Hilweşîna Dîwarê Berlînê (1989)

Sembola Dawiya Şerê Sar û Rêya Yekbûna Almanyayê

Serekan (Pêşgotin)

Dîwarê Berlînê, ku ji 13ê Tebaxa 1961ê heta 9ê Mijdara 1989an Berlîna Rojava ji Almanyaya Rojhilat û cîhana derve veqetand, ne tenê avahiyeke betonî ya sar bû; ew di serî de semboleke bi hêz a Şerê Sar, dabeşbûna îdeolojîk a cîhanê di navbera blokên Rojhilat û Rojava de, û parçebûna trajîk a neteweyekê bû. Bi dirêjahiya 155 kîlometreyan, ev “Perdeya Hesinî” ya betonî armanc dikir ku pêşî li revê ji Komara Demokratîk a Almanyayê (GDR) ber bi Komara Federal a Almanyayê (FRG) ve bigire, revînek ku ji ber kêmasiyên siyasî û aborî yên GDRê girseyî bûbû. Avakirina wî bi awayekî dramatîk jiyana bi milyonan mirovan guherand, malbat ji hev qetandin û bajarê Berlînê kir du perçe. Lêbelê, hilweşîna vî dîwarî di şeva 9ê Mijdara 1989an de, bûyereke dîrokî ya hê girîngtir bû. Ew ne tenê dawiya dabeşbûna 28 salan a Berlîn û Almanyayê îlan kir, lê di heman demê de bû katalîzatorek ji bo hilweşîna rejîmên komunîst li seranserê Ewropaya Rojhilat û, di encamê de, dawiya Şerê Sar bi xwe.

Ev gotara akademîk dê bi kûrahî li ser hilweşîna Dîwarê Berlînê raweste û analîz bike ka ev bûyer çawa bû encama geşedanên tevlihev ên navxweyî li GDR, guherînên di Bloka Sovyetê de, û zextên navneteweyî. Em ê bikolin ka hilweşîna dîwar çawa bi xwe bû xaleke werçerxanê ya krîtîk ku ne tenê rê li ber yekbûna Almanyayê di 3ê Cotmeha 1990an de vekir, lê di heman demê de nexşeya jeopolîtîk a Ewropa û cîhanê ji nû ve şekil da. Herwiha, em ê girîngiya sembolîk a vê bûyerê û bandorên wê yên demdirêj ên siyasî, aborî û civakî yên li ser Almanya û qada navneteweyî binirxînin. Teza sereke ya vê gotarê ew e ku hilweşîna Dîwarê Berlînê ne tenê encamek bû, lê di heman demê de bû sedemek jî; ew hem nîşana qelsbûna sîstema Sovyetê bû, hem jî bû lezkerek ji bo têkçûna wê ya dawî û ji nû ve avakirina Ewropayeke yekbûyî.

Dîwarê Berlînê, di eslê xwe de, nîşaneke berbiçav a krîza kûr a îdeolojîk û jeopolîtîk a serdemê bû. Avakirina wî ne ji pozîsyoneke hêzê, lê ji hewcedariya rejîma Almanyaya Rojhilat ji bo rawestandina herikîna welatiyên xwe ber bi Rojava ve, ku bi awayekî eşkere kêmasiyên sîstema sosyalîst nîşan dida, pêk hat. Ji ber vê yekê, dîwar bi xwe semptomek bû, ne tenê sedema dabeşbûnê. Hilweşîna wî jî, bi heman awayî, ne tenê rakirina astengiyeke fizîkî bû, lê belê îşareta hilweşîna bingehên ku Şerê Sar li ser ava bûbû, dida.

Her çend rejîma Almanyaya Rojhilat û heta radeyekê hin hêzên Rojava jî ji bo îstiqrarê hebûna Dîwar qebûl kiribûn , hilweşîna wî ya ji nişka ve û neçaverêkirî bû katalîzatorek ji bo guhertinên bilez û berfireh ku ji sînorên Almanyayê wêdetir çûn. Bûyerên ku rê li ber hilweşînê vekirin, wek reformên Gorbachev, protestoyên gelêrî, û bi taybetî xeletiya di daxuyaniya çapemeniyê de , dinamîkek dan destpêkirin ku êdî tu aliyek bi tevahî nikarîbû kontrol bike. Wekî ku dê di beşên pêş de were nîqaşkirin, hilweşîna Dîwar bi lez bû sedema hilweşîna rejîmên din ên Ewropaya Rojhilat û pêvajoya hilweşîna Yekîtiya Sovyetê bi xwe lezand – encamên ku dibe ku ne armanca destpêkê ya wan kesan bû ku tenê daxwaza reforman an mafên rêwîtiyê dikirin.

Beşa 1: Avakirin û Hebûna Dîwarê Berlînê

1.1. Sedemên avakirina Dîwar (Rewşa Şerê Sar, koçberiya girseyî, armancên GDR)

Piştî bidawîbûna Şerê Cîhanê yê Duyemîn di sala 1945an de, Almanya û paytexta wê Berlîn, di navbera çar hêzên serketî yên Hevalbendan de – Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê (DYA), Brîtanya Mezin, Fransa û Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst (YKSS) – hatin parvekirin. Ev parvekirin, ku di Konferansa Potsdamê de hatibû piştrastkirin , zû bû bingeha aloziyên Şerê Sar. Cudahiyên îdeolojîk ên kûr di navbera hêzên Rojava (DYA, Brîtanya, Fransa) û Yekîtiya Sovyetê de her ku çû zêde bûn, û Almanya veguherî qada sereke ya vê têkoşîna global. Di sala 1949an de, Almanya bi fermî bû du dewlet: Komara Federal a Almanyayê (FRG an Almanyaya Rojava), ku bi demokrasiyên Rojava re hevalbend bû, û Komara Demokratîk a Almanyayê (GDR an Almanyaya Rojhilat), ku bi Yekîtiya Sovyetê re hevalbend bû. Berlîna Rojava, ku ji sektorên Amerîkî, Brîtanî û Fransî pêk dihat, wek “giraveke azadiyê” û sembola serkeftina sîstema kapîtalîst di nava xaka Almanyaya Rojhilat a komunîst de ma. Parastina wê ji destwerdana komunîst ji bo hêzên Rojava bûbû pirsgirêkeke berdewam.

Ji dawiya salên 1940î û pê de, herikîneke girseyî ya koçberan ji Almanyaya Rojhilat ber bi Rojava ve dest pê kir. Welatiyên Almanyaya Rojhilat ji ber sedemên cuda – siyasî, aborî û kesane – dixwestin ji sîstema nû ya siyasî û aborî ya ku ji hêla Partiya Yekîtiya Sosyalîst a Almanyayê (SED) ve bi piştgiriya Sovyetê hatibû damezrandin, birevin. Heta Tebaxa 1961ê, GDR bi kêmî ve çar mîlyon welatiyên xwe, ango şeşeka nifûsa xwe, winda kiribû. Ev “derketina mêjiyan” (brain drain) û karkeran ji bo aboriya plansazkirî û îstiqrara siyasî ya GDRê tehdîdeke mezin bû. Her çend SEDê di sala 1952an de sînorê Almanyaya Rojhilat bi Almanyaya Rojava re girtibû û derbasbûn ji wir her ku diçû xeternaktir dibû, sînorên sektoran li Berlînê vekirî mabûn. Ev yek Berlîn kiribû “valaahiya dawî” ya ku gelek kes bi riya wê hewl didan xwe bigihînin Almanyaya Rojava.

Li hember vê rewşê, serokatiya SED, bi fermana rêberê Almanyaya Rojhilat Walter Ulbricht û bi piştgiriya serokwezîrê Sovyetê Nikita Khrushchev, di 13ê Tebaxa 1961ê de dest bi dorpêçkirina Berlîna Rojava kir. Armancên sereke yên avakirina Dîwar ev bûn: rawestandina koçberiya girseyî ber bi Rojava , îstiqrarkirina desthilatdariya SED û aboriya GDR , nîşandana serweriya GDR li hember cîhanê , û pêşîlêgirtina bandora Rojava li ser Rojhilat. Propagandaya Bloka Sovyetê Dîwar wekî amûrekê ji bo parastina nifûsa xwe ji “hêmanên faşîst ên ku dixwazin pêşî li îradeya gel ji bo avakirina dewleteke komunîst li GDR bigirin” nîşan dida.

Dîwar di destpêkê de ji têlên bi strî û barîkatên demkî pêk dihat, lê di nav çend rojan de bi dîwarên betonî hat xurtkirin. Bi salan, Dîwar pêşve çû û veguherî sîstemeke parastinê ya pir tevlîhev û kujer. Ew ne tenê dîwarek bû, lê du dîwar bûn ku 155 kîlometre (96 mîl) dirêj û çar metre (13 pî) bilind bûn. Di navbera van her du dîwaran de “herêma mirinê” (death strip) hebû, ku tê de xendekên dij-wesayît, astengên bizmarî, mayîn, û 302 bircên çavdêriyê (heta 1989an) hebûn. Cerdevanên sînorî yên Almanyaya Rojhilat xwedî destûr bûn ku gule berdin her kesê ku hewl bide bireve Berlîna Rojava. Dîwar çar versiyonên sereke yên pêşketinê derbas kir, ku ya herî dawî û herî “pêşketî” “Grenzmauer 75” (Dîwarê Sînor 75) bû, ku di salên 1975-1989an de hate bikaranîn. Ev pêşveçûna domdar a Dîwar nîşan dide ku avakirina wî ne tenê çalakiyeke hêzê bû, lê di bingeh de mekanîzmayeke parastinê bû ku ji qelsiya GDRê ya di ragirtina welatiyên xwe de bi rêyên rewa an jî bi pêşkêşkirina jiyaneke baş, derketibû holê. Dewleteke ku hewce dike welatiyên xwe bi dîwaran vegirê da ku nehêle ew birevin, bi rastî îtîraf dike ku ew di pêşkêşkirina jiyaneke xwestî an jî di bidestxistina dilsoziyê de têk çûye. Ji ber vê yekê, Dîwar ji sembola hêzê wêdetir, îtîrafeke bîrdarî ya lawaziya sosyo-aborî û siyasî ya GDRê li hember Rojava bû.

1.2. Jiyana li bin Siya Dîwar (Bandora li ser jiyana rojane, cudahiyên Rojhilat-Rojava, hewldanên revê)

Avakirina Dîwarê Berlînê di şevekê de bajar, tax, kolan û malbatan ji hev veqetand. Jiyana rojane ya bi milyonan Berlînî bi awayekî dramatîk û trajîk guherî. Li Berlîna Rojhilat, welatî di bin sîstemeke otorîter de dijiyan ku azadiyên bingehîn ên wekî azadiya derbirînê, rêwîtiyê û kombûnê bi tundî hatibûn sînordarkirin. Kelûpelên serfkirinê kêm bûn û ji bo bidestxistina tiştên rojane yên bingehîn diviyabû mirov li dorên dirêj bisekine. Çavdêriya berbelav a Stasi (Wezareta Ewlekariya Dewletê), polîsa veşartî ya navdar a Almanyaya Rojhilat, tirs û bêbaweriyeke kûr di nav civakê de çandibû. Stasi bi rêbazên wekî şopandina nameyan, guhdarîkirina têlefonan, û bikaranîna toreke berfireh a îxbarkaran (nêzîkî yek ji her 63 kesan) her aliyê jiyana welatiyên Almanyaya Rojhilat dişopand da ku nerazîbûnê bitepisîne û pêşî li hewldanên revê bigire.

