worlds of East Asia and Europe, 1450-1850 | IIAS, https://www.iias.asia/the-review/book-worlds-east-asia-and-europe-1450-1850 66. Movement of Printing from East to West – AP World History 2012-2013, https://apworldhistory2012-2013.weebly.com/movement-of-printing-from-east-to-west.html 67. Matbaanın Mucidi Kimdir? Matbaa Nasıl Gelişmiştir? – Basyolla Blog, https://www.basyolla.com/blog/matbaanin-mucidi-kimdir-matbaa-nasil-gelismistir/ 68. The Printing Press: Precursor to Phone Communication | Ooma, https://www.ooma.com/blog/communications-history-the-printing-press/ 69. dergipark.org.tr, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1497171 70. Matbaa Tarihi | Türk Matbaacılık Tarihi | Modern Matbaacılık | Matbaa Tarihçesi – Acarlar Matbaa, https://www.acarlarmatbaa.com/matbaa-tarihi-matbaa-tarihcesi.aspx 71. Wooden movable-type printing of China – UNESCO Intangible Cultural Heritage, https://ich.unesco.org/en/USL/wooden-movable-type-printing-of-china-00322 72. Johannes Gutenberg: Dünyanın İlk Matbaası ve Yayıncılık – Evren …, https://evrenatlasi.com.tr/kultur/johannes-gutenberg/ 73. matbaa hakkında faydalı bilgiler – Azim Matbaacılık, https://www.azimmatbaacilik.com/faydalibilgiler/ 74. Biography of Johannes Gutenberg, German Inventor – ThoughtCo, https://www.thoughtco.com/johannes-gutenberg-and-the-printing-press-1991865 75. Privilege and Property – 3. The Public Sphere and the Emergence of …, https://books.openedition.org/obp/1066 76. How Gutenberg’s Printing Press Revolutionized Literacy | Britannica, https://www.britannica.com/video/history-printing-press-work-discussion-Johannes-Gutenberg/-187136 77. Religious Change and Print Culture in the Reformation – Digital …, https://dcc.newberry.org/?p=14405 78. The Gutenberg Galaxy: The Making of Typographic Man: McLuhan …, https://www.amazon.com/Gutenberg-Galaxy-Making-Typographic-Man/dp/0802060412 79. Matbaa Ne Zaman ve Nerede Bulundu? | Matbaanın Tarihi ve Kökeni, https://nezamannerede.com.tr/matbaa-ne-zaman-ve-nerede-bulundu-matbaanin-tarihi-ve-kokeni/ 80. The Gutenberg Galaxy – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/The_Gutenberg_Galaxy 81. Matbaacılık ve Tarihi – Samrenk Reklam, https://samrenk.com.tr/matbaacilik-tarihi 82. The Printed Image in the West: History and Techniques – The …, https://www.metmuseum.org/essays/the-printed-image-in-the-west-history-and-techniques 83. Matbaanın icadı, Matbaayı kim buldu? – WİKİTARİH, https://www.wikitarih.com/matbaanin-icadi/ 84. What Did Gutenberg’s Printing Press Actually Change? – CONVERSABLE ECONOMIST, https://conversableeconomist.blogspot.com/2019/03/what-did-gutenbergs-printing-press.html 85. The State of Publishing: Literacy Rates – McSweeney’s Internet …, https://www.mcsweeneys.net/articles/literacy-rates 86. nps.edu, https://nps.edu/documents/110773463/139608448/Learning+from+the+Protestant+Reformation.pdf 87. The Evolution of Book Printing – Friesens, https://www.friesens.com/blog/the-evolution-of-book-printing/ 88. Ideas, Technology, and Economic Change: The Impact of the …, https://www.researchgate.net/publication/228466866_Ideas_Technology_and_Economic_Change_The_Impact_of_the_Printing_Press 89. Invention of the Printing Press – (AP European History) – Vocab …, https://library.fiveable.me/key-terms/ap-euro/invention-of-the-printing-press 90. m.ataaof.edu.tr, https://m.ataaof.edu.tr/pdf.aspx?du=l12nJBjF5U8IL%20QRDpf0IA== 