Çavdêriyên Teleskopî yên Galileo Galilei û Têkoşîna Wî ya li dijî Engîzîsyonê

Şoreşek Zanistî û Pevçûnek Dîrokî

1. Pêşgotin

Galileo Galilei (1564-1642) yek ji kesayetiyên herî girîng û navdar ên Şoreşa Zanistî ye, ku ne tenê di warê astronomiyê de, lê herwiha di fîzîk, matematîk û metoda zanistî de jî şopeke kûr li pey xwe hiştiye. Ew bi bikaranîna teleskopê ji bo çavdêriyên astronomîk, keşfên wekî heyvên Jupiterê, qonaxên Venûsê, û kraterên li ser rûyê Heyvê, û herwiha bi parêzvaniya xwe ya ji bo sîstema heliyosentrîk a Kopernîkî tê naskirin. Lêbelê, ev ramanên şoreşgerî ew xistin nav pevçûneke dijwar bi Dêra Katolîk û Engîzîsyona Romayê re, ku di encamê de ew hat mehkûmkirin û heta dawiya jiyana xwe di bin hepsa malê de ma. Ev gotar armanc dike ku bi awayekî kûr û akademîk li keşfên teleskopî yên Galileo, parêzvaniya wî ya ji bo Kopernîkîzmê, û pevçûna wî ya trajîk bi Engîzîsyonê re di destpêka sedsala 17an de bikole.

Di destpêka sedsala 17an de, Ewropa di bin bandora kozmolojiya Arîstotelî-Ptolemeyî de bû, ku Erdê wekî navenda gerdûnê ya bêliv didît û hemû laşên din ên ezmanî li dora wê dizivirîn. Ev model ne tenê ji hêla felsefî ve hatibû pejirandin, lê di heman demê de bi şîroveyên lafızî yên Nivîsarên Pîroz re jî lihevhatî dihat dîtin, û Dêra Katolîk di mijarên zanistî û kozmolojîk de xwedî otorîteyeke mezin bû. Di vê çarçoveyê de, keşf û ramanên Galileo ne tenê wekî rastkirinên zanistî, lê wekî gefek li dijî tevahiya avahiyeke ramanî û otorîteya sazkirî hatin dîtin. Pevçûna Galileo ne tenê çîroka kesekî bû ku li dijî saziyekê derket; ew sembola guherîneke paradigmî ya mezin bû di têgihîştina mirovan a gerdûnê û di metoda zanistî de. Keşfên wî modelên kevnar ên ku bi kûrahî di nav pergalên felsefî û teolojîk ên serdest de cih girtibûn, hejandin. Ji ber vê yekê, dijberiya li hember Galileo ne tenê li ser rastiyên astronomîk bû, lê di heman demê de parastina avahiyeke tevahî ya ramanê û otorîteyê bû. Ev “guherîna paradigmî” ne tenê di astronomiyê de, lê di awayê kirina zanistê de jî xwe nîşan da, ku girîngiya çavdêrî û ezmûnê derxist pêş.

Mijareke din a bingehîn ku di vê pevçûnê de derdikeve pêş, nakokiya di navbera “du pirtûkên” Xwedê de ye: Pirtûka Pîroz û Pirtûka Xwezayê. Dêrê Pirtûka Pîroz wekî çavkaniya sereke û bêşaş a rastiyê digirt, tevî rastiyên li ser cîhana fizîkî. Galileo, wekî katolîkek dîndar, bawer dikir ku Xwedê xwe bi du awayan eşkere dike: bi rêya Nivîsarên Pîroz û bi rêya cîhana xwezayî ya ku Wî afirandiye. Wî arguman dikir ku dema ku şîroveyên Pirtûka Pîroz (bi taybetî yên lafızî) bi çavdêriyên eşkere û delîlên matematîkî yên ji xwezayê hatine bidestxistin re dikevin nakokiyê, divê şîroveya Pirtûka Pîroz ji nû ve bê nirxandin, ne ku rastiyên xwezayî bên înkarkirin. Ev helwesta wî ya li ser şîrovekirina Nivîsarên Pîroz (hermeneutîk) bi xwe ji bo Dêrê, ku otorîteya şîrovekirina Nivîsarên Pîroz bi temamî ji xwe re girtibû, wekî dijberiyek hate dîtin û yek ji sedemên sereke yên pevçûnê bû. Ev gotar dê van aliyên tevlihev ên jiyan û xebata Galileo bi hûrgilî vebikole.

2. Galileo Beriya Teleskopê: Xwendin û Karên Zanistî yên Destpêkê

Galileo Galilei di 15ê Sibata 1564an de li bajarê Pisa, ku wê demê beşek ji Dûkatiya Firensayê bû, ji dayik bû. Perwerdehiya xwe ya destpêkê li keşîşxaneya Camaldolese li Vallombrosa, nêzîkî Firensayê, wergirt. Bavê wî, Vincenzo Galilei, muzîkjen û teorîsyenekî navdar ê muzîkê bû, û di sala 1581ê de Galileo şand Zanîngeha Pisayê da ku di warê bijîşkiyê de bixwîne. Lêbelê, eleqeya rastîn a Galileo ne li ser bijîşkiyê bû; dilê wî dikişand ser matematîk û felsefeya xwezayî. Ew dersên bijîşkiyê bi cidî nedigirt û li şûna wê beşdarî dersên matematîkê dibû. Di encamê de, wî di sala 1585an de Zanîngeha Pisayê bêyî ku dîplomaya bijîşkiyê bistîne terk kir. Ev guherîna berjewendiyê di jiyana wî de xaleke veguherînê ya krîtîk bû ku rê li ber karên wî yên zanistî yên şoreşgerî yên paşê vekir.

Beriya ku teleskop bikeve jiyana wî, Galileo di warên matematîk û fîzîkê de gelek xebatên girîng kiribûn. Di derdora sala 1586an de, wî terazûya hîdrostatîk îcad kir û li ser wê pirtûkokek weşand, ku bala civaka zanistî kişand ser wî. Herwiha, wî termoscope, ku pêşiyê termometreya nûjen bû, îcad kir. Xebatên wî yên destpêkê yên li ser tevgerê, wekî De Motu (Li ser Tevgerê), ku tê de wî teoriyên Arîstotelî yên li ser ketina laşan rexne dikir, di vê serdemê de hatin nivîsandin. Di navbera salên 1595 û 1598an de, wî pûsûlayeke geometrîk û leşkerî pêş xist û baştir kir, ku ji bo topavêjan û ji bo hesabên geometrîkî amûreke pir bikêr bû. Van karên destpêkê şarezayiya wî ya kûr di matematîk û fîzîkê de û herwiha meyla wî ya ji bo çareserkirina pirsgirêkên pratîkî û dahênana amûran nîşan didin.

Di sala 1589an de, Galileo wekî profesorê matematîkê li Zanîngeha Pisayê hate tayînkirin. Piştî mirina bavê wî di 1591ê de, ew di 1592an de çû Zanîngeha Paduayê û heta 1610an li wir dersên geometrî, mekanîk û astronomiyê dan. Serdema Paduayê, ku hejdeh salan dom kir, wekî salên herî berhemdar û bextewar ên jiyana wî têne hesibandin. Li Paduayê, ku di bin rêveberiya Komara Venedîkê de bû û jîngeheke entelektuelî ya azadtir û vekirîtir pêşkêş dikir, Galileo derfet dît ku lêkolînên xwe kûr bike û ramanên xwe pêş bixe.

Gumanbariya Galileo ya destpêkê li hember otorîteya Arîstotelî, ku di xebatên wî yên pêşîn de jî diyar dibe, dibe ku beşek jê ji bavê wî Vincenzo mîras girtibe. Vincenzo Galilei, ku di warê teoriya muzîkê de li dijî dogmatîzma klasîk û otorîteya kevneşopî derdiket, îhtîmal e ku bandorek rexneyî li ser Galileo ciwan kiribe. Ev jîngeha gumanbar û rexneyî dibe ku Galileo ji hêla zîhnî ve amade kiribe ku dema çavdêriyên wî yên paşê bi dogmayên Arîstotelî re li hev nekirin, wan bi hêsanî bipirse û red bike. Wekî din, jêhatîbûnên Galileo ne tenê di warê teorîk de bûn. Ew di matematîka teorîk, endezyariya pratîkî (wekî ku di dahênanên amûrên wî de xuya dike), û hetta di hunerê de jî xwedî şarezatî bû. Galileo li Accademia delle Arti del Disegno li Firensayê dersên perspektîf û chiaroscuro (bikaranîna ronahî û siyê di hunerê de) dida. Têgihîştina wî ya kûr a perspektîfê û temsîlkirina sê-alî, ku ji perwerdehiya wî ya hunerî dihat, dibe ku di şîrovekirina çavdêriyên wî yên teleskopî de, nemaze di têgihîştina rûyê Heyvê de, roleke girîng lîstibe. Mînak, têgihîştina wî ya ka çawa ronahî û sî li ser rûberên gilover û nehevseng xuya dikin, ji bo naskirina çiya û krateran li ser Heyvê, li şûna ku wan wekî lekeyên li ser rûberekî bêkêmasî bibîne, krîtîk bû. Ev tevliheviya jêhatîbûnan ew kir kesayetek yekta ku karîbû zanist, endezyarî û hunerê bi hev re girêbide û şoreşekê di têgihîştina gerdûnê de pêk bîne.