Berevajî vê, Berlîna Rojava, tevî ku bi temamî ji hêla xaka Almanyaya Rojhilat ve hatibû dorpêçkirin, wekî “giraveke azadî û demokrasiya Rojava” ma. Bi saya piştgirî û alîkariyên mezin ên aborî ji hêla DYA û hêzên din ên Rojava ve, Berlîna Rojava ji hêla aborî ve geş bû û xwedî azadiyên kesane yên berfirehtir bû. Ew bûbû navendeke jîndar a huner, rewşenbîrî û jiyaneke bohemî, ku ev yek cudahiyeke mezin bi jiyana rêkûpêk û kontrolkirî ya li Berlîna Rojhilat re nîşan dida. Temaşekirina bernameyên televîzyonê yên Almanyaya Rojava, ku li piraniya Almanyaya Rojhilat gengaz bû, vê cudahiya di standardên jiyanê û azadiyan de bêtir eşkere dikir û nerazîbûna li hember rejîma GDR zêde dikir.

Tevî xetereyên mirinê û sîstema parastinê ya hovane ya Dîwar, gelek Almanên Rojhilat hewl dan ku ji vê “girtîgeha vekirî” birevin. Zêdetirî 5,000 kesî hewl dan ku birevin, û tê texmînkirin ku di navbera 100 û 200 kesan de di van hewldanan de li Dîwarê Berlînê hatin kuştin. Yek ji qurbaniyên herî bi nav û deng Peter Fechter bû, xortekî 18 salî ku di sala 1962an de dema hewl dida bireve hate gulebarankirin û li ber çavên medyaya Rojava û cerdevanên GDRê bi saetan di “herêma mirinê” de ma heta ku xwîn jê çû û mir. Rêbazên revê pir cihêreng bûn: hin kesan hewl dan bi ser Dîwar re bazdin, hinan bi wesayîtan Dîwar şikandin, hinan bi balonên hewaya germ firiyan, û hinan jî tunelên dirêj di bin Dîwar re kolan. Hebûna van hewldanên revê yên bêhêvî û pir caran trajîk, nîşan dide ku çêkirina Dîwar, ku armanca wê rawestandina revê bû, bi awayekî paradoksî zexta psîkolojîk ji bo revê li ser kesên ku ji malbatên xwe veqetiyabûn an jî hesreta azadiyê dikşandin, zêdetir kiribû. Ev yek di encamê de bûbû sedem ku SED sîstemên sînorî hîn bêtir xurt bike. Ev çerxa zordarî û berxwedanê, nîşana têkiliyeke dînamîk di navbera dewlet û civakê de bû, ku tê de Dîwar ne tenê astengiyek fizîkî, lê di heman demê de qadeke têkoşînê ya sembolîk jî bû.

Pêşveçûna domdar û “tekûzkirina” Dîwar û sîstemên parastina sînor heta sala 1989an berdewam kir. Ev yek ne tenê barekî psîkolojîk li ser gelê Almanyaya Rojhilat bû, lê di heman demê de barekî aborî yê girîng li ser aboriya GDRê ya ku jixwe di tengasiyê de bû, ferz dikir. Çavkaniyên mirovî û madî yên ku ji bo parastina Dîwar dihatin xerckirin, dikaribûn ji bo baştirkirina jiyana welatiyan an jî ji bo pêşxistina aboriyê bihatana bikaranîn. Lêbelê, ji bo rejîma SED, kontrola li ser nifûsê û parastina sînorên îdeolojîk ji refaha aborî û azadiya welatiyan girîngtir bû. Ev yek bi xwe re nakokiyên bingehîn ên sîstema GDRê û Bloka Sovyetê bi giştî radixe ber çavan.

Beşa 2: Ber bi Hilweşînê ve: Faktorên Navxweyî û Navneteweyî

Hilweşîna Dîwarê Berlînê ne bûyereke ji nişka ve bû, lê encama geşedanên tevlihev ên demdirêj bû ku hem di asta navxweyî ya Almanyaya Rojhilat de û hem jî di qada navneteweyî de, bi taybetî di nav Bloka Sovyetê de, rû didan. Guherînên di polîtîkayên Yekîtiya Sovyetê de, zêdebûna nerazîbûna gelêrî li GDR, û rola welatên din ên Bloka Rojhilat hemû bi hev re hawîrdorek ji bo guhertinê amade kirin.

2.1. Guherînên di Bloka Sovyetê de (Polîtîkayên Gorbachev, rola Hûngaryayê)

Di nîveka salên 1980yî de, Yekîtiya Sovyetê bi krîzeke kûr a aborî û civakî re rû bi rû mabû. Piştî ku Mikhail Gorbachev di Adara 1985an de bû Sekreterê Giştî yê Partiya Komunîst, wî dest bi pêkanîna reformên berfireh kir ku bi navê Glasnost (vebûn) û Perestroika (ji nû ve avakirin) hatin nasîn. Armanca sereke ya Gorbachev vejandina aboriya Sovyetê ya rawestayî û modernîzekirina sîstema siyasî bû. Glasnost rê li ber azadiyeke zêdetir a axaftin û çapemeniyê vekir, û rexneyên li ser sîstemê ku berê nedihatin bihîstin, derketin holê. Perestroika hewl da ku hin hêmanên bazara azad têxe nav aboriya plansazkirî ya Sovyetê, kontrola navendî li ser karsaziyan sist kir û destûr da hin cotkar û hilberîneran ku biryarên xwe yên hilberîn û bihayê bidin.

Yek ji guhertinên herî girîng di polîtîkaya derve ya Sovyetê de devjêberdana Doktrîna Brezhnev di sala 1988an de bû. Ev doktrîn, ku piştî destwerdana Sovyetê li Çekoslovakyayê di sala 1968an de hatibû formulekirin, mafê Yekîtiya Sovyetê yê destwerdanê li karûbarên navxweyî yên welatên Bloka Rojhilat ji bo parastina “sosyalîzmê” diparast. Terikandina vê doktrînê ji hêla Gorbachev ve îşareteke zelal bû ku Yekîtiya Sovyetê êdî dê bi zorê destwerdanê li welatên hevalbendên xwe neke da ku rejîmên komunîst ên di bin zextê de biparêze. Gorbachev bi eşkereyî ragihand ku Yekîtiya Sovyetê dê hêza leşkerî ji bo tepeserkirina daxwazên reformxwaz li Ewropaya Rojhilat bikar neyne, polîtîkayek ku bi awayekî henekî wekî “Doktrîna Sinatra” (ji ber strana Frank Sinatra “My Way”, ku tê wateya her kes dikare bi rêya xwe biçe) hate binavkirin. Ev guhertin hawîrdorek ji bo xweserî û reformên mezintir li welatên Pakta Varşovayê afirand.

Di vê çarçoveyê de, Hûngarya roleke pêşeng û krîtîk di lezkirina pêvajoya hilweşîna Perdeya Hesinî de lîst. Di Gulana 1989an de, hikûmeta reformxwaz a Hûngaryayê dest bi rakirina têlên elektrîkî û sîstemên alarmê yên li ser sînorê xwe yê bi Awûstûryayê re kir. Ev pêngav, ku bi awayekî sembolîk “qulika yekem” di Perdeya Hesinî de vekir , ji bo bi hezaran welatiyên Almanyaya Rojhilat ku li Hûngaryayê wekî turîst mabûn, rêyeke nû ya revê ber bi Rojava vekir. Di 10ê Îlona 1989an de, tevî zextên ji Almanyaya Rojhilat, hikûmeta Hûngarî bi fermî sînorê xwe ji bo penaberên Almanên Rojhilat vekir, û destûr da ku ew bi azadî derbasî Awûstûryayê bibin. Wezîrê Karên Derve yê Almanyaya Rojava, Hans-Dietrich Genscher, vê biryara Hûngaryayê wekî “kevira yekem ê ku ji Dîwarê Berlînê hat şikandin” pênase kir. Ev bûyer ne tenê zexteke mezin li ser rejîma Almanyaya Rojhilat çêkir, lê di heman demê de îlhamek da tevgerên muxalif ên li welatên din ên Bloka Rojhilat.

2.2. Zexta Navxweyî li Almanyaya Rojhilat (Xwepêşandanên Duşemê, nerazîbûna gel)

Hevdem digel guherînên li Yekîtiya Sovyetê û Hûngaryayê, zexta navxweyî li Almanyaya Rojhilat jî her ku diçû zêde dibû. Di salên 1980yî de, tevgereke muxalefetê ya biçûk lê dengdar di bin sîwana dêrên Protestan de pêş ketibû, ku rexne li kêmasiyên mafên mirovan, gemariya hawîrdorê, û nebûna azadiya siyasî dikir. Nerazîbûna gel ji ber rawestana aborî, kêmbûna kelûpelên serfkirinê yên bi kalîte, û sînorkirinên li ser rêwîtiyê kûr dibû. Xewna jiyaneke baştir li Rojava, ku bi rêya televîzyon û radyoyên Almanyaya Rojava dihat dîtin, vê nerazîbûnê hîn bêhtir gur dikir. Piştî Konferansa Helsînkiyê ya 1975an, ku tê de GDR di prensîbê de mafê tevgera azad pejirandibû, hejmara serlêdanên ji bo koçberiya daîmî ber bi Almanyaya Rojava ve zêde bûbû, ku ev yek nîşana xwesteka berfireh a ji bo derketina ji welat bû.

Payîza sala 1989an bû şahidê zêdebûneke dramatîk a protestoyên gelêrî. Ji 4ê Îlona 1989an û pê de, li bajarê Leipzigê, piştî ayînên aştiyê yên li Dêra St. Nicholas, xwepêşandanên girseyî yên heftane dest pê kirin ku wekî “Xwepêşandanên Duşemê” (Montagsdemonstrationen) tên nasîn. Van xwepêşandanan, ku di destpêkê de bi beşdariya çend hezar kesan dest pê kir, bi lez mezin bûn û li bajarên din ên mezin ên Almanyaya Rojhilat jî belav bûn. Di 9ê Cotmehê de, li Leipzigê, tevî amadebûna 8000 polîs û yekîneyên leşkerî yên çekdar û destûra bikaranîna hêzê, zêdetirî 70,000 kes bi awayekî aştiyane meşiyan. Dirûşma sereke ya xwepêşanderan “Wir sind das Volk!” (“Gel em in!”) bû, ku bi awayekî rasterast îdiaya rejîma SEDê ya ku ew nûnerê gel e, red dikir. Paşê, her ku hêviyên ji bo yekbûna Almanyayê zêde bûn, ev dirûşm veguherî “Wir sind ein Volk!” (“Em gelekî yek in!”). Xwepêşandana herî mezin di 4ê Mijdara 1989an de li Alexanderplatz a Berlîna Rojhilat pêk hat, ku tê de nêzîkî nîv mîlyon kes beşdar bûn û daxwaza reformên demokratîk û azadiyê kirin.

Rejîma SED, ku di bin serokatiya Erich Honecker de ji pejirandina reformên modela Sovyetê dûr disekinî , di bin zexta ducarî ya koçberiya girseyî bi riya Hûngarya û Çekoslovakyayê (ku li wir bi hezaran Almanên Rojhilat xwe avêtibûn sefaretxaneya Almanyaya Rojava li Pragê ) û protestoyên navxweyî yên her ku diçûn mezin dibûn, ma. Di 18ê Cotmeha 1989an de, Erich Honecker ji kar hate dûrxistin û Egon Krenz, ku wekî kesayetek nermtir dihat dîtin, ket şûna wî. Hikûmeta Krenz hewl da ku bi sozên reforman û hêsankirina hin rêziknameyên rêwîtiyê rewşê aram bike, lê ev pêngav êdî têrê nedikirin ku pêla nerazîbûnê rawestînin. Hev girêdana di navbera lîberalîzasyona derve (polîtîkayên Gorbachev, vekirina sînorê Hûngaryayê) û zexta navxweyî (protestoyên girseyî, koçberiya domdar) rejîma Almanyaya Rojhilat neçar kir ku tawîzan bide, her çend ev tawîz bi awayekî neçaverêkirî û bêserûber hatin ragihandin. Ne tenê yek faktor, lê belê kombînasyona van hêzan bû ku rewş ji bo hilweşîna Dîwar amade kir.