91. Elizabeth Eisenstein – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Elizabeth_Eisenstein 92. H-Net Reviews, https://www.h-net.org/reviews/showrev.php?id=4277 93. Rönesans – Arthipo, https://www.arthipo.com/artblog/sanat-tarihi/ronesans.html 94. Secularism and the Printing Press – Oregon State University Special Collections, https://scarc.library.oregonstate.edu/omeka/exhibits/show/mcdonald/public/secularism 95. Renaissance | Causes and Effects | Britannica, https://www.britannica.com/summary/Renaissance-Causes-and-Effects 96. Why did classical works re-emerge during the Renaissance? – History Stack Exchange, https://history.stackexchange.com/questions/25362/why-did-classical-works-re-emerge-during-the-renaissance 97. The Printing Press during the Scientific Enlightenment – The …, https://scientificenlightenment4726.wordpress.com/2016/12/09/the-printing-press-during-the-scientific-enlightenment/ 98. Challenging Eisenstein: Recent Studies in Print … – Project MUSE, https://muse.jhu.edu/article/10574/summary 99. Educational Advancement through the Printing Press – The Colby …, https://web.colby.edu/lcbates/files/2020/05/Marino.pdf 100. What impact did the printing press have on the Renaissance …, https://www.tutorchase.com/answers/ib/history/what-impact-did-the-printing-press-have-on-the-renaissance 101. Printing and painting in Northern Renaissance art – Smarthistory, https://smarthistory.org/reframing-art-history/printing-painting-northern-renaissance-art/ 102. How Technology Helped Martin Luther Change Christianity : NPR, https://www.npr.org/2016/11/20/502437123/how-technology-helped-martin-luther-change-christianity 103. Martin Luther Kimdir? Reform Hareketleri İçin Neden Önemlidir?, https://www.kutsalkitap.org/martin-luther-kimdir/ 104. Propaganda during the Reformation – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Propaganda_during_the_Reformation 105. Printing, Propaganda, and Martin Luther, https://publishing.cdlib.org/ucpressebooks/view?docId=ft3q2nb278&chunk.id=d0e93&toc.id=d0e93&brand=ucpress 106. Religion in Print – Treasures of the McDonald Collection – Special …, https://scarc.library.oregonstate.edu/omeka/exhibits/show/mcdonald/public/religion 107. Print Wars in Europe during the Sixteenth Century | EHNE, https://ehne.fr/en/encyclopedia/themes/european-humanism/europe-wars-religion/print-wars-in-europe-during-sixteenth-century 108. Evolution of Print Media from Gutenberg to Digital Age | Editorial …, https://library.fiveable.me/editorial-design/unit-2/evolution-print-media-gutenberg-digital-age/study-guide/DkcRLFBcjp3WjnEl 109. scarc.library.oregonstate.edu, https://scarc.library.oregonstate.edu/omeka/exhibits/show/mcdonald/public/religion#:~:text=Both%20the%20Protestant%20and%20Catholic,quantities%20of%20anti%2DReformation%20texts. 110. http://www.historylabs.org, http://www.historylabs.org/uploads/7/5/1/1/75118219/2_-_exhibit_1-11_printing_press.pdf 111. adm.ataaof.edu.tr, https://adm.ataaof.edu.tr/pdf.aspx?du=bq3bCjNrKzImRjJHW5gCZA== 112. The Printing Press and Mass Communication | Media Literacy Class …, https://library.fiveable.me/media-literacy/unit-2/printing-press-mass-communication/study-guide/3hy4EZMaxm93qwVJ 113. View of Habermas’ heritage: The future of the public sphere in the …, https://firstmonday.org/ojs/index.php/fm/article/view/1280/1200