Sedem, Bandor, Encam û Rewşa Îro

Serpêhatî (Pêşgotin)

Karesata Santrala Nukleerî ya Çernobîlê, ku di 26ê Nîsana 1986an de li Ukrayna ya Sovyetê qewimî, di dîroka mirovahiyê de wekî yek ji rûdanên herî giran ên nukleerî tê tomar kirin. Ev karesat ne tenê ji ber mezinahiya xwe ya yekser û hejmara qurbaniyên destpêkê, lê her weha ji ber bandorên xwe yên demdirêj ên li ser tenduristiya mirovan, jîngehê, û pêkhateyên civakî-aborî û siyasî yên herêmî û gerdûnî, xwedî girîngiyeke kûr û pir-alî ye. Çernobîl bû sembola xetereyên potansiyel ên enerjiya nukleerî û kêmasiyên di çanda ewlehiyê de, û bû sedema guhertinên mezin di pîşesaziya nukleerî ya cîhanê de. Wekî ku di çavkaniyan de tê gotin, ev “karesata herî giran bû ku heta niha di pîşesaziya enerjiya nukleerî de qewimiye” û “karesata herî wêranker di dîroka pîşesaziya nukleerî de”.

Armanca vê makaleya akademîk ew e ku vekolîneke kûr û berfireh li ser Karesata Çernobîlê pêşkêş bike. Ev vekolîn dê li ser bingeha çavkaniyên zanistî yên herî dawî, raporên ajansên navneteweyî yên wekî Ajansa Navneteweyî ya Enerjiya Atomê (IAEA), Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê (WHO), û Komîteya Zanistî ya Neteweyên Yekbûyî ji bo Bandorên Radyasyona Atomî (UNSCEAR), û lêkolînên din ên pêbawer be. Em ê bi hûrgilî li sedemên teknîkî û mirovî yên ku bûne sedema karesatê binêrin. Dûv re, em ê bandorên cihêreng ên karesatê – di nav de bandorên tenduristiyê yên akût û demdirêj, gemarîbûna jîngehê û encamên wê yên ekolojîk, û her weha bandorên civakî-aborî û siyasî – bişkînin. Di dawiyê de, em ê rewşa îroyîn a herêma Çernobîlê, hewldanên ji bo ragirtina demdirêj a materyalên radyoaktîf, û dersên girîng ên ku ji vê karesatê hatine hînbûn, binirxînin. Ev makale hewl dide ku têgihiştineke akademîk û bêalî li ser vê bûyera dîrokî û encamên wê yên pir-alî pêşkêşî xwendevanên Kurd bike.

Beşa 1: Sedemên Karesatê

Karesata Çernobîlê ne encama yek faktorekê bû; belkî, ew ji berhevketa tevlihev a kêmasiyên di sêwirana reaktorê de, zincîreyek ji şaşiyên operasyonel ên krîtîk di dema ceribandineke ewlehiyê ya bi awayekî nebaş hatibû plankirin de, û kêmasiyeke bingehîn di çanda ewlehiyê ya pîşesaziya nukleerî ya Sovyetê de qewimî. Têgihiştina van faktoran ji bo fêmkirina çawaniya pêkhatina karesatê û dersên ku divê jê werin derxistin, girîng e.

1.1. Kêmasiyên Sêwirana Reaktora RBMK-1000

Reaktora ku li Yekîneya 4an a Santrala Nukleerî ya Çernobîlê teqiya, ji cureyê RBMK-1000 bû. Ev reaktor, ku ji aliyê Sovyetê ve hatibû sêwirandin, reaktoreke bi moderatoriya grafîtê û sarkirina bi ava sivik a kelandî bû. Sêwirana wê ya taybet hin kêmasiyên cewherî dihewand ku di bin şert û mercên diyarkirî de dikaribû bibe sedema bêîstîqrariyê.

Taybetmendiya herî krîtîk a reaktorên RBMK, ku rasterast beşdarî karesatê bû, “koefîsiyenta valahiyê ya pozîtîf” (positive void coefficient) bû. Di reaktoreke bi vî rengî de, av wekî sarker û herweha wekî hinekî veguhêzerê notronan kar dike. Zêdebûna hilma avê (ango, “valahî”) di kanalên sotemeniyê de dibe sedem ku kêmtir notron werin veguhastin, û ev yek di reaktorên RBMK de, nemaze di astên hêza kêm de, reaktîvîteya navokê zêde dike. Ev tê vê wateyê ku heke reaktor dest bi germbûnê bike û bêtir av bibe hilm, dê reaksiyona zincîrî ya nukleerî bileztir bibe, ku ev dikare bibe sedema zêdebûneke hêzê ya bêkontrol. Di dema qezayê de li Çernobîl 4, şewata sotemeniyê ya reaktorê, konfigurasyona daran kontrolê, û asta hêzê bûbûn sedem ku koefîsiyenta valahiyê ya pozîtîf ewqas mezin bibe ku li ser hemû bandorên din ên li ser koefîsiyenta hêzê serwer be. Ev taybetmendî ji bo operatoran reaktoreke “bêefû” (unforgiving) diafirand.

Kêmasiyeke din a girîng di sêwirana darikên kontrolê (control rods) yên reaktora RBMK de hebû. Darikên kontrolê ji bo birêkûpêkkirin an rawestandina reaksiyona zincîrî ya nukleerî têne bikar anîn. Lêbelê, darikên kontrolê yên RBMK xwedî “şopînerên” grafîtê bûn li serê xwe. Dema ku darikên kontrolê bi tevahî dihatin kişandin (ji bo zêdekirina hêzê), stûnên avê yên ku notronan dimijandin, bi van şopînerên grafîtê dihatin guhertin. Dema ku darikên kontrolê ji nû ve dihatin daxistin (wekî di dema hewldana rawestandina acîl de), ev şopînerên grafîtê pêşî dikevin navokê. Ji ber ku grafît ji avê kêmtir notronan dimije, ev yek di destpêkê de dibû sedema zêdebûneke demkî ya reaktîvîteyê li binê navokê, berî ku beşa veguhêzer a darikê bi tevahî bikeve hundur û reaktîvîteyê kêm bike. Ev wekî “bandora tîpa pozîtîf” an “scram-a pozîtîf” tê zanîn û di dema qezayê de roleke krîtîk lîst, ji ber ku hewldana ji bo rawestandina reaktorê bi pêlkirina bişkojka AZ-5 bi awayekî paradoksî bû sedema zêdebûneke hêzê ya destpêkê.

Wekî din, berevajî gelek sêwiranên reaktorên Rojavayî, reaktorên RBMK ne xwediyê avahiyeke ragirtinê ya tam (full containment building) bûn ku ji beton û pola yê zexm hatibe çêkirin. Avahiyên ragirtinê ji bo wê yekê têne sêwirandin ku di bûyereke qezayeke mezin de pêşî li belavbûna materyalên radyoaktîf li jîngehê bigirin. Nebûna avahiyeke bi vî rengî ya bihêz li Çernobîlê, piştî teqînan, rê da ku hejmareke mezin ji materyalên radyoaktîf rasterast bikevin atmosferê û li herêmeke berfireh belav bibin.

1.2. Çewtiyên Operasyonel û Binpêkirina Proseduran di Dema Testa Ewlehiyê de

Di şeva 25-26ê Nîsana 1986an de, personelê Yekîneya 4an a Çernobîlê xwe ji bo pêkanîna ceribandineke ewlehiyê amade dikir. Armanca vê ceribandinê ew bû ku were nirxandin ka turbogenerator, piştî qutbûna dabînkirina hêza derve, dikare ji bo demekê têra enerjiya elektrîkê ji bo pompeyên sarkirinê yên sereke peyda bike heta ku jeneratorên dîzelê yên awarte bikevin dewrê û dest bi xebatê bikin. Ev ceribandin berê jî hatibû kirin, lê encamên wê têrker nebûn.

Ji bo pêkanîna vê ceribandinê, operatoran zincîreyek ji kiryarên ku prosedurên ewlehiyê binpê dikirin û reaktor xistin rewşeke pir xeternak û bêîstîqrar, pêk anîn:

• Xebitandina reaktorê di asta hêzê ya pir kêm de: Ceribandin diviyabû di asta hêzê ya 700-1000 Megawatt termal (MWt) de bihata kirin. Lêbelê, ji ber xeletiyeke operator an têkçûneke sîstemê, hêza reaktorê bi awayekî neçaverêkirî daket heta nêzîkî 30 MWt. Operatoran paşê hewl dan ku hêzê bilind bikin û ew li dora 200 MWt îstîqrar kirin. Xebitandina reaktora RBMK di astên hêza ewqas kêm de pir xeternak bû, ji ber ku di van şertan de koefîsiyenta valahiyê ya pozîtîf pir bi bandor dibe û reaktor pir bêîstîqrar dibe.
• Neçalakirina sîstemên ewlehiyê yên otomatîk: Ji bo ku ceribandin neyê qutkirin, operatoran çend sîstemên ewlehiyê yên krîtîk neçalak kirin. Di nav van de Sîstema Sarkirina Navokê ya Awarte (ECCS) hebû, ku ji bo sarkirina navokê di bûyereke windakirina sarkerê de hatibû sêwirandin. Her weha, sîstemên ku diviyabû reaktorê di bin hin şert û mercên xeternak de bixweber rawestînin jî hatibûn neçalak kirin an jî mîhengên wan hatibûn guhertin.
• Binpêkirina Marjîna Reaktîvîteya Xebatê ya Kêmtirîn (ORM): ORM nîşan dide ka çiqas reaktîvîte dikare bi lez were kêmkirin bi daxistina darikên kontrolê. Prosedurên xebitandinê hewce dikirin ku herî kêm معادل 15 darikên kontrolê yên bi tevahî hundurkirî wekî marjîn were hiştin. Lêbelê, ji bo ku hêza reaktorê li 200 MWt were domandin û ji bo telafîkirina jehrîbûna xenonê (ku di astên hêza kêm de reaktîvîteyê kêm dike), operatoran hejmareke zêde ji darikên kontrolê ji navokê kişandin. Di dema destpêkirina ceribandinê de, tê texmîn kirin ku ORM daketibû معادل kêmtir ji 8 darikan. Ev yek kontrolkirina reaktorê pir dijwar kir û ew xiste rewşeke pir xeternak.

Van kiryaran, ku bi kêmasiya têgihiştina operatoran a li ser encamên wan re tevlihev bûn, reaktor anîn ber devê felaketê.

1.3. Kêmbûna Çanda Ewlehiyê di Pîşesaziya Nukleerî ya Sovyetê de

Sedemên Karesata Çernobîlê ji kêmasiyên sêwiranê û şaşiyên operatoran wêdetir diçin; ew di kêmasiyeke kûr û sîstematîk a di “çanda ewlehiyê” de di nav pîşesaziya nukleerî ya Sovyetê de reh vedabûn. Ev yek ji encama rasterast a îzolasyona Şerê Sar û nebûna çandeke ewlehiyê ya pêşketî bû.