2.3. Bûyerên Yekser ên Beriya Hilweşînê (Konferansa Schabowski, komcivîna gel)

Di destpêka Mijdara 1989an de, serokatiya Almanyaya Rojhilat di bin zexteke giran de bû ku rêyeke ji bo kontrolkirina krîza koçberiyê û aramkirina protestoyan bibîne. Di 9ê Mijdara 1989an de, Polîtburoya SEDê biryar da ku rêziknameyeke nû ya rêwîtiyê bipejirîne ku destûr dida welatiyên Almanyaya Rojhilat ku ji bo rêwîtiyên taybet û heta koçberiya daîmî serlêdan bikin, bêyî ku hewce bike şert û mercên berê yên dijwar pêk bînin. Armanc ew bû ku ev rêzikname di 10ê Mijdarê de bi awayekî rêkûpêk were ragihandin û pêkanîn.

Lêbelê, bûyeran rengekî din girt. Di heman rojê de, di 9ê Mijdarê de, endamê Polîtburoyê û berdevkê partiyê Günter Schabowski, ku nû ji civîna Komîteya Navendî derketibû û bi tevahî ji hûrguliyên biryarnameyê û dema pêkanîna wê ne haydar bû, di saet 18:00 de konferanseke çapemeniyê ya navneteweyî li dar xist. Di dawiya konferansê de, li dora saet 18:53, rojnamevanê Îtalî Riccardo Ehrman pirsî ka kengî ev rêziknameyên nû yên rêwîtiyê dê bikevin meriyetê. Schabowski, ku notên ku Egon Krenz dabûnê bi lez û bez dinirxand, bi awayekî dudil û paşê bi israr bersiv da: “Bi zanîna min, ev yek di cih de… bêyî derengî dikeve meriyetê.” (Das tritt nach meiner Kenntnis… ist das sofort… unverzüglich.). Dema ku pirs hat kirin ka gelo ev yek ji bo derbasbûnên sînorî yên li Berlînê jî derbasdar e, Schabowski dîsa li notên xwe nihêrî û piştrast kir ku erê, ji bo hemû deriyên sînorî, tevî yên li Dîwarê Berlînê, derbasdar e.

Ev daxuyaniya Schabowski, ku di rastiyê de xeletiyek an jî şîroveyeke şaş a biryara Polîtburoyê bû, wekî çirûskekê tevgeriya. Nûçe bi lez û bez ji hêla ajansên ragihandinê yên Rojava ve hate belavkirin. Saet di 19:04 de, ajansa Almanî ya Rojava DPA nûçeyek weşand ku tê de digot welatiyên GDR dikarin “di cih de” sînor derbas bikin. Bernameyên nûçeyan ên sereke yên televîzyonên Almanyaya Rojava, ZDF (heute di 19:17 de) û ARD (Tagesschau di 20:00 de), ku li Almanyaya Rojhilat jî bi berfirehî dihatin temaşekirin, ev nûçe wek sernûçeya xwe ragihandin. Bi taybetî daxuyaniya Hanns Joachim Friedrichs di bernameya Tagesthemen a ARDê de di saet 22:42 de ku got, “Ev 9ê Mijdarê rojeke dîrokî ye. GDR ragihandiye ku, ji niha û pê de, sînorên wê ji bo her kesî vekirî ne. Deriyên Dîwar bi firehî vekirî ne,” bandoreke mezin kir.

Piştî bihîstina van nûçeyan, bi hezaran welatiyên Berlîna Rojhilat ber bi şeş xalên kontrolê yên Dîwarê Berlînê ve herikîn û daxwaza derbasbûnê kirin. Atmosfereke tijî heyecan, hêvî û tengezariyê li derdora Dîwar çêbû. “Qezaya burokratîk” a Schabowski bûbû sedema komcivîneke gelêrî ya ku êdî nedihat kontrolkirin. Ev yek nîşan dide ku sîstemên totalîter, tevî hemû amûrên xwe yên kontrolê, çiqasî dikarin li hember hêza agahdariyê (û heta dezenformasyonê) di serdemeke modern de lawaz bin, nemaze dema ku ev agahdarî bi xwestek û hêviyên kûr ên gel re li hev tê. Bûyera Schabowski ne tenê xeletiyek bû; ew kulmînek bû ji têkçûna sîstemê di têgihiştin û birêvebirina hestên gelê xwe de.

Beşa 3: Hilweşîna Dîwar û Encamên Yekser

Şeva 9ê Mijdara 1989an di dîroka Almanyayê û cîhanê de wekî şeveke werçerxanê tê bibîranîn. Daxuyaniya neçaverêkirî ya Günter Schabowski û herikîna girseyî ya welatiyên Almanyaya Rojhilat ber bi Dîwarê Berlînê ve, bû sedema hilweşîna fizîkî ya vê sembola Şerê Sar û destpêka serdemeke nû.

3.1. Şeva 9ê Mijdarê 1989an (Coş û pîrozbahî, “Dîwarqutker”)

Piştî ku nûçeya “vekirina di cih de” ya sînoran bi rêya medyaya Rojava belav bû, bi hezaran welatiyên Berlîna Rojhilat li xalên kontrolê yên Dîwarê Berlînê kom bûn. Cerdevanên sînorî yên Almanyaya Rojhilat, ku ji rewşê matmayî mabûn û tu fermanên zelal ji bo bikaranîna hêza kujer wernegirtibûn, di bin zexteke giran de man. Ew bi awayekî bêserûber telefonî berpirsiyarên xwe dikirin, lê tu kesî berpirsiyariya dayîna fermana gulebaranê nedigirt ser xwe. Di destpêkê de, ferman hat dayîn ku pasaportên kesên “êrîşkartir” bi mohreke taybet werin nîşankirin ku dê welatîbûna wan betal bike û rê li ber vegera wan bigire, lê ev yek jî têrê nekir ku pêşî li girseyê bigire.

Di dawiyê de, li dora saet 22:45 an 23:30 (li gorî çavkaniyan dem diguhere), Harald Jäger, fermandarê xala kontrolê ya Bornholmer Straße, li hember zexta girseyê ya ku êdî nedihat ragirtin, biryar da ku deriyan veke. Bi vebûna deriyan re, bi hezaran Almanên Rojhilat (ku bi navê “Ossis” dihatin nasîn) bi coş û girî herikîn Berlîna Rojava. Li wir, ew ji hêla welatiyên Berlîna Rojava (“Wessis”) ve bi gul, şampanya, û hembêzên germ hatin pêşwazîkirin. Dîmenên mirovên ku li ser Dîwarê Berlînê hilkişiyabûn, bi hev re reqisîn, stran digotin û bi çakûç û amûrên din li Dîwar dixistin, li seranserê cîhanê hatin weşandin û bûn sembola azadî û yekîtiyê. Ev şev di dîrokê de wekî “şeva ku Dîwar hilweşiya” cihê xwe girt.

Di heman şevê de û di roj û hefteyên piştî wê de, fenomeneke nû derket holê: “Mauerspechte” ango “Dîwarqutker”. Mirovên ji her du aliyên Berlînê û heta turîstên biyanî, bi çakûç, keskî û amûrên din ên ku dikaribûn bibînin, dest bi jêkirina perçeyên Dîwar kirin wek bîranînên dîrokî. Ev çalakî ne tenê nîşana xwesteka gel ji bo rakirina vê sembola dabeşbûnê bû, lê di heman demê de bû sedema çêbûna gelek derbasgehên sînorî yên nefermî û hilweşandina beşên mezin ên Dîwar berî ku hilweşandina fermî dest pê bike. Hêza gelêrî, ku ji hêla daxuyaniyeke xelet ve hatibû teşwîqkirin, bi awayekî serketî li hember amûreke dewletê ya bi hêz û çekdar rawestiya bû. Ev yek nîşan dide ku di hin şert û mercên taybet de, îradeya gel dikare li ser hêza dewletê ya zordar serbikeve, nemaze dema ku dewlet bi xwe di nav krîzeke kûr a rewa û biryardariyê de be. Fenomena “Mauerspechte” jî ji nêçîra bîranînan wêdetir bû; ew çalakiyeke sembolîk a xurt bû ku tê de welatiyên asayî bi destên xwe sembola zordariya xwe hildiweşandin, û bi vî awayî ajansa xwe li hember dîrokê û dewletê ji nû ve destnîşan dikirin.

3.2. Reaksiyonên Civakî û Siyasî li Almanyaya Rojhilat û Rojava

Hilweşîna Dîwarê Berlînê li her du aliyên Almanyayê bû sedema reaksiyonên tevlihev ên coş, hêvî, lê di heman demê de fikar û nediyariyê jî.

Li Almanyaya Rojhilat, ji bo piraniya mezin a gel, hilweşîna Dîwar tê wateya dawiya serdemeke dirêj a zordarî, sînorkirinên li ser azadiyê, û veqetîna ji xizm û hevalên li Rojava. Coş û kelecana li kolanên Berlîna Rojhilat û li xalên sînorî nîşana vê hesreta kûr a ji bo azadî û jiyaneke baştir bû. Hêviyên ji bo yekbûna bi Almanyaya Rojava re, ku wekî welatekî dewlemend û demokratîk dihat dîtin, zû xurt bûn. Lêbelê, di nav vê coşê de, hin fikar jî hebûn. Ji bo hinekan, nemaze nifşên kevntir an jî kesên ku di sîstema GDRê de cihekî xwe dîtibûn, hilweşîna ji nişka ve ya sîstemê û nediyariya paşerojê bû sedema tirs û bêîstiqrariyê. Her wiha, komeke biçûk a muxalif û rewşenbîrên Almanyaya Rojhilat hêvî dikirin ku li şûna yekbûneke bilez, GDRek serbixwe û demokratîk a reformkirî (“rêya sêyemîn”) were avakirin, lê dengê wan di nav pêla xurt a daxwaza yekbûnê de winda bû.

Li Almanyaya Rojava, reaksiyona giştî yek ji şahî û piştgiriyeke mezin ji bo “birayên û xwişkên” li Rojhilat bû. Dîmenên yekbûna malbatan û hembêzkirina mirovan li ser Dîwarê hilweşiyayî hestên kûr ên neteweyî û mirovî li Rojava jî zindî kirin. Lêbelê, li kêleka vê hestiyariyê, fikarên pratîkî û siyasî jî derketin holê. Pirsa lêçûnên aborî yên yekbûnê û entegrasyona bi mîlyonan welatiyên nû yên ji aboriyeke hilweşiyayî, ji bo siyasetmedar û gelê Almanyaya Rojava bû mijareke girîng. Hin partiyên çepgir û rewşenbîrên Rojava li dijî yekbûneke bilez derdiketin û fikarên xwe yên derbarê vejîna neteweperestiya Alman an jî serdestiya Almanyayê li Ewropayê dianîn ziman. Tevî van fikaran, Kancelarê Almanyaya Rojava Helmut Kohl, firsenda dîrokî dît û bi lez dest bi pêngavên siyasî ji bo pêkanîna yekbûnê kir.

Di rojên piştî 9ê Mijdarê, hikûmeta Almanyaya Rojhilat, ku êdî kontrola xwe winda kiribû, neçar ma ku deh derbasgehên sînorî yên nû di nav Dîwar de veke, di nav de cihên sembolîk ên wekî Potsdamer Platz û Glienicker Brücke. Vekirina fermî ya Deriyê Brandenburgê di 22ê Kanûna Pêşîn a 1989an de, ku tê de Kancelar Kohl û Serokwezîrê Almanyaya Rojhilat Hans Modrow bi hev re derbas bûn, bûyereke din a sembolîk a girîng bû. Ji 23ê Kanûnê û pê de, welatiyên Almanyaya Rojava û Berlîna Rojava jî karîbûn bêyî vîze serdana Almanyaya Rojhilat û Berlîna Rojhilat bikin, ku ev yek berê bi şert û mercên dijwar û burokratîk ve girêdayî bû. Ev yekbûna hestyarî û fizîkî ya yekser a piştî hilweşîna Dîwar, tevî coş û şahiya ku pê re anî, di heman demê de dijwarî û alozîyên pêvajoya yekbûna Almanyayê ya ku dê bişopanda, ji dûr ve nîşan dida. Dualitya şahî û fikaran a ku di van rojên destpêkê de xuya bû, dê di salên pêş de di gelek pirsgirêkên aborî, civakî û psîkolojîk ên yekbûnê de xwe nîşan bida.