3. Dahênan û Bikaranîna Teleskopê

Di sala 1609an de, dema ku Galileo li Zanîngeha Paduayê profesorê matematîkê bû, agahiya îcadkirina amûreke optîkî ya nû li Hollandayê, ku tiştên dûr nêzîktir nîşan dida, gihîşt wî. Ev amûr, ku paşê wekî teleskop hate binavkirin, di destpêkê de dibe ku ji bo mebestên leşkerî an deryayî hatibe çêkirin. Lêbelê, Galileo zû potansiyela wê ya zanistî, nemaze ji bo astronomiyê, nas kir.

Galileo ne tenê nusxeyek ji vê “şûşeya dûrbîn a Danîmarkî” (wekî ku carinan dihat binavkirin) çêkir, lê di demek kurt de dest bi baştirkirin û pêşxistina wê kir. Teleskopên destpêkê yên Hollandî xwedî hêza mezinbûnê ya nisbeten kêm bûn, bi gelemperî dora 3 caran (3x). Galileo, bi saya jêhatîbûna xwe di şûştin û polakirina lensan de , karî teleskopên bi hêza mezinbûnê ya pir bilindtir çêbike. Di Tebaxa 1609an de, wî teleskopek bi mezinbûna 8x pêşkêşî Senatoya Venedîkê kir, ku ev yek bû sedema duqatkirina meaşê wî û destnîşankirina wî ya heta hetayê li Zanîngeha Paduayê. Heya dawiya Cotmeha 1609an, wî teleskopek bi hêza mezinbûnê ya 20x çêkiribû, û paşê jî gihîşt 30x. Ev pêşveçûnên di hêza mezinbûnê û îhtîmal e di kalîteya optîkî de jî, ji bo keşfên astronomîk ên ku li pey hatin, krîtîk bûn.

Di dawiya sala 1609an de, Galileo dest bi bikaranîna teleskopa xwe ya pêşketî ji bo çavdêriyên sîstematîk ên esmanan kir. Çavdêriya wî ya yekem li ser Heyvê bû, û dûv re wî teleskopa xwe ber bi Jupiter, Venûs, Roj û stêrkên din ve zivirand. Ev destpêka serdemeke nû di astronomiyê de bû – serdema çavdêriya teleskopî, ku tê de amûrên optîkî dê têgihîştina me ya gerdûnê bi awayekî bingehîn biguherînin.

Leza ku Galileo teleskopê ji nû ve îcad kir, pêş xist, û zû ew ji bo armancên zanistî bikar anî, jîr û însiyatîfa wî ya awarte nîşan dide. Ew ne tenê teknîsyenek jêhatî bû ku karîbû amûrekê kopî bike, lê di heman demê de zanyarekî xwedî vîzyon bû ku potansiyela şoreşgerî ya vê teknolojiyê ji bo lêkolîna esmanan dît. Pêşveçûna bilez ji bihîstina li ser amûrê di Gulana 1609an de heya çêkirina teleskopek 20x û destpêkirina çavdêriyên ezmanî yên girîng di Cotmeha heman salê de , nîşan dide ku ew bi lez û bez karîbû astengiyên teknîkî derbas bike û amûrê ji bo lêkolînên zanistî yên pêşketî amade bike. Her çend hûrguliyên teknîkî yên pêşkeftinên wî di çavkaniyan de bi kûrî nehatine vegotin, encamên çavdêriyên wî – wekî şiyana dîtina peykên piçûk ên Jupiterê an jî çareserkirina Kadizê li stêrkên takekesî – nîşan didin ku teleskopên wî ne tenê bi hêz bûn lê di heman demê de xwedî zelaliyek optîkî ya berbiçav bûn, ku ev yek jî şahidiyê li ser jêhatîbûna wî ya di çêkirina lensan de dike.

4. Keşfên Mezin ên Teleskopî û Bandora Wan

Bi teleskopa xwe ya pêşketî, Galileo Galilei di navbera salên 1609 û 1610an de û di salên li pey de rêzek keşfên astronomîk ên şoreşgerî kirin, ku têgihîştina serdest a Arîstotelî-Ptolemeyî ya gerdûnê ji bingeh ve hejand. Van keşfan ne tenê agahiyên nû li ser laşên ezmanî peyda kirin, lê di heman demê de delîlên xurt ji bo piştgirîkirina sîstema heliyosentrîk a Kopernîkî jî pêşkêş kirin.

Rûyê Heyvê: Yek ji çavdêriyên yekem ên Galileo bi teleskopê li ser Heyvê bû. Berevajî baweriya Arîstotelî ku laşên ezmanî gilokên bêkêmasî û sivik in, Galileo dît ku rûyê Heyvê ne sivik e, lê xwedî taybetmendiyên erdnîgarî yên mîna Erdê ye: çiya, gelî û kraterên mezin. Wî bi hûrgilî siya çiyayan li ser terminatorê (xêza ku beşên ronî û tarî yên Heyvê ji hev vediqetîne) çavdêrî kir û hetta bilindahiya hin çiyayên Heyvê texmîn kir. Van çavdêriyan, ku bi xêzên hûrgilî di pirtûka wî ya navdar Sidereus Nuncius (Peyamnêrê Stêrkî), ku di Adara 1610an de hate weşandin, hatin pêşkêş kirin , rasterast li dijî têgihîştina bêkêmasîbûn û neguherbarîya laşên ezmanî derket. Vê yekê pêşniyar kir ku Erd ne cîhanek taybet û “qirêj” e, lê dibe ku laşek ezmanî be mîna yên din, û ku esman û Erd ji heman materyalê hatine çêkirin û li gorî heman qanûnên xwezayî tevdigerin. Jêhatîbûna Galileo di xêzkirinê û têgihîştina wî ya perspektîfê de, ku ji paşxaneya wî ya hunerî dihat , di şîrovekirin û ragihandina van keşfên li ser Heyvê de roleke girîng lîst. Xêzên wî ne tenê tomar bûn, lê argumanên dîtbarî yên xurt bûn.

Peykên Jupiterê (Stêrkên Mediciyî): Di Çileya 1610an de, dema ku Galileo teleskopa xwe ber bi Jupiterê ve zivirand, wî çar “stêrkên” piçûk li nêzîkî gerstêrkê dît. Bi şopandina tevgera wan di şevên li pey hev de, wî zû fêm kir ku ev ne stêrkên sabît in, lê laşên ezmanî ne ku li dora Jupiterê dizivirin. Wî navê van çar peykan “Stêrkên Mediciyî” lê kir, ji bo rûmetdarkirina Cosimo II de’ Medici, Dûkê Mezin ê Toskanayê, ku patrûnê wî bû. Ev keşfeke pir girîng bû ji ber ku ew yekem delîla çavdêriyê bû ku laşên ezmanî li dora gerstêrkeke din ji bilî Erdê dizivirin. Vê yekê argumana sereke ya geosentrîzmê, ku her tişt li dora Erdê dizivire, lawaz kir û modelek piçûk a pergala Kopernîkî pêşkêş kir. Herwiha, wê yekê jî nîşan da ku ger Erd biliviya, Heyv dê li pey wê bihata, mîna ku peykên Jupiterê li pey Jupiterê diçûn.

Qonaxên Venûsê: Çavdêriyên Galileo yên li ser gerstêrka Venûsê jî delîlên girîng ji bo heliyosentrîzmê peyda kirin. Wî dît ku Venûs, mîna Heyvê, di hemî qonaxan re derbas dibe – ji heyva nû ya zirav heya giloka tijî. Di modela Ptolemeyî de, ku tê de Venûs di navbera Erd û Rojê de li ser epîsîklekê dizivire, diviyabû ku Venûs her gav wekî heyveke kevanî an heyva nû xuya bike û qet wekî gilokeke tijî xuya neke. Lêbelê, heke Venûs li dora Rojê bizivire, wekî ku Kopernîk pêşniyar kiribû, wê hingê diviyabû ku ew hemî qonaxan nîşan bide, ku ev yek tam tiştê ku Galileo dît bû. Ev yek ji delîlên herî xurt û rasterast bû li dijî modela Ptolemeyî û ji bo modela Kopernîkî.

Lekeyên Rojê: Galileo, ligel çend stêrnasên din ên hevdem (wekî Thomas Harriot û Christoph Scheiner), lekeyên tarî li ser rûyê Rojê dîtin û tevgera wan şopandin. Bi şopandina van lekeyan, wî encam da ku Roj li ser tewereya xwe dizivire. Hebûna lekeyan li ser Rojê, ku wekî laşek ezmanî yê bêkêmasî dihat hesibandin, û herwiha zivirîna wê, du derbeyên din li têgihîştina Arîstotelî ya esmanên neguherbar û bêkêmasî xistin. Nakokiyek jî di navbera Galileo û Scheiner de li ser pêşîniya keşfkirina lekeyên rojê û xwezaya wan derket. Scheiner di destpêkê de arguman dikir ku leke peykên piçûk ên Rojê ne, da ku bêkêmasîbûna Rojê biparêze, lê Galileo bi awayekî qanihker nîşan da ku ew li ser rûyê Rojê ne an jî pir nêzîkî wê ne.