• Îzolasyon û Kêmasiya Agahiyê: Pîşesaziya nukleerî ya Sovyetê ji civaka nukleerî ya navneteweyî û ji danûstandina agahiyan li ser pratîkên ewlehiyê yên herî baş û ezmûnên xebitandinê yên welatên din, bi piranî îzole bûbû. Vê îzolasyonê rê li ber wê yekê vekir ku kêmasiyên di sêwiranê de û pratîkên xebitandinê yên ne-ewle berdewam bikin bêyî ku ji hêla nirxandinên derve ve werin berisvandin.
• Pêşanîdana Hilberînê li Ser Ewlehiyê: Di sîstema Sovyetê de, gelek caran zext ji bo pêkanîna armancên hilberînê li ser tedbîrên ewlehiyê dihat pêşanî kirin. Ev zihniyeta sazûmanî dikaribû bibe sedema girtina rîskên nehewce. Gotinên Valery Legasov, ku serokatiya şanda Sovyetê ji bo Civîna Vekolîna Piştî Qezayê ya IAEA kir, kêmasiyên sîstematîk ên ku “ji hêla rêveberiya zanistî û sêwiranan ve li her derê îhmalkarî hebû û tu bal nehat dayîn ser rewşa amûran an jî alavan” radixe ber çavan.
• Kêmasiya Perwerdehî û Hişyariyê: Personelê xebitandinê, tevî ku ji hêla teknîkî ve jêhatî bûn jî, bi têra xwe li ser xetereyên taybet ên reaktora RBMK di bin şert û mercên ne-standard ên wekî yên ceribandina plankirî de nehatibûn perwerde kirin û hişyar kirin. Ew bi tevahî ji taybetmendiyên “bêefû” yên sêwirana reaktorê an jî ji xetereyên xebitandina di hêza kêm de ne haydar bûn.
• Nebûna Ragihandina Kêmasiyên Sêwiranê: Bi awayekî krîtîk, rêxistina xebitandinê ne li ser girîngiya jiyanî ya parastina marjîneke reaktîvîteya xebitandinê ya kêmtirîn, ne jî li ser taybetmendiyên giştî yên reaktîvîteya RBMK ku xebitandina di hêza kêm de pir xeternak dikir, nehatibû agahdar kirin. Operator nizanibûn ku ceribandina ku ew pêk tînin dikare reaktorê bixe rewşeke teqîner. Ev nebûna agahdariyê, ku ji çandeke ewlehiyê ya kêmasî û pêvajoyên ragihandinê yên nebaş di nav pîşesaziya nukleerî ya Sovyetê de derketibû holê, rasterast beşdarî biryar û kiryarên operatoran bû ku ber bi karesatê ve çûn.

Guhertina di ravekirina fermî ya sedemên qezayê de, ku di raporên IAEA de xuya dike, vê yekê baş nîşan dide. Rapora destpêkê, INSAG-1 (1986), ku bi giranî li ser bingeha agahiyên destpêkê yên ji Yekîtiya Sovyetê bû, zêdetir sûcê operatoran didît. Lêbelê, raporta paşîn, INSAG-7 (1992), piştî analîzên kûrtir, giraniyek mezintir da ser kêmasiyên sêwiranê yên reaktorê û kêmasiyên di çanda ewlehiyê de. Ev pêşveçûn di têgihiştinê de pejirandina berpirsiyariyên sîstematîk ên ku ji şaşiyên takekesî wêdetir diçin, nîşan dide.

1.4. Rêzika Bûyeran a ku Ber bi Teqînê ve Çû (Kronolojî)

Pêşveçûna bûyeran di şeva 25-26ê Nîsana 1986an de li Yekîneya 4an a Çernobîlê, zincîreyek ji biryarên xelet, binpêkirinên prosedurî, û taybetmendiyên xeternak ên reaktorê nîşan dide ku bi awayekî trajîk li hev civiyan. Li jêr kronolojiyeke hûrgilî ya bûyerên sereke yên ku rasterast ber bi teqînan ve çûn, bi giranî li ser bingeha raporta berfireh a rêzika bûyeran hatiye amadekirin :

Tablo 1: Kronolojiya Bûyerên Sereke yên ku Ber bi Teqîna Çernobîlê ve Çûn

Dîrok/Demjimêr (25-26 Nîsan 1986)	Bûyer/Kiryar	Asta Hêza Reaktorê (MWt)	Nîşeyên Girîng
25 Nîsan, 01:06	Destpêkirina daxistina plankirî ya hêza reaktorê ji bo rawestandina rûtîn û pêkanîna testê.	Ji 3200 (normal) dest pê dike
25 Nîsan, 03:47	Daxistina hêzê li 1600 MWt tê rawestandin.	1600
25 Nîsan, 14:00	Sîstema Sarkirina Navokê ya Awarte (ECCS) wekî beşek ji prosedura testê tê îzole kirin. Daxistina hêzê ji ber daxwaza kontrolkerê şebekeyê tê taloq kirin.	1600	Neçalakirina ECCS sîstemeke ewlehiyê ya krîtîk ji dewrê derdixe.
25 Nîsan, 23:10	Ji nû ve destpêkirina daxistina hêzê.	Ji 1600 dest pê dike
26 Nîsan, 00:05	Asta hêzê daketiye 720 MWt û kêmkirin berdewam dike.	720
26 Nîsan, 00:28	Bi asta hêzê ya nêzîkî 500 MWt, kontrol ji sîstema herêmî derbasî sîstema birêkûpêkkirina otomatîk dibe. Ji ber xeletiyekê hêz ji nişka ve dadikeve 30 MWt.	~500, paşê ~30	Ev daketina ji nişka ve reaktorê dixe rewşeke pir kêm-hêz û bêîstîqrar.
26 Nîsan, 01:00	Hêza reaktorê derdikeve 200 MWt û îstîqrar dibe. Biryar tê dayîn ku test di vê astê de were kirin.	200	Marjîna Reaktîvîteya Xebatê ya Kêmtirîn (ORM) ya pêwîst (15 darik) hatiye binpêkirin, her çend dibe ku operator jê ne haydar bin. Xebitandina di vê hêzê de pir xeternak e.
26 Nîsan, 01:03-01:07	Pompeyên sarkirinê yên zêde têne xistin dewrê.	200	Ev yek herikîna avê zêde dike, reaktîvîteyê kêm dike, û pêwîstî bi kişandina bêtir darikên kontrolê çêdike. Zexta zêde ya herikînê dibe sedema pirsgirêkan di asta depoya buharê de.
26 Nîsan, ~01:19	Ji bo telafîkirina asta kêm a depoya buharê, operator herikîna ava têrkirinê zêde dike. Sîstemên geşta otomatîk ên girêdayî zext û asta depoya buharê têne neçalak kirin.	200	Ev kiryar reaktîvîteya sîstemê bêtir kêm dike û darikên kontrolê yên otomatîk ber bi jor ve diçin. Pêwîstî bi kişandina bêtir darikên manual çêdibe.
26 Nîsan, 01:22:30	Hesabên piştî qezayê nîşan didin ku ORM معادل 8 darikên kontrolê ye.	200	Ev binpêkirineke cidî ya sîyaseta xebitandinê ye ku kêmtirîn 15 darik hewce dike.
26 Nîsan, 01:23:04	Destpêkirina testa rastîn: valfên têrkirina turbînê têne girtin da ku turbîn dest bi gerandina azad bike.	200	Ev destpêka bûyerên krîtîk e.
26 Nîsan, 01:23:40	Operator bişkojka rawestandina acîl (AZ-5) pêl dike.	Dest bi zêdebûnê dike	Darikên kontrolê dest bi ketina navokê dikin. Ji ber sêwirana wan (“bandora tîpa pozîtîf”), reaktîvîte li binê navokê zêde dibe.
26 Nîsan, 01:23:43	Sînyalên sîstema parastina acîl a rêjeya zêdebûna hêzê çalak dibin. Hêz ji 530 MWt derbas dibe û bi lez zêde dibe.	>530 û zêde dibe	Hêmanên sotemeniyê diqelişin, dibin sedema zêdebûna hilberîna buharê, ku ji ber koefîsiyenta valahiyê ya pozîtîf a mezin, hêzê bêtir zêde dike.
26 Nîsan, 01:23:47-01:23:49	Zêdebûneke tûj di zext û asta avê de di depoyên veqetandina buharê de. Sînyalên parastina acîl ji bo “Zêdebûna zextê di qada reaktorê de (qelîşîna kanaleke sotemeniyê)” çalak dibin.	Zêdebûna bilez	Ev nîşaneyên destpêka hilweşîna fîzîkî ya navokê ne.
26 Nîsan, ~01:24	Du teqînên li pey hev. Yekem teqîneke buharê, ya duyem dibe ku ji ber kom bûna hîdrojenê be.	Teqîn	Reaktora hejmar 4 hildiweşe. Sotemenî, moderator, û materyalên strukturel têne avêtin derve, gelek şewat dest pê dikin, û navoka hilweşiyayî derdikeve hewaya vekirî.

Çavkanî: Bi giranî li ser bingeha , bi agahiyên piştrastker ji.

Ev rêzika bûyeran bi awayekî zelal nîşan dide ka çawa tevliheviya kêmasiyên sêwiranê (koefîsiyenta valahiyê ya pozîtîf, sêwirana darikên kontrolê), binpêkirinên prosedurî (xebitandina di hêza kêm de, neçalakirina sîstemên ewlehiyê, binpêkirina ORM), û kêmasiyên di çanda ewlehiyê de (nebûna têgihiştina tam a xetereyan) bûne sedema karesateke nukleerî ya bêhempa. Her gav di vê zincîrê de, ji biryara pêkanîna testê di bin şert û mercên ne-ewle de bigire heta reaksiyona paradoksî ya sîstema rawestandina acîl, beşdarî mezinbûna krîzê bû.

Beşa 2: Bersivdana Lezgîn û Encamên Destpêkê

Piştî teqînên ku reaktora hejmar 4 a Santrala Nukleerî ya Çernobîlê di saetên destpêkê yên 26ê Nîsana 1986an de hilweşandin, qonaxeke krîtîk a bersivdana lezgîn û rûbirûbûna bi encamên yekser ên karesatê dest pê kir. Ev qonax bi hewldanên qehremanî, lê di heman demê de bi kêmasiyên mezin di agahdarî û amadekariyê de, hate taybetmend kirin.

2.1. Teqîn, Şewat û Belavbûna Materyalên Radyoaktîf

Wekî ku di beşa berê de hate destnîşan kirin, du teqînên mezin, ku bi çend saniyeyan ji hev dûr bûn, reaktora hejmar 4 bi tevahî hilweşandin. Teqîna yekem bi îhtimaleke mezin teqîneke buharê bû ku ji ber zêdebûna ji nişka ve ya zexta buharê di navokê de çêbû. Teqîna duyemîn, ku hîn bihêztir bû, dibe ku ji ber teqîna hîdrojenê ya ku ji reaksiyona zîrkonyûmê (di pêlavên sotemeniyê de) bi buhara avê ya di germahiyên pir bilind de çêbûbû, pêk hatibe. Van teqînan banê reaktorê yê 1000 tonî hilweşand, dîwarên avahiyê zirar dîtin, û navoka reaktorê ya ku êdî dişewitî, derkete hewaya vekirî.

Bi hilweşîna reaktorê re, şewateke mezin di moderatorê grafîtê yê navokê de dest pê kir. Ev şewata grafîtê, ku bi qasî 1700 ton grafît dihewand (nêzîkî çaryeka wê hate texmîn kirin ku hatiye avêtin derve ), bi qasî 9-10 rojan berdewam kir. Şewat bi germahiyeke pir bilind (dibe ku ji 2000°C zêdetir ) dişewitî û bû sedema belavbûna domdar a hejmareke mezin ji radyonuklîdan li atmosferê. Tê texmîn kirin ku di encama teqînan û şewata li pey wan de, herî kêm 5% ji tevahiya navoka reaktorê ya radyoaktîf li jîngehê belav bûye. Raporeke berfirehtir a IAEA diyar dike ku bi giştî nêzîkî 14 Exabecquerel (EBq) (14 \times 10^{18} Bq) radyoaktîvîte (ji bo 26ê Nîsanê, 1986an hatî sererast kirin) hatiye berdan, ku tê de 1.8 EBq îyot-131, 0.085 EBq sezyûm-137, û mîqdarên girîng ên radyonuklîdên din hebûn. Ev belavbûn bû sedema gemarîbûna herî mezin a radyoaktîf a jîngehê ku heta niha ji ber operasyoneke sivîl hatiye tomarkirin.