Beşa 4: Pêvajoya Yekbûna Almanyayê

Hilweşîna Dîwarê Berlînê deriyek ji bo yekbûna Almanyayê vekir, pêvajoyek ku di kêmtirî salekê de bi lez û bez pêk hat. Ev pêvajo hem ji hêla gavên siyasî û peymanên navxweyî û navneteweyî ve, hem jî ji hêla astengî û pirsgirêkên kûr ên aborî û civakî ve hat şekildan.

4.1. Gavên Siyasî û Peymanên Sereke (Plana Kohl, Yekîtiya Diravî, Peymana Yekbûnê, Peymana Du Plus Çar)

Pêvajoya siyasî ya yekbûnê bi çend gavên krîtîk pêşve çû:

Plana Deh Xalî ya Helmut Kohl: Tenê du hefte piştî hilweşîna Dîwar, di 28ê Mijdara 1989an de, Kancelarê Almanyaya Rojava Helmut Kohl, bêyî ku bi hevalbendên Rojava an jî bi hikûmeta Almanyaya Rojhilat re bi berfirehî şêwir bike, planeke deh xalî ji bo “derbaskirina dabeşbûna Almanya û Ewropayê” pêşkêşî Bundestaga Almanyaya Rojava kir. Ev plan, ku ji hevkariya nêzîktir di navbera her du dewletên Alman de dest pê dikir û ber bi avahiyên konfederal ve diçû, bi armanca dawî ya yekbûna tam a Almanyayê bû. Her çend di destpêkê de ji hêla hin hevalbendên navneteweyî û beşek ji raya giştî ya Almanyaya Rojava ve bi fikar hate pêşwazîkirin, plana Kohl rêgezek ji bo pêşerojê nîşan da û îradeya Almanyaya Rojava ji bo yekbûnê eşkere kir.
Hilbijartinên Azad li Almanyaya Rojhilat: Zexta gelêrî ya li Almanyaya Rojhilat ji bo reformên demokratîk û yekbûnê her ku çû zêde bû. Di 18ê Adara 1990an de, yekem hilbijartinên azad û demokratîk di dîroka Almanyaya Rojhilat de ji bo Volkskammer (parlamena Almanyaya Rojhilat) hatin lidarxistin. Di van hilbijartinan de, “Hevbendiya ji bo Almanyayê” (Allianz für Deutschland), ku ji hêla CDUya Almanyaya Rojava ya Kohl ve dihat piştgirîkirin û banga yekbûneke bilez dikir, bi serokatiya Lothar de Maizière serkeftineke berbiçav bi dest xist û %48ê dengan stend. Partiya Demokratên Sosyal (SPD) ya Rojhilat %21.88 û Partiya Sosyalîzma Demokratîk (PDS), ku partiya şûngirê SED bû, %16.40ê dengan girtin. Ev encam bi awayekî zelal îradeya piraniya gelê Almanyaya Rojhilat ji bo yekbûna bi Almanyaya Rojava re nîşan da û rê ji bo danûstandinên yekbûnê vekir.
Yekîtiya Diravî, Aborî û Civakî (Währungs-, Wirtschafts- und Sozialunion): Li hember hilweşîna aborî ya Almanyaya Rojhilat û herikîna domdar a koçberan ber bi Rojava ve, Kancelar Kohl pêşniyara yekîtiya diravî ya bilez kir. Di 18ê Gulana 1990an de, Almanyaya Rojava û Almanyaya Rojhilat “Peymana ji bo Avakirina Yekîtiya Diravî, Aborî û Civakî” îmze kirin, ku di 1ê Tîrmeha 1990an de ket meriyetê. Li gorî vê peymanê, Marka Almanî ya Rojava (Deutsche Mark) bû diravê fermî li Almanyaya Rojhilat, û piraniya qanûnên aborî û civakî yên Almanyaya Rojava li Rojhilat jî hatin pêkanîn. Rêjeya danûstandinê ji bo teserûfên heta radeyekê 1:1 hate destnîşankirin, ku ev yek ji bo Almanên Rojhilat avantajek bû lê barekî giran xiste ser budceya Almanyaya Rojava. Ev yekîtiya aborî gaveke mezin û bêveger ber bi yekbûna siyasî ve bû.
Peymana Yekbûnê (Einigungsvertrag): Piştî yekîtiya aborî, danûstandin ji bo yekbûna siyasî ya tam dest pê kirin. Di 23ê Tebaxa 1990an de, Volkskammera Almanyaya Rojhilat bi piraniyek mezin biryar da ku GDR li gorî xala 23 ya Qanûna Bingehîn a Almanyaya Rojava tevli Komara Federal bibe. Di 31ê Tebaxa 1990an de, “Peymana di navbera Komara Federal a Almanyayê û Komara Demokratîk a Almanyayê de ji bo Pêkanîna Yekîtiya Almanyayê” (Einigungsvertrag) li Berlînê hate îmzekirin. Ev peyman hûrguliyên qanûnî, îdarî û siyasî yên yekbûnê diyar dikir. Pênc eyaletên nû yên Almanyaya Rojhilat (Brandenburg, Mecklenburg-Vorpommern, Saksonya, Saksonya-Anhalt, û Thuringia) ji nû ve hatin damezrandin û tevli Komara Federal bûn. Berlîna Rojhilat û Rojava jî wekî eyalet-bajarokekî yekbûyî tevli bûn û paşê bû paytexta Almanyaya yekbûyî. Yekbûna Almanyayê bi fermî di 3ê Cotmeha 1990an de pêk hat, û ev roj wekî Roja Yekîtiya Almanyayê (Tag der Deutschen Einheit) bû cejneke neteweyî.
Peymana Du Plus Çar (Zwei-Plus-Vier-Vertrag): Ji ber ku Almanya piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn di bin berpirsiyariya çar hêzên serketî (DYA, Yekîtiya Sovyetê, Brîtanya Mezin, û Fransa) de mabû, yekbûna Almanyayê hewceyê erêkirina van hêzan bû. Ji ber vê yekê, danûstandinên “Du Plus Çar” di navbera her du dewletên Alman (Du) û çar hêzên Hevalbend (Çar) de hatin lidarxistin. Van danûstandinan, ku di Gulana 1990an de dest pê kirin, li ser mijarên wekî serweriya Almanyaya yekbûyî, sînorên wê (bi taybetî naskirina sînorê Oder-Neisse bi Polonyayê re), statuya wê ya leşkerî, û endametiya wê di NATOyê de sekinîn. Serokê DYA George H.W. Bush piştgiriyeke xurt da yekbûnê û israr kir ku Almanyaya yekbûyî di nav NATOyê de bimîne. Mikhail Gorbachev, ku di bin zextên navxweyî de bû û hewceyê alîkariya aborî bû, di dawiyê de razî bû ku Almanyaya yekbûyî bibe endamê NATOyê, bi şertê ku hin sînordarkirinên leşkerî û garantiyên ewlehiyê werin dayîn. “Peymana li ser Çareseriya Dawî ya Derbarê Almanyayê de” di 12ê Îlona 1990an de li Moskowê hate îmzekirin. Ev peyman serweriya tam û bêkêmasî da Almanyayê, mafên çar hêzan li ser Almanya û Berlînê bi dawî anî, sînorên Almanyayê yên heyî wekî daîmî nas kir, û şert û mercên ji bo vekişîna leşkerên Sovyetê ji Almanyaya Rojhilat heta dawiya 1994an û kêmkirina hêza leşkerî ya Almanyayê destnîşan kir. Ev peyman wekî şahesereke dîplomatîk tê dîtin ku rê li ber yekbûna aştiyane ya Almanyayê di nav Ewropayeke guherbar de vekir.

Leza pêvajoya yekbûnê, ku bi giranî ji hêla Kancelar Kohl û hilweşîna aborî ya Almanyaya Rojhilat ve dihat ajotin, biryara bikaranîna xala 23 ya Qanûna Bingehîn a Almanyaya Rojava li şûna xala 146 (ku dê rê li ber nivîsandina destûreke nû ji bo tevahiya Almanyayê vekira) xurt kir. Her çend ev rêbaz yekbûneke bilez misoger kir, ew di heman demê de bû sedema hestên “pêvekirinê” an jî “dagirkirinê” li cem beşek ji nifûsa Almanyaya Rojhilat, ji ber ku wan hîs dikir ku sîstema Almanyaya Rojava bi temamî li ser wan hatiye ferzkirin bêyî ku ew bi têra xwe beşdarî pêvajoyê bibin. Ev yek ji faktorên ku paşê beşdarî “Dîwarê di Serî de” bû. Peymana Du Plus Çar, ji aliyekî din ve, serkeftineke mezin a dîplomatîk bû ku karî fikarên hêzên mezin û cîranan (wek Polonya) derbarê Almanyayeke yekbûyî û bihêz de aram bike. Lêbelê, şert û mercên wê, nemaze yên têkildarî NATO û ewlehiya Ewropayê, dê di pêşerojê de bibin bingeha hin tengeziriyên jeopolîtîk, bi taybetî di têkiliyên bi Rûsyayê re.

Tabloya Pêşniyarkirî:

Gavên Sereke yên Pêvajoya Yekbûna Almanyayê (1989-1990)

Dîrok (Date)	Bûyer/Peyman (Event/Treaty)	Aktorên Sereke (Key Actors)	Encama Sereke/Girîngî (Key Outcome/Significance)
28 Mijdar 1989	Plana Deh Xalî ya Kohl	Helmut Kohl (Kancelarê Almanyaya Rojava)	Pêşniyarkirina nexşerêyeke ji bo yekbûna gav bi gav a Almanyayê; nîşandana îradeya siyasî ya Almanyaya Rojava.
18 Adar 1990	Hilbijartinên Azad li Almanyaya Rojhilat (Volkskammer)	Gelê Almanyaya Rojhilat, Lothar de Maizière (CDU-Rojhilat)	Serkeftina partiyên ku piştgiriya yekbûna bilez dikirin; îradeya gelêrî ya ji bo yekbûnê.
18 Gulan 1990	Îmzekirina Peymana Yekîtiya Diravî, Aborî û Civakî	Almanyaya Rojava, Almanyaya Rojhilat	Deutsche Mark dibe diravê fermî li GDR (ji 1ê Tîrmehê); yekbûna aborî wek gaveke krîtîk ber bi yekbûna siyasî ve.
1 Tîrmeh 1990	Ketina Meriyetê ya Yekîtiya Diravî, Aborî û Civakî	–	Yekbûna aborî ya fermî; rakirina kontrolên sînorî yên aborî.
31 Tebax 1990	Îmzekirina Peymana Yekbûnê (Einigungsvertrag)	Almanyaya Rojava, Almanyaya Rojhilat	Diyarkirina şert û mercên qanûnî û îdarî yên yekbûna siyasî; tevlîbûna 5 eyaletên nû yên Rojhilat li FRG.
12 Îlon 1990	Îmzekirina Peymana Du Plus Çar (Moskow)	Almanyaya Rojava, Almanyaya Rojhilat, DYA, YS, Brîtanya, Fransa	Serweriya tam ji bo Almanyaya yekbûyî; naskirina sînoran; endametiya NATOyê; vekişîna leşkerên Sovyetê.
3 Cotmeh 1990	Roja Yekîtiya Almanyayê	–	Bi fermî yekbûna Almanyayê; GDR bi dawî dibe û eyaletên wê tevlî FRG dibin.