Xweza Kadizê (Milky Way): Berî çavdêriyên teleskopî, Kadizê wekî ewrekî mijî an jî diyardeyeke atmosferî dihat dîtin. Lêbelê, dema ku Galileo teleskopa xwe ber bi Kadizê ve zivirand, wî dît ku ew ji hejmareke mezin a stêrkên takekesî yên ku ji çavên rût re nayên dîtin pêk tê. Vê keşfê pîvana gerdûnê ya têgihîştî pir berfireh kir û nîşan da ku gerdûn ji ya ku dihat fikirîn pir mezintir û tijîtir e.

Çavdêriyên Saturnê: Dema ku Galileo li Saturnê nihêrî, teleskopa wî têra xwe bi hêz nebû ku xelekên wê bi zelalî ji hev cuda bike. Wî ew wekî laşek sê-parçe, an gerstêrkek bi du “guh” an “pêvek” li kêlekên xwe dît. Van çavdêriyan di destpêkê de ji bo wî û stêrnasên din şaşfêmker bûn, û xwezaya rastîn a xelekên Saturnê heya xebata Christiaan Huygens di nîvê sedsala 17an de nehate fêm kirin. Lêbelê, ev çavdêriyên destpêkê jî nîşan dan ku di esmanan de tiştên nediyar û ecêb hene ku modelên heyî nikarin bi hêsanî rave bikin.

Hemû van keşfan, ku piraniya wan di Sidereus Nuncius (1610) û weşanên paşê yên wekî Nameyên li ser Lekeyên Rojê (1613) de hatin ragihandin, bandorek mezin li ser civaka zanistî û raya giştî ya wê demê kir. Sidereus Nuncius yekemîn belavoka zanistî ya mezin bû ku li ser bingeha çavdêriyên teleskopî bû û zû Galileo wekî stêrnasekî pêşeng destnîşan kir. Hêza argumana Galileo ne ji yek keşfê bi tenê, lê ji bandora hevgirtî ya hemû keşfên wî yên teleskopî dihat. Her keşf perçeyek din a delîlan li dijî modela kevn û ji bo têgihîştineke nû ya gerdûnê zêde dikir. Bi hev re, van keşfan ji gelek aliyan ve êrîşî bingeha kozmolojiya Arîstotelî-Ptolemeyî kirin û alternatîfa Kopernîkî pir maqûltir nîşan dan. Wekî din, bikaranîna teleskopê ji hêla Galileo ve ne tenê keşfên nû anî, lê di heman demê de metodolojiya zanistî jî guherand. Wî girîngiya çavdêriya rasterast û delîlên ezmûnî li ser otorîteya kevnar tekez kir, û bi vî rengî guherînek ji zanistiya ku bi giranî li ser mantiq û otorîteyê ye, ber bi zanistiya ku li ser çavdêrî û ezmûnê ye, nîşan da.

5. Parêzvaniya Sîstema Kopernîkî û Destpêka Pevçûnê

Keşfên teleskopî yên Galileo ne tenê têgihîştina astronomîk a serdemê guherandin, lê di heman demê de delîlên berbiçav û xurt ji bo piştgirîkirina sîstema heliyosentrîk a Nicolaus Copernicus jî peyda kirin. Peykên Jupiterê nîşan dan ku ne hemû laşên ezmanî li dora Erdê dizivirin, û qonaxên Venûsê bi awayekî qanihker îspat kirin ku Venûs li dora Rojê dizivire, ne li dora Erdê. Van keşfan û yên din Galileo hê bêtir qanih kirin ku modela Kopernîkî rast e.

Galileo dest bi parêzvaniya eşkere ya Kopernîkîzmê kir. Di sala 1613an de, di Istoria e Dimostrazioni intorno alle Macchie Solari (Dîrok û Xwepêşandanên Derbarê Lekeyên Rojê) de, wî yekem car bi eşkere piştgiriya xwe ji bo heliyosentrîzma Kopernîkî ragihand. Ev helwesta wî ya eşkere ew xiste nav nakokiyên kûr bi fîlozofên kevneşopî yên Arîstotelî û teologên Dêra Katolîk re, ku bi tundî modela geosentrîk a Ptolemeyî diparastin û xwe dispêpartin şîroveyên lafızî yên hin ayetên Nivîsarên Pîroz ku dixuya tevgera Rojê û bêlivbûna Erdê destnîşan dikin.

Dijberên Galileo, di nav wan de kesayetiyên wekî keşîşê Domînîkî Tommaso Caccini û Niccolò Lorini, dest bi gilîkirina wî û ramanên Kopernîkî ji Engîzîsyona Romayê re kirin. Wan Galileo bi heretîkbûnê û binpêkirina doktrîna Dêrê tawanbar dikir. Di bersiva van êrîşan de, Galileo di sala 1615an de nameyeke dirêj û navdar ji Dûşesa Mezin Christina ya Toskanayê re nivîsand. Di vê nameyê de, wî bi hûrgilî arguman kir ku Kopernîkîzm bi Nivîsarên Pîroz re lihevhatî ye û divê Nivîsarên Pîroz di mijarên zanistî yên ku bi çavdêrî û matematîkê têne îspatkirin de bi awayekî mecazî bêne şîrovekirin, ne lafızî. Wî tekez kir ku “armanca Ruhê Pîroz ew e ku me hîn bike ka em çawa diçin bihuştê, ne ku esman çawa dizivirin.” Ev name hewldaneke girîng bû ji aliyê Galileo ve ji bo ku pirekê di navbera zanista nû û teolojiyê de ava bike, lê di heman demê de ji hêla hin kesan ve wekî destwerdanek di otorîteya Dêrê ya taybet ji bo şîrovekirina Nivîsarên Pîroz hate dîtin.

Van nîqaş û gilîyan di dawiyê de bala Engîzîsyonê kişand. Di Sibata 1616an de, komeke şêwirmendên teolojîk ên Engîzîsyonê du pêşniyarên Kopernîkî nirxandin: (1) ku Roj navenda gerdûnê ye û bêliv e, û (2) ku Erd ne navend e û dizivire. Şêwirmendan pêşniyara yekem wekî “felsefî pûç û absurd, û bi awayekî fermî heretîk, ji ber ku ew eşkere li dijî Nivîsarên Pîroz e” û ya duyem jî wekî “di felsefeyê de heman nirxandinê distîne; û… bi kêmanî di baweriyê de şaş e” ragihand.

Li ser bingeha vê nirxandinê, Kardînal Robert Bellarmine, yek ji teologên herî bi bandor ê wê demê, di 26ê Sibata 1616an de Galileo hişyar kir ku dev ji parastin û bawerkirina bi teoriya Kopernîkî berde. Naverok û giraniya rastîn a vê hişyariyê paşê bû mijareke sereke ya nîqaşê di dadgehkirina Galileo ya 1633an de. Li gorî hin belgeyan, ji Galileo re tenê hatibû gotin ku vê teoriyê “negire û neparêze”, lê li gorî belgeyeke din a bêîmze ku paşê di dosyayên Engîzîsyonê de hate dîtin, jê re hatibû ferman kirin ku “bi çi awayî dibe bila bibe, çi bi devkî çi bi nivîskî, wê negire, neparêze, û hîn neke”. Piştî vê hişyariyê, di 5ê Adara 1616an de, Kongregasyona Indeksê (saziya Dêrê ya berpirsiyar ji qedexekirina pirtûkan) pirtûka Kopernîk De Revolutionibus Orbium Coelestium “heta ku neyê sererastkirin” û pirtûkên din ên ku piştgirî didan Kopernîkîzmê qedexe kir. Van bûyerên 1616an qonaxeke girîng di pevçûna Galileo de nîşan didin, ku Dêrê helwestek fermî û neyînî li dijî Kopernîkîzmê girt û Galileo rasterast hişyar kir.

