Ramangehên Dibistana Frankfurtê û Binavkirina Wan wekî ‘Xeternak’: Lêkolînek li ser Rexneya Otorîteyê û Tevgerên Civakî yên Salên 1960î û 70î

1. Destpêk: Dibistana Frankfurtê û Jidayikbûna Teoriya Rexneyî

1.1. Koka Damezrandina Enstîtuya Lêkolînên Civakî (Institut für Sozialforschung)

Dibistana Frankfurtê, ku bi awayekî rasttir wekî Teoriya Rexneyî tê binavkirin, li Enstîtuya Lêkolînên Civakî, ku di sala 1923an de li Frankfurt am Main, Almanyayê hate damezrandin, dest pê kir. Damezrandina wê bi saya bexşîna Felix Weil pêk hat, ku armanca wî pêşxistina lêkolînên Marksîst li Almanyayê bû. Di destpêkê de, di bin rêveberiya Carl Grünberg de, enstîtuyê bala xwe da ser tevgera kedkaran û kokên antîsemîtîzmê, ku ew dem li Almanyayê di warê akademîk de hatibûn paşguhxistin. Enstîtu bi awayekî fermî ji aliyê Wezareta Perwerdehiyê ve hat nasîn û bi Zanîngeha Frankfurtê ve hat girêdan.

Ev sazî di çarçoveya rewşa tevlihev a siyasî û rewşenbîrî ya Komara Weimarê de, piştî Şerê Cîhanê yê Yekem, derket holê. Ev serdem bi parçebûna siyasî, serhildana Nazîzmê, û nerazîbûna ji pergalên civakî-aborî yên heyî (kapîtalîzm, faşîzm, komunîzm) û her weha ji têrnekirina teoriya Marksîst a kevneşopî di şirovekirina van geşedanan de, diyar dibû. Ji ber vê yekê, pabendbûna bingehîn a Dibistana Frankfurtê bi lêkolînên navdîsîplînî (wek hevgirtina felsefe, civaknasî, psîkoanalîz, aborî, û analîza çandî) ne tenê tercîheke akademîk bû, lê belê bersiveke metodolojîk a pêwîst bû li hemberî têkçûna dîsîplînên kevneşopî di têgihiştina krîzên pirreng ên destpêka sedsala 20an de. Teoriya Marksîst a kevneşopî têrê nedikir ku pêşketinên civakî û siyasî yên tevlihev şîrove bike. Rabûna faşîzmê û guhertinên kûr ên civakî nêzîkatiyeke giştîtir dixwest. Ji ber vê yekê, enstîtuyê armanc kir ku dîsîplînên cuda li hev bîne da ku “tevahiya civakî” (social totality) baştir fêm bike. Ev nîşan dide ku navdîsîplînîbûn hilbijartineke stratejîk bû ku ji krîza şîrovekirinê derketibû holê û armanca wê têgihiştineke berfirehtir a serdestiya civakî û potansiyela azadbûnê bû.

1.2. Rewşenbîrên Sereke û Guhertina di bin Rêveberiya Horkheimer de

Kesayetiyên sereke yên nifşê yekem Max Horkheimer, Theodor W. Adorno, Herbert Marcuse, Walter Benjamin, Friedrich Pollock, Leo Lowenthal, û Erich Fromm bûn. Rêveberiya Max Horkheimer ji sala 1930an û pê ve guhertineke girîng nîşan da. Wî bernameyeke navdîsîplînî pêşniyar kir ku armanca wê têgihiştina çawaniya pêkanîna rêxistineke civakî ya rasyonel bû. Di vê serdemê de felsefeyê cihê xwe li pêşiya dîrok û aboriyê girt.

Horkheimer yekem car têgeha “teoriya rexneyî” di gotara xwe ya sala 1937an de bi navê “Teoriya Kevneşopî û Teoriya Rexneyî” pênase kir. Li gorî wî, teoriya rexneyî teoriyeke civakî ye ku armanca wê ne tenê fêmkirin an şirovekirina civakê ye, lê rexnekirin û guhertina wê ye. Teoriya Rexneyî dixwest ku şirovekar, pratîkî û normatîf be, civakê di çarçoveyeke dîrokî de bihesibîne û nêrînên ji hemû zanistên civakî bihewîne. Têgeha “rexneyî” ne tenê sifetek bû, lê belê qutbûneke epistemolojîk a bingehîn ji pozîtîvîzmê û pabendbûneke bi azadiya civakî re nîşan dida. Ev tê wê wateyê ku zanîn ne bêalî ye, lê bi hêz û berjewendiyên civakî re têkildar e. Horkheimer bi awayekî eşkere teoriya rexneyî ji “teoriya kevneşopî” cuda kir. Teoriya kevneşopî wekî pejirandina rewşa heyî dihat dîtin. Berevajî vê, Teoriya Rexneyî armanc dikir ku “mirovan ji rewşên ku wan kole dikin azad bike”. Ev armanca pratîkî û azadîxwaz tê wê wateyê ku teorî bi xwe beşek ji têkoşîna ji bo guhertina civakî bû, ne çavdêriyeke jêveqetandî. Ev hêmaneke bingehîn e ku paşê wekî ‘xeternak’ hate binavkirin.

1.3. Sirgûn û Serpêhatiya Amerîkayê

Serhildana Nazîzmê di sala 1933an de, enstîtuyê, ku piraniya endamên wê rewşenbîrên Cihû bûn , neçar kir ku sirgûn bibe. Enstîtu li Zanîngeha Columbia ya New Yorkê ji nû ve hat damezrandin , û paşê çû Los Angelesê. Ev serpêhatî bi awayekî kûr bandor li xebatên wan kir, bi taybetî li ser analîzên wan ên derbarê otorîterîzm, çanda girseyî û “pîşesaziya çandê”. Enstîtu di salên 1949/1950î de vegeriya Frankfurtê , her çend hin endamên wekî Marcuse li DYA’yê man.

Serpêhatiya zordariya Naziyan û sirgûniyê, her çend trawmatîk bû jî, dibe ku rexneya Dibistana Frankfurtê ji çarçoveyeke tenê Almanî an Ewropî wêdetir biribe û analîzeke gerdûnîtir a serdestiyê, ku ji bo civakên pîşesazî yên pêşketî bi giştî, tevî DYA’yê jî, derbasdar bû, pêş xistibe. Xebatên wan li DYA’yê bal kişandin ser diyardeyên wekî çanda girseyî û kesayetiya otorîter , ku ne tenê taybetmendiyên Almanyaya Nazî bûn, lê wekî taybetmendiyên civakên kapîtalîst ên modern dihatin dîtin. Berhemên wekî Diyalektîka Ronahiyê rexneyeke berfireh li şaristaniya Rojava kirin. Ev nîşan dide ku serpêhatiya wan çarçoveya analîtîk a wan ji şert û mercên taybet ên faşîzma Ewropî ber bi patolojiyên giştî yên modernîteyê ve berfireh kir.