4.2. Astengî û Pirsgirêkên Yekbûnê (Cudahiyên aborî, rola Treuhandanstaltê, “Dîwarê di serî de”, Ostalgie)

Pêvajoya yekbûna Almanyayê, tevî ku ji hêla siyasî ve bi lez û serkeftî pêk hat, bi xwe re gelek astengî û pirsgirêkên kûr ên aborî, civakî û psîkolojîk anî, ku bandora wan heta roja îro jî li ser Almanyayê berdewam dike.

Cudahiyên Aborî û Rola Treuhandanstaltê: Yek ji kêşeyên herî mezin yekkirina du sîstemên aborî yên bi tevahî ji hev cuda bû. Aboriya plansazkirî ya Almanyaya Rojhilat, ku bi salan di bin bandora Yekîtiya Sovyetê de mabû, di rewşeke pir xirab de bû. Hilberîn kêm bû, teknolojî paşvemayî bû, û gelek kargeh û pargîdaniyên dewletê (Volkseigene Betriebe – VEBs) nekarîn di şert û mercên bazara azad û pêşbaziya cîhanî de bijîn. Ji bo birêvebirina pêvajoya veguherandina van pargîdaniyan bo aboriya bazarê, saziyeke bi navê Treuhandanstalt (Saziya Baweriyê) di Hezîrana 1990an de ji hêla Volkskammera Almanyaya Rojhilat ve hate damezrandin. Erka Treuhandê taybetkirin, ji nû ve birêxistinkirin, an jî girtina nêzîkî 8,500 pargîdaniyên dewletê yên GDRê bû, ku zêdetirî çar mîlyon karker tê de dixebitîn. Ev pêvajo bi awayekî berfireh hate rexnekirin. Treuhand bi girtina bêhewce ya gelek kargehan, firotina mal û milkên GDRê bi bihayên erzan ji veberhênerên Almanyaya Rojava re (tenê %5ê karsaziyan ji hêla Rojhilatiyan ve hatin kirîn, li hember %85 ji hêla Rojava ve ), û bi giştî bi birêvebirineke ku bêtir berjewendiyên Rojava diparast, hate tawanbarkirin. Encama herî berbiçav a çalakiyên Treuhandê bêkariyeke girseyî li Almanyaya Rojhilat bû; di nav pênc salan de, %70ê karên di sektora pîşesaziyê de winda bûn. Ev yek bû sedema hestên kûr ên bêhêvîtî, hêrs û xiyanetê di nav Almanên Rojhilat de, û têgîna “firotina Rojhilat” (Ausverkauf des Ostens) belav bû. Tevî ku armanca Treuhandê entegrasyona aboriya Rojhilat bû, encamên wê yên civakî û aborî yên neyînî ji bo demeke dirêj man û beşdarî cudahiyên aborî yên berdewam di navbera her du beşên Almanyayê de bûn. Mîrateya dualî ya Treuhandanstaltê – wekî saziyeke pêwîst ji bo veguherînê lê di heman demê de wekî sembola birêvebirineke aborî ya ku ji hêla gelek kesan ve wekî neheqî û zerardar hate dîtin – heta roja îro jî mijara nîqaşan e.
“Dîwarê di Serî de” (Mauer im Kopf): Tevî hilweşîna dîwarê fizîkî, dabeşbûneke psîkolojîk û çandî di navbera Almanên Rojhilat (“Ossis”) û Almanên Rojava (“Wessis”) de ji bo demeke dirêj berdewam kir, ku ev yek bi têgîna “Mauer im Kopf” (Dîwarê di Serî de) tê îfadekirin. Çil sal jiyana di bin sîstemên siyasî, aborî û civakî yên bi tevahî ji hev cuda de, bûbû sedema pêşketina mentalîte, nirx, bendewarî û awayên jiyanê yên cihê. Stereotîp û pêşdaraziyên li hember hev gelemper bûn. Almanên Rojava carinan Almanên Rojhilat wekî paşvemayî, pasîf an jî nostaljîk ji bo sîstema kevn didîtin, dema ku Almanên Rojhilat carinan Almanên Rojava wekî serdest, qure an jî materyalîst didîtin. Ev “dîwarê di serî de” ji bo yekbûna rastîn a civakî astengiyeke girîng bû.
Ostalgie: Wekî reaksiyonek li hember guhertinên bilez, windakirina kar, û hesta windakirina nasnameyê, li cem beşek ji nifûsa Almanyaya Rojhilat hesteke nostaljiyê ji bo hin aliyên jiyana li GDRê derket holê, ku jê re “Ostalgie” (ji peyvên Almanî “Ost” (Rojhilat) û “Nostalgie” (Nostaljî)) tê gotin. Ev nostaljî ne hewce ye ku tê wateya xwesteka vegera li dîktatoriya komunîst, lê bêtir hesreta ji bo hin aliyên jiyana rojane yên wekî ewlehiya kar a garantîkirî (tevî ku kar ne her gav hilberîner bû), hesta civakbûnê, û hin hilber û markayên GDRê bû. Ostalgie carinan wekî mekanîzmayeke parastinê li hember hesta “kolonîzasyona” ji hêla Rojava ve, an jî wekî rexneyek li ser hin aliyên neyînî yên kapîtalîzmê dihat dîtin.
Pirsgirêkên Civakî û Psîkolojîk: Pêvajoya yekbûnê ji bo gelek Almanên Rojhilat şokeke mezin a aborî, civakî û çandî bû. Sazî û ewlehiyên ku ew pê re fêr bibûn ji nişka ve winda bûn. Bêkarî, kêmbûna dahatê, û hewcedariya ji nû ve fêrbûna jêhatîbûnên nû ji bo bazara kar a pêşbaziyê, barekî giran xiste ser gelek kesan. Gelek kes hest kirin ku ew wekî welatiyên pileya duyemîn tên hesibandin û ezmûn û jêhatîbûna wan a di dema GDRê de êdî bêqîmet e. Koçberiya girseyî ya ciwan û kesên jêhatî ji eyaletên Rojhilat ber bi Rojava ve (“brain drain”) pirsgirêkên demografîk û aborî yên li Rojhilat kûrtir kir û hesta valabûnê li hin herêman zêde kir. Ev hemû faktor bûn sedema zêdebûna stres, bêhêvîtî û pirsgirêkên tenduristiya derûnî li cem beşek ji nifûsa Rojhilat.

Leza pêvajoya yekbûnê, ku ji hêla siyasî ve wekî serkeftinek dihat dîtin, di heman demê de koka gelek ji van pirsgirêkan bû. Hilbijartina yekbûna bi rêya xala 23, ku tê wateya pejirandina sîstema Almanyaya Rojava ji hêla GDRê ve, li şûna avakirina destûreke nû ya hevpar, her çend ji bo lezgînkirina pêvajoyê pêwîst dihat dîtin, lê beşdarî hesta “pêvekirinê” û windakirina ajansê li cem Almanên Rojhilat bû. Ev yek, ligel biryarên aborî yên wekî yekîtiya diravî ya bilez û rêbazên taybetkirinê yên Treuhandê, hawîrdorek çêkir ku tê de Almanên Rojhilat hîs kirin ku paşeroja wan bêyî beşdariya wan a têr tê şekildan. Ev ezmûnên destpêkê yên piştî yekbûnê bandoreke demdirêj li ser têgihiştina wan a ji pêvajoyê û nasnameya wan a di nav Almanyaya yekbûyî de hişt.

Beşa 5: Nirxandina Sembolîk û Bandora Navneteweyî

Hilweşîna Dîwarê Berlînê ji bûyereke herêmî ya Alman wêdetir çû û bû xwedî girîngiyeke sembolîk a cîhanî. Ew ne tenê dawiya dabeşbûna fîzîkî ya bajarekî, lê di heman demê de dawiya serdemeke dîrokî û destpêka serdemeke nû nîşan da.

5.1. Hilweşîna Dîwar wekî Sembola Dawiya Şerê Sar

Dîwarê Berlînê, ji dema avakirina xwe ve di sala 1961an de, bûbû sembola herî berbiçav û konkret a Şerê Sar. Ew ne tenê Berlîn û Almanyayê, lê bi awayekî îdeolojîk tevahiya cîhanê di navbera Bloka Rojhilat a komunîst bi pêşengiya Yekîtiya Sovyetê û Bloka Rojava ya kapîtalîst bi pêşengiya DYA de parve dikir. Ew nîşana fîzîkî ya “Perdeya Hesinî” bû ku Winston Churchill behsa wê kiribû. Ji ber vê yekê, hilweşîna wî di şeva 9ê Mijdara 1989an de, di cih de û bi awayekî gerdûnî wekî sembola dawiya vê dabeşbûna kûr, serkeftina azadî û demokrasiyê li hember sîstemên totalîter, û bi giştî wekî dawiya Şerê Sar hate şîrovekirin.

Dîmenên welatiyên Berlîna Rojhilat û Rojava yên ku bi hev re li ser Dîwarê hilweşiyayî reqisîn, hev hembêz kirin, û bi çakûç û amûrên din perçeyên Dîwar jê dikirin, li seranserê cîhanê bi rêya televîzyonan hatin weşandin. Van dîmenan bandoreke psîkolojîk a kûr li ser temaşevanan kir û hesta serbestberdan û hêviyê belav kir. Wekî ku Serge Schmemann, nûçegihanê berê yê New York Times, gotiye, hilweşîna Dîwar “nexşeya cîhanê û bi taybetî psîkolojiya me guherand”. Ew dawiya têgihiştina cîhanê ya wekî “em” li hember “ewan”, “baş” li hember “xirab” nîşan dida. Hêza sembolîk a hilweşîna Dîwar ew qas mezin bû ku ew bûyera herêmî veguherand îkoneke gerdûnî ya serfiraziya azadiyê û dawiya Şerê Sar, û bi vî awayî bîra kolektîf a cîhanê şekil da.

Her çend pêvajoya dawîanîna Şerê Sar berê bi reformên Gorbachev û guherînên li Polonya û Hûngaryayê dest pê kiribû jî, hilweşîna Dîwarê Berlînê bi gelemperî wekî xala werçerxanê ya herî girîng û sembolîk tê dîtin. Civîna Maltayê di Kanûna 1989an de di navbera Serokê DYA George H.W. Bush û Serokê YS Mikhail Gorbachev de, ku tê de her du lîderan bi awayekî sembolîk dawiya Şerê Sar îlan kirin, vê têgihiştinê hîn xurtir kir. Lêbelê, dawiya fermî û قطعی ya Şerê Sar bi gelemperî bi hilweşîna Yekîtiya Sovyetê di Kanûna 1991ê de tê girêdan.

5.2. Bandora li ser Welatên Bloka Rojhilat û Tevgera Cîhanî (Hilweşîna Yekîtiya Sovyetê, yekbûna Ewropayê)

Hilweşîna Dîwarê Berlînê ne tenê ji bo Almanyayê, lê ji bo tevahiya Ewropaya Rojhilat û hevsengiyên hêzê yên cîhanî encamên kûr û berfireh bi xwe re anî. Ew bû katalîzatorek ji bo pêleke şoreşan ku bi lez rejîmên komunîst ên mayî li parzemînê hilweşandin.

Bandora Domînoyê li Ewropaya Rojhilat: Bûyerên li Berlînê îşareteke xurt ji bo tevgerên demokratîk û gelên li welatên din ên Bloka Rojhilat şandin ku dema guhertinê hatiye û Yekîtiya Sovyetê êdî dê destwerdanê neke.