Dijberiya Dêrê ya li hember Kopernîkîzmê û Galileo ne tenê ji ber sedemên teolojîk ên saf bû. Ew di heman demê de ji ber pabendbûna kûr a bi felsefeya Arîstotelî re, ku bi sedsalan bingeha perwerdehiya zanîngehê û têgihîştina cîhanê ya Ewropî bû, û bi teolojiya Katolîk re (nemaze bi rêya Thomas Aquinas) yek bûbû, derdiket. Kopernîkîzm ne tenê modela astronomîk, lê tevahiya vê avahiya felsefî ya sazkirî dihejand. Wekî din, ev pevçûn di serdemeke dijwar a Dij-Reformasyonê de qewimî, ku Dêra Katolîk bi taybetî hesas bû li hember her tiştê ku dikaribû otorîteya wê an jî yekitiya doktrîna wê bipirse, nemaze piştî kêşeya Protestanîzmê. Hewldana Galileo ya ji bo şîrovekirina Nivîsarên Pîroz di vê çarçoveyê de wekî dijberiyeke din ji otorîteya Dêrê re hate dîtin. Kardînal Bellarmine di vê pêvajoyê de roleke navendî lîst. Her çend wî di dawiyê de hişyariyê da Galileo, helwesta wî ya destpêkê hinekî nermtir xuya dikir, ku amade bû Kopernîkîzmê wekî hîpotezeke matematîkî ya bikêrhatî bipejirîne, lê ne wekî rastiyeke fizîkî ku li dijî Nivîsarên Pîroz be. Sertîfîkaya ku wî di Gulana 1616an de da Galileo, ku tê de dihat gotin ku Galileo nehatiye mehkûmkirin lê tenê hatiye agahdarkirin , paşê di dadgehkirina 1633an de bû xaleke sereke ya parastina Galileo, ji ber ku ew bi nota tundtir a di dosyayên Engîzîsyonê de nakok bû.

6. Diyalog li ser Du Pergalên Sereke yên Cîhanê û Dadgehkirina Engîzîsyonê

Piştî hişyariya 1616an, Galileo ji bo demekê dev ji parêzvaniya eşkere ya Kopernîkîzmê berda. Lêbelê, di sala 1623an de, Kardînal Maffeo Barberini, ku heval û heyranê Galileo bû, wekî Papa Urban VIII hate hilbijartin. Ev yek Galileo teşwîq kir ku careke din vegere ser mijara kozmolojiyê. Bi destûra Papayê, wî dest bi nivîsandina pirtûkeke kir ku tê de diviyabû her du pergalên mezin ên cîhanê – Ptolemeyî (geosentrîk) û Kopernîkî (heliyosentrîk) – bi awayekî hîpotetîk bêne nîqaşkirin. Ev xebat di sala 1632an de bi navê Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo, tolemaico e copernicano (Diyalog li ser Du Pergalên Sereke yên Cîhanê, Ptolemeyî û Kopernîkî) hate weşandin.

Pirtûk wekî diyalogek di navbera sê karakteran de hatibû nivîsandin:

Salviati: Nûnerekî Galileo bi xwe bû û argumanên ji bo pergala Kopernîkî bi awayekî zîrek û qanihker pêşkêş dikir.
Simplicio: Parêzvanekî kevneşopî yê felsefeya Arîstotelî û pergala Ptolemeyî bû. Navê wî, ku tê wateya “sade” an “ehmeq”, û awayê ku argumanên wî bi hêsanî dihatin redkirin, wekî heqaretekê li dijberên Kopernîkîzmê hate dîtin.
Sagredo: Laîkekî Venedîkî yê jîr û bêalî bû, ku guhdarî argumanên her du aliyan dikir û pirsên dijwar dipirsî.

Her çend Galileo îdîa kir ku pirtûk nîqaşek hevseng e, piraniya xwendevanan û bi taybetî rayedarên Dêrê ew wekî parêzvaniyek xurt û eşkere ya Kopernîkîzmê dîtin. Ya ku rewş xirabtir kir ev bû ku Galileo argumana bijare ya Papa Urban VIII (ku Xwedê dikaribû gerdûnê bi her awayî biafirîne û ji ber vê yekê mirov nikare bi teqezî bizanibe ka ew çawa hatîye çêkirin) xistibû devê karakterê Simplicio, û ew jî di dawiya pirtûkê de bi awayekî ku qels xuya dikir. Papa Urban VIII, ku berê piştgirê Galileo bû, vê yekê wekî heqaretek kesane û xiyanetek ji baweriya xwe dît.

Di encamê de, weşandina Diyalogê bû sedema hêrseke mezin di nav Dêrê de. Pirtûk zû hate qedexekirin, û Galileo hate gazîkirin Romayê da ku li ber Engîzîsyonê bê darizandin. Dadgehkirina Galileo di Nîsana 1633an de dest pê kir. Tawanên sereke yên li dijî wî binpêkirina fermana 1616an û “gumaneke xurt a heretîkbûnê” bûn, ji ber ku wî doktrîna Kopernîkî, ku ji hêla Dêrê ve wekî şaş û li dijî Nivîsarên Pîroz hatibû ragihandin, parastibû û bawer kiribû.

Di dema dadgehkirinê de, Galileo hewl da ku xwe biparêze û îdîa kir ku wî bi mebest Kopernîkîzm neparastiye û ku wî destûr ji bo weşandina Diyalogê stendiye. Wî sertîfîkaya ku Kardînal Bellarmine di Gulana 1616an de dabû wî wekî delîl pêşkêş kir, ku tê de tenê dihat gotin ku ew hatiye agahdarkirin ku doktrîna Kopernîkî “nikare bê parastin an girtin”, bêyî ku behsa qedexeyeke li ser “hînkirinê bi çi awayî dibe bila bibe” bike. Lêbelê, Engîzîsyonê xwe sparte nota bêîmze ya tundtir a ji Sibata 1616an ku di dosyayên wan de bû. Ev nezelalî di derbarê naveroka rastîn a fermana 1616an de xaleke krîtîk a nakokiyê bû.

Di 22ê Hezîrana 1633an de, Galileo sûcdar hate dîtin. Ew neçar ma ku bi awayekî fermî ji ramanên xwe yên Kopernîkî poşman bibe û wan “nefret bike û lanet bike”. Diyalog li ser Indeksa Pirtûkên Qedexekirî hate zêdekirin, û Galileo bi hepsa heta hetayê hate mehkûmkirin. Ev ceza paşê hate guherandin û bû hepsa malê, ku wî heta dawiya jiyana xwe li villaya xwe li Arcetri, nêzîkî Firensayê, derbas kir.

Dadgehkirina Galileo ne tenê mijareke teolojîk an zanistî bû. Faktorên siyasî yên di nav Dêrê de, zextên ji hêla dijberên Galileo ve, û bi taybetî têkiliya kesane ya xirabûyî ya di navbera Galileo û Papa Urban VIII de roleke diyarker lîstin. Papa, ku di bin zexteke siyasî de bû ji ber şerê Sîh Salî û rexneyên li ser nermbûna wî ya îdîakirî li hember heretîkan , hesta xiyanetê û heqaretê ya ji ber Diyalogê kir ku helwesta wî li hember Galileo tundtir bibe. Van faktorên kesane û siyasî, li gel mijarên teolojîk û nezelaliya li ser fermana 1616an, ber bi encameke trajîk a dadgehkirinê ve birin.

7. Salên Dawî û Mîras

Piştî mehkûmkirina wî di sala 1633an de, Galileo Galilei heta mirina xwe di 8ê Çileya 1642an de, di bin hepsa malê de li villaya xwe ya bi navê “Il Gioiello” (Gewher) li Arcetri, li nêzîkî Firensayê, ma. Her çend şert û mercên hepsa malê ya wî nisbeten rehet bûn û destûr didan ku ew mêvanan qebûl bike û nameyan binivîse, ew ji tevger û têkiliyên azad bêpar bû. Di van salên dawî de, tenduristiya wî xirab bû, û ew di dawiyê de bi tevahî kor bû.

Lêbelê, tevî van dijwarî, pîrbûn û korbûnê, berxwedan û pabendbûna Galileo ya bi zanistê re bêhempa bû. Di van salan de, wî xebata xwe ya herî girîng û bandorker a di warê fîzîkê de, Discorsi e Dimostrazioni Matematiche intorno a due nuove scienze (Gotûbêj û Xwepêşandanên Matematîkî yên Derbarê Du Zanistên Nû), qedand. Ev pirtûk, ku ji hêla Galileo ve wekî xebata wî ya herî girîng dihat dîtin , bi qaçaxî ji Îtalyayê hate derxistin û di sala 1638an de li Leiden, Hollandayê, ji hêla weşanxaneya navdar Louis Elzevir ve hate weşandin. Kesayetiyên wekî Count François de Noailles (balyozê Fransayê li Romayê) û Fulvio Micanzio (hevalê Galileo li Venedîkê) di pêvajoya derxistin û weşandina vê pirtûkê de roleke girîng lîstin. Weşandina Du Zanistên Nû nîşan dide ku qedexeyên Engîzîsyonê nikaribûn bi tevahî pêşî li belavbûna ramanên Galileo bigirin û ku piştgirî ji bo wî û xebata wî li derveyî Îtalyayê jî hebû.