2.2. Xebatên Komên Bersivdana Yekemîn (Agirkuj, Karmendên Santralê, û “Tasfiyekarên” Destpêkê)

Di nav çend deqeyan de piştî teqînan, yekem komên agirkujan gihîştin cihê bûyerê. Koma yekem a ji 14 agirkujan di saet 01:28 de gihîşt. Armanca wan a sereke vemirandina şewatên ku li ser banê yekîneya 4an a hilweşiyayî û li ser banê salona turbînê ya cîran (ku ji ber materyalên şewitbar ên wekî bîtumê hatibû çêkirin) derketibûn, bû. Zêdetirî 100 agirkuj ji cihê santralê û ji bajarê nêzîk Pripyat hatin gazî kirin, û heta saet 04:00an nêzîkî 250 agirkuj amade bûn, ku 69 ji wan rasterast beşdarî çalakiyên kontrolkirina şewatê bûn.

Van agirkujan û karmendên santralê yên ku di cih de mudaxele kirin, bi qehremaniyeke bêhempa xebitîn, lê ew bi astên pir bilind ên radyasyonê re rûbirû man, pir caran bêyî ku bi tevahî ji xetereyê haydar bin an jî xwedî amûrên parastinê yên têr bin. Koma agirkujan a ku yekem mudaxele kir, dozên herî bilind ên radyasyonê wergirtin. Hewldanên wan ên bêwestan di vemirandina şewatên li ser banan de (ku heta saet 05:00 hatin vemirandin ) krîtîk bûn ji bo pêşîgirtina li belavbûna şewatê li yekîneyên din ên santralê, nemaze Yekîneya 3an ku heta wê demê hîn dixebitî. Ev qehremaniya bêhempa ya bersivdarên yekemîn, di bin siya kêmasiyeke mezin a agahdarî û amûrên parastinê de pêk hat, ku ev yek trajediya mirovî ya karesatê kûrtir dike.

2.3. Qurbaniyên Destpêkê û Sendroma Radyasyonê ya Akût (ARS)

Encamên yekser ên teqînan û rûbirûbûna bi radyasyonê re bi lez xuya bûn.

Tablo 2: Qurbaniyên Destpêkê û Kesên bi Sendroma Radyasyonê ya Akût (ARS) Ketine

Kategorî	Hejmara Miriyan (ji ber teqînê)	Hejmara Miriyan (ji ber ARS di 1986an de)	Hejmara Miriyan (ji ber ARS piştî 1986an)	Hejmara Kesên bi ARS Ketine (Piştrastkirî)	Dozên Werbigirtî yên Tîpîk (Gamma, Tevahiya Bedenê)
Karmendên Santralê	1 (cesed nehat dîtin) + 1 (li nexweşxaneyê)	22 (tevî yek kesê ku ji bo kar li wir bû)	Tevlî 19 mirinên giştî yên ARS di navbera 1987-2004 de	Tevlî 134 bûyerên piştrastkirî yên ARS	0.8 – 16 Gray (Gy)
Agirkuj	0	6	Tevlî 19 mirinên giştî yên ARS di navbera 1987-2004 de	Tevlî 134 bûyerên piştrastkirî yên ARS	0.8 – 16 Gray (Gy)
Giştî (Karmend & Agirkuj & Yên Din)	2	28	19 (di navbera 1987-2004 de)	134	Hin kesan dozên çermê yên beta heta 400-500 Gy jî wergirtin

Çavkanî:.

Wekî ku di tabloyê de tê dîtin, du karmendên santralê di şeva qezayê de yekser ji ber birînên ku ji teqînan çêbûbûn, jiyana xwe ji dest dan. Sendroma Radyasyonê ya Akût (ARS) di destpêkê de li 237 kesan hatibû teşhîs kirin, lê paşê di 134 bûyeran de hate piştrast kirin, ku piraniya wan karmendên santralê û agirkuj bûn. Ji van kesan, 28 kes di nav çend hefte û mehên piştî qezayê de (heta dawiya Tîrmeha 1986an) ji ber ARS mirin. Wekî din, 19 kesên din ên ku bi ARS ketibûn, di navbera salên 1987 û 2004an de ji ber sedemên cihêreng mirin, ku dibe ku hin ji wan bi dozên radyasyonê yên ku wergirtibûn ve girêdayî bin. Kesên ku ji ARS rizgar bûbûn, bi gelemperî bi pirsgirêkên tenduristiyê yên demdirêj ên wekî birînên giran ên çerm û kataraktên ji ber radyasyonê rûbirû man.

2.4. Hewldanên Kontrolkirinê û Ragirtinê yên Destpêkê

Piştî vemirandina şewatên destpêkê, hewldanên ji bo kontrolkirina şewata grafîtê ya di navoka reaktorê de û kêmkirina belavbûna materyalên radyoaktîf dest pê kirin. Ji 28ê Nîsanê heta 5ê Gulanê, nêzîkî 5000 ton materyal, di nav de 40 ton karbîda borê (ji bo vegirtina notronan), 2400 ton serpîl (ji bo vegirtina tîrêjên gamma û sarkirinê), 1800 ton ax û qûm (ji bo fîltrekirin û vemirandina şewatê), û 800 ton dolomît (ji bo hilberandina karbondîoksîtê û vemirandina şewatê) ji helîkopteran li ser reaktora hilweşiyayî hatin avêtin. Di destpêkê de, helîkopter dema ku materyal diavêtin li ser reaktorê disekinîn, lê ji ber dozên bilind ên radyasyonê yên ku pîlotan werdigirtin, paşê biryar hat dayîn ku materyal dema ku helîkopter di ser reaktorê re derbas dibin werin avêtin. Ev prosedur, her çend ji bo kêmkirina rûbirûbûna pîlotan bû jî, bû sedema hilweşîna zêdetir a strukturên mayî û belavbûna gemariyê. Ev yek tevliheviya rêveberiya karesateke bi vî rengî nîşan dide, ku çareseriyên lezgîn dikarin encamên neyînî yên neçaverêkirî jî bi xwe re bînin.

Hewldanên destpêkê ji bo pompekrina avê nav navoka reaktorê ji bo sarkirinê bi ser neketin, ji ber ku av diçû beşên din ên sîstema seretayî ya zirardîtî. Piştî nîv rojekê, dema ku hat fêm kirin ku av ber bi yekîneyên 1 û 2 ve diherike, pompekrina avê hate rawestandin. Heta 5ê Gulanê, sîstemek ji bo pompekrina nîtrojena sar di bin reaktorê de hate saz kirin da ku navokê sar bike û pêşî li oksîjenê bigire. Heta 6ê Gulanê, germahiya navokê daketibû û rêjeya berdana radyonuklîdan bi awayekî berbiçav kêm bûbû.

Di heman demê de, xebat ji bo avakirina struktureke betonî ya demkî, ku paşê wekî “Sarkofagus” hate binav kirin, dest pê kir da ku reaktora hilweşiyayî û materyalên radyoaktîf ên tê de ragire. Her weha, ji bo pêşîgirtina li gemarîbûna ava bin erdê, tunelek ji bin Yekîneya 3an hate kolandin û lewheyeke betonî ya mezin bi sîstemeke sarkirinê ya hundurîn di bin reaktorê de hate çêkirin.

Derengketina di agahdarkirina gelê herêmî û cîhanê de yek ji kêmasiyên mezin ên destpêkê bû. Yekîneya 3 heta saet 05:00 ya 26ê Nîsanê xebata xwe domand, û yekîneyên 1 û 2 serê sibeya 27ê Nîsanê hatin rawestandin. Evakuasyona bajarê Pripyat, ku nêzîkî 45,000 niştecîhên wê hebûn, tenê piştî rojekê ji teqînê dest pê kir , û rayedarên Sovyetê nêzîkî 36 saetan piştî karesatê ti agahî nedan niştecihan. Vê derengiyê ne tenê firsendeke krîtîk ji bo tedbîrên parastinê yên destpêkê (wek belavkirina tabletên îyoda stabîl ji bo hemûyan) ji dest da, lê her weha asta bêbaweriyê li hember rayedaran zêde kir û bandorên psîkolojîk ên demdirêj kûrtir kirin.

Beşa 3: Bandorên Demdirêj li ser Tenduristiyê

Karesata Çernobîlê ne tenê encamên tenduristiyê yên yekser û akût bi xwe re anî, lê di heman demê de rê li ber fikar û lêkolînên berfireh ên li ser bandorên tenduristiyê yên demdirêj ên radyasyonê li ser komên mezin ên mirovan vekir. Van bandoran ji zêdebûna hin cureyên şêrpenceyê bigire heta pirsgirêkên psîkolojîk ên berbelav û nîqaşên li ser bandorên genetîkî dirêj dibin.

3.1. Sendroma Radyasyonê ya Akût (ARS) di nav Tasfiyekaran û Kesên Rizgarbûyî de

Wekî ku berê hate gotin, 134 kes, bi piranî karmendên santralê û agirkujên ku di rojên destpêkê yên karesatê de mudaxele kirin, bi Sendroma Radyasyonê ya Akût (ARS) ketin. Ji van, 28 kes di sala 1986an de mirin. Lêbelê, bandora ARS bi mirinên destpêkê bi dawî nebû. 19 kesên din ên ku ji ARS rizgar bûbûn, di navbera salên 1987 û 2004an de ji ber sedemên cihêreng jiyana xwe ji dest dan, û tê texmîn kirin ku mirina wan dibe ku bi dozên bilind ên radyasyonê yên ku wergirtibûn ve girêdayî be. Ji bo kesên ku ji qonaxa akût a ARS rizgar bûn, pirsgirêkên tenduristiyê yên demdirêj ên wekî birînên çermê yên giran û nekroza çerm, û her weha pêşketina kataraktên ji ber radyasyonê (ewrbûna lensên çavan) bûn encamên herî cidî.

Hejmara giştî ya kesên ku di navbera salên 1986 û 1990î de beşdarî xebatên paqijkirin û ragirtinê yên li Çernobîlê bûn, ku wekî “tasfiyekar” (liquidators) têne nasîn, pir mezin bû, û tê texmîn kirin ku di navbera 500,000 û 600,000 kesan de bû. Ev koma mezin ji leşker, karmendên santralê, polîs, agirkuj, bijîjk, ajokar, karkerên avahîsaziyê û zanyaran pêk dihat. Her çend piraniya tasfiyekaran dozên radyasyonê yên ku ji bo ARS ne bes bûn wergirtibin jî, ew ji bo bandorên demdirêj ên radyasyonê di bin rîskeke zêde de bûn. Doza navînî ya bandorker a zêde ya ku tasfiyekaran di navbera 1986 û 1990î de wergirt, li dora 100-120 millisievert (mSv) bû , lê doz ji bo kesan pir diguherî, ji kêmtirî 10 mSv heta zêdetirî 1000 mSv.

3.2. Zêdebûna Şêrpenceya Tîroîdê, bi taybetî di Kesên ku di Dema Qezayê de Zarok bûn

Yek ji encamên tenduristiyê yên herî baş hatî belgekirin û bi awayekî berfireh hatî pejirandin ên Karesata Çernobîlê, zêdebûna dramatîk a bûyerên şêrpenceya tîroîdê ye, nemaze di nav kesên ku di dema qezayê de zarok an xort bûn. Sedema sereke ya vê zêdebûnê hilgirtina îyoda radyoaktîf, bi taybetî îzotopa îyot-131 (^{131}I), bi rêya hewa, şîrê gemarî (bi taybetî şîrê çêlekan ên ku li mêrgên gemarî otlêne), û xwarinên din ên gemarî di hefte û mehên destpêkê yên piştî qezayê de bû. Tîroîd îyotê ji bo hilberandina hormonan bikar tîne û ji ber vê yekê îyoda radyoaktîf li wir kom dibe, û dozên radyasyonê yên bilind digihîne tîroîdê, nemaze di zarokan de ku tîroîdên wan piçûktir û metabolîzmayên wan çalak tir in.