Li Polonyayê, tevgera Solidarność jixwe di hilbijartinên Hezîrana 1989an de serkeftineke mezin bi dest xistibû û hikûmeteke ne-komunîst ava kiribû.
Li Hûngaryayê, pêvajoya reforman û vekirina sînoran berê dest pê kiribû.
Li Çekoslovakyayê, di Mijdar û Kanûna 1989an de, “Şoreşa Qedîfe” (Velvet Revolution) bi awayekî aştiyane dawî li desthilatdariya komunîst anî.
Li Romanyayê, şoreş bi tundûtûjiyê derbas bû û bi girtin û îdamkirina dîktator Nicolae Ceaușescu û jina wî Elena di roja Noelê ya 1989an de bi dawî bû.
Li Bulgaristanê jî, serokê komunîst ê demdirêj Todor Zhivkov di Mijdara 1989an de ji kar hate dûrxistin û welat ber bi demokrasiyê ve gav avêt. Li Albanyayê jî di destpêka salên 1990î de rejîma komunîst hilweşiya. Her çend tevgerên gelêrî li welatên wekî Polonya û Hûngaryayê beriya hilweşîna Dîwar dest pê kiribûn, dîmenên ji Berlînê bê guman wekî lezkerek psîkolojîk ji bo guhertinê li seranserê Bloka Rojhilat tevgeriyan. Ew nîşan dan ku ne-destwerdana Sovyetê rastiyek e û cesaret dan tevgerên din.

Hilweşîna Yekîtiya Sovyetê: Zextên navxweyî yên ji ber pirsgirêkên aborî, daxwazên neteweyî yên ji komarên Sovyetê, û windakirina kontrola li ser Ewropaya Rojhilat, hemû bi hev re bûn sedema lawazbûn û di dawiyê de hilweşîna Yekîtiya Sovyetê. Di Kanûna 1991ê de, Yekîtiya Sovyetê bi fermî hilweşiya û li şûna wê 15 komarên serbixwe derketin holê. Ev bûyer dawiya قطعی ya Şerê Sar û destpêka serdemeke nû di siyaseta cîhanî de nîşan da.
Yekbûna Ewropayê û Guhertinên Jeopolîtîk: Hilweşîna Dîwarê Berlînê û dawiya Şerê Sar rê li ber pêvajoyeke nû ya yekbûna Ewropayê vekir. Welatên berê yên Bloka Rojhilat, piştî ku ji bin bandora Sovyetê derketin, berê xwe dan Rojava û daxwaza endametiya di Yekîtiya Ewropayê (YE) û NATOyê de kirin. Almanyaya yekbûyî di vê pêvajoyê de roleke navendî û ajoker lîst. YE û NATO di salên 1990î û 2000î de ber bi rojhilat ve berfireh bûn û gelek ji van welatan tevlî xwe kirin. Ev yekbûna parzemînê wekî serkeftineke mezin ji bo demokrasi û azadiyê hate dîtin. Lêbelê, ev pêvajo bi xwe re kêşe û tengezariyên nû jî anî. Berfirehbûna NATOyê ber bi sînorên Rûsyayê ve ji hêla Moskowê ve wekî tehdîdek hate dîtin û bû yek ji sedemên têkçûna têkiliyên Rojava-Rûsya di salên paşîn de. Her wiha, yekbûna Almanyayê û rola wê ya nû ya wekî hêzeke mezin a aborî û siyasî li navenda Ewropayê, hin fikarên kevn li cem cîranên wê vejandin, her çend ev fikar bi giranî di çarçoveya entegrasyona Ewropî de hatin birêvebirin. Dawiya Şerê Sar û hilweşîna Yekîtiya Sovyetê pergala du-polî ya cîhanê guherand û Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê wekî hêza serdest a yekane (“superpower”) li cîhanê hişt, her çend ev serdem bi xwe re bêîstiqrarî û pevçûnên nû yên herêmî jî anî, wek şerên li Yugoslavya ya berê. Bi vî awayî, hilweşîna Dîwar ne tenê dawiya serdemekê, lê di heman demê de destpêka serdemeke nû ya bi hevsengiyên hêzê û kêşeyên jeopolîtîk ên cuda bû. Mîrateya wê ya ambivalent – wekî sembola azadî û yekbûnê, lê di heman demê de wekî destpêka tengezariyên nû – heta roja îro jî bandora xwe didomîne.

Beşa 6: Mîras û Bîranîna Hilweşîna Dîwarê Berlînê

Hilweşîna Dîwarê Berlînê ne tenê bûyereke dîrokî ya girîng bû, lê di heman demê de mîraseke kûr û pirralî li pey xwe hişt. Ev mîras hem di warê nasnameya neteweyî ya Alman û cudahiyên berdewam ên di navbera Rojhilat û Rojava de, hem jî di awayê bîranîn û siyaseta bîrê de xwe nîşan dide.

6.1. Bandorên Demdirêj li ser Almanyayê (Nasnameya neteweyî, cudahiyên Rojhilat-Rojava)

Yekbûna Almanyayê, ku piştî hilweşîna Dîwar pêk hat, pirsên girîng derbarê nasnameya neteweyî ya Alman derxistin holê û cudahiyên demdirêj di navbera herêmên berê yên Rojhilat û Rojava de eşkere kirin.

Nasnameya Neteweyî ya Alman: Ji ber rabirdûya Nazî û Holokostê, Almanyaya Rojava piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn bi gelemperî nasnameyeke “post-neteweyî” an jî bi tundî Ewropî pejirandibû, û ji neteweperestiya eşkere dûr disekinî. Yekbûna Almanyayê û derketina holê ya dewleteke Alman a mezin û serbixwe li navenda Ewropayê, li hin paytextên Ewropî (wek London û Parîsê) fikarên derbarê vejîna hêzeke Alman a serdest de zêde kir. Lêbelê, pêvajoya yekbûnê bi xurtî di çarçoveya entegrasyona Ewropî de pêk hat (mînak, bi Peymana Maastrichtê re ku Yekîtiya Ewropayê ava kir û rê li ber Euro vekir), û ev yek alîkariya Almanyayê kir ku nasnameya xwe ya neteweyî bi nasnameya xwe ya Ewropî re li hev bîne û fikarên navneteweyî kêm bike. Tevî vê yekê, nîqaşên li ser nasnameya Almanî û rola Almanyayê li cîhanê piştî yekbûnê jî berdewam kirin.
Cudahiyên Rojhilat-Rojava yên Berdewam: Tevî ku zêdetirî sê deh sal di ser yekbûnê re derbas bûne, cudahiyên berbiçav ên aborî, civakî, çandî û siyasî di navbera herêmên berê yên Almanyaya Rojhilat û Rojava de berdewam dikin.

Ji hêla aborî ve, tevî transferên darayî yên mezin ji Rojava ber bi Rojhilat ve (bi navê “Solidaritätszuschlag” an baca hevgirtinê), eyaletên Rojhilat bi giştî ji eyaletên Rojava xizantir mane. Dahata serê kesî, hilberîna aborî, û mûçeyên navîn li Rojhilat hîn jî ji yên Rojava kêmtir in. Rêjeya bêkariyê jî bi gelemperî li Rojhilat bilindtir e, her çend ev ferq bi demê re kêm bûye. Gelek pargîdaniyên mezin ên Alman navendên xwe li Rojava diparêzin.
Ji hêla civakî û psîkolojîk ve, hesta “welatiyê pileya duyemîn” li cem gelek Almanên Rojhilat berdewam dike. Fenomena “Ostalgie” (nostaljiya ji bo hin aliyên jiyana li GDR) nîşana vê hestê û herwiha windakirina nasname û ewlehiyê ye. Lêkolîn nîşan didin ku zêdetirî nîvê parlamenterên ku ji GDRya berê tên hîn jî xwe bi giranî wekî “Almanên Rojhilat” nas dikin, dema ku nasnameya “Almanê Rojava” ewqas ne xurt e. Ev “Mauer im Kopf” (Dîwarê di Serî de) di têkiliyên rojane û têgihiştinên siyasî de jî xwe nîşan dide.
Ji hêla siyasî ve, piştgiriya ji bo partiyên populîst û tundrew ên rastgir (wek Alternatîf ji bo Almanyayê – AfD) li eyaletên Rojhilat bi awayekî berbiçav ji yên Rojava bilindtir e. Ev yek beşek bi ezmûnên cuda yên di dema yekbûnê de (wek bêkariya girseyî û hesta windabûnê), bîranînên cuda yên dîrokî (mînak, awayê nêzîkbûna li hember rabirdûya Nazî û dîktatoriya SED), û hesta berdewam a paşguhkirinê ji hêla elîtên siyasî yên Rojava ve tê şîrovekirin.
Guherînên Demografîk: Piştî yekbûnê, rêjeya zayînê li Almanyaya Rojhilat bi awayekî dramatîk ket, her çend paşê dîsa hinekî bilind bû. Ya girîngtir, koçberiyeke mezin a ciwan û kesên xwedî perwerde ji Rojhilat ber bi Rojava ve çêbû (“brain drain”), ku ev yek bandoreke neyînî ya demdirêj li ser pêşketina aborî û civakî ya eyaletên Rojhilat kir. Her çend hin ji van cudahiyan bi demê re kêm bûne jî, mîraseke kûr a 40 sal dabeşbûn û pêvajoyeke yekbûnê ya ku ji hêla gelek Almanên Rojhilat ve wekî “pêvekirin” hate hîskirin, bandora xwe li ser civaka Alman a îroyîn didomîne. Ev ne tenê cudahiyên aborî ne, lê di heman demê de birînên psîkolojîk û nasnameyî ne ku hewceyê demeke dirêjtir ji bo başbûnê ne.

6.2. Bîranîn û Siyasetên Bîrê (Bîrdarî, muzexane, girîngiya ji bo nasnameya Almanî û Ewropî)

Bîranîna Dîwarê Berlînê û serdema dabeşbûna Almanyayê beşeke girîng ji nasnameya Almanî ya hevpar û siyaseta bîrê ya welat pêk tîne. Li Berlînê û deverên din ên Almanyayê, gelek bîrdarî, muzexane û cihên bîranînê hene ku vê serdema dîrokî û qurbaniyên wê bi bîr tînin.

Bîrdarî û Muzexaneyên Sereke:

Bîrdariya Dîwarê Berlînê li Bernauer Strasse (Gedenkstätte Berliner Mauer): Ev navenda sereke ya bîranînê ye ku li ser xeta sînorê berê hatiye avakirin. Ew beşek ji Dîwarê orîjînal, birca çavdêriyê, û “herêma mirinê” ya ji nû ve hatiye çêkirin di nav xwe de dihewîne. Pêşangehên li vir dîroka avakirin û hilweşîna Dîwar, hewldanên revê, û bandora dabeşbûnê ya li ser jiyana rojane ya mirovan bi awayekî berfireh belge dikin. “Pencereya Bîranînê” (Fenster des Gedenkens) wêneyên kesên ku di hewldana derbasbûna Dîwar de hatine kuştin nîşan dide.
East Side Gallery: Ev beşê herî dirêj ê mayî yê Dîwarê Berlînê ye (1.3 kîlometre) ku piştî hilweşînê ji hêla 118 hunermendên ji 21 welatan ve bi muralên rengîn hatiye xemilandin. Ew hem berhemeke dîrokî ya parastî ye, hem jî galeriyeke hunerî ya vekirî ya navneteweyî ye ku sembola azadî û lihevhatinê ye. Lêbelê, parastina van muralan ji ber bandorên hewayê, vandalîzm (grafitî) û pêşketina bajarî bûye mijara nîqaş û kêşeyan. Hin hunermend dixwazin ku karên wan wekî “bîrdariyên zindî” werin dîtin û bikaribin wan nû bikin an biguherînin, dema ku rayedarên parastina mîrasê bêtir li ser parastina forma wan a orîjînal an jî ya sala 2009an (piştî restorekirinê) disekinin.
Checkpoint Charlie: Xala derbasbûnê ya herî navdar a di navbera sektorên Amerîkî û Sovyetî de li Berlînê bû, ku di dema Şerê Sar de bûbû sembola tengezariyê. Îro, ew cîhekî turîstîk ê populer e ku tê de Muzexaneya Dîwar (Mauermuseum Haus am Checkpoint Charlie) heye, ku dîroka Dîwar û hewldanên revê yên afirîner belge dike.
Cihên din ên bîranînê wekî Parlamentoya Dara (Parliament of Trees), Bîrdariya Günter Litfin, û Muzexaneya Navenda Penaberan a Marienfelde jî hene ku aliyên cihêreng ên dîroka Dîwar û dabeşbûnê ronî dikin.