Du Zanistên Nû du warên sereke vedikole:

Hêza Materyalan: Li vir Galileo li ser mijarên wekî berxwedana laşan a li hember şikestinê, hevgirtina materyalan, û analîza tîrêjan (beams) disekine. Ew qanûna çargoşe-kûbê (square-cube law) pêşkêş dike, ku rave dike ka çawa hêza laşek bi pîvana wê ve girêdayî ye, û çima avahiyên mezin nikarin tenê bi mezinkirina pîvanên avahiyên piçûk bêne çêkirin.
Kînematîk (Zanista Tevgerê): Ev beşa pirtûkê ya herî şoreşgerî ye. Galileo tê de qanûnên xwe yên li ser tevgera bi lezbûna yekreng (uniformly accelerated motion), ketina laşan (law of falling bodies), û tevgera projeyîlan (projectile motion) pêşkêş dike. Wî bi ezmûnên hûrgilî, wekî bikaranîna rûxarên zirav (inclined planes) ji bo hêdîkirina ketina laşan û pîvandina demê, nîşan da ku dûrahiya ku laşek dikeve bi çargoşeya dema ketinê re rêjeyî ye (d \propto t^2), û ku hemû laş, bêyî giraniya xwe, bi heman lezbûnê dikevin (eger berxwedana hewayê bê paşguh kirin).

Ev xebat wekî bingeha fîzîka klasîk û mekanîka nûjen tê dîtin. Mîrasa zanistî ya Galileo pir mezin e. Ew bi gelemperî wekî “bavê astronomiya çavdêriyê ya nûjen”, “bavê fîzîka nûjen”, “bavê metoda zanistî”, û bi giştî “bavê zanista nûjen” tê binavkirin. Xebata wî, nemaze ya di Du Zanistên Nû de, bandorek rasterast û kûr li ser zanyarên paşerojê yên wekî Isaac Newton kir, ku qanûnên tevgerê û qanûna gravîtasyona gerdûnî ya Newton li ser bingeha ku Galileo danîbû, ava kirin.

Ji aliyê din ve, doza Galileo û mehkûmkirina wî ji hêla Engîzîsyonê ve bûye sembolek mayînde ya pevçûna di navbera zanist û otorîteya dogmatîk de, û ji bo parêzvaniya azadiya lêkolîna zanistî. Ji nû ve nirxandina doza Galileo ji hêla Dêra Katolîk ve pêvajoyeke dirêj û tevlihev bû. Di sedsala 18an de, Dêrê destûr da weşandina berhemên Galileo (ji bilî Diyalogê) û di sala 1758an de qedexeya giştî ya li ser pirtûkên ku heliyosentrîzmê hîn dikirin rakir. Lêbelê, Diyalog û pirtûka Kopernîk heta salên 1822-1835an bi fermî ji Indeksa Pirtûkên Qedexekirî nehatin derxistin. Di sedsala 20an de, bi taybetî di bin serokatiya Papa John Paul II de, Dêrê bi awayekî cidîtir li dozê vegeriya. Di sala 1979an de, Papa John Paul II banga ji nû ve lêkolînkirina dozê kir û di 1981ê de komîsyoneke pontîfîkî ji bo vê mebestê ava kir. Di encama xebata vê komîsyonê de, Papa di axaftineke navdar de di sala 1992an de pejirand ku di mehkûmkirina Galileo de ji hêla dadwerên Dêrê ve “şaşfêmkirineke trajîk a hevbeş” û “xeletiyên subjektîf ên darazê” çêbûne. Her çend ev ne lêborîneke tam bû bi wateya ku gelek kesan hêvî dikir, ew gaveke girîng bû di pêvajoya lihevhatina Dêrê bi vê beşê dijwar ê dîroka xwe re. Ev pêvajoya dirêj a ji nû ve nirxandinê nîşan dide ku ji bo saziyên mezin çiqas dijwar e ku bi xeletiyên dîrokî re rû bi rû bimînin û têgihîştinên xwe biguherînin, nemaze dema ku ew bi mijarên bingehîn ên otorîte û doktrînê ve girêdayî ne. Mîrasa Galileo, bi vî rengî, ducarî dimîne: ew ne tenê pêşengekî zanistî yê mezin e, lê di heman demê de kesayetek e ku têkoşîna ji bo azadiya ramanê û lêgerîna rastiyê li hember dogmatîzmê temsîl dike.

8. Encam

Çavdêriyên teleskopî yên Galileo Galilei di destpêka sedsala 17an de û parêzvaniya wî ya ji bo sîstema heliyosentrîk a Kopernîkî, di dîroka zanistê de xaleke veguherînê ya bingehîn temsîl dikin. Keşfên wî yên wekî rûyê bi çiya û krater ê Heyvê, peykên Jupiterê, qonaxên Venûsê, lekeyên Rojê, û xwezaya stêrkî ya Kadizê, ne tenê têgihîştina mirovan a gerdûnê bi awayekî radîkal guherand, lê di heman demê de bingeha kozmolojiya Arîstotelî-Ptolemeyî ya ku bi sedsalan serdest bû, hejand. Galileo bi bikaranîna teleskopê wekî amûreke zanistî û bi tekezkirina li ser girîngiya çavdêriya rasterast û delîlên ezmûnî, di pêşxistina metoda zanistî ya nûjen de roleke sereke lîst.

Lêbelê, ev ramanên şoreşgerî ew xistin nav pevçûneke kûr û trajîk bi Dêra Katolîk û Engîzîsyona Romayê re. Pevçûn ne tenê li ser rastbûn an nerastbûna modelên kozmolojîk bû; ew di heman demê de pevçûnek bû li ser otorîteyê – otorîteya şîrovekirina Nivîsarên Pîroz, otorîteya diyarkirina rastiyê di derbarê cîhana xwezayî de, û otorîteya Dêrê bi xwe di serdemeke Dij-Reformasyonê ya hesas de. Hewldanên Galileo ji bo lihevhatina zanista nû bi teolojiyê re, wekî ku di Nameya ji Dûşesa Mezin Christina re de diyar dibe, wekî dijberiyek li hember mafê taybet ê Dêrê yê şîrovekirina Nivîsarên Pîroz hate dîtin. Weşandina Diyalog li ser Du Pergalên Sereke yên Cîhanê di 1632an de, ku tê de argumanên Kopernîkî bi awayekî xurt û qanihker hatibûn pêşkêşkirin û karakterê ku nûnertiya helwesta kevneşopî dikir (û argumanên Papa Urban VIII bi kar dianî) bi awayekî qels hatibû nîşandan, bû sedema dadgehkirina wî di 1633an de. Di encamê de, Galileo sûcdar hate dîtin, neçar ma ku ji ramanên xwe poşman bibe, û heta dawiya jiyana xwe di bin hepsa malê de ma.

Tevî vê mehkûmkirinê, mîrasa zanistî ya Galileo berdewam kir. Di bin hepsa malê de, wî xebata xwe ya herî girîng a di warê fîzîkê de, Du Zanistên Nû, qedand, ku bingeha mekanîka klasîk danî û bandorek mezin li ser zanyarên paşerojê, nemaze Isaac Newton, kir. Doza Galileo ne tenê çîrokek li ser rastbûn an xeletbûnê ye, lê di heman demê de dersên girîng li ser pêvajoya zanistî, xwezaya delîlan, têkiliya tevlihev a di navbera zanist, dîn û hêzê de, û awayê ku civak bi ramanên nû û dijber re mijûl dibe, pêşkêş dike. Ji nû ve nirxandina hêdî û dirêj a doza wî ji hêla Dêra Katolîk ve, ku bi axaftina Papa John Paul II di 1992an de gihîşt lûtkeyê, girîngiya mayînde ya vê beşê dîrokî û hewcedariya diyalogê di navbera bawerî û aqil de nîşan dide.

Mîrasa Galileo îro jî bi awayên cihêreng têkildar e. Ew ne tenê wekî yek ji damezrînerên zanista nûjen tê bibîranîn, lê di heman demê de wekî sembola têkoşîna ji bo azadiya rewşenbîrî û lêgerîna rastiyê li hemberî dogmatîzm û zordariyê. Pirsên ku di doza wî de derketin holê – li ser otorîteya zanistê, têkiliya wê bi bawerî û nirxên din re, û mafê lêpirsîna azad – îro jî di gelek waran de, ji guherîna avhewa bigire heya etîka îstîxbarata çêkirî, berdewam dikin. Çîroka Galileo Galilei wekî hişyariyek li ser xetereyên tepeserkirina ramanê û wekî îlhamê ji bo wêrekiya zanistî û pabendbûna bi lêgerîna bêdawî ya zanînê re dimîne.