Hejmara texmînkirî ya bûyerên şêrpenceya tîroîdê yên ku bi Çernobîlê ve girêdayî ne, li gorî çavkanî û dema lêkolînê diguhere. Raporên destpêkê yên UNSCEAR û WHO behsa nêzîkî 5,000-6,000 bûyeran dikirin. Lêkolînên nûtir, wek mînak lêkolîneke ku di û de tê behs kirin, diyar dike ku ji sala 1991ê heta 2015an, nêzîkî 19,200 bûyerên şêrpenceya tîroîdê di nav kesên ku di dema qezayê de di bin 18 saliyê de bûn li Belarûs, Ukrayna û çar herêmên herî etkîbûyî yên Rûsyayê hatine teşhîs kirin. Tê texmîn kirin ku ji sedî 60ê bûyerên şêrpenceya tîroîdê yên ku di navbera 2001 û 2008an de di nav nifûsa koçberkirî de hatine tomarkirin, û ji sedî 25ê di nav nifûsa ne-koçberkirî de, bi rûbirûbûna radyasyonê ya ji ber qezaya reaktorê ve girêdayî ne. Her çend şêrpenceya tîroîdê bi gelemperî xwedî rêjeyeke başbûnê ya bilind be jî, heta sala 2005an nêzîkî 15 mirinên ku bi van bûyerên şêrpenceya tîroîdê ve girêdayî bûn, hatine ragihandin.

3.3. Lêkolîn û Nîqaş li ser Şêrpenceyên Din (mînak, Leukemia) û Nexweşiyên Ne-Şêrpenceyî (Nexweşiyên Dil û Damar, Katarakt)

Ji bilî şêrpenceya tîroîdê, lêkolîn li ser zêdebûna gengaz a cureyên din ên şêrpenceyê û nexweşiyên ne-şêrpenceyî di nav komên etkîbûyî de hatine kirin, lê encam bi gelemperî kêmtir zelal û bêtir nîqaşbar in.

• Leukemia: Leukemia yek ji wan şêrpenceyan e ku tê zanîn ku piştî rûbirûbûna bi radyasyonê re zêde dibe. Hin lêkolînan îşaret bi zêdebûneke gengaz a bûyerên leukemiyê di nav tasfiyekaran de kirine. Mînak, raporek ji WHO Expert Group behsa zêdebûneke du qatî ya rîska leukemiyê (ji bilî CLL) di navbera 1986 û 1996an de di nav tasfiyekarên Rûsî yên ku ji 150 mGy zêdetir doz wergirtibûn, dike, lê tekez dike ku ev dîtin hewceyî piştrastkirinê ne. Lêkolînên din ên li ser leukemiyê bi gelemperî bi kêmasiyên metodolojîk ên wekî hêza îstatîstîkî ya kêm, texmînên dozê yên ne-misoger, û faktorên tevlihevker ên potansiyel re rûbirû mane.
• Şêrpenceyên din ên solid: Heya niha, li gorî raporên mezin ên UNSCEAR û WHO, delîlên zanistî yên pêbawer û domdar ji bo zêdebûneke berbiçav a tûmorên solid ên din (ji bilî tîroîdê) li organên din di nav nifûsa giştî ya etkîbûyî de tune ne. Her çend hin lêkolînên herêmî îşaret bi zêdebûna gengaz a şêrpenceya pêsîrê di jinan de li hin deverên Ukrayna û Rûsyayê kiribin jî, ev lêkolîn bi gelemperî ji ber nebûna berçavgirtina faktorên din ên bandorker an jî kêmasiyên di sêwiranê de, xwedî hêzeke bisînorkirî ne.
• Nexweşiyên dil û damar: Hin lêkolînan zêdebûnek di nexweşiyên dil û damar û mirinên ji ber wan de di nav tasfiyekarên ku dozên radyasyonê yên ji 150 milligray (mGy) zêdetir wergirtibûn, destnîşan kirine. Lêbelê, ev lêkolîn bi gelemperî faktorên din ên rîskê yên girîng ên ji bo nexweşiyên dil û damar, wekî qelewbûn, cixare kişandin, û vexwarina alkolê, bi têra xwe li ber çavan negirtine, ku ev yek şîrovekirina encaman dijwar dike.
• Katarakt: Têkiliyek di navbera asta rûbirûbûna bi radyasyonê û rîska pêşketina kataraktê de di nav tasfiyekaran de hatiye dîtin. Lêkolîn pêşniyar dikin ku dozên bi qasî 250 mGy jî dibe ku bibin sedema kataraktê.

3.4. Bandorên Psîkolojîk û Tenduristiya Derûnî li ser Komelên Etkîbûyî

Dibe ku bandora herî berbelav û kûr a Karesata Çernobîlê li ser tenduristiya mirovan, bandorên wê yên psîkolojîk û li ser tenduristiya derûnî bin. Ev wekî “pirsgirêka tenduristiya giştî ya herî mezin a ku ji ber qezayê derketiye holê” tê binav kirin. Di nav nifûsa etkîbûyî de, bi taybetî tasfiyekar, kesên koçberkirî, û niştecihên herêmên gemarî, rêjeyeke bilind a nexweşiyên stresa post-trawmatîk (PTSD), depresyon, fikarên giştî, û nîşanên nexweşiyên psîkosomatîk (nexweşiyên laşî yên ku bi awayekî bijîjkî nayên ravekirin) hatine ragihandin.

Gelek faktor beşdarî vê barê giran ê psîkolojîk bûne. Di nav wan de kêmasiya agahdariya rast û di wextê xwe de ji hêla rayedarên Sovyetê ve, tirs û nezelaliya li ser bandorên radyasyonê, trawmaya koçberkirina bi lez û bez û windakirina mal û jiyana xwe, têkçûna têkiliyên civakî, û stresa aborî û civakî ya ku bi hilweşîna Yekîtiya Sovyetê re kûrtir bû, hene. Wekî din, binavkirina fermî ya kesan wekî “qurbaniyên Çernobîlê” û peydakirina alîkariyên civakî yên berfireh, her çend bi mebesta alîkariyê bû jî, dibe ku di hin kesan de hestek fatalîzmê û girêdayîbûnê xurt kiribe, û wan wekî “nexweşên daîmî” li şûna “rizgarbûyan” bihesibîne. Ev “çanda girêdayîbûnê” wekî astengeke mezin li pêşiya başbûna herêmî tê dîtin.

3.5. Bandorên Genetîkî û Teratojenîk: Vedîtinên Lêkolînan û Nêrînên Dijber

Pirsa gelo Karesata Çernobîlê bûye sedema zêdebûna bandorên genetîkî (guhertinên mîrasî) an teratojenîk (kêmasiyên di zayînê de) yek ji mijarên herî hesas û nîqaşbar e. Raporên fermî yên ji saziyên navneteweyî yên wekî UNSCEAR û WHO bi gelemperî diyar dikin ku heya niha delîlên zelal û domdar ên zêdebûna rêjeya bandorên genetîkî an kêmasiyên di zayînê de yên ku rasterast bi radyasyona Çernobîlê ve girêdayî ne, di nav nifûsa giştî de nehatine dîtin. Mînak, Rapora UNSCEAR a 2001ê ya li ser Bandorên Mîrasî yên Radyasyonê destnîşan dike ku “tu bandorên genetîkî yên berbiçav ên ku ji Karesata Çernobîlê derketine, nehatine dîtin”. Rapora Koma Pisporan a WHO ya ji bo Foruma Çernobîlê jî digihîje heman encamê ku “zêdebûneke berbiçav di bandorên mîrasî yên ji ber radyasyonê de nayê payîn”.

Lêbelê, hin lêkolîn û raporên serbixwe nêrînên dijber pêşkêş dikin. Mînak, lêkolîneke ku di de tê behs kirin, îdîa dike ku li hin herêmên Almanya, Polonya û Yekîtiya Sovyetê ya berê, piştî teqîna Çernobîlê, zêdebûnek di mirinên pitikan (perinatal) û bandorên teratojenîk de hatiye dîtin. Heman çavkanî behsa raporên li ser zêdebûna kêmasiyên di zayînê de, nexweşiyên zaroktiyê, û bandorên genetîkî li çend deverên Ewropaya Navîn û Tirkiyeyê dike, û rexne li texmînên dozê yên fermî digire ku dibe ku pir kêm bin. Her weha, hin lêkolîn îşaret bi anormaliyên di genên veguhezkarê serotonin û nexweşiyên din ên genan dikin ku dibe ku bingeha depresyonê di kesên rûbirûbûyî de bin. Van dîtinên dijber nezelaliyek zanistî ya berdewam û hewcedariya lêkolînên demdirêj ên bêhtir û kûrtir nîşan didin.

Ji aliyê din ve, tirs ji kêmasiyên di zayînê de û agahiyên ne-misoger bû sedema zêdebûneke berbiçav di hejmara kurtajên “nepêwîst” de li hin herêmên Ewropayê piştî karesatê. Ev yek bandora psîkolojîk a karesatê û encamên agahdarkirina ne-têr û carinan tirsonek nîşan dide.

3.6. Texmînên Doza Radyasyonê ji bo Komên Cûda

Ji bo nirxandina rîskên tenduristiyê, texmînkirina dozên radyasyonê yên ku ji hêla komên cihêreng ên nifûsê ve hatine wergirtin, krîtîk e.

• Tasfiyekar: Wekî ku berê hate gotin, doza navînî ya bandorker a zêde ya ku ji hêla nêzîkî 600,000 tasfiyekaran ve di navbera 1986 û 1990î de hate wergirtin, li dora 100-120 mSv bû.
• Kesên hatine koçberkirin: Nêzîkî 116,000 kesên ku di destpêkê de ji Herêma Ragirtinê hatin koçber kirin, dozeke navînî ya bandorker a zêde ya nêzîkî 33 mSv wergirtin.
• Niştecihên herêmên gemarî (yên nehatine koçberkirin): Ji bo nêzîkî şeş mîlyon kesên ku li herêmên gemarî (li derveyî Herêma Ragirtinê ya herî tund) dijîn, doza navînî ya bandorker a zêde ya ku di navbera 1986 û 2005an de hate wergirtin, 9 mSv bû. Ji bo piraniya van kesan (70%), doza zêde di bin 1 mSv de bû.
• Dozên tîroîdê: Ev doz bi taybetî ji bo zarokan bilind bûn. Dozên navînî yên tîroîdê ji bo nifûsa koçberkirî 0.5 Gray (Gy) bû, lê dikaribû ji 0.05 Gy heta zêdetirî 5 Gy biguhere. Ji bo nifûsa ne-koçberkirî, doza navînî ya tîroîdê li dora 0.1 Gy hate texmîn kirin. Lêkolînên din destnîşan dikin ku dozên tîroîdê dikarin ji 0.03 Gy heta çend Gy bin , û ji bo pitikên yek salî heta 6000 mSv (6 Gy) jî hatine texmîn kirin.

Faktorên civakî-aborî û siyasî yên piştî karesatê, wek hilweşîna Yekîtiya Sovyetê û stresa aborî ya li pey wê, bi awayekî tevlihev bi bandorên tenduristiyê yên rasterast ên radyasyonê re têkilî danîne. Wekî ku di de tê gotin, sedemên sereke yên mirinê li herêmên etkîbûyî yên Çernobîlê nexweşiyên dil û damar, birîndarî, û jehrîbûn in, ne nexweşiyên rasterast ên girêdayî radyasyonê. Xwarina nebaş, faktorên şêwaza jiyanê (alkol, cixare), xizanî, û gihîştina bisînorkirî ya lênihêrîna tenduristî pirsgirêkên tenduristiyê yên herî giran in, ku dibe ku li herêmên etkîbûyî ji ber dahatên kêm û kêmbûna personelê bijîjkî girantir bibin. Ev yek veqetandina sedemên rasterast ên radyasyonê ji faktorên din ên ku bandorê li tenduristiyê dikin, pir dijwar dike.

Tablo 3: Kurteya Bandorên Tenduristiyê yên Demdirêj ên Karesata Çernobîlê

Cûreya Bandorê	Komên Etkîbûyî	Texmîna Zêdebûna Rîskê/Bûyeran (li gorî UNSCEAR/WHO û lêkolînên din)	Nîşeyên Girîng/Nakokî
Şêrpenceya Tîroîdê	Kesên ku di dema qezayê de zarok/xort bûn	Zêdebûneke dramatîk; ~5,000-6,000 (UNSCEAR/WHO) heta ~19,200 (lêkolînên nûtir) bûyer; ~15 mirin.	Bandora herî baş hatî belgekirin; bi giranî ji ber ^{131}I.
Leukemia	Tasfiyekar (bi dozên bilind)	Hin delîlên zêdebûna rîskê (mînak, du qatî di hin koman de), lê hewceyî piştrastkirinê ye; delîlên zelal di nifûsa giştî de tune ne.	Lêkolîn bi kêmasiyên metodolojîk re rûbirû ne.
Şêrpenceyên Din ên Solid	Nifûsa giştî, tasfiyekar	Heya niha delîlên zelal ên zêdebûnê di nifûsa giştî de tune ne; hin lêkolînên bisînorkirî îşaret bi şêrpenceya pêsîrê dikin.	Dema derengmayînê ya dirêj ji bo hin şêrpenceyan nirxandinê dijwar dike.
Nexweşiyên Dil û Damar	Tasfiyekar	Hin lêkolînan zêdebûnek nîşan dane, lê faktorên tevlihevker (şêwaza jiyanê) nehatine kontrol kirin.	Têkiliya rasterast bi radyasyonê re nezelal e.
Katarakt	Tasfiyekar, zarokên rûbirûbûyî	Têkiliyek di navbera doz û rîskê de hatiye dîtin; dibe ku di dozên ji ~250 mGy de jî çêbibe.	Yek ji bandorên ne-şêrpenceyî yên baş hatî lêkolîn kirin.
Bandorên Psîkolojîk	Tasfiyekar, kesên koçberkirî, niştecihên herêmên gemarî	Rêjeyên bilind ên PTSD, depresyon, fikar, nîşanên somatîk; “pirsgirêka tenduristiya giştî ya herî mezin”.	Ji ber gelek faktoran (tirs, koçberkirin, stresa civakî-aborî) çêdibe.
Bandorên Genetîkî/Teratojenîk	Nifûsa giştî	UNSCEAR/WHO: Delîlên zelal ên zêdebûnê tune ne. Hin lêkolînên dijber îdîayên zêdebûna kêmasiyên di zayînê de û mirinên pitikan dikin.	Mijareke pir nîqaşbar û hestiyar; tirs bû sedema zêdebûna kurtajan.

Çavkanî:.

Beşa 4: Bandorên li ser Jîngehê

Karesata Çernobîlê ne tenê bandoreke kûr li ser tenduristiya mirovan kir, lê di heman demê de bû sedema gemarîbûneke radyoaktîf a berfireh a jîngehê, ku ax, av, hewa, û ekosîstemên tevahî li herêmên mezin ên Ewropayê etkî kir. Bandorên li ser flora û faunayê, bi taybetî li Herêma Ragirtinê ya Çernobîlê, bûne mijara lêkolînên demdirêj.

4.1. Geloşbûna Radyoaktîf a Ax, Av û Hewayê

Belavbûna materyalên radyoaktîf ji reaktora hilweşiyayî ya Çernobîlê bi giranî di deh rojên piştî teqînê de, di dema şewata grafîtê de, pêk hat. Di nav radyonuklîdên sereke yên ku hatin berdan de îyot-131 (^{131}I), sezyûm-134 (^{134}Cs), sezyûm-137 (^{137}Cs), stronsiyûm-90 (^{90}Sr), û îzotopên plutonyûmê hebûn. ^{131}I, bi nîv-emrê xwe yê kurt (8 roj), di hefteyên destpêkê de xetereya sereke bû, bi taybetî ji bo tîroîdê. Lêbelê, ^{137}Cs (nîv-emrê ~30 sal) û ^{90}Sr (nîv-emrê ~29 sal) ji ber mayîndebûna xwe ya demdirêj di jîngehê de bûne pirsgirêkên sereke yên demdirêj.

• Geloşbûna axê: Herêmên berfireh, bi taybetî li Ukrayna, Belarûs û Rûsyayê (ku 71% ji tevahiya herêma gemarîbûyî ya Ewropayê ya ji 37 kBq ^{137}Cs/m^2 zêdetir pêk tînin ), bi awayekî giran bi radyonuklîdan hatin gemarîkirin. Zêdetirî pênc mîlyon kes li van herêmên gemarî dijiyan. Sezyûm-137 bi taybetî bi xurtî bi pariyên axê ve tê girêdan, nemaze di axên organîk ên daristanan de, û ji wir dikare bi salan bikeve nav zincîra xwarinê. Li nêzîkî santralê, wek li bajarokê Pripyat, astên gemariyê pir bilind bûn, bi ^{137}Cs heta 24 megabecquerel (MBq) per metrekare (m^2), ^{90}Sr heta 6.7 MBq/m^2, û plutonyûm-239/240 heta 0.2 MBq/m^2.
• Geloşbûna avê: Radyonuklîd ketin nav sîstemên avê yên herêmî û dûr. Çemê Pripyat, ku di nav Herêma Ragirtinê re derbas dibe û diherike nav Çemê Dnîeper, bû rêyeke girîng ji bo veguhestina gemariyê. Rezervûara Kiev, ku li ser Çemê Dnîeper e, wekî “lavabokek” ji bo radyonuklîdan, nemaze ^{137}Cs, tevgeriya, û sedimentên wê bi giranî gemarî bûn. Gola sarkirinê ya santralê, ku nêzîkî reaktorê bû, yek ji sîstemên avê yên herî gemarîbûyî bû, û piraniya radyoaktîvîteyê di sedimentên binê wê de kom bû. Ev gemarîbûn xetereyan ji bo bikaranîna avê û ekosîstemên avî yên li jêrzemînê çêdike.
• Geloşbûna hewayê: Ewrên radyoaktîf ên ku ji şewata reaktorê bilind bûn, ji ber bayê li seranserê Ewropayê û heta nîvkada bakur belav bûn. Asta gemariyê li deverên cihêreng bi rêgeha bayê û bi taybetî bi rêjeya baranê ya di dema derbasbûna ewran de ve girêdayî bû. Deverên ku di wê demê de baraneke zêde lê bariya, ji ber ku baranê radyonuklîd ji hewayê “şûştin”, bi awayekî taybetî gemarî bûn. Ev yek bû sedema nexşeyeke gemariyê ya pir nehevseng li seranserê parzemînê.

Tablo 4: Asta Geloşbûna Radyonuklîdên Sereke li Herêmên Hilbijartî û Medyayên Jîngehê

Radyonuklîd	Herêm/Medya	Asta Gemariyê ya Tîpîk (Bq/kg an Bq/m^2)	Çavkaniya Daneyê
^{137}Cs	Ax li Pripyat (1986)	Heta 24 MBq/m^2 (24,000,000 kBq/m^2)
^{90}Sr	Ax li Pripyat (1986)	Heta 6.7 MBq/m^2
^{239/240}Pu	Ax li Pripyat (1986)	Heta 0.2 MBq/m^2
^{137}Cs	Ax li herêmên pir gemarî yên Belarûs, Rûsya, Ukrayna	>555 kBq/m^2 (li hin deveran pir zêdetir)
^{137}Cs	Ax li başûrê Almanyayê (1986)	Heta 100 kBq/m^2 (û carinan zêdetir)
^{137}Cs	Ax li bakurê Almanyayê (1986)	Kêm caran ji 4 kBq/m^2 derbas dibû
^{137}Cs	Sedimentên Rezervûara Kiev (1990an)	Navînî 12 kBq/m^2; li beşên jorîn >180 kBq/m^2
^{90}Sr	Ava Çemê Pripyat (di dema lehiya 1993an de)	Heta 35 pCi/L (nêzîkî 1.3 Bq/L)
^{137}Cs	Kivarkên kovî (herêmên gemarî yên Almanyayê, îro)	Dikare ji 100 Bq/kg zêdetir be, carinan pir zêdetir
^{137}Cs	Goştê berazên kovî (herêmên gemarî yên Almanyayê, îro)	Carinan ji 1,000 Bq/kg, heta ji 10,000 Bq/kg zêdetir

Çavkanî:. (Têbînî: 1 MBq = 10^6 Bq; 1 kBq = 10^3 Bq; 1 pCi \approx 0.037 Bq)

4.2. Bandor li ser Flora û Faunayê: Daristana Sor, Adaptasyon û Mutasyonên Jiyana Kovî

Bandorên radyasyonê li ser organîzmayên zindî li herêmên herî gemarîbûyî yên nêzîkî Çernobîlê yekser û dramatîk bûn.

• Daristana Sor: Navê “Daristana Sor” ji herêmeke daristanên çamê (bi qasî 4-6 km^2 ) li rojavayê santralê re tê gotin, ku di hefteyên piştî qezayê de ji ber astên pir bilind ên radyasyonê (dozên heta 80-100 Gy) mirin û pelên wan rengê sor-qehweyî girtin. Ev bû mînakeke berbiçav a bandorên akût ên radyasyonê li ser ekosîstemeke daristanî. Darên mirî yên Daristana Sor bi salan li cihê xwe man, û pêvajoya rizînê (dekompozîsyon) li van deveran pir hêdî bû, ku ev yek kêmbûna çalakiya mîkroorganîzma û kêzikên dekompozer nîşan dide. Kêmbûna dekompozeran dikare bibe sedema kom bûna materyalên organîk ên mirî û zêdekirina rîska şewatên daristanan, ku dikarin radyonuklîdan ji nû ve li atmosferê belav bikin.
• Bandorên destpêkê û demdirêj li ser flora û faunayê: Ji bilî mirina daristanên çamê, bandorên din ên destpêkê li ser flora û faunayê hatin dîtin, wek mirina zêde ya hin kêzikên axê û rodentan, û kêmbûna di hilberîna hin nebat û ajalan de. Lêkolînên demdirêj li Herêma Ragirtinê encamên tevlihev nîşan dane. Hin lêkolîn îşaret bi rêjeyên mutasyonê yên bilindtir, kêmbûna cihêrengiya biyolojîk, û bandorên neyînî yên din li ser tenduristiya hin cureyên nebatan, kêzikan, û çûkan li deverên bi astên radyasyonê yên bilindtir dikin. Mînak, kêmbûnek di hejmara hin cureyên çûkan de û zêdebûnek di anormaliyên wan de li deverên gemarî hatiye ragihandin.
• Adaptasyona jiyana kovî û “rezervasyona jiyana kovî”: Bi awayekî paradoksî, piştî koçberkirina mirovan ji Herêma Ragirtinê, ji ber nebûna zexta mirovî (nêçîr, çandinî, çalakiyên pîşesazî), populasyonên gelek cureyên mezin ên memikan, wek gur, hirç, berazên kovî, elok, û bizonên Ewropî, li herêmê zêde bûne û herêm veguheriye cûreyek “rezervasyoneke jiyana kovî ya bêhempa”. Mînak, tê gotin ku hejmara guran li Herêma Ragirtinê ji ya rezervasyonên din ên xwezayî heft qat zêdetir e. Lêbelê, ev “vejîn” divê bi hişyarî were şîrove kirin. Digel ku nebûna mirovan ji bo van ajalan sûdmend bûye, fikarên li ser tenduristiya genetîkî ya demdirêj a van populasyonan û hevsengiya giştî ya ekosîstemê (wek mînak, bandora li ser dekompozeran) berdewam dikin. Lêkolînên li ser kûçikên li Çernobîlê destnîşan kirine ku cûdahiyên genetîkî di navbera populasyonên kûçikan de hene, lê ne diyar e ka ev ji ber mutasyonên ji ber radyasyonê ne an ji ber faktorên din in. Lêkolînên li ser nebatan (wek Arabidopsis) pêşniyar dikin ku dibe ku mekanîzmayên adaptasyonê yên tevlihev, di nav de birêkûpêkkirina epîjenetîk a genan û stabilîzasyona genomê, ji bo berxwedana li hember stresorên jîngehê yên kronîk, di nav de radyasyon, pêş ketibin.