2. Mijarên Rexneyî yên Sereke: Dijberiyeke Radîkal li dijî Pergala Heyî

2.1. Rexneya Ronahî, Modernîte û Aqilê Amûranî

Argumaneke navendî, bi taybetî di berhema Horkheimer û Adorno ya bi navê Diyalektîka Ronahiyê de, ew e ku Ronahî, tevî armancên xwe yên azadîxwaz, vegeriyaye dijberê xwe – bûye şêweyekî nû yê mît û serdestiyê. “Ronahî dibe totalîter”. Aqil bi xwe vegeriyaye “aqilê amûranî” – amûreke ji bo kontrol û serdestiya li ser xwezayê û mirovan, ne hêzeke ji bo azadiyê. Ev yek rê li ber “xwe-hilweşandina Ronahiyê” vekir. Ev rexne bi analîza wan a derbarê çawaniya zanist û teknolojiyê, ku berhemên aqilê Ronahiyê ne, dikarin bibin amûrên zordariyê, ve girêdayî ye. “Mirov berdêla zêdebûna hêza xwe bi biyanîbûna ji tiştên ku li ser wan serweriyê dikin, didin.”.

Rexneya Dibistana Frankfurtê ya li ser Ronahiyê tê wê wateyê ku pêşketin ne xêzekî ye û ne jî bi xweber erênî ye. Berevajî, amûrên ku ji bo azadiyê hatine pêşxistin (wekî aqil, zanist) bi xwe tovên şêweyên nû yên serdestiyê dihewînin, heke nebin mijara refleksiyoneke rexneyî ya domdar. Ev metirsiya di “pêşketinê” de bi xwe ramaneke bingehîn a ‘xeternak’ e. Ronahiyê armanc dikir ku mîtê bi aqil ji holê rake. Lêbelê, ev aqil vegeriya aqilekî amûranî û serdest. Ev veguherîn pêvajoyeke diyalektîk nîşan dide ku tê de hêzeke ji bo azadiyê vedigere dijberê xwe. Ev nêrîna rexneyî ya li ser pêşketinê bi xwe dijberî vegotinên xweşbîn ên modernîteyê ye û dikare wekî têkbirina baweriyên bingehîn ên civakî were dîtin.

2.2. Analîza Kapîtalîzmê, Pîşesaziya Çandê û Mekanîzmayên Kontrola Civakî

Wan şîroveyeke taybet a felsefeya Marksîst pêşkêş kirin, bal kişandin ser tiştbûn (commodification), reîfîkasyon, fetişîzm, û rexneya çanda girseyî. Adorno û Horkheimer têgeha “pîşesaziya çandê” danîn da ku şirove bikin ka çawa çanda girseyî ya di bin kapîtalîzmê de tê hilberandin, ramana standardîze dike, girseyan pasîf dike, û kesan di nav pergala heyî de yekpare dike, hişmendiya derewîn diafirîne û ramana rexneyî ditepisîne. Ew “xeyaleke civakeke bextewar û têr” diafirîne.

Berhema Marcuse ya bi navê Mirovê Yek-Alî (One-Dimensional Man) arguman dikir ku civaka pîşesazî ya pêşketî heta endamên xwe yên serketî jî ditepisîne, bi rêya çanda xerîdar rehetî û xemsariyê diparêze û têgihiştina rexneyî asteng dike. Ev yek “ramana yek-alî” diafirîne ku tê de dijberî tê helandin. Wan arguman dikir ku faktorên civakî û çandî bi qasî aboriyê di zordariyê de roleke girîng dilîzin, ku ev yek ji Marksîzma ortodoks dûrketinek bû. Analîza Dibistana Frankfurtê pêşniyar dikir ku serdestî di civakên kapîtalîst ên pêşketî de ne tenê eşkere û bi zorê ye, lê bi awayekî nazik bi rêya çand, hişmendî, û têrkirina “hewcedariyên derewîn” dixebite. Ev yek berxwedanê tevlihevtir dike û pergalê berxwedêrtir dike. Rexneya kevneşopî ya Marksîst bal kişandibû ser îstîsmara aborî. Dibistana Frankfurtê ev yek berfireh kir û manîpulasyona çandî û psîkolojîk jî tê de girt. “Pîşesaziya çandê” û “desublîmasyona tepisandinê” (repressive desublimation) mekanîzmayên ku azadiya xuyayî diafirînin lê kontrolê xurt dikin. Ev tê wê wateyê ku ‘xetereya’ ramanên wan di eşkerekirina van şêweyên kontrolê yên kêmtir xuya de ye, ku pir caran wekî bêzerar an şahînet tên dîtin.

2.3. Teoriyên Biyanîbûn, Reîfîkasyon û Kesayetiya Otorîter

Wan lêkolîn kirin ka civaka modern çawa kesan teşe dide, û ev yek dibe sedema windakirina otonomî û tûjiya rexneyî. “Ramana nasnameyê” (identity thinking) ya Adorno şirove dikir ka ramana kategorîk a modern çawa takekesî û yektaîtiyê ditepisîne. Xebata wan a li ser Kesayetiya Otorîter (Adorno et al.) armanc dikir ku tîpên kesayetiyê yên ku mêldarê otorîterîzmê ne nas bike, û taybetmendiyên psîkolojîk bi helwestên civakî ve girê bide. Vê lêkolînê ronî kir ka strukturên civakî çawa dikarin kesayetiyên mêldarê pêşdarazî û teslîmbûna ji otorîteyê re xurt bikin. Marcuse Marx û Freud li hev anî da ku “tepisandina zêde” (surplus repression) di civaka kapîtalîst de analîz bike, ku tê de daxwazên civakî ji tepisandina bingehîn a ji bo şaristaniyê pêwîst wêdetir diçin, û potansiyela mirovî ya ji bo azadî û kêfxweşiyê seqet dikin.

Teoriyên Dibistana Frankfurtê pêşniyar dikin ku zordariya civakî ne tenê hêzeke derveyî ye, lê ji hêla kesan ve tê hundurînkirin, û hişmendî, daxwaz û heta strukturên kesayetiya wan teşe dide. Ev yek azadiyê dike têkoşîneke psîkolojîk û her weha civakî-siyasî. Têgehên wekî “kesayetiya otorîter” nîşan didin ka şert û mercên civakî çawa tîpên psîkolojîk ên taybet çêdikin. “Tepisandina zêde” ya Marcuse nîşan dide ku kontrolên civakî bi kûrahî di psîkolojiyê de cih digirin. Rexneya Adorno ya li ser “ramana nasnameyê” balê dikişîne ser ka çawa heta pêvajoyên zanînê jî dikarin bibin amûrên lihevkirinê. Ev tê wê wateyê ku dijberiya li dijî pergalê veguherîneke hişmendiyê dixwaze, ku ev ramaneke kûr a ‘têkder’ e.