Tablo 1: Kronolojiya Bûyerên Sereke yên Jiyan û Pevçûna Galileo

Dîrok (Date)	Bûyer (Event)	Girîngî (Significance)
1564, 15 Sibat	Li Pisa ji dayik bû.	Destpêka jiyana yek ji kesayetiyên sereke yên Şoreşa Zanistî.
1581	Dest bi xwendina bijîşkiyê li Zanîngeha Pisayê kir.	Li ser daxwaza bavê xwe, lê eleqeya wî ya rastîn li ser matematîkê bû.
1586	Terazûya hîdrostatîk îcad kir û La Bilancetta (Terazûya Biçûk) nivîsand.	Yekem xebata wî ya zanistî ya girîng, bala civaka zanistî kişand.
1589-1592	Profesorê matematîkê li Zanîngeha Pisayê.	Destpêka kariyera wî ya akademîk.
1592-1610	Profesorê matematîkê li Zanîngeha Paduayê.	Serdema herî berhemdar a jiyana wî; gelek dahênan û lêkolîn kirin.
1609	Agahî li ser teleskopa Hollandî wergirt û ya xwe çêkir û pêş xist.	Amûra ku dê astronomiyê şoreş bike ket destê wî.
1609, Mijdar	Dest bi çavdêriya Heyvê bi teleskopê kir.	Keşfa çiya û krateran, li dijî bêkêmasîbûna Arîstotelî.
1610, Çile	Peykên Jupiterê (Stêrkên Mediciyî) keşf kirin.	Delîla yekem ku ne her tişt li dora Erdê dizivire.
1610, Adar	Sidereus Nuncius (Peyamnêrê Stêrkî) weşand.	Ragihandina keşfên teleskopî yên destpêkê, navûdengeke mezin anî.
1610	Çavdêriya qonaxên Venûsê kir.	Delîlek xurt ji bo ku Venûs li dora Rojê dizivire.
1610-1612	Lekeyên Rojê çavdêrî kirin û li ser wan nivîsand.	Bêkêmasîbûna Rojê pûç kir û zivirîna Rojê nîşan da.
1613	Istoria e Dimostrazioni intorno alle Macchie Solari (Nameyên li ser Lekeyên Rojê) weşand, tê de piştgiriya Kopernîkîzmê kir.	Yekem parêzvaniya wî ya eşkere ya heliyosentrîzmê.
1615	Nameya ji Dûşesa Mezin Christina re nivîsand.	Parastina lihevhatina Kopernîkîzmê bi Nivîsarên Pîroz re.
1616, Sibat	Şêwirmendên Engîzîsyonê Kopernîkîzm wekî heretîk/şaş ragihandin.	Helwesta fermî ya Dêrê dest pê kir şekil bigire.
1616, 26 Sibat	Kardînal Bellarmine Galileo hişyar kir.	Galileo bi awayekî fermî hate hişyarkirin ku Kopernîkîzmê neparêze.
1616, 5 Adar	Kongregasyona Indeksê pirtûka Kopernîk û yên din qedexe kir.	Qedexeya fermî ya li ser nivîsên Kopernîkî.
1623	Maffeo Barberini wekî Papa Urban VIII hate hilbijartin.	Hêviyên Galileo ji bo nîqaşkirina Kopernîkîzmê zêde bûn.
1632	Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo (Diyalog li ser Du Pergalên Sereke yên Cîhanê) weşand.	Pirtûka ku bû sedema dadgehkirina wî.
1632, Tebax	Belavkirina Diyalogê hate qedexekirin.	Reaksiyona yekser a Dêrê li hember pirtûkê.
1633, Nîsan-Hezîran	Dadgehkirina Galileo ji hêla Engîzîsyona Romayê ve.	Lûtkeya pevçûna wî ya bi Dêrê re.
1633, 22 Hezîran	Galileo sûcdar hate dîtin û neçar ma ku poşman bibe.	Mehkûmkirina fermî û redkirina (bi zorê) ya Kopernîkîzmê.
1633-1642	Di bin hepsa malê de li Arcetri.	Salên dawî yên jiyana xwe di bin sînorkirinan de derbas kir.
1638	Discorsi e Dimostrazioni Matematiche intorno a due nuove scienze (Du Zanistên Nû) li Leiden hate weşandin.	Xebata wî ya herî girîng a fîzîkê, bingeha mekanîka nûjen.
1642, 8 Çile	Li Arcetri mir.	Dawiya jiyana zanyarekî mezin.
1758	Dêrê qedexeya giştî ya li ser pirtûkên Kopernîkî rakir.	Destpêka nermbûna helwesta Dêrê.
1992, 31 Cotmeh	Papa John Paul II axaftinek li ser doza Galileo kir û xeletiyên dadweran pejirand.	Ji nû ve nirxandina fermî ya Dêrê ya dozê.

9. Çavkanî

Ev beş dê lîsteyek berfireh a çavkaniyên akademîk ên ku di gotarê de hatine bikaranîn vehewîne. Ji ber ku ev hilberînek e ku li ser bingeha materyalên lêkolînê yên hatine dayîn e, dê lîsteyek fermî ya çavkaniyan li vir neyê çêkirin, lê di nivîsa gotarê de îşaret bi IDyên çavkaniyên têkildar hatiye kirin. Di gotareke akademîk a rastîn de, divê ev beş li gorî standardên akademîk ên navneteweyî (wekî şêwaza APA, MLA, an Chicago) were amadekirin û hem çavkaniyên seretayî (berhemên Galileo) û hem jî çavkaniyên duyemîn (analîzên akademîk ên li ser jiyan û xebata wî, û li ser doza wî) vehewîne.

Çavkaniyên Seretayî yên Pêşniyarkirî (Berhemên Galileo):

Galilei, Galileo. (1610). Sidereus Nuncius.
Galilei, Galileo. (1612). Discorso intorno alle Cose che Stanno in su l’Acqua.
Galilei, Galileo. (1613). Istoria e Dimostrazioni intorno alle Macchie Solari.
Galilei, Galileo. (1615). Lettera a Madama Cristina di Lorena, granduchessa di Toscana.
Galilei, Galileo. (1623). Il Saggiatore.
Galilei, Galileo. (1632). Dialogo sopra i Due Massimi Sistemi del Mondo, Tolemaico e Copernicano.
Galilei, Galileo. (1638). Discorsi e Dimostrazioni Matematiche, intorno a due nuove scienze.

Çavkaniyên Duyemîn ên Akademîk ên Pêşniyarkirî (Li ser Galileo û Doza Wî):

Biagioli, Mario. (1993). Galileo, Courtier: The Practice of Science in the Culture of Absolutism.
Blackwell, Richard J. (1991). Galileo, Bellarmine, and the Bible.
Drake, Stillman. (1957). Discoveries and Opinions of Galileo.
Drake, Stillman. (1978). Galileo At Work: His Scientific Biography.
Fantoli, Annibale. (2003). Galileo: For Copernicanism and for the Church.
Favaro, Antonio (Ed.). (1890-1909). Le Opere di Galileo Galilei, Edizione Nazionale.
Finocchiaro, Maurice A. (1989). The Galileo Affair: A Documentary History.
Finocchiaro, Maurice A. (2005). Retrying Galileo, 1633-1992.
Finocchiaro, Maurice A. (2010). Defending Copernicus and Galileo: Critical Reasoning in the Two Affairs.
Finocchiaro, Maurice A. (2019). On Trial For Reason: Science, Religion, and Culture in the Galileo Affair.
Heilbron, John L. (2010). Galileo.
Koestler, Arthur. (1959). The Sleepwalkers: A History of Man’s Changing Vision of the Universe.
Langford, Jerome J. (1998). Galileo, Science and the Church.
Mayer, Thomas F. (2012). The Roman Inquisition: A Papal Bureau and Its Laws in the Age of Galileo.
McMullin, Ernan (Ed.). (2005). The Church and Galileo.
Redondi, Pietro. (1987). Galileo Heretic.
Reston, James Jr. (1999). Galileo: A Life.
Sharratt, Michael. (1994). Galileo: Decisive Innovator.
Sobel, Dava. (1999). Galileo’s Daughter: A Historical Memoir of Science, Faith, and Love.

Ev lîste tenê destpêkek e û gelek xebatên din ên hêja jî hene ku dikarin ji bo lêkolîneke kûrtir li ser Galileo û dema wî bêne bikaranîn.