4.3. Avakirina Herêma Ragirtinê (Exclusion Zone) û Taybetmendiyên Wê yên Ekolojîk

Di encama gemarîbûna giran de, herêmeke berfireh li dora Santrala Nukleerî ya Çernobîlê wekî Herêma Ragirtinê hate destnîşan kirin. Di destpêkê de, ev herêm xwedî tîrêjeke 30 km bû (nêzîkî 2,800 km^2) , lê paşê hate guhertin û berfireh kirin û niha bi qasî 2,600 km^2 li Ukraynayê û herêmeke din a mezin li Belarûsê (Rezervasyona Ekolojîk a Radyasyonê ya Dewletê ya Polesie, bi qasî 2,160 km^2 ) dihewîne. Bi giştî, herêma ku bi awayekî fermî hatiye ragirtin an jî di bin kontrola tund de ye, dikare bigihîje 4,300 km^2. Ji vê herêmê bi sedan hezar kes hatin koçber kirin û niştecihbûna mirovan bi awayekî fermî hatiye qedexekirin, her çend hejmareke biçûk ji niştecihên berê bi awayekî nefermî vegeriyane.

Wekî ku hate gotin, Herêma Ragirtinê bûye cîhek ji bo lêkolînên ekolojîk ên bêhempa li ser bandorên demdirêj ên radyasyonê û başbûna ekosîsteman piştî rakirina bandora mirovî ya rasterast. Lêbelê, ev “laboratuwara xwezayî” ne bê pirsgirêk e. Şewatên daristanan ên ku carinan li herêmê diqewimin (wek şewata mezin a Tîrmeha 2016an li Daristana Sor an şewatên Nîsana 2020an ) xetereya ji nû ve belavbûna radyonuklîdan li atmosferê çêdikin.

4.4. Veguhestina Dûrûdirêj a Parçeyên Radyoaktîf û Bandora wê li ser Ewropayê

Karesata Çernobîlê bi awayekî dramatîk nîşan da ku qezayên nukleerî ne tenê pirsgirêkên herêmî ne, lê dikarin bibin xwedî encamên navneteweyî yên berfireh. Ewrên radyoaktîf ên ku ji reaktora şewitî bilind bûn, li seranserê nîvkada bakur, bi taybetî li ser piraniya welatên Ewropayê, belav bûn. Rêgehên sereke yên belavbûnê di destpêkê de ber bi bakur-rojavayê (Skandînavya, Polonya) û paşê ber bi rojava û başûr-rojavayê (Ewropaya Navîn, Balkanan) ve bûn.

Welatên Skandînavya, hin beşên Ewropaya Navîn (wek başûrê Almanya, Awistirya) û Ewropaya Başûr-rojhilat bi taybetî ji ber barana ku di dema derbasbûna ewran de bariya, rastî gemarîbûneke berbiçav hatin. Mînak, li başûrê Almanyayê, nemaze li Bavyerayê, astên bilind ên ^{137}Cs di axê de hatin tomarkirin, û ev yek heta îro jî bandorê li ser hin berhemên daristanî yên wekî kivarkên kovî û goştê berazên kovî dike, ku carinan astên radyoaktîvîteyê ji sînorên ewlehiyê derbas dikin. Ev veguhestina dûrûdirêj a materyalên radyoaktîf ne tenê bû sedema fikarên tenduristiyê yên navneteweyî, lê di heman demê de pêwîstiya hevkariya navneteweyî di bersivdana karesatên nukleerî, çavdêriya jîngehê, û danîna standardên ewlehiyê de jî derxiste pêş.

Geloşbûna demdirêj a ^{137}Cs di hin zincîrên xwarinê de û di sedimentên avê de li deverên dûrî Çernobîlê jî nîşan dide ku bandorên jîngehê yên karesatê bi dehsalan berdewam dikin û rêveberiyeke demdirêj û çavdêriyeke berdewam hewce dikin.

Beşa 5: Encamên Civakî-Aborî û Siyasî

Karesata Çernobîlê ji bilî bandorên wê yên yekser û demdirêj ên li ser tenduristî û jîngehê, bû sedema encamên civakî-aborî û siyasî yên kûr û berfireh, ku ne tenê li ser Yekîtiya Sovyetê ya wê demê, lê li seranserê cîhanê bandor kir.

5.1. Koçberkirinên Komî, Pirsgirêkên Ji Nû Ve Bicihkirinê û Bandorên li ser Civakên Herêmî

Yek ji encamên herî dramatîk û yekser ên mirovî yên karesatê koçberkirina bi sedan hezar kesan ji herêmên ku bi giranî bi radyoaktîvîteyê gemarî bûbûn, bû. Di rojên piştî qezayê de, di 27ê Nîsanê de, tevahiya nifûsa bajarê Pripyat (nêzîkî 45,000-49,000 kes), ku ji bo karmendên santralê û malbatên wan hatibû avakirin, hate koçber kirin. Heta 14ê Gulanê, nêzîkî 116,000 kesên ku di nav tîrêjeke 30 km de li dora santralê dijiyan (Herêma Ragirtinê), hatin valakirin û paşê li deverên din hatin bicihkirin. Di salên li pey de, hejmara kesên ku ji herêmên kêmtir gemarîbûyî lê hîn jî bi rîsk hatin koçber kirin an jî ji nû ve hatin bicihkirin, gihîşt nêzîkî 350,000 heta 404,000 kesan li Ukrayna, Belarûs û Rûsyayê.

Ev koçberkirinên komî, her çend ji bo kêmkirina rûbirûbûna bi radyasyonê re pêwîst bûn jî, ji bo kesên etkîbûyî bûne sedema trawmeyeke civakî û psîkolojîk a kûr. Mirov neçar man ku mal û milkên xwe, karên xwe, û civakên xwe yên ku bi salan tê de jiyabûn, li dû xwe bihêlin. Pirsgirêkên ji nû ve bicihkirinê pir bûn: bêkarî li cihên nû, zehmetiyên di adaptasyona bi jiyana nû re, windakirina torên civakî, û hestek kûr a neheqî û bêhêvîtiyê di nav gelek koçberan de belav bû. Bi taybetî ji bo kesên pîr adaptasyon dijwartir bû.

Wekî din, koçberkirinê bandoreke neyînî li ser pêkhateya demografîk a herêmên etkîbûyî kir. Gelek kesên ciwan û jêhatî ji van herêman bar kirin, û ev yek bû sedema zêdebûna rêjeya kal û pîran û kêmbûna potansiyela ji bo başbûna aborî û civakî ya demdirêj.

5.2. Barê Aborî: Mesrefên Paqijkirinê, Lênihêrîna Tenduristî, Zirarên Çandiniyê û Bandorên Demdirêj

Karesata Çernobîlê barekî aborî yê pir mezin xiste ser milê Yekîtiya Sovyetê û paşê jî welatên cîgir ên wekî Ukrayna, Belarûs û Rûsya. Mesrefên rasterast û nerasterast ên karesatê bi sedan milyar dolaran hatin texmîn kirin. Mînak, Belarûs texmîn kir ku zirarên wê di heyama 30 salan de dê bigihîjin 235 milyar dolarên Amerîkî. Ev barê aborî ne tenê mesrefên yekcarî bûn, lê belê bûne barê darayî yê nifşî ji bo van welatan, ku bandorê li pêşketina wan a demdirêj dike.

Tablo 5: Texmînên Barê Aborî yê Karesata Çernobîlê li ser Welatên Etkîbûyî yên Sereke

Welat	Texmîna Giştî ya Mesrefê (USD)	Demasal	Kategoriyên Mesrefê yên Sereke	Rêjeya ji Budçeya Neteweyî (Salên Destnîşankirî)
Belarûs	235 milyar (texmîna zirarê)	Li ser 30 salan	Paqijkirin, ji nû ve bicihkirin, lênihêrîna tenduristî, alîkariyên civakî, zirarên çandinî û daristanî, wendakirina bernameya enerjiya nukleerî.	22.3% (1991), daket 6.1% (2002)
Ukrayna	Bi sedan milyar dolar (beşek ji mesrefa giştî ya YS)	Li ser dehsalan	Paqijkirin (Sarkofagus, NSC), ji nû ve bicihkirin, lênihêrîna tenduristî, alîkariyên civakî, zirarên çandinî.	5–7% salane hîn jî ji bo bername û alîkariyên girêdayî Çernobîlê tê xerckirin
Rûsya	Bi sedan milyar dolar (beşek ji mesrefa giştî ya YS)	Li ser dehsalan	Paqijkirin, lênihêrîna tenduristî, alîkariyên civakî ji bo herêmên etkîbûyî.	Kêmtir agahî li ser rêjeya budçeyê heye, lê barê girîng.
Yekîtiya Sovyetê (Giştî)	Bi sedan milyar dolar	Li ser dehsalan	Hemû kategoriyên jorîn.	Mesrefa giştî ya destpêkê ya paqijkirinê (1986-1989) nêzîkî 18 milyar rûble bû (nêzîkî 18-28 milyar USD wê demê).

Çavkanî:.

Kategoriyên sereke yên mesrefan ev bûn:

• Mesrefên paqijkirin û ragirtinê: Di nav de avakirina Sarkofagusa destpêkê, û paşê jî projeya mezin a Avahiya Nû ya Ewle (NSC) ku bi hevkariya navneteweyî û bi mesrefeke nêzîkî 2.15 milyar Euro hate fînanse kirin. Her weha, paqijkirina herêmên gemarî û rêveberiya bermayiyên radyoaktîf.
• Lênihêrîna tenduristî ya demdirêj: Ji bo kesên ku bi ARS ketibûn, ji bo bûyerên şêrpenceya tîroîdê, û ji bo şopandina tenduristiya tasfiyekaran û nifûsa etkîbûyî.
• Alîkariyên civakî: Heta heft mîlyon kes li sê welatan wekî “qurbaniyên Çernobîlê” hatin kategorîzekirin û mafê alîkarî û îmtiyazên civakî yên cihêreng wergirtin. Ev yek barekî mezin li ser budçeyên neteweyî çêkir. Siyaseta “qurbaniyên Çernobîlê” û pergala berfireh a alîkariyên civakî, her çend bi mebesta alîkariyê hatibe damezrandin jî, dibe ku bi nezanî “çandeke girêdayîbûnê” afirandibe û pêvajoyên başbûna civakî û psîkolojîk a takekesî asteng kiribe.
• Zirarên çandiniyê û aboriya herêmî: Nêzîkî 784,320 hektar erdê çandiniyê û 694,200 hektar daristan ji bikaranînê hatin derxistin. Her çend li gelek deveran bi teknîkên taybet hilberîna “xwarina paqij” gengaz bû jî, ev yek bi mesrefên bilindtir dihat kirin û stigma Çernobîlê bandoreke neyînî li ser bazara berhemên ji van herêman kir. Kêmbûna dahatên çandiniyê, girtina kargehan, û koçberiya karkerên jêhatî bandoreke neyînî li ser aboriya herêmî kir.

5.3. Bêbaweriya Gerdûnî li Hemberî Enerjiya Nukleerî û Pêşxistina Çanda Ewlehiyê ya Navneteweyî

Karesata Çernobîlê şokek mezin li seranserê cîhanê çêkir û bû sedema kêmbûneke berbiçav di baweriya gel bi ewlehiya enerjiya nukleerî de. Li gelek welatan, bernameyên ji bo avakirina santralên nukleerî yên nû hatin rawestandin an jî bi awayekî girîng hatin kêm kirin. Nîqaşên li ser rîsk û feydeyên enerjiya nukleerî dijwartir bûn.

Lêbelê, Çernobîl di heman demê de bû katalîzatorek ji bo pêşxistina çandeke ewlehiyê ya nukleerî ya gerdûnî ya bihêztir û zêdekirina hevkariya navneteweyî di vî warî de. Ajansa Navneteweyî ya Enerjiya Atomê (IAEA) û rêxistinên din ên navneteweyî rola xwe di danîna standardên ewlehiyê yên tundtir, pêşxistina nirxandinên ewlehiyê yên serbixwe (peer reviews), û hêsankirina danûstandina agahî û ezmûnan de xurt kirin. Ev mîrateyeke dualî ya Çernobîlê ye: ji aliyekî ve tirs û bêbawerî, ji aliyê din ve jî hewldanên ji bo ewlehiyeke mezintir.

5.4. Bandora Karesatê li ser Guhertinên Siyasî û Hilweşîna Yekîtiya Sovyetê

Karesata Çernobîlê di demekê de qewimî ku Yekîtiya Sovyetê di bin serokatiya Mikhail Gorbachev de dest bi pêvajoyên reforman (Perestroika û Glasnost) kiribû. Rêveberiya destpêkê ya karesatê ji hêla rayedarên Sovyetê ve, ku bi nepenî, dereng agahdarkirin, û hewldanên ji bo kêm nîşandana mezinahiya pirsgirêkê hate taybetmend kirin, bû sembola kêmasiyên kûr ên sîstema Sovyetê. Ev yek bû sedema zêdebûna rexneyên navxweyî û daxwazên ji bo şefafiyet û berpirsiyariyeke mezintir.

Mikhail Gorbachev bi xwe paşê diyar kir ku Karesata Çernobîlê, dibe ku ji Perestroika jî girîngtir, faktorek bû di hilweşîna Yekîtiya Sovyetê de. Karesatê ne tenê barê aborî yê giran xiste ser dewleta Sovyetê, lê di heman demê de baweriya gel bi sîstemê û jêhatîbûna wê ya ji bo birêvebirina teknolojiyên tevlihev û parastina welatiyên xwe, lawaz kir. Wekî ku Valery Legasov, zanyarê Sovyetî yê ku roleke sereke di lêkolîna destpêkê ya karesatê de lîst, bi awayekî trajîk destnîşan kir, qeza “apotewza neçarî ya sîstema aborî bû ku bi dehsalan li YSSR hatibû pêşxistin”.

Beşa 6: Çernobîl Îro: Ragirtin, Mîrate û Dersên Hatin Hînbûn

Zêdetirî sê dehsalan piştî karesatê, Çernobîl hîn jî wekî pirsgirêkek jîngehî û ewlehiyê ya girîng dimîne, lê di heman demê de bûye sembolek ji bo hevkariya navneteweyî, lêkolînên zanistî, û bîranîna dîrokî.

6.1. Sarkofagusa Destpêkê û Projeya Avahiya Nû ya Ewle (New Safe Confinement – NSC)

Piştî karesatê, di nav şeş mehan de, bi lez û bez û di bin şert û mercên pir dijwar ên radyasyonê de, struktureke beton û pola ya mezin li ser reaktora hejmar 4 a hilweşiyayî hate avakirin. Ev struktur, ku bi navê “Sarkofagus” an jî “Objeya Stargehê” (Shelter Object) tê nasîn, ji bo ragirtina demkî ya materyalên radyoaktîf ên mayî û kêmkirina belavbûna radyasyonê li jîngehê hatibû armanc kirin. Lêbelê, Sarkofagusa destpêkê bi lez û bez û bêyî sêwiraneke demdirêj hatibû çêkirin. Bi demê re, fikarên li ser îstîqrara wê ya strukturel û îhtîmala hilweşînê zêde bûn. Di Sarkofagusê de gelek qelş û valahî hebûn, ku rê didan av û berf bikevin hundur û pêvajoya korozyonê leztir bikin.

Ji ber van fikaran, di salên 1990î de biryar hat dayîn ku çareseriyeke demdirêjtir were dîtin. Ev bû sedema destpêkirina projeyeke navneteweyî ya mezin ji bo avakirina “Avahiya Nû ya Ewle” (New Safe Confinement – NSC). NSC struktureke kemerî ya pola ya dêwasa ye, ku yek ji mezintirîn strukturên gerok e ku heta niha hatiye çêkirin (giraniya wê 33,000 ton û bilindahiya wê nêzîkî 32 qat e). Ew li nêzîkî Sarkofagusê hate çêkirin û paşê li ser rêlên taybet li ser reaktora hilweşiyayî û Sarkofagusa kevn hate kişandin û di sala 2016an de li cihê xwe hate danîn. Proje bi fînansekirina ji zêdetirî 40 welatan û bi rêveberiya Banka Ewropî ji bo Veavakirin û Pêşketinê (EBRD) pêk hat, û mesrefa giştî ya Plana Pêkanîna Stargehê (SIP), ku NSC bingeha wê bû, nêzîkî 2.15 milyar Euro (2.7 milyar dolar) bû. NSC di sala 2019an de bi fermî ji Ukraynayê re hate radest kirin.

Armanca sereke ya NSC ew e ku reaktora hilweşiyayî û Sarkofagusa kevn bi awayekî ewle ji bo herî kêm 100 salan ragire, pêşî li belavbûna materyalên radyoaktîf bigire, strukturên bêîstîqrar biparêze, û rê bide ku di pêşerojê de xebatên ji bo hilweşandina Sarkofagusa kevn û rêveberiya bermayiyên radyoaktîf ên di hundurê wê de bi awayekî ewletir werin kirin. Avahiya Nû ya Ewle ne tenê serkeftineke endezyariyê ya bêhempa ye, lê di heman demê de sembola hevkariyeke navneteweyî ya berfireh e ji bo çareserkirina pirsgirêkeke mîrasmayî ya serdema Şerê Sar.

Tablo 6: Kronolojiya Hewldanên Ragirtinê: Ji Sarkofagusa Destpêkê heta Avahiya Nû ya Ewle (NSC)

Sal	Qonax/Bûyera Sereke	Danasîna Kurt	Aktorên Sereke/Fînansor
1986 (Gulan-Mijdar)	Avakirina Sarkofagusa Destpêkê (Objeya Stargehê)	Struktureke beton û pola ya ku bi lez û bez ji bo ragirtina reaktora hilweşiyayî hate çêkirin.	Yekîtiya Sovyetê
Salên 1990î	Zêdebûna fikaran li ser îstîqrara Sarkofagusê	Nirxandinên teknîkî kêmasiyên strukturel û rîska hilweşînê destnîşan kirin.	Ukrayna, civaka navneteweyî
1997	Damezrandina Fona Stargeha Çernobîlê (Chernobyl Shelter Fund)	Ji bo fînansekirina Plana Pêkanîna Stargehê (SIP) û avakirina NSC.	EBRD (rêveber), welatên donor (G7, YE, hwd.)
2007-2016	Avakirina Avahiya Nû ya Ewle (NSC)	Struktureke kemerî ya pola ya mezin li nêzîkî reaktorê hate çêkirin.	Konsorsiyuma Novarka (Vinci Construction Grands Projets & Bouygues Travaux Publics)
Mijdar 2016	Kişandina NSC li ser reaktora hejmar 4	Operasyoneke endezyariyê ya tevlihev ji bo bicihkirina NSC.	Novarka, EBRD
2019	Radestkirina NSC ji Ukraynayê re	NSC bi fermî ji bo xebitandinê hate amadekirin.	EBRD, Ukrayna
2020-Berdewam	Xebatên di bin NSC de	Amadekariyên ji bo hilweşandina paşerojê ya strukturên bêîstîqrar ên Sarkofagusa kevn.	Ukrayna, bi piştgiriya navneteweyî

Çavkanî:.

6.2. Rewşa Herêma Ragirtinê ya Îroyîn: Jiyana Kovî, Lêkolînên Ekolojîk, û Tûrîzm

Herêma Ragirtinê ya Çernobîlê, tevî astên bilind ên radyasyonê yên ku li hin deveran hîn jî hene, veguheriye cîhekî taybet.

• Jiyana Kovî: Wekî ku berê hate gotin, ji ber nebûna mirovan, Herêma Ragirtinê bûye cûreyek rezervasyoneke jiyana kovî. Populasyonên gelek cureyên memikên mezin ên wekî gur, hirç, elok, bizon, û hespên Przewalski (yên ku paşê li herêmê hatine berdan) zêde bûne. Ev yek nîşan dide ku rakirina zexta mirovî dikare bandoreke erênî ya mezin li ser hin populasyonên jiyana kovî bike, heta li jîngeheke gemarîbûyî jî.
• Lêkolînên Ekolojîk: Herêma Ragirtinê laboratuwareke xwezayî ya bêhempa pêşkêşî zanyaran dike ji bo lêkolîna bandorên demdirêj ên radyasyonê li ser ekosîsteman, adaptasyona genetîkî ya cureyan li hember radyasyonê, û pêvajoyên başbûna ekolojîk. Lêkolîn li ser mijarên wekî cihêrengiya biyolojîk, rêjeyên mutasyonê, tenduristiya populasyonan, û fonksiyonên ekosîstemê (wek dekompozîsyon û çerxa nutriyentan) berdewam dikin.
• Tûrîzma Çernobîlê: Berî bûyerên jeopolîtîk ên dawî, Herêma Ragirtinê ya Çernobîlê bûbû cîhek populer ji bo cûreyek tûrîzmê ku wekî “tûrîzma tarî” (dark tourism) tê binav kirin. Bi hezaran geştyar her sal serdana herêmê dikirin da ku bajarê terikandî yê Pripyat, santrala nukleerî (ji derve), û deverên din ên di nav Herêma Ragirtinê de bibînin. Di Cotmeha 2021an de, nêzîkî 15,000 kes serdana herêmê kiribûn. Ev tûrîzm, her çend ji hêla aborî ve ji bo herêmê sûdmend bû û ji bo hin kesan xwedî nirxeke perwerdeyî bû jî, di heman demê de pirsên etîkî yên girîng derbarê “bazirganîkirina” karesatekê û rêzgirtina ji qurbaniyan re derdixist holê.
• Rewşa Pripyat û gundên terikandî: Bajarê Pripyat û bi sedan gundên din ên di nav Herêma Ragirtinê de wekî “bajarên xeyaletan” mane, ku dem tê de rawestiyaye û xwezayê hêdî hêdî dest bi vegerandina wan kiriye. Ev dîmenên hanê bûne sembolên trajediya Çernobîlê.

6.3. Mîrateya Çandî, Bîranîn û Bandora li ser Hişmendiya Kolektîf

Karesata Çernobîlê mîrateyeke kûr di warê çandî û bîranînê de hiştiye.

• Roja Bîranîna Karesata Çernobîlê ya Navneteweyî: Di 8ê Kanûna Pêşîn a 2016an de, Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî bi biryarnameyekê 26ê Nîsanê wekî Roja Bîranîna Karesata Çernobîlê ya Navneteweyî destnîşan kir. Ev roj ji bo bîranîna qurbaniyên karesatê û ji bo tekezkirina li ser pêwîstiya hewldanên demdirêj ên ji bo başbûn û ewlehiyê tê veqetandin.
• Nûneratiya di Huner û Wêjeyê de: Çernobîl bûye mijara gelek berhemên wêjeyî, fîlm, belgefîlm, û berhemên hunerî yên din. Yek ji berhemên herî navdar pirtûka Svetlana Alexievich a bi navê “Dengên ji Çernobîlê: Dîroka Devkî ya Karesateke Nukleerî” ye, ku Xelata Nobelê ya Wêjeyê wergirt û çîrokên kesên ku rasterast ji karesatê etkî bûne vedibêje. Van berheman roleke girîng di ragihandina trajediya mirovî ya karesatê û parastina bîranîna wê di hişmendiya kolektîf de lîstine.
• Çernobîl wekî Sembol: Karesata Çernobîlê di hişmendiya kolektîf a cîhanê de bûye sembola xetereyên teknolojiyên bêkontrol, encamên nepenî û birêvebirina şaş a krîzan, û her weha sembola qehremaniya mirovî û hevkariya navneteweyî ya li hember karesatan.

6.4. Dersên Sereke yên ji Çernobîlê Hatine Hînbûn ji bo Ewlehiya Nukleerî û Amadekariya Karesatan

Karesata Çernobîlê dersên girîng û bi êş ji bo pîşesaziya nukleerî û rêveberiya karesatan li seranserê cîhanê peyda kir:

• Girîngiya Çanda Ewlehiyê ya Bihêz: Çernobîl bi awayekî trajîk nîşan da ku kêmasiyên di çanda ewlehiyê de – ku tê de pêşanîdana hilberînê li ser ewlehiyê, kêmasiya perwerdehiyê, nebûna ragihandina vekirî, û îhmalkirina prosedurên ewlehiyê hene – dikarin bibin sedema encamên felaket. Piştî Çernobîlê, girîngiyeke mezintir li ser pêşxistina çandeke ewlehiyê ya proaktîf û kûr di hemû astên pîşesaziya nukleerî de hate danîn.
• Pêwîstiya bi Sêwiranên Reaktoran ên Ewletir: Kêmasiyên di sêwirana reaktora RBMK de (wek koefîsiyenta valahiyê ya pozîtîf û sêwirana darikên kontrolê) faktorên sereke bûn di karesatê de. Ev yek bû sedema zêdebûna hewldanan ji bo pêşxistina sêwiranên reaktoran ên ku bi cewherî ewletir in û xwedî pergalên ewlehiyê yên pasîf in (ango, pergalên ku bêyî destwerdana mirovî an hêza derve dikarin reaktorê ewle bikin).
• Rola Şefafiyet, Ragihandina Krîzê ya Bi Bandor, û Hevkariya Navneteweyî: Rêveberiya destpêkê ya karesatê ji hêla Yekîtiya Sovyetê ve, ku bi nepenî û dereng agahdarkirinê hate taybetmend kirin, rewş xirabtir kir û bêbawerî çêkir. Çernobîl girîngiya şefafiyetê, ragihandina bilez û rast a agahiyan ji gel û civaka navneteweyî re di dema krîzan de, û hewcedariya hevkariya navneteweyî ya xurt di warê ewlehiya nukleerî û bersivdana karesatan de derxiste pêş.

6.5. Bandora Bûyerên Jeopolîtîk ên Dawî li ser Herêmê û Ewlehiya Nukleerî

Di Sibata 2022an de, di çarçoveya êrîşa Rûsyayê ya li ser Ukraynayê de, Santrala Nukleerî ya Çernobîlê û Herêma Ragirtinê ji bo demekê ji hêla hêzên Rûsî ve hatin dagir kirin. Ev yekem car bû ku santraleke nukleerî ya sivîl di dema şerekî de bi vî rengî dihate dagirkirin û kontrol kirin. Ev bûyer fikarên mezin li seranserê cîhanê li ser ewlehiya santralê, parastina materyalên nukleerî, û tenduristiya personelê ku li wir dixebitî, çêkir.

Di dema dagirkeriyê de, rapor hatin ku ji ber tevgera amûrên leşkerî yên giran li herêmên gemarî, bi taybetî li Daristana Sor, astên radyasyonê yên hewayî bi awayekî demkî bilind bûne. Her weha, fikar li ser şert û mercên xebatê yên personelê Ukraynî yê ku santralê di bin kontrola leşkerî de birêve dibir, hebûn. Dagirkirinê her weha bandor li ser xebatên zanistî û çavdêriya jîngehê ya ku bi salan li Herêma Ragirtinê dihat kirin, kir.

Van bûyerên jeopolîtîk ên dawî bi awayekî trajîk nîşan dan ku mîrateya Çernobîlê û herêmên nukleerî yên din dikarin di dema pevçûnan de bibin armanc an jî qurbaniyên alîgir, ku qatek nû ya xetereyê li ser ewlehiya nukleerî ya gerdûnî zêde dike. Ev yek girîngiya parastina navneteweyî ya tesîsên nukleerî di dema şer de û hewcedariya mekanîzmayên bihêztir ji bo pêşîgirtina li karesatên nukleerî yên ku ji ber pevçûnên çekdarî çêdibin, derdixe pêş.

Beşa 7: Rola Saziyên Navneteweyî û Nirxandina Raporên Zanistî

Karesata Çernobîlê ji destpêkê ve bala civaka navneteweyî kişand ser xwe û bû sedema tevlêbûna gelek sazî û rêxistinên navneteweyî di nirxandina sedem û encamên wê de, û her weha di hewldanên ji bo başkirin û ewlehiyê de.

7.1. Xebat û Raporên Saziyên wekî IAEA, WHO, û UNSCEAR

• Ajansa Navneteweyî ya Enerjiya Atomê (IAEA): IAEA ji destpêkê ve roleke navendî di bersivdana navneteweyî ya ji Karesata Çernobîlê re lîst. Di Tebaxa 1986an de, IAEA Civîneke Vekolîna Piştî Qezayê li Viyanayê li dar xist, ku tê de zanyar û endezyarên Sovyetê yekem hesabê fermî yê qezayê pêşkêş kirin. Li ser bingeha vê civînê, Koma Şêwirmendiya Ewlehiya Nukleerî ya Navneteweyî (INSAG) ya IAEA rapora xwe ya yekem, INSAG-1, weşand. Vê raporê, ku bi giranî li ser agahiyên ku ji hêla Sovyetê ve hatibûn dayîn bû, zêdetir giraniyê da ser şaşiyên operatoran wekî sedema sereke ya qezayê, her çend kêmasiyên di sêwirana reaktorê de jî hatibûn behs kirin. Di sala 1992an de, INSAG raporek nûvekirî, INSAG-7, weşand. Vê raporê analîzeke kûrtir pêşkêş kir û giraniyek mezintir da ser kêmasiyên di sêwirana reaktora RBMK de (bi taybetî koefîsiyenta valahiyê ya pozîtîf û sêwirana darikên kontrolê) û kêmasiyên di çanda ewlehiyê ya Sovyetê de wekî faktorên bingehîn ên ku beşdarî karesatê bûne. Ev guhertina di giranîdanê de pêşveçûnek di têgihiştina sedemên tevlihev ên karesatê de nîşan dide. IAEA her weha di gelek projeyên din ên girêdayî Çernobîlê de jî beşdar bûye, di nav de Projeya Navneteweyî ya Çernobîlê (1990) ji bo nirxandina encamên radyolojîk , Foruma Çernobîlê (2003-2005) bi hevkariya WHO, UNSCEAR û saziyên din ên NY , û piştgiriya teknîkî ya berdewam ji bo Ukraynayê di warê ewlehiya nukleerî, rêveberiya bermayiyan, û hilweşandina santralê de.
• Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê (WHO): WHO bi giranî li ser nirxandina bandorên tenduristiyê yên Karesata Çernobîlê û peydakirina rêberiyê ji bo lênihêrîna bijîjkî û parastina tenduristiya giştî sekinî. WHO di Foruma Çernobîlê de roleke sereke lîst û Koma Pisporan a li ser Bandorên Tenduristiyê koordîne kir. Rapora Foruma Çernobîlê ya bi navê “Mîrateya Çernobîlê: Bandorên Tenduristî, Jîngehî û Civakî-Aborî” (2006) yek ji nirxandinên herî berfireh ên encamên karesatê ye. Vê raporê zêdebûna şêrpenceya tîroîdê di zarokan de wekî encama herî zelal a tenduristiyê ya rasterast a radyasyonê destnîşan kir, lê di heman demê de tekezî li ser giraniya bandorên psîkolojîk û civakî-aborî jî kir. WHO her weha di piştgirîkirina lêkolînên epîdemîolojîk û bernameyên tenduristiyê yên li herêmên etkîbûyî de jî çalak bûye.
• Komîteya Zanistî ya Neteweyên Yekbûyî ji bo Bandorên Radyasyona Atomî (UNSCEAR): UNSCEAR ji sala 1955an vir ve bi awayekî periyodîk raporên berfireh li ser ast û bandorên radyasyona îyonîzeker diweşîne. Piştî Karesata Çernobîlê, UNSCEAR çend raporên girîng li ser encamên radyolojîk ên karesatê amade kirin. Raporên UNSCEAR bi gelemperî wekî nirxandinên zanistî yên bêalî û pêbawer têne hesibandin. Di derbarê Çernobîlê de, UNSCEAR bi hûrgilî dozên radyasyonê yên ku ji hêla komên cihêreng ên nifûsê ve hatine wergirtin, nirxandiye û bandorên tenduristiyê yên hatine dîtin û yên potansiyel analîz kiriye. Wekî WHO, UNSCEAR jî zêdebûna şêrpenceya tîroîdê di kesên ku di dema qezayê de zarok bûn de wekî bandora herî girîng a piştrastkirî ya radyasyonê destnîşan dike. Di derbarê bandorên genetîkî yên mîrasî de, Rapora UNSCEAR a 2001ê destnîşan kir ku “tu bandorên genetîkî yên berbiçav ên ku ji Karesata Çernobîlê derketine, nehatine dîtin” , her çend ev mijar hîn jî di nav hin derdoran de nîqaşbar e. UNSCEAR her weha tekez dike ku ji bilî şêrpenceya tîroîdê û hin îşaretên zêdebûna leukemî û kataraktê di nav komên bi dozên bilind de, “delîlên zêdebûneke mezin a bandora li ser tenduristiya giştî ya ku bi rûbirûbûna radyasyonê ve girêdayî ye, 20 sal piştî qezayê tune ne”. Lêbelê, komîte her weha girîngiya bandorên psîkolojîk û têkçûna civakî ya ku ji ber qezayê çêbûye, nas dike.

7.2. Hevkariya Zanistî ya Navneteweyî (ji bilî NSC)

Ji bilî projeya mezin a Avahiya Nû ya Ewle (NSC), Karesata Çernobîlê bû sedema gelek hewldanên hevkariya zanistî ya navneteweyî ji bo lêkolînkirina encamên cihêreng ên karesatê û pêşxistina stratejiyên ji bo başkirinê.

• Projeyên Yekîtiya Ewropayê (YE): Komîsyona Ewropî, bi taybetî bi rêya bernameyên xwe yên lêkolînê yên parastina radyasyonê, gelek projeyên lêkolînê yên hevbeş ên ku zanyarên ji welatên Ewropaya Rojava û ji Belarûs, Rûsya û