3. Dibistana Frankfurtê di Cerba Salên 1960î û 70î de: Bandor û Gengeşî

3.1. Bandora Ramanên Dibistana Frankfurtê li ser Tevgerên Xwendekaran û Rexneyên Civakî (DYA, Almanya Rojava)

Nivîsên Dibistana Frankfurtê, bi taybetî yên Marcuse, di salên 1960î û 70î de bûn hêmaneke sereke di avabûn û xwe-têgihiştina Çepa Nû û tevgerên xwendekaran de. Berhemên Marcuse yên wekî Mirovê Yek-Alî û Eros û Şaristanî (Eros and Civilization) bi taybetî bandorker bûn, û bi rexneya xwendekaran a li ser xerîdarî, lihevkirin, û “toleransa tepisandinê” (repressive tolerance) re li hev dikirin. Ramanên wî yên li ser azadiya zayendî û rexneya “civaka dewlemend” bi berfirehî hatin pejirandin.

Aktîvîstên xwendekar ên wekî Rudi Dutschke li Almanyayê, û Angela Davis û Hans-Jürgen Krahl hem li DYA’yê û hem jî li Almanyayê, ramanên Dibistana Frankfurtê bi awayekî rexneyî wergirtin û ji bo analîzkirina kapîtalîzm, dewlet, nijadperestî, emperyalîzm, û têkiliya teorî-praksîsê bi kar anîn. Dutschke, mîna Marcuse, rewşenbîrên Rojava û şoreşgerên Cîhana Sêyemîn wekî aktorên potansiyel ên guhertinê didît, ne çîna karker a xemsar. Tevgera xwendekaran a Alman bi redkirina kevneşopî û otorîteya siyasî, ku pir caran ji Naziyên berê pêk dihat, diyar dibû. Rexneya Dibistana Frankfurtê ya li ser otorîterîzmê û dîroka wan a dij-Nazî li vir deng veda.

Her çend tevgerên xwendekaran ji Dibistana Frankfurtê bandor bûn jî, wan pir caran ev ramanan bi awayekî bijartî wergirtin û radîkalîze kirin, carinan wan ber bi rêyên ku ji hêla rewşenbîrên eslî ve bi tevahî nehatibûn pejirandin ve dibirin (mînak, ber bi çalakiya rasterasttir an şêweyên rêxistinî yên Lenînîst). Xwendekaran di Marcuse de “rêberek” (guru) dîtin û ramanên wî rexneyên wan xurt kirin. Lêbelê, daxwaza xwendekaran a ji bo praksîsa yekser û çareseriyên rêxistinî carinan bi nêzîkatiyên teorîktir û hişyartir ên kesayetiyên wekî Adorno re li hev nedikir. Mînak, Krahl hewl da ku ji rexneya Horkheimer teoriyeke rêxistinî pêş bixe. Ev yek têkiliyek dînamîk nîşan dide ku tê de teorî ne tenê bi pasîfî hatin wergirtin lê bi awayekî çalak ji nû ve hatin şîrovekirin û ji bo têkoşînên siyasî yên konkret hatin bikaranîn, ku carinan rê li ber pêşketinên teorîk ên nû an tengezariyan vedikir.

3.2. Bersivên Cuda yên Rewşenbîrên Dibistana Frankfurtê: Adorno, Habermas û Marcuse li ser Aktîvîzma Xwendekaran

Herbert Marcuse: Bi awayekî eşkere piştgirî da têkoşînên spontan û dij-otorîter û wan teşwîq kir. Wî tevgera xwendekaran wekî katalîzatorek potansiyel a guhertinê didît , her çend bi serê xwe ne şoreşger be jî. Ew amade bû ku hin kêmasiyên tevgerê paşguh bike, û wan wekî beşek ji lêgerîna şêweyên rêxistinî yên têkder didît. Wî bawer dikir ku dagirkirina avahiyên zanîngehê û têkdana dersan dikarin bibin şêweyên rewa yên protestoyê.

Theodor W. Adorno: Têkiliyeke wî ya aloztir bi tevgera xwendekaran re hebû. Ew rasterast bû hedefa hêrsa xwendekaran, dersên wî hatin têkdan û enstîtu hat dagirkirin. Wî gazî polîsan kir da ku dagirkeran derxînin, ku ev tevgereke gengeşî bû. Her çend ew bi hin armancên xwendekaran re sempatîk bû jî, wî baskê “çalakvan” (actionistic) şermezar kir, û ditirsiya ku taktîkên wan bi faşîzmê re li hev bicivin û rê li ber “praksîsma hovane” (brutal practicism) vekin. Wî tekezî li ser ne-nasnameya teorî û pratîkê dikir.

Max Horkheimer: Mîna Adorno, Horkheimer (û Pollock) piştî şer enstîtuyê li Almanyayê ji nû ve ava kirin. “Teoriya komployê” (racket theory) ya wî ya paşê û gengeşiya Adorno ya bi xwendekaran re li ser bingeha yekparebûna çîna karker bi kapîtalîzmê re hevpar bûn. Her çend di destpêkê de bala wî li ser analîza Marksîst bû jî, ew û Adorno di Diyalektîka Ronahiyê de berê xwe dan rexneyeke berfirehtir a şaristaniya Rojava. Xebata wî ya berê ya li ser “Teoriya Kevneşopî û Teoriya Rexneyî” bingeha nêzîkatiya dibistanê danîbû. Parçeyên lêkolînê pêşniyar dikin ku Horkheimer di dawiya kariyera xwe de li ser praksîsa şoreşgerî bêhêvîtir bû.

Jürgen Habermas: Teorîsyenekî “nifşê duyem” bû. Her çend bi giştî bi meylên demokratîk ên radîkal ên protestoyên dawiya salên 1960î re sempatîk bû jî, “sebra wî hindik bû” ji bo meylên neo-Marksîst ên di nav Çepa Nû de. Wî nêzîkatiya Rudi Dutschke wekî çalakî ji bo çalakiyê rexne kir û ew bi “Faşîzma Çep” (Linksfaschismus) tawanbar kir , tawanbariyek ku paşê qebûl kir ku bertekeke zêde bû. Habermas bala xwe da ser aqilê ragihandinê û qada giştî.

Dibistana Frankfurtê û Lenînîzm: Dibistanê bi giştî Lenînîzm red dikir, û ew wekî doktrîneke nayê qebûlkirin û mêldarê encamên dijberî Marksîzmê didît. Lêbelê, tevgera ciwanan, ku bi pirsgirêkên rêxistinî re rû bi rû mabû, ber bi Lenînîzmê ve diçû. Georg Lukács wekî pirek dihat dîtin, ku şîroveyeke Hegelî ya Marx pêşkêş dikir ku bingeheke teorîk ji bo derbasbûna ber bi Lenînîzmê ve peyda dikir, û ev yek di salên ’68-’69an de rê li ber gengeşiyên dijwar ên li ser Lukács vekir. Kêmasiya teoriyeke siyasî ya konkret a Dibistana Frankfurtê bû sedem ku rola wan a rasterast di rêgeha siyasî ya tevgerê de sînordar be.

Reaksiyonên cuda yên rewşenbîrên Dibistana Frankfurtê li hemberî aktîvîzma xwendekaran tengezariyeke bingehîn di nav Teoriya Rexneyî de derbarê têkiliya di navbera teorî û praksîsê de nîşan dide. Ev yek bi cudahiyên nifşan û serpêhatiyên rasterast, pir caran pevçûnî, yên kesayetiyên wekî Adorno li hemberî helwesta dûrtir û piştgirtir a Marcuse (ku li DYA’yê bû) girantir bû. Marcuse, li DYA’yê û wekî “rêberê” Çepa Nû , bi awayekî eşkeretir piştgirî da çalakiya radîkal. Adorno, li Frankfurtê û rasterast di bin hedefê de , li hemberî “çalakvaniyê” (actionism) hişyartir û rexnegirtir bû, û ji encamên wê yên potansiyel ên neyînî ditirsiya. Habermas, ku ciwantir bû û rêya xwe ya teorîk ava dikir , li bingeheke teorîk a cuda ji bo rexne û demokrasiyê digeriya. Ev cudabûn nîşan dide ku “Teoriya Rexneyî” di encamên xwe yên siyasî yên pratîkî de ne yekgirtî bû, û bikaranîna wê ji hêla nifşek nû ya aktîvîstan ve rê li ber şikestinên navxweyî û ji nû ve nirxandinan vekir. Dij-Lenînîzma Dibistanê têkiliya wê bi beşên tevgera xwendekaran re, yên ku li rêyên şoreşgerî yên birêxistintir digeriyan, aloztir kir.

Tablo 1: Helwestên Berawirdî yên Rewşenbîrên Sereke yên Dibistana Frankfurtê li ser Tevgerên Xwendekaran ên Salên 1960î/70î

Rewşenbîr	Helwest/Argumanên Sereke li ser Tevgerên Xwendekaran	Têkilî/Bûyerên Taybet
Theodor W. Adorno	Bi hin armancên xwendekaran re sempatîk bû, lê “baskê çalakvan” şermezar kir; ji taktîkên wan ditirsiya ku bi faşîzmê re li hev bicivin; tekezî li ser ne-nasnameya teorî û pratîkê dikir.	Dersên wî hatin têkdan, enstîtu hat dagirkirin; gazî polîsan kir.
Max Horkheimer	Mîna Adorno, li ser yekparebûna çîna karker bi kapîtalîzmê re rawestiya; paşê di derbarê praksîsa şoreşgerî de bêhêvîtir bû.	Enstîtuyê li Almanyayê ji nû ve ava kir; Diyalektîka Ronahiyê bi Adorno re nivîsand.
Herbert Marcuse	Bi eşkereyî piştgirî da têkoşînên spontan û dij-otorîter; tevgera xwendekaran wekî katalîzatorek potansiyel didît; amade bû ku hin kêmasiyan paşguh bike.	Wekî “rêberê” Çepa Nû dihat dîtin; li DYA’yê bû û piştgirî da protestoyan.
Jürgen Habermas	Bi giştî bi meylên demokratîk ên radîkal re sempatîk bû, lê sebra wî hindik bû ji bo meylên neo-Marksîst; Dutschke bi “Faşîzma Çep” tawanbar kir (paşê poşman bû).	Rêya xwe ya teorîk ber bi aqilê ragihandinê ve bir.

Ev tablo bi kurtasî nêrînên cihêreng û pir caran dijber ên di nav Dibistana Frankfurtê de li hemberî tevgerên ku teoriyên wan îlham dabûn wan, pêşkêş dike. Ew gengeşiyên navxweyî û aloziyan ronî dike, û nahêle ku têkiliya Dibistanê bi aktîvîzma salên 1960î/70î re bi awayekî yekgirtî were teswîrkirin. Ev ji bo gotareke akademîk a ku armanca wê kûrahî û rastbûn e, girîng e. Bi nîşandana nakokiyên navxweyî yên di nav Dibistana Frankfurtê de bi xwe derbarê tevgerên xwendekaran, qatekî din ê aloziyê li analîzê zêde dibe. Ev nîşan dide ku “xetereya” ku ji hêla derve ve dihat dîtin, di heman demê de mijara gengeşiyeke navxweyî ya dijwar bû derbarê xuyaBûn û encamên wê yên potansiyel. Ev tablo rasterast vê yekê bi berawirdkirina nêrînên wan çareser dike, û analîzê xurttir dike.

4. Çêkirina Xetereyê: Binavkirina Ramanên Dibistana Frankfurtê wekî ‘Têkder’ û ‘Dij-Otorîter’

4.1. Naskirina Hêmanên ‘Wêranker’: Rexneyên li ser Malbat, Perwerdehî, Otorîte û Pergala Civakî

Ramanên Dibistana Frankfurtê wekî piştgirîdayîna “şoreşeke çandî ya veguherîner” dihatin dîtin ku saziyên wekî malbat, perwerdehî, medya û çanda populer dikirin hedef.

Malbat: Baweriyeke navendî ya ku ji wan re dihat îsnadkirin, pêwîstiya hilweşandina struktura malbata kevneşopî (baviksalarî) bû. Têkdana otorîteya dêûbavan wekî rêyek ji bo ku nifşên paşerojê ji “guhertina civakî” re vekirîtir bibin dihat dîtin. Tê îdiakirin ku wan êrîşî rolên taybet ên bav û dayikan kiriye.
Perwerdehî: Bi têkdana otorîteya dibistan û mamosteyan dihatin tawanbarkirin. Hevkariya Bertrand Russell di çarçoveya bikaranîna perwerdehiyê ji bo manîpulasyona psîkolojîk a girseyî de hatibû destnîşankirin. Bandora Marcuse û Adorno li zanîngehan bi rîtuelên “Siyasî Rast” (Politically Correct) ên li ser aqil re hatibû girêdan.
Otorîte & Pergala Civakî: Teoriyên wan bi xweber dij-otorîter bûn. Wan rexne li “civaka birêvebirî” (administered society) û “aliyê totalîzer ê pergala civakî” dikir. Stratejiyên ku ji wan re dihatin îsnadkirin ev bûn: afirandina tawanên nijadperestiyê ji bo teşwîqkirina dubendiyê, piştgirîdayîna guhertina domdar ji bo afirandina tevliheviyê, pêşxistina koçberiya mezin ji bo lawazkirina nasnameya neteweyî, teşwîqkirina vexwarina zêde, têkdana bandora olî, û piştgirîdayîna pergaleke qanûnî ya nebawer.
Aqil & Ronahî: Rexneya wan a li ser aqilê Ronahiyê wekî amûranî û potansiyel totalîter bi xwe veqetandineke radîkal bû ku dikaribû wekî têkdana bingehên ramana Rojava were dîtin. Wan arguman dikir ku mirov ji mîtê derbasî ramana zanistî bûne, lê ev “ronahî” bi xwe dişibiya mîtê.