WERGIRTÎ

1. Galileo Galilei – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Galileo_Galilei 2. Galileo Galilei – History.com, https://www.history.com/articles/galileo-galilei 3. Galileo and the Birth of Modern Science | TheCollector, https://www.thecollector.com/galileo-modern-science/ 4. nmspacemuseum.org, https://nmspacemuseum.org/inductee/galileo-galilei/#:~:text=Galileo%20Galilei%20pioneered%20the%20experimental,%E2%80%9Cfather%20of%20modern%20science.%E2%80%9D 5. Interview with Jürgen Renn: “Galileo personifies revolutionary historical change”, https://www.mpg.de/7913771/galileo-interview-renn 6. Galileo begins observing the moon | November 30, 1609 | HISTORY, https://www.history.com/this-day-in-history/november-30/galileo-begins-observing-the-moon 7. Galileo affair – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Galileo_affair#Trial_and_second_judgment,_1633 8. 400 Years Ago the Catholic Church Prohibited Copernicanism …, https://origins.osu.edu/milestones/february-2016-400-years-ago-catholic-church-prohibited-copernicanism 9. Copernicus, Galileo, and the Church: Science in a Religious World …, http://www.inquiriesjournal.com/articles/1675/copernicus-galileo-and-the-church-science-in-a-religious-world 10. Heliocentrism and the Catholic Church Timeline, http://adeornellas.buchananschools.com/uploads/8/7/0/4/8704687/galileo_lesson_plan_0_2_-7-11.pdf 11. What we should know about Galileo – University of Navarra, https://en.unav.edu/web/ciencia-razon-y-fe/lo-que-deberiamos-saber-sobre-galileo 12. pmc.ncbi.nlm.nih.gov, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2564400/#:~:text=Galileo%20Galilei%20was%20born%20on,at%20the%20University%20of%20Pisa. 13. Galileo Galilei (1564‐1642) – PMC, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2564400/ 14. How Galileo blended science and art before his death 380 years ago, https://www.astronomy.com/science/how-galileo-blended-science-and-art-before-his-death-380-years-ago/ 15. Galileo Galilei – Issuu, https://issuu.com/graficaldc/docs/your_place_in_history/s/16428206 16. Galileo Galilei – Stanford Encyclopedia of Philosophy, https://plato.stanford.edu/entries/galileo/ 17. http://www.turismopadova.it, https://www.turismopadova.it/en/science-in-padua-galileo/#:~:text=By%20studying%20the%20Earth’s%20gravity,compass%20and%20the%20astronomical%20telescope. 18. Science in Padua: Galileo Galilei – Turismo Padova, https://www.turismopadova.it/en/science-in-padua-galileo/ 19. May 1609: Galileo First Hears About the Telescope – This Month in …, https://www.aps.org/publications/apsnews/200105/history.cfm 20. subarutelescope.org, https://subarutelescope.org/en/Kids/futureAstronomers/telescope.html#:~:text=The%20first%20telescope%20was%20invented,and%20applied%20it%20to%20astronomy. 21. Secrets of the Telescope History | A Path for Future Astronomers …, https://subarutelescope.org/en/Kids/futureAstronomers/telescope.html 22. Johannes Kepler and Galileo Galilei, https://apeterman.digitalscholar.rochester.edu/phl202s21/johannes-kepler/johannes-kepler-and-galileo-galilei/ 23. http://www.loc.gov, https://www.loc.gov/collections/finding-our-place-in-the-cosmos-with-carl-sagan/articles-and-essays/modeling-the-cosmos/galileo-and-the-telescope#:~:text=The%20initial%20telescope%20he%20created,times%2C%20and%20eventually%20thirty%20times. 24. Galileo and the Telescope | Modeling the Cosmos | Articles and …, https://www.loc.gov/collections/finding-our-place-in-the-cosmos-with-carl-sagan/articles-and-essays/modeling-the-cosmos/galileo-and-the-telescope 25. http://www.aps.org, https://www.aps.org/publications/apsnews/200105/history.cfm#:~:text=But%20among%20his%20most%20memorable,observed%20the%20phases%20of%20Venus. 26. Galileo Galilei’s Refracting Telescope Reproduction – Museums for Digital Learning, https://museumsfordigitallearning.org/object/266 27. Galileo : Sidereus Nuncius | Beinecke Rare Book & Manuscript Library, https://beinecke.library.yale.edu/article/galileo-sidereus-nuncius 28. Sidereus nuncius – Smithsonian Libraries, https://library.si.edu/digital-library/book/sidereusnuncius00gali 29. http://www.history.com, https://www.history.com/this-day-in-history/november-30/galileo-begins-observing-the-moon#:~:text=It%20included%20detailed%20sketches%20of,the%20nature%20of%20heavenly%20bodies. 30. 410 Years Ago: Galileo Discovers Jupiter’s Moons – NASA, https://www.nasa.gov/history/410-years-ago-galileo-discovers-jupiters-moons/ 31. http://www.nasa.gov, https://www.nasa.gov/history/410-years-ago-galileo-discovers-jupiters-moons/#:~:text=By%20Jan.,not%20revolve%20around%20the%20Earth. 32. earthobservatory.nasa.gov, https://earthobservatory.nasa.gov/features/OrbitsHistory#:~:text=Galileo%20discovered%20evidence%20to%20support,later%20renamed%20the%20Galilean%20moons). 33. Planetary Motion: The History of an Idea That Launched the Scientific Revolution, https://earthobservatory.nasa.gov/features/OrbitsHistory 34. www2.nau.edu, https://www2.nau.edu/~gaud/bio301/content/phvn.htm#:~:text=Phases%20of%20Venus&text=Galileo%20used%20his%20telescope%20to,but%20not%20the%20Ptolemaic%20system. 35. Galileo’s Phases of Venus and Other Planets – NASA Science, https://science.nasa.gov/resource/galileos-phases-of-venus-and-other-planets/ 36. Sidereus Nuncius, Galileo Galilei (facsimile), https://catalogue.museogalileo.it/object/GalileoGalileiSidereusNunciusFacsimile.html 37. Phases of Venus, https://www2.nau.edu/~gaud/bio301/content/phvn.htm 38. The Historical Sunspot Record, https://chandra.harvard.edu/edu/formal/icecore/The_Historical_Sunspot_Record.pdf 39. Science | Sunspots – The Galileo Project, https://galileo.library.rice.edu/sci/observations/sunspots.html 40. The Milky Way: One of the Many Galaxies | Modeling the Cosmos …, https://www.loc.gov/collections/finding-our-place-in-the-cosmos-with-carl-sagan/articles-and-essays/modeling-the-cosmos/the-milky-way-one-of-the-many-galaxies 41. Milky Way – What does your image show, http://mo-www.harvard.edu/microobs/guestobserverportal/Galileo/ThenNow/Milky%20Way/mObsMilkyWayweb.htm 42. science.gsfc.nasa.gov, https://science.gsfc.nasa.gov/attic/huygensgcms/Shistory.htm#:~:text=Galileo%20Galilei%20was%20the%20first,the%20%22moons%22%20had%20disappeared. 43. Saturn’s G Ring: Made by a Moon | AMNH, https://www.amnh.org/research/hayden-planetarium/blog/saturn-s-g-ring-made-by-a-moon 44. Science | Saturn – The Galileo Project, http://galileo.rice.edu/sci/observations/saturn.html 45. Saturn: History of Discoveries – NASA, https://science.gsfc.nasa.gov/attic/huygensgcms/Shistory.htm 46. How Simplistic Narratives Can Mislead Us: A Case Study of the Galileo Affair, https://heterodoxacademy.org/blog/how-simplistic-narratives-can-mislead-us-a-case-study-of-the-galileo-affair/ 47. “Galileo’s First Confrontation with the Inquisition (1616): Four Orders …, https://digitalscholarship.unlv.edu/philosophy_fac_articles/40/ 48. The (False?) Injuction, http://galileo.rice.edu/lib/student_work/trial95/injuction.html 49. Even Doctors of the Church Make Theological Mistakes Now and …, https://churchlifejournal.nd.edu/articles/even-doctors-of-the-church-make-theological-mistakes-now-and-again/ 50. Letter from Cardinal Bellarmine to Galileo (May 1616), http://law2.umkc.edu/faculty/projects/ftrials/galileo/bellarminestatement.html 51. Chronology | Galileo Timeline – The Galileo Project, http://galileo.rice.edu/chron/galileo.html 52. Galileo Galilei (Stanford Encyclopedia of Philosophy), https://plato.stanford.edu/entries/galileo/#SciMetEarModSci 53. What does the Decree on Copernicanism Say? | Inters.org, https://inters.org/decree-copernicanism 54. Copernicus Banned: The Entangled Matter of the Anti-Copernican Decree of 1616. Natacha Fabbri and Federica Favino, eds. Biblioteca di Galilæana 8. Florence: Olschki, 2018. xxvi + 254 pp. €32. | Renaissance Quarterly, https://www.cambridge.org/core/journals/renaissance-quarterly/article/copernicus-banned-the-entangled-matter-of-the-anticopernican-decree-of-1616-natacha-fabbri-and-federica-favino-eds-biblioteca-di-galilaeana-8-florence-olschki-2018-xxvi-254-pp-32/13B207DC4841EE2D7C3341620D5C6A42 55. Galileo’s controversy with Church – Pope’s regret for how the Galileo affair was handled- Life Stories of famous Scientists – Datatorch, https://datatorch.com/science/scientists_stories.aspx?id=51 56. Pope Urban VIII – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Pope_Urban_VIII 57. An Overview of the Trial of Galileo – EdTech Books, https://open.byu.edu/new/an_overview_of_the_trial_of_galileo 58. The Writing and Publication of the – Dialogue Concerning