Pîrozbahiyên Salvegerê: Hilweşîna Dîwarê Berlînê her sal di 9ê Mijdarê de tê pîrozkirin. Bi taybetî di salvegerên mezin de (wek 10emîn, 20emîn, 25emîn, 30emîn, û niha amadekariyên ji bo 35emîn salvegerê di 2024an de) li Berlînê û seranserê Almanyayê çalakiyên berfireh, pêşangeh, konser û merasîmên fermî tên lidarxistin ku tê de nirxên azadî, demokrasî û yekîtiyê tên pîrozkirin. Ev pîrozbahî bi demê re guherîne; wek mînak, di salvegerên nûtir de, bêtir bal hatiye kişandin ser nirxên gerdûnî û transneteweyî yên wekî mafên mirovan û hevgirtinê, û carinan bi mijarên siyasî yên hevdem re hatine girêdan. Ev yek nîşan dide ku bîranîn ne tiştekî statîk e, lê pêvajoyeke dînamîk e ku ji hêla şert û mercên heyî û hewcedariyên civakê ve tê şekildan.
Siyaseta Bîrê û Nasnameya Ewropî: Hilweşîna Dîwarê Berlînê ne tenê ji bo nasnameya neteweyî ya Alman, lê di heman demê de ji bo avakirina nasnameyeke Ewropî ya hevpar jî xwedî girîngiyeke mezin e. Ew wekî sembola yekbûna parzemîna Ewropayê, serkeftina li hember totalîtarîzmê, û belavbûna nirxên demokratîk tê dîtin. Lêbelê, awayê ku Almanya bi rabirdûya xwe ya Nazî û dîktatoriya SEDê re rû bi rû dimîne, û çawa ev yek bandorê li siyaseta wê ya bîrê û têkiliyên wê yên bi cîranên xwe re, nemaze li Ewropaya Rojhilat, dike, mijara nîqaş û carinan jî tengezariyên berdewam e. Wek mînak, hin rexne hene ku di bîranîna Almanî de rola welatên Ewropaya Rojhilat ên wekî Ukrayna û Belarûsê wekî qadên sereke yên tawanên Naziyan bi têra xwe nayê naskirin. Herwiha, bîranînên cuda yên li ser serdema komunîzmê û pêvajoya yekbûnê di navbera Almanên Rojhilat û Rojava de carinan dibin sedema tengezariyên di siyaseta bîrê ya navxweyî de.

Bîranîna Dîwarê Berlînê û mîrasa wê ji bo Almanyayê û Ewropayê pirreng e. Ew hem çîroka serkeftina azadiyê û yekbûnê vedibêje, hem jî birîn û kêşeyên ku ji ber dabeşbûn û pêvajoya yekbûnê derketine holê bi bîr tîne. Ji ber vê yekê, ew ne tenê mijareke dîrokî ye, lê di heman demê de beşeke zindî ya nîqaşên hevdem ên li ser nasname, dadmendî û paşeroja Almanyayê di nav Ewropayeke yekbûyî de ye. Remzên fizîkî yên Dîwar û cihên bîranînê yên pê ve girêdayî, ji çarçoveya xwe ya herêmî derketine û bûne amûrên perwerdehiyê yên gerdûnî li ser zordarî, dabeşbûn, Şerê Sar û têkoşîna ji bo azadiyê, ku her sal bi milyonan ziyaretvanên navneteweyî dikişînin.

Beşa 7: Nîqaşên Akademîk û Şîroveyên Dîrokî

Hilweşîna Dîwarê Berlînê û yekbûna Almanyayê bûne mijara gelek nîqaşên akademîk û şîroveyên dîrokî yên cihêreng. Van nîqaşan bi gelemperî li ser sedemên hilweşînê, rola aktorên cihêreng, û awayê pêkanîna yekbûnê disekinin.

7.1. Sedemên Hilweşînê: Nîqaşa Ajansê (Reagan, Gorbachev, tevgerên gelêrî)

Yek ji nîqaşên sereke di nav dîroknasan de li ser wê yekê ye ku kîjan faktor an aktor di hilweşîna Dîwarê Berlînê û dawiya Şerê Sar de rola herî diyarker lîstiye.

Rola Ronald Reagan û Polîtîkayên DYA: Hin dîroknas û şîrovekar, nemaze yên ku ji perspektîfeke kevneperest a Amerîkî dinêrin, girîngiyeke mezin didin rola Serokê DYA Ronald Reagan û polîtîkayên wî yên tund ên li hember Yekîtiya Sovyetê. Gotinên wî yên navdar ên wekî binavkirina YS wek “Împaratoriya Xerabiyê” (Evil Empire) û banga wî ya di sala 1987an de li Berlînê, “Birêz Gorbachev, vî dîwarî hilweşîne!” , wekî sembolên vê helwestê tên dîtin. Li gorî vê nêrînê, zexta leşkerî (mînak, bernameya “Star Wars” an SDI) û aborî ya DYA’yê, Yekîtiya Sovyetê lawaz kir û neçar ma ku dev ji pêşbaziya çekan û kontrola li ser Ewropaya Rojhilat berde. Pirtûka Peter Schweizer, “The Fall of the Berlin Wall: Reassessing the Causes and Consequences of the End of the Cold War,” li ser polîtîkayên rêveberiya Reagan disekine.
Rola Mikhail Gorbachev û Reformên Sovyetê: Gelek dîroknasên din, bi taybetî li Ewropayê, rola Mikhail Gorbachev û reformên wî yên Glasnost (vebûn) û Perestroika (ji nû ve avakirin) wekî faktora herî krîtîk dibînin. Li gorî vê şîroveyê, bêyî guhertinên bingehîn di polîtîkaya navxweyî û derve ya Sovyetê de, nemaze devjêberdana Doktrîna Brezhnev û biryara ne-destwerdana leşkerî li karûbarên welatên Bloka Rojhilat, hilweşîna Dîwar û şoreşên aştiyane yên 1989an dê ne mimkun bûna. Gotara Herbert Ammon di kovara Brolly de vê xalê bi berfirehî dinirxîne.
Rola Tevgerên Gelêrî û Zexta ji Binî ve: Perspektîfeke sêyemîn, ku di salên dawî de zêdetir balê dikişîne, girîngiyê dide rola tevgerên civakî yên sivîl û xwepêşandanên gelêrî yên li Almanyaya Rojhilat (wek Xwepêşandanên Duşemê li Leipzigê) û li welatên din ên Bloka Rojhilat (wek tevgera Solidarność li Polonyayê). Ev nêrîn arguman dike ku zexta domdar a ji binî ve ji hêla welatiyên asayî ve, ku daxwaza azadî, mafên mirovan û reformên demokratîk dikirin, rejîmên komunîst lawaz kirin û di dawiyê de ew hilweşandin. Lauren Woodard amaje dike ku bûyerên li Berlînê yek ji gelek bûyeran bû ku nîşan da ka hevgirtina di navbera mirovan de çawa dikare berxwedanê geş bike û guhertinê bîne. Hope Harrison di lêkolîna xwe de li ser avakirina Dîwarê Berlînê arguman dike ku serokê Almanyaya Rojhilat Walter Ulbricht zexteke mezin li Sovyetan kiribû ji bo avakirina Dîwar, ku ev yek wekî “teoriya dûvik-kûçik dihejîne” tê zanîn û rola aktorên “piçûk” di Şerê Sar de nîşan dide. Ev nêrîn dikare ji bo hilweşînê jî were berfireh kirin, ku tê de çalakiya welatiyên Almanyaya Rojhilat roleke diyarker lîst.
Hevbandora Faktoran û Rola Bûyerên Nediyar: Piraniya analîzên akademîk ên nûjen û berfireh qebûl dikin ku hilweşîna Dîwarê Berlînê ne encama yek faktorekî tenê bû, lê belê encama hevbandoreke tevlihev a van hemû faktoran bû: polîtîkayên serokên mezin (Reagan, Bush Sr., Gorbachev, Kohl, Mitterrand, Thatcher), zexta bêrawestan a tevgerên gelêrî, qelsiyên binyadî yên aborî û îdeolojîk ên sîstema Sovyetê û rejîmên komunîst ên Ewropaya Rojhilat, û herwiha rola bûyerên nediyar û heta “qeza”yên dîrokî, wek daxuyaniya navdar a Günter Schabowski di 9ê Mijdara 1989an de. Dîroknas Mary Elise Sarotte di pirtûka xwe ya bi navê “The Collapse: The Accidental Opening of the Berlin Wall” de bi hûrgilî li ser zincîreyek ji biryarên xelet, ragihandinên şaş, û bûyerên nediyar disekine ku di şeva 9ê Mijdarê de bûne sedema vebûna Dîwar. Ev nêrîn girîngiya “ajansa mirovî” û “nepêşbînîbariya dîrokê” derdixe pêş.

Nîqaşa li ser ajansê di dawiya Şerê Sar de ne tenê mijareke akademîk e, lê di heman demê de bandorê li ser awayê ku netewe û komên siyasî îro li dîroka xwe dinêrin û rolên xwe di van bûyerên girîng de şîrove dikin, dike. Mînak, giranîdana li ser rola Reagan di hin derdorên siyasî yên Amerîkî de xurt e, dema ku li Ewropayê dibe ku bêtir bal li ser Gorbachev an jî dinamîkên navxweyî yên Ewropî be. Ev yek nîşan dide ku dîrok çawa dikare ji bo armancên siyasî yên hevdem were bikaranîn û şîrovekirin.

7.2. Yekbûn: Pêvekirin (Anschluss/Annexation) an Yekbûneke Dilxwazî?

Awayê ku Almanyaya Rojhilat û Rojava di sala 1990an de yek bûn jî bûye mijara nîqaşên girîng. Yekbûn bi rêya xala 23 ya Qanûna Bingehîn a Almanyaya Rojava pêk hat, ku tê wateya ku eyaletên ji nû ve hatine damezrandin ên Almanyaya Rojhilat “tevli” Komara Federal a Almanyayê bûn. Alternatîfa vê yekê, ku di xala 146 ya Qanûna Bingehîn de hatibû pêşbînîkirin, ew bû ku gelê Alman bi azadî destûreke nû ji bo tevahiya Almanyaya yekbûyî bipejirîne, ku di wê rewşê de Qanûna Bingehîn a heyî dê ji meriyetê bikeve.

Argumanên ji bo “Pêvekirinê” (Anschluss/Annexation): Hin rexnegir, bi taybetî ji nav refên Almanên Rojhilat, rewşenbîrên çepgir, û heta hin derdorên navneteweyî, arguman dikin ku pêvajoya yekbûnê di pratîkê de bêtir dişibiya “pêvekirin” (Anschluss) an jî “dagirkirina” Almanyaya Rojhilat ji hêla Almanyaya Rojava ve. Ew amaje dikin ku:

Leza pêvajoyê rê neda nîqaşeke berfireh li ser modelên alternatîf ên yekbûnê an jî parastina hin destkeftiyên civakî yên GDRê.
Sîstema siyasî, qanûnî û aborî ya Almanyaya Rojava hema hema bi temamî li ser Almanyaya Rojhilat hate ferzkirin.
Gelek sazî, sembol û nasnameyên Almanyaya Rojhilat bi lez hatin paqijkirin an jî bêqîmetkirin.
Pêvajoya taybetkirinê ya bi rêya Treuhandanstaltê bû sedema windakirina kontrola aborî ya Almanên Rojhilat li ser milkên xwe. Siyasetmedarê Alman Matthias Platzeck û heta hin pêşniyarên ji aliyê Rûsyayê ve jî têgîna “Anschluss” an “pêvekirin” ji bo yekbûnê bikar anîne, her çend Mikhail Gorbachev bi xwe vê yekê wekî “pûç” bi nav kiriye.
Argumanên ji bo “Yekbûneke Dilxwazî”: Li hember vê nêrînê, piraniya dîroknas û siyasetmedaran diparêzin ku yekbûn pêvajoyeke dilxwazî û demokratîk bû. Ew amaje dikin ku:

Gelê Almanyaya Rojhilat bi rêya xwepêşandanên girseyî yên aştiyane (“Wir sind ein Volk!”) û bi rêya hilbijartinên azad û adil ên Adara 1990an bi awayekî eşkere daxwaza yekbûna bilez bi Almanyaya Rojava re kir.
Parlamena Almanyaya Rojhilat (Volkskammer), ku bi awayekî demokratîk hatibû hilbijartin, bi piraniyek mezin biryara tevlîbûna li Komara Federal da.
Peymana Yekbûnê ji hêla her du parlamenên Alman ve bi piraniyek mezin hate pejirandin.
Bikaranîna xala 23 rêya herî bilez û pratîkî bû ji bo pêkanîna yekbûnê di demekê de ku Almanyaya Rojhilat ji hêla aborî û siyasî ve di hilweşînê de bû.
Nêrîna Konrad Jarausch: Dîroknas Konrad H. Jarausch, di pirtûka xwe ya bi bandor “The Rush to German Unity” (Leza ber bi Yekîtiya Almanyayê ve) de, şîroveyeke hevseng pêşkêş dike. Ew qebûl dike ku pêvajoya yekbûnê ji hêla demokratîk, aştiyane û bi danûstandinan ve hat rêvebirin. Lêbelê, ew herwiha destnîşan dike ku ew di heman demê de pêvajoyeke burokratîk, kapîtalîst û bi giranî yekalî bû, ku tê de modela Almanyaya Rojava serdest bû. Li gorî Jarausch, “şoreş ji serhildaneke sivîl veguherî tevgereke neteweyî û di dawiyê de wekî ji nû ve avakirina ji derve bi dawî bû”.

Nîqaşa li ser “pêvekirin” an “yekbûna dilxwazî” ne tenê li ser termînolojiyê ye. Ew di heman demê de travmaya yekbûnê ya ku ji hêla gelek Almanên Rojhilat ve hatiye jiyîn, hesta windakirina kontrolê li ser çarenûsa xwe, û cudahiyên aborî û civakî yên ku piştî yekbûnê derketine holê, nîşan dide. Ev nîqaş beşek ji pêvajoya domdar a rûbirûbûna bi mîrasa yekbûnê re ye.

7.3. Rexneyên li ser Polîtîkayên Aborî yên Yekbûnê

Polîtîkayên aborî yên ku di dema yekbûna Almanyayê de hatin pêkanîn, bi taybetî leza yekîtiya diravî û rêbazên taybetkirinê yên Treuhandanstaltê, bûne mijara rexne û nîqaşên tund di nav aborînas û dîroknasan de.

Leza Yekîtiya Diravî û Rêjeya Danûstandinê: Biryara ji bo yekîtiya diravî ya bilez di 1ê Tîrmeha 1990an de, û danîna rêjeya danûstandinê ya 1:1 ji bo beşek mezin ji teserûf, mûçe û teqawidiyên Almanên Rojhilat, ji hêla siyasî ve wekî gaveke pêwîst ji bo rawestandina koçberiya girseyî ji Rojhilat ber bi Rojava ve û ji bo stabilîzekirina rewşa civakî dihat dîtin. Kancelar Kohl bi xwe vê yekê wekî biryareke siyasî ya girîng parast. Lêbelê, gelek aborînas hişyarî dan ku ev rêjeya danûstandinê ya sûnî, ku qîmeta rastîn a Marka Almanyaya Rojhilat a qels pir zêde dinirxand, dê pêşbaziya pargîdaniyên Almanyaya Rojhilat bi tevahî têk bibe. Bi rastî jî, piştî yekîtiya diravî, gelek pargîdaniyên Rojhilat nekarîn bi lêçûnên hilberînê yên ku niha bi Deutsche Marka bihêz dihatin hesibandin û bi pêşbaziya ji Rojava re, li ber xwe bidin, û ev yek bû sedema hilweşîneke aborî ya bilez û bêkariyeke girseyî.
Rola Treuhandanstaltê û Pêvajoya Taybetkirinê: Wekî ku berê hate behs kirin, Treuhandanstalt ji bo taybetkirin an ji nû ve birêxistinkirina mîrasa aborî ya GDRê hate damezrandin. Lêbelê, stratejî û rêbazên wê bi tundî hatin rexnekirin. Gelek kes arguman dikin ku Treuhand bêtir li ser leza firotinê û berjewendiyên veberhênerên Almanyaya Rojava sekinî li şûna ku hewl bide bingeheke pîşesaziyê ya saxlem li Rojhilat biparêze an jî ji nû ve ava bike. Girtina gelek kargehan wekî “pêwîst” hate dîtin ji ber ku ew “kevn” an “bêkêr” bûn, lê rexnegir dibêjin ku bi veberhênan û stratejiyên rast, dibe ku hin ji wan bikaribûna bijîn û kar ji bo mirovan peyda bikirana. Herwiha, firotina pargîdaniyan bi giranî ji pargîdaniyên Almanyaya Rojava re bû sedema hesta “kolonîzasyona aborî”.
Lêçûnên Yekbûnê û Polîtîkayên Fîskal: Lêçûnên yekbûna Almanyayê pir mezin bûn, ku bi texmînî di navbera 1.5 û 2 trîlyon Euro de ne. Ev lêçûn bi giranî ji bo transferên civakî (alîkariya bêkariyê, teqawidî), modernîzekirina binesaziyê li Rojhilat, û fînansekirina kêmasiyên budceyê hatin bikaranîn. Ji bo fînansekirina van lêçûnan, hikûmeta Alman “baca hevgirtinê” (Solidaritätszuschlag) li ser dahata bacgiran danî, ku ev yek ji bo demeke dirêj barek li ser aboriya tevahiya Almanyayê bû. Hin aborînas, wek yên ji Levy Economics Institute, arguman dikin ku polîtîkayên hişk ên fîskal û diravî yên ku ji hêla hikûmet û Bundesbankê ve piştî yekbûnê hatin şopandin (wek bilindkirina bacan û kêmkirina xerckirinê ji bo kontrolkirina deynê giştî), di rastiyê de aboriyê xeniqandin û bûne sedema serdemeke dirêj a mezinbûna hêdî û bêkariya bilind di salên 1990î de. Ew dibêjin ku diviyabû polîtîkayên daxwazê yên berfirehtir bihatana pêkanîn da ku piştgiriyê bidin veguherînê.

Rexneyên li ser polîtîkayên aborî yên yekbûnê ne tenê li ser bandora wan a demkurt, lê di heman demê de li ser encamên wan ên demdirêj ên li ser cudahiyên aborî yên di navbera Rojhilat û Rojava de, û li ser hesta dadmendiya civakî jî disekinin. Ev nîqaş nîşan didin ku pêvajoyên veguherîna aborî yên mezin, nemaze yên ku bi lez û di bin zexta siyasî de tên kirin, dikarin bibin sedema encamên tevlihev û carinan jî neyînî yên ku hewceyê nirxandin û sererastkirinên demdirêj in. Dibe ku derfetek ji bo “rêyeke sêyemîn” an jî veguherîneke hêdîtir û bi baldarî hatibe windakirin, wekî ku hin rewşenbîr û muxalifên Almanyaya Rojhilat di destpêkê de hêvî dikirin.

Encam (Dawî)

Hilweşîna Dîwarê Berlînê di 9ê Mijdara 1989an de û yekbûna Almanyayê ya ku li pey wê hat, bê guman di nav bûyerên herî girîng û werçerx ên dawiya sedsala 20an de cih digirin. Wekî ku di vê gotarê de hate analîzkirin, ev pêvajo encama hevbandoreke tevlihev a gelek faktoran bû û bandoreke kûr û pirralî li ser Almanya, Ewropa û cîhana mayî kir.

Xalên sereke yên ku ji vê analîzê derdikevin ev in:

Sedemên Hilweşînê: Hilweşîna Dîwarê Berlînê ne tenê encama çalakiya yek kesî an yek bûyerê bû. Ew kulmînek bû ji guhertinên kûr di polîtîkayên Yekîtiya Sovyetê de di bin serokatiya Mikhail Gorbachev de (bi taybetî Glasnost, Perestroika, û devjêberdana Doktrîna Brezhnev). Di heman demê de, zexta bêrawestan a gelêrî ya li Almanyaya Rojhilat, ku di Xwepêşandanên Duşemê de xwe nîşan da, û koçberiya girseyî bi riya welatên wekî Hûngaryayê, roleke krîtîk lîst. Bûyerên nediyar û “qeza”yên dîrokî, wek daxuyaniya navdar a Günter Schabowski, jî wekî çirûskekê ji bo teqîna vê rewşa tijî tengezarî tevgeriyan.
Sembola Dawiya Şerê Sar: Dîwarê Berlînê sembola herî xurt a Şerê Sar û dabeşbûna îdeolojîk a cîhanê bû. Ji ber vê yekê, hilweşîna wî di cih de bû sembola dawiya vê serdemê, hilweşîna komunîzmê li Ewropaya Rojhilat, û serkeftina nirxên azadî û demokrasiyê. Ew bûyereke ku hêviyeke mezin li seranserê cîhanê belav kir.
Pêvajoya Yekbûna Almanyayê: Yekbûna Almanyayê, ku di kêmtirî salekê de piştî hilweşîna Dîwar pêk hat, serkeftineke mezin a siyasî û dîplomatîk bû. Bi saya serokatiya Helmut Kohl, piştgiriya hêzên navneteweyî (bi taybetî DYA), û erêkirina Yekîtiya Sovyetê di çarçoveya Peymana Du Plus Çar de, Almanya karîbû piştî 45 salan dabeşbûnê ji nû ve bibe yek.
Kêşe û Mîrasa Yekbûnê: Lêbelê, pêvajoya yekbûnê bi xwe re kêşeyên mezin ên aborî, civakî û psîkolojîk anî, nemaze ji bo welatiyên berê yên Almanyaya Rojhilat. Hilweşîna aboriya Rojhilat, bêkariya girseyî, hesta “pêvekirinê” ji hêla Rojava ve, û cudahiyên di mentalîte û ezmûnan de (“Dîwarê di Serî de”) bûn sedema pirsgirêkên demdirêj ku bandora wan heta roja îro jî li ser civaka Alman berdewam dike. Fenomena “Ostalgie” nîşana vê yekê ye.
Nîqaşên Akademîk ên Berdewam: Sedem, encam û şîroveyên van bûyerên dîrokî heta roja îro jî di nav akademîsyenan de mijara nîqaşan in. Debatên li ser rola aktorên cihêreng (Reagan, Gorbachev, gel), awayê pêkanîna yekbûnê (pêvekirin an yekbûna dilxwazî?), û bandora polîtîkayên aborî yên hatine meşandin, girîngiya van bûyeran û tevliheviya mîrasa wan nîşan didin.

WERGIRTÎ

xwende

Hilweşîna Dîwarê Berlînê (1989)

Sembola Dawiya Şerê Sar û Rêya Yekbûna Almanyayê

WERGIRTÎ

Yorum bırakın Cevabı iptal et

Hilweşîna Dîwarê Berlînê (1989)

Sembola Dawiya Şerê Sar û Rêya Yekbûna Almanyayê

WERGIRTÎ

Bunu paylaş:

Yorum bırakın Cevabı iptal et

Ji nivîsên nû agahdar be!