Rexneya Dibistana Frankfurtê berfireh bû, ne tenê strukturên aborî lê di heman demê de bingehên çandî, psîkolojîk û epistemolojîk ên civakê jî dikir hedef. Ev dijberiya giştî ya li dijî rewşa heyî, ku tu aliyekî jiyanê ji çavdêriya rexneyî bêpar nehişt, dibe ku sedemeke sereke ya tundiya binavkirinên ‘têkder’ û ‘wêranker’ bû. Wan rexne li kapîtalîzmê , çandê , malbatê , perwerdehiyê , û aqil bi xwe dikir. Ev rexneya pir-enî tê wê wateyê ku gelek navendên hêzê yên cuda û baweriyên hêja xwe di bin tehdîtê de hîs kirin. Binavkirina ‘wêranker’ ne tenê li ser aliyekî bû lê êrîşa li ser tevahiya tevna civakî ya ku dihat hîskirin bû.

4.2. Mekanîzmayên Şeytanîkirinê

4.2.1. Tawanbariyên Obskurantîzm, Elîtîzm û Bêberpirsiyariya Siyasî

Rexnegiran ew bi obskurantîzm û elîtîzma çandî tawanbar dikirin, û behsa nivîsarên akademîk ên tevlihev û tercîha Adorno ya ji bo şêweyên hunera elît dikirin. Dibistana Frankfurtê bi xwe jî kesayetiyên wekî Heidegger bi obskurantîzmê rexne dikir. Ew bi bêberpirsiyariya siyasî an “dij-aktîvîzmê” dihatin tawanbarkirin , bi taybetî Adorno ji ber ku gazî polîsan kiribû li dijî xwendekaran û ji ber giringiya ku dida teoriyê li ser praksîsê.

Zimanê teorîk ê tevlihev û pir caran tîr ê Dibistana Frankfurtê, her çend ji bo rexneyeke hûrgilî hatibe armanckirin jî, bêhemdî ji bo tawanbariyên obskurantîzm û elîtîzmê cebilxane peyda kir, û ramanên wan kêmtir gihîştbar kir û ji hêla dijberan ve hêsantir kir ku werin şaş şîrovekirin an redkirin. Xebatên wan wekî “nivîsarên akademîk ên tevlihev” tên binavkirin. Her çend ev tevlihevî armanc dikir ku aloziyên serdestiya civakî bigire jî, ew di heman demê de astengek ji bo têgihiştina gelêrî çêdikir. Ev asteng dikaribû ji hêla rexnegiran ve were bikaranîn da ku teoriyan wekî negirêdayî, bi qestî nezelal , an qada elîteke ji rastiyê dûr binav bikin, û bi vî rengî potansiyela wan a rexneyî di gotara giştî de têk bibin.

4.2.2. Teoriya Komployê ya “Marksîzma Çandî”: Kok, Belavbûn û Fonksiyon

“Marksîzma Çandî” teoriyeke komployê ya rastgir a tund a antîsemîtîk e ku Marksîzma Rojava (bi taybetî Dibistana Frankfurtê) bi awayekî şaş wekî berpirsiyarê tevgerên pêşverû yên modern, siyaseta nasnameyê, û rastbûna siyasî (political correctness) nîşan dide, û armanca wê têkdana civaka Rojava û nirxên Xiristiyanî ye. Kokên wê vedigerin gotara Michael Minnicino ya sala 1992an (di bin bandora tevgera LaRouche de) û paşê ji hêla kesayetiyên wekî William Lind û Paul Weyrich ve hat populer kirin. Teorî bi derewîn îdia dike ku Dibistana Frankfurtê planeke bi qestî hebû ji bo hilweşandina çanda Rojava bi rêya: pêşxistina pesîmîzma çandî, êrîşkirina li ser malbata kevneşopî, pêşxistina azadiya zayendî, bikaranîna medyaya girseyî ji bo şûştina mêjiyan, û xurtkirina siyaseta nasnameyê. Ew bandora Dibistana Frankfurtê zêde dike û xebat û niyetên wan ên zanistî yên rastîn şaş şîrove dike. Mînak, Horkheimer endamên dibistanê ji aktîvîzma siyasî li DYA’yê qedexe kiribû. Aliyê antîsemîtîk pir caran paşxaneya Cihû ya gelek endamên Dibistana Frankfurtê bi komploya îdiakirî re girê dide.

Teoriya komployê ya “Marksîzma Çandî” wekî vegotineke hêsan a sûcdarkirinê dixebite ku guhertinên civakî yên tevlihev (mînak, guhertinên di normên çandî de, serhildana siyaseta nasnameyê) bi makînasyonên bi qestî yên komeke piçûk a rewşenbîran ve girê dide. Ev yek ji analîzkirina faktorên civakî-dîrokî yên rastîn ên van guhertinan dûr dikeve. Teorî Dibistana Frankfurtê bi “tevgerên pêşverû yên modern, siyaseta nasnameyê, û rastbûna siyasî” ve girê dide. Ev diyardeyên civakî yên rastîn û tevlihev in ku kokên wan cihêreng in. Bi îsnadkirina wan ji “komployeke plankirî” ya Dibistana Frankfurtê re, teorî dijminekî hêsan peyda dike û ji mijûlbûna bi mijarên bingehîn an jî bi ajansa tevgerên civakî yên cihêreng bi xwe dûr dikeve. Ev yek Dibistana Frankfurtê dike hedefeke guncaw ji bo fikarên li ser guhertina çandî.

4.3. Polemîkên Giştî û Şermezarkirinên Siyasî: Dibistana Frankfurtê di bin Agir de

Marcuse, bi taybetî, rastî êrîşên dijwar ên giştî û siyasî hat. Ew ji hêla Papa Paul VI, Pravda, û rejîma apartheidê ya Afrîkaya Başûr ve hat şermezarkirin. Her weha ew bi derewîn ji hêla hin komên çepgir ên radîkal ve bi ajanê CIA’yê بودنê hat tawanbarkirin. Êrîşên kevneperest li DYA’yê di medya û akademiyê de Marcuse û Dibistana Frankfurtê wekî bandorên biyanî yên xeternak ên ku nirx û saziyên Amerîkî têk didin, nîşan dan. Ramanên Dibistana Frankfurtê pir caran di medyayê de wekî berpirsiyarê nexweşiyên civakî, serhildana ciwanan, û hilweşîna nirxên kevneşopî dihatin nîşandan. Heta di nav akademiyê de jî, xebatên wan bûn mijara gengeşî û rexneyên dijwar.

Binavkirina ramanên Dibistana Frankfurtê wekî ‘xeternak’ ne nirxandineke akademîk a bêalî bû, lê tevgereke pir siyasî bû. Ew ji bo bêqîmetkirina rexneyên wan û komkirina dijberiyê li dijî tevgerên civakî yên ku wan bandor lê kiribûn, xizmet dikir, û şerên îdeolojîk ên berfirehtir ên serdema Şerê Sar û fikarên li ser guhertina civakî nîşan dida. Şermezarkirin ji spektrûmên siyasî yên cihêreng dihatin: Papa (otorîteya olî), Pravda (komunîzma Sovyetê), rejîma apartheidê (otorîterîzma nijadperest), û kevneperestên Rojava. Ev dijberiya berfireh nîşan dide ku rexneya Dibistana Frankfurtê gef li şêweyên cihêreng ên hêza sazkirî dixwar. Tawanbariyên li dijî Marcuse û çarçovekirina ramanên wan wekî gemarên biyanî mînakên eşkere yên taktîkên bêqîmetkirina siyasî ne.

Tablo 2: Tawanbarî û Rexneyên ku Rê li ber Binavkirina ‘Xeternak’ Vekirin

Qada Rexneya Dibistana Frankfurtê	Cewherê Tawanbariya ‘Wêranker’/’Dij-Otorîter’	Rexnegir/Çavkaniyên Binavkirinê yên Sereke
Malbat	Têkdana struktura malbata kevneşopî, têkdana otorîteya dêûbavan, êrîşkirina li ser rolên zayendî.	Teoriya komployê ya “Marksîzma Çandî”, rexnegirên kevneperest.
Perwerdehî	Têkdana otorîteya dibistan û mamosteyan, bikaranîna perwerdehiyê ji bo manîpulasyona psîkolojîk, pêşxistina “Siyasî Rastbûnê”.	Teoriya komployê ya “Marksîzma Çandî”, Bertrand Russell (wekî hevkar hat binavkirin), rexnegirên akademîk.
Pîşesaziya Çandê/Çanda Girsewî	Standardîzekirina ramanê, pasîfkirina girseyan, afirandina hişmendiya derewîn, kontrolkirina mêjiyan.	Rexnegirên kevneperest, teorîsyenên dibistanê bi xwe (wekî rexne li civakê).
Aqil/Ronahî	Rexnekirina aqil wekî amûranî û totalîter, têkdana bingehên ramana Rojava.	Rexnegirên ku Ronahiyê diparêzin, kesên ku vê rexneyê wekî nîhîlîst dibînin.
Otorîte/Pergala Civakî	Dij-otorîterbûna xwezayî, rexnekirina “civaka birêvebirî”, piştgirîdayîna guhertina radîkal, afirandina dubendî û tevliheviyê.	Hêzên siyasî yên sazkirî, rexnegirên kevneperest, medya.

Ev tablo bi awayekî sîstematîk rêyên cihêreng ên ku ramanên Dibistana Frankfurtê wekî ‘xeternak’ dihatin binavkirin, birêxistin dike. Ew alîkariyê dide kategorîzekirina êrîşan û naskirina fikarên civakî yên taybet ên ku van êrîşan jê sûd werdigirtin. Ev ji bo têgihiştina mekanîzmayên binavkirinê û ka çawa komek xebatên rewşenbîrî dikare wekî gef were avakirin, girîng e. Ev tablo rasterast bersiva pirsê dide ka çawa berhemên wan wekî ‘wêranker’, ‘dij-otorîter’, û ‘têkderê pergala civakî’ hatine dîtin, bi şikandina tawanbariyan li gorî mijar û çavkaniyê. Ew ê cewherê pirreng ê bertekê û xalên taybet ên gengeşiyê yên ku rê li ber binavkirina ‘xeternak’ vekirine, bi zelalî nîşan bide.

5. Dengvedanên Zordariyê: Paralelên Dîrokî di Tepeserkirina Ramanên ‘Xeternak’ de

5.1. Nêrînên Berawirdî: Sokrates, Spinoza û Rewşenbîrên Ronahiyê

Sokrates: Bi gendelkirina ciwanan û bêbaweriyê dihat tawanbarkirin, darizandin û mirina wî ji hêla hinekan ve (mînak, Leo Strauss) wekî jidayikbûna felsefeya siyasî û mînakeke sereke ya fîlozofê ku ji ber ramanên xeternak hatiye çewisandin, tê dîtin. Strauss destnîşan kir ku yek ji xetereyên siyasî yên nivîsandinê ew e ku xwendekar ramanên xeternak pir bi hêsanî qebûl dikin, wekî di darizandina Sokrates de.

Spinoza: Wekî “heretîkekî xeternak” dihat şermezarkirin ji ber ku ola wehîkirî têk dibir û piştgirî dida ramana azad û îfadeyê. Traktata Teolojîk-Siyasî ya wî wekî “pirtûkeke ku li dojehê hatiye çêkirin” hat binavkirin.

Rewşenbîrên Ronahiyê: Pir caran rastî sansur û çewisandinê dihatin ji ber ku dijberî otorîteyên olî û siyasî yên sazkirî derdiketin. Rexneya Edmund Burke ya li ser aqilê Ronahiyê ku rê li ber terorê vedike nîşan dide ka Ronahî bi xwe çawa dikaribû ji hêla hevdemên xwe ve wekî xeternak were dîtin.

Têgeha “nivîsandina esoterîk” a Leo Strauss: Strauss pêşniyar kir ku fîlozofan di dîrokê de bi awayekî esoterîk nivîsandine da ku ji çewisandina ji hêla otorîteyên siyasî an olî ve dûr bikevin, û wateyên rastîn ji aqilê “asayî” veşartine. Ev yek dîrokeke dirêj a fîlozofên ku di hawîrdorên dijminane de rê digerin, pêşniyar dike.

Çewisandin an binavkirina Dibistana Frankfurtê ne bûyereke dîrokî ya îzolekirî ye, lê beşek ji qalibekî dubarekirî ye ku tê de ramanên rexneyî û dijber bi tepeserkirin an şeytanîkirinê ji hêla hêzên sazkirî ve tên pêşwazîkirin. Tawanbariyên taybet diguherin, lê dînamîka bingehîn a hêza ku bi muxalefetê re rû bi rû dimîne, wekî xwe dimîne. Sokrates , Spinoza , û rewşenbîrên Ronahiyê hemî ji ber ramanên ku ji bo pergala serdest wekî gef dihatin dîtin, rastî bertekan hatin. Dibistana Frankfurtê, bi rexneya xwe ya li ser civaka modern û serpêhatiya xwe ya sirgûniyê , di nav vê rêza muxalefeta rewşenbîrî ya ku rastî dijminatiya dewlet/civakê tê, cih digire. Mekanîzmayên binavkirinê (heretîkî, gendelkirina ciwanan, têkderî) dibe ku di şiklê xwe de cuda bin lê fonksiyoneke wekhev a bêbandorkirina gefên hîskirî pêk tînin.

5.2. Serpêhatiya Sirgûniyê ya Dibistana Frankfurtê û Bandora wê li ser Ramana Wan

Serhildana Nazîzmê, ku endamên bi piranî Cihû neçarî sirgûniyê kir, serpêhatiyeke rasterast a çewisandinê bû ji ber ramanên wan (Marksîst, rexneyî) û nasnameya wan. Vê serpêhatiyê bi kûrahî teoriyên wan ên li ser otorîterîzm, faşîzm, antîsemîtîzm, propaganda, û pîşesaziya çandê teşe da. Xebata wan Kesayetiya Otorîter rasterast ji hewldana têgihiştina bingehên psîkolojîk ên faşîzm û antîsemîtîzmê derketibû. Rexneya wan a li ser “aqilê amûranî” di Diyalektîka Ronahiyê de dikare wekî hewldanek ji bo têgihiştina ka Ewropaya ku qaşo ronahî bûye çawa dikaribû bikeve nav barbarîzmê were xwendin.

Serpêhatiya rasterast a çewisandinê ya Dibistana Frankfurtê di bin Nazîzmê de ne tenê hûrgiliyeke biyografîk bû lê hêmaneke avaker a pêşketina wan a teorîk bû. Ew referanseke cîhana rastîn a tund ji bo rexneyên wan ên razber ên li ser hêz, serdestî, û îdeolojiyê peyda kir, û lezgînî û kûrahiyê da analîzên wan. Ew “radîkalên çepgir û Cihû” bûn , û rastî “çewisandineke girîng” hatin. Vê sirgûniya bi zorê ew ber bi analîzkirina hêzên ku ew çewisandibûn ve bir: faşîzm, otorîterîzm, antîsemîtîzm. Ji ber vê yekê, teoriyên wan ne tenê temrînên akademîk in lê hewldanên ji bo têgihiştin û rexnekirina mekanîzmayên zordariya ku wan bi xwe jiyabûn. Vê serpêhatiya jiyînkirî dibe ku bala wan a li ser “patolojiyên civakê” xurtir kiribe.

6. Siya Domdar: Encamên Binavkirina ‘Xeternak’ ji bo Teoriya Rexneyî

6.1. Bandora li ser Pêşketina Teorîk û Tevlêbûna Giştî ya Dibistana Frankfurtê û Paşverûyên Wê

Gengeşiyên salên 1960î û 70î, tevî pevçûnên Adorno bi xwendekaran re û rêya cuda ya Habermas, rê li ber guhertin û rêgehên nû di nav Teoriya Rexneyî de vekir. Mînak, Habermas berê xwe da çalakiya ragihandinê, beşek ji bo dîtina bingeheke normatîf a xurttir ji bo rexneyê û ji bo dûrketina ji pesîmîzma hîskirî an cewhera “ne-siyasî” ya xebatên berê yên Dibistana Frankfurtê. Teoriya komployê ya “Marksîzma Çandî” bandora xwe li ser têgihiştina giştî û gotara akademîk didomîne, û pir caran dibe sedema şaş şîrovekirin û pêşwazîkirinên dijminane yên Teoriya Rexneyî û qadên pêwendîdar. Ev dikare bandorek sarincokî li ser zanyarên ku di van kevneşopiyan de dixebitin biafirîne. Binavkirin dibe ku hin aliyên Teoriya Rexneyî ber bi qadên akademîk ên pisportir ve kişandibe, tevlêbûna wê ya giştî ya berfirehtir kêm kiribe an jî rê li ber şêweyên hişyartir ên destwerdana giştî vekiribe.

Bandora Dibistana Frankfurtê ya li ser tevgerên civakî û ramana rexneyî bi xwe bû sedema tundiya bertek û binavkirina ‘xeternak’. Vê yekê dînamîkek afirand ku tê de ramanên wan di heman demê de hem bi hêz bûn û hem jî dihatin şeytanîkirin, û ev yek pêşveçûn û pêşwazîkirina wan a paşê teşe da. Ramanên wan “xeyala xwendekar û rewşenbîran girt” û bûn “hêmaneke sereke di avabûna… Çepa Nû de”. Vê bandorê bertekên tund ji hêla kesên ku rewşa heyî diparastin ve provoke kir. Teoriya komployê ya “Marksîzma Çandî” ya paşê pejirandineke rasterast, her çend şaş be jî, ya bandora wan a hîskirî ye. Ev pêşniyar dike ku her ku ramanên rexneyî bandorkertir dibin, ew qas zêdetir îhtîmal heye ku ji hêla kesên ku ew rexne dikin ve wekî ‘xeternak’ werin binavkirin.

6.2. Bandora Sarincokî û Berxwedêriya Ramana Rexneyî

Têkildarkirina Teoriya Rexneyî bi ‘têkderiyê’ re dikare rê li ber xwe-sansurkirinê an jî dudiliyê veke ji bo mijûlbûna bi encamên wê yên radîkaltir di qadên akademîk û giştî de. Lêbelê, Teoriya Rexneyî berxwedêriyê nîşan daye, bi rêya nifşên nû yên rewşenbîran ku mijarên civakî yên hevdem çareser dikin, xwe adapte kiriye û pêş ketiye. Girîngiya domdar a rexneyên wan ên li ser hêz, îdeolojî, û kontrola civakî pêşniyar dike ku hewldanên ji bo bêbandorkirina daîmî ya ‘ramanên xeternak’ pir caran bêserkeftî ne.

Her çend armanca wê tepeserkirin be jî, binavkirina ‘xeternak’ û rexneyên ku ew dihewîne dikarin bêhemdî teoriyên rexneyî ber bi safîkirina argumanên xwe, çareserkirina qelsiyan, û cihêrengkirina nêzîkatiyên xwe ve bibin da ku têkildar û berxwedêr bimînin. Xebata Habermas dikare wekî bersivek ji rexneyên li ser ramana berê ya Dibistana Frankfurtê were dîtin. Derketina şaxên nû yên teoriya rexneyî (femînîst, postkolonyal, teoriya rexneyî ya nijadî) berfirehbûn û adaptasyoneke projeya rexneyî nîşan dide. Tevlêbûna zanistî ya domdar a bi Dibistana Frankfurtê re, heta li hemberî teoriyên komployê yên domdar , pêvajoyeke domdar a ji nû ve nirxandin û bikaranînê nîşan dide, ku pêşniyar dike ku tevlêbûna rexneyî, heta ya dijminane jî, dikare pêşketina rewşenbîrî ya bêtir teşwîq bike.

6.3. Encamên ji bo Azadiya Akademîk û Belavbûna Ramanên Muxalif

Mînaka Dibistana Frankfurtê dijwariyên li pêşiya azadiya akademîk dema ku xebatên zanistî wekî gefeke siyasî tên dîtin, nîşan dide. Mekanîzmayên binavkirinê (mînak, şaş şîrovekirina medyayê, şermezarkirina siyasî, teoriyên komployê) dikarin bi awayekî girîng astengiyê li ber belavbûna azad û gengeşiya adilane ya ramanên muxalif derxînin. Ev yek girîngiya parastina qadên rewşenbîrî yên ku lêpirsîna rexneyî dikare bê tirs ji tolhildanê an şaş şîrovekirinê pêk were, tekez dike.

Dîroka Dibistana Frankfurtê, bi taybetî têkiliyên wê bi tevgerên xwendekaran re û hedefgirtina wê ji hêla rexnegirên derve ve, zanîngehê ne tenê wekî cîhekî hilberîna zanînê, lê wekî qadeke gengeşiyê nîşan dide ku tê de meşrûiyet û xetereya ramanan bi domdarî têne muzakerekirin û li ser wan şer tê kirin. Dibistana Frankfurtê bi zanîngehê ve girêdayî bû. Tevgerên xwendekaran bi giranî bandor li zanîngehan kirin. Pevçûnên Adorno di çarçoveya zanîngehê de qewimîn. Teoriya “Marksîzma Çandî” pir caran akademiyê wekî hêlîna ramanên têkder hedef digire. Ev nîşan dide ku zanîngeh di hilberîn û hewldanên tepeserkirina ramana rexneyî ya potansiyel ‘xeternak’ de navendî ne.

7. Encam: Mîrateya Dibistana Frankfurtê û Girêdana wê bi Lêpirsîna Rewşenbîrî ya Kurdî

7.1. Sentezkirina Dînamîkên Binavkirina Ramanên Rexneyî wekî ‘Xeternak’

Rexneya radîkal a Dibistana Frankfurtê ya li ser strukturên civakî, hêz û îdeolojiyê, bêguman rê li ber wê yekê vekir ku ji hêla kesên ku bi rewşa heyî ve girêdayî bûn ve wekî ‘xeternak’ werin binavkirin. Pêvajoya binavkirinê şaş şîrovekirin, zêdekirin, şermezarkirina siyasî, û belavkirina teoriyên komployê dihewand, ku pir caran ji fikarên li ser guhertina civakî û dijberiyên li dijî otorîteyê dihatin xwarin.

7.2. Girîngiya Domdar a Dibistana Frankfurtê ji bo Têgihiştina Hêz, Îdeolojî û Berxwedanê

Tevî gengeşiyan (an jî dibe ku ji ber wan), têgehên bingehîn ên Dibistana Frankfurtê (rexneya aqilê amûranî, pîşesaziya çandê, otorîterîzm, diyalektîka teorî-praksîsê) ji bo analîzkirina civaka hevdem amûrên jiyanî dimînin. Xebatên wan li seranserê cîhanê di dîsîplînên cihêreng û tevgerên civakî de ramana rexneyî teşwîq dikin.

7.3. Bikaranîn û Dengvedanên Potansiyel ên Teoriya Rexneyî di nav Analîza Civakî-Siyasî û Çandî ya Kurdî de

Her çend di parçeyên lêkolînê de behsa rasterast a tevlêbûna Kurdan bi Dibistana Frankfurtê re kêm be jî (piranî wergerên Tirkî ne ), mijarên ku Dibistana Frankfurtê lêkolîn kirine – rexneya otorîteyê, hêza dewletê, serdestiya çandî, kontrola civakî, îdeolojî, têkoşîna ji bo azadiyê, rola rewşenbîran, û tepeserkirina dengên muxalif – ji bo dîroka rewşenbîrî û siyasî ya Kurd û kêşeyên hevdem girîngiyeke kûr heye.

Zanyarên Kurd dikarin Teoriya Rexneyî ji bo van armancan bi kar bînin:

Analîzkirina serpêhatiyên dîrokî û domdar ên zordariya dewletê, asîmîlasyona çandî, û înkarkirina mafan.
Rexnekirina vegotin û îdeolojiyên serdest ên ku bandorê li civaka Kurd dikin.
Lêkolînkirina rola medya û hilberîna çandî di teşedana nasnameya Kurd û hişmendiya siyasî de.
Vekolîna dînamîkên hêza navxweyî û tebeqebûna civakî di nav civaka Kurd de.
Refleksiyona li ser têkiliya teorî-praksîsê di tevgerên azadîxwaz û hewldanên rewşenbîrî yên Kurd de.
Têgihiştina ka çawa deng û ramanên rexneyî yên Kurd dibe ku ji hêla aktorên dewletî û ne-dewletî yên cihêreng ve wekî ‘xeternak’ an ‘têkder’ hatine (an tên) binavkirin. (Çavkaniyên wekî çarçoveyê ji bo kevneşopiyên rewşenbîrî yên Kurd û xebatên akademîk ên modern peyda dikin, ku dikarin bibin qadên ji bo bikaranîneke wisa).
Serpêhatiya sirgûniyê ya Dibistana Frankfurtê û mijûlbûna wan bi antîsemîtîzmê re dibe ku xalên berawirdî ji bo gengeşîkirina li ser dîasporaya Kurd û serpêhatiyên çewisandinê pêşkêş bike.

Balkişandina Dibistana Frankfurtê li ser serdestî, îdeolojî, û tepeserkirina rastiyê, wê dike amûreke teorîk a pir têkildar ji bo rewşenbîrên Kurd ên ku têkoşînên xwe yên dîrokî û hevdem ji bo nasname, otonomî, û mayîna çandî analîz dikin. Rexneya “zexta totalîter” (totalitarian pressure) û ka çawa strukturên hêzê hewcedarî û hişmendiyê manîpule dikin, bi dîroka Kurdan re, ku tijî serpêhatiyên zordariyê û têkoşînên ji bo xwe-rêveberiyê ye, li hev dike. Tekezkiriya Teoriya Rexneyî ya li ser “özgürleşme” (azadbûn) bi van têkoşînan re deng dide. Analîza ka çawa raman wekî ‘xeternak’ tên binavkirin, rasterast ji bo ka çawa ramana siyasî û îfadeya çandî ya Kurd pir caran hatiye tepeserkirin, derbasdar e. Kovarên wekî Artuklu Kurdology û hewldanên akademîk ên din ên Kurdî platforman peyda dikin ku tê de tevlêbûneke rexneyî ya wisa dikare pêk were, û potansiyel rê li ber zanîneke nû ya “xeternak” (ango, veguherîner û dijberî rewşa heyî) ji perspektîfeke Kurdî veke. Mînak, têgeha “Jineolojî” wekî rexneyeke femînîst a Kurdî ya li ser strukturên hêzê, bi armancên azadîxwaz ên Teoriya Rexneyî re xwedî hevbendiyên bijartî ye. Kiryara bikaranîna teoriyên rexneyî yên bi vî rengî di çarçoveya Kurdî de bi xwe dikare ji hêla rejîmên tepeserker ve wekî ‘xeternak’ were dîtin.

WERGIRTÎ