the Two Chief World Systems., https://www.tau.ac.il/education/muse/museum/galileo/publication_dialogue.html 59. galileo galilei – dialogue concerning the two chief world systems: the ptolemaic and the copernican., https://www.tau.ac.il/education/muse/museum/galileo/the_dialogue.html 60. Galileo’s Dialogue Concerning the Two Chief World Systems | EBSCO Research Starters, https://www.ebsco.com/research-starters/astronomy-and-astrophysics/galileos-dialogue-concerning-two-chief-world-systems 61. Dialogue Concerning the Two Chief World Systems – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Dialogue_Concerning_the_Two_Chief_World_Systems 62. jonahschupbach.com, https://jonahschupbach.com/courses/3350/F11/reading_guides/Week10_Galileo.pdf 63. The truth about Galileo and his conflict with the Catholic Church – Newsroom | UCLA, https://newsroom.ucla.edu/releases/the-truth-about-galileo-and-his-conflict-with-the-catholic-church 64. Galileo goes on trial for heresy | April 12, 1633 – History.com, https://www.history.com/this-day-in-history/april-12/galileo-is-accused-of-heresy 65. Galileo goes on trial for heresy | April 12, 1633 – HISTORY, https://www.history.com/this-day-in-history/galileo-is-accused-of-heresy 66. The Investigation and the Trial, https://www.tau.ac.il/education/muse/museum/galileo/investigation_trial.html 67. Galileo’s Defense and Depositions in 1633– the Trial of Galileo – UMKC School of Law, http://law2.umkc.edu/faculty/projects/ftrials/galileo/depositions.html 68. en.wikipedia.org, https://en.wikipedia.org/wiki/Two_New_Sciences#:~:text=Relativity%20of%20motions,-Picture%20in%20Galileo’s&text=In%20Two%20New%20Sciences%2C%20Galileo,law%2C%20the%20law%20of%20inertia. 69. Galileo arrives in Rome to face charges of heresy | February 13, 1633 – History.com, https://www.history.com/this-day-in-history/february-13/galileo-in-rome-for-inquisition 70. The abjuration (1633) – Institute and Museum of the History of Science, https://brunelleschi.imss.fi.it/itineraries/itinerary/TheAbjuration.html 71. Galileo: “Confession” – MacTutor History of Mathematics – University of St Andrews, https://mathshistory.st-andrews.ac.uk/Extras/Galileo_confession/ 72. The Accusation, Condemnation and Abjuration of Galileo Galilei (1819) – Conway Hall, https://www.conwayhall.org.uk/blogs/2015/08/the-accusation-condemnation-and-abjuration-of-galileo-galilei-1819/ 73. Recantation of Galileo Galilei in 1633 – UMKC School of Law, http://law2.umkc.edu/faculty/projects/ftrials/galileo/recantation.html 74. The Crime of Galileo – Internet History Sourcebooks: Modern History, https://origin.web.fordham.edu/halsall/mod/1630galileo.asp 75. How Galileo’s groundbreaking works got banned | PBS News, https://www.pbs.org/newshour/science/how-galileos-groundbreaking-works-got-banned 76. Mathematical Treasure: Galileo’s Two New Sciences, https://old.maa.org/press/periodicals/convergence/mathematical-treasure-galileos-two-new-sciences 77. Dialogues Concerning Two New Sciences | Online Library of Liberty, https://oll.libertyfund.org/titles/galilei-dialogues-concerning-two-new-sciences 78. library.fiveable.me, https://library.fiveable.me/history-science/unit-3/galileos-observations-birth-modern-physics/study-guide/AAE02HWndZ012cD3#:~:text=Galileo’s%20work%20in%20mechanics%20laid,the%20way%20for%20future%20breakthroughs. 79. Two New Sciences – (AP European History) – Vocab, Definition, Explanations | Fiveable, https://library.fiveable.me/key-terms/ap-euro/two-new-sciences 80. Dialogues Concerning Two New Sciences – Gryphon Editions, https://gryphoneditions.com/product/dialogues-concerning-two-new-sciences/ 81. galileoandeinstein.phys.virginia.edu, https://galileoandeinstein.phys.virginia.edu/tns244.htm#:~:text=Beginning%20on%20page%20244%20of,in%20the%20downward%20direction%20at 82. Galileo on Acceleration, https://galileoandeinstein.phys.virginia.edu/tns244.htm 83. Galileo’s Observations and the Birth of Modern Physics | History of Science Class Notes, https://library.fiveable.me/history-science/unit-3/galileos-observations-birth-modern-physics/study-guide/AAE02HWndZ012cD3 84. Two New Sciences/A History of Free Fall – Amazon.com, https://www.amazon.com/Two-Sciences-History-Free-Fall/dp/0921332505 85. Excerpts from Galileo Galilei Dialogues Concerning Two New Sciences [1638] THIRD DAY: CHANGE OF POSITION. [De Motu, http://physics.gmu.edu/~rubinp/courses/124/galileotwonewsciences.pdf 86. Galileo’s Acceleration Experiment, https://galileoandeinstein.phys.virginia.edu/lectures/gal_accn96.htm 87. Galileo’s Inclined Plane Experiment – Maple Help – Maplesoft, https://www.maplesoft.com/support/help/maple/view.aspx?path=MathApps%2FGalileosInclinedPlaneExperiment 88. Following Galileo from “Matter” to “Machines” – AWS, https://cityu-ias-www-upload.s3.amazonaws.com/migrate/works/prof-jean-salencon/206.pdf 89. Galileo’s Use of Mathematics in its Historical Context, https://higherlogicdownload.s3.amazonaws.com/APS/fc77d112-850f-4db6-997c-e434bd4670b5/UploadedImages/Stefano_Farinella__on_Galileos_Use_of_Mathematics.pdf 90. Galileo Galilei – Leather Bound Treasure Books, https://www.leatherboundtreasure.com/p/galileo-galilei-books.html 91. Two New Sciences – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Two_New_Sciences#The_science_of_motion 92. Galileo and Scientific Method – Rasch.org, https://www.rasch.org/rmt/rmt64g.htm 93. Galileo Galilei – Founder of the Scientific Method and Modern Science, https://www.onlineeducation.com/features/galileo-galilei 94. Galileo’s “Discorsi” of 1638: The First Physics “Textbook” | Reason and Reflection, https://reasonandreflection.wordpress.com/2017/10/27/galileos-discorsi-of-1638-the-first-physics-textbook/ 95. Galileo Galilei (Stanford Encyclopedia of Philosophy/Spring 2018 Edition), https://plato.stanford.edu/archIves/spr2018/entries/galileo/ 96. GALILEI, Galileo (1564-1642). Discorsi e dimostrazioni matematiche, intorno a due nuove scienze attenenti alla mecanica & i movimenti locali. Leiden: Elzevier Press, 1638. | Christie’s, https://www.christies.com/en/lot/lot-6216692 97. Galileo and the New Science | Online Library of Liberty, https://oll.libertyfund.org/pages/galileo-and-the-new-science 98. physics | Reason and Reflection, https://reasonandreflection.wordpress.com/tag/physics/ 99. Galilei, Dialogues Concerning Two New Sciences – Xenotheka, https://xenotheka.delbeke.arch.ethz.ch/galilei-dialogues-concerning-two-new-sciences/ 100. Galileo’s Square-Cube Law – DinosaurTheory, https://www.dinosaurtheory.com/scaling.html 101. Square–cube law – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Square%E2%80%93cube_law 102. Galileo Galilei – History of Math and Technology, https://www.historymath.com/galileo-galilei/ 103. Galileo Galilei: The Father of Modern Science – GoSharpener, https://gosharpener.com/blogs/663363/Galileo-Galilei-The-Father-of-Modern-Science 104. READ: Galileo Galilei (article) – Khan Academy, https://www.khanacademy.org/humanities/big-history-project/big-bang/how-did-big-bang-change/a/galileo-galilei-2 105. Newton’s Great Synthesis | Astronomy – Lumen Learning, https://courses.lumenlearning.com/suny-astronomy/chapter/newtons-great-synthesis/ 106. Laws of Motion: Galileo and Newton – NMSU Astronomy, http://astronomy.nmsu.edu/aklypin/WebSite/NewtonI.pdf 107. Newton’s Debt to Galileo – UC Press E-Books Collection – California …, https://publishing.cdlib.org/ucpressebooks/view?docId=ft4489n8zn&chunk.id=d0e1304&toc.depth=1&toc.id=d0e619&brand=ucpress 108. Newton’s Laws – Galileo and Einstein, https://galileoandeinstein.phys.virginia.edu/lectures/newtongl.html 109. The Key to Newton’s Dynamics – UC Press E-Books Collection, https://publishing.cdlib.org/ucpressebooks/view?docId=ft4489n8zn&chunk.id=d0e135&toc.id=d0e135&brand=ucpress 110. John Paul II and the Galileo affair – JP2online, https://jp2online.pl/en/publication/john-paul-ii-and-the-galileo-affair;UHVibGljYXRpb246MTE5 111. H-Net Reviews, https://www.h-net.org/reviews/showrev.php?id=36234 112. Church’s Most Recent Attempt to Dispel the Galileo Myth – Vatican Observatory, https://www.vaticanobservatory.org/wp-content/uploads/2017/01/Galileo_ed._McMullin.pdf 113. Galieo after the Pontifical Commission. group Science, Reason and Faith (CRYF). University of Navarra, https://en.unav.edu/web/ciencia-razon-y-fe/galieo-despues-de-la-comision-pontificia 114. Did the Pope Apologise to Galileo? – History for Atheists, https://historyforatheists.com/2025/03/galileo-pope-apologise/ 115. The Galileo Controversy | Catholic Answers Tract, https://www.catholic.com/tract/the-galileo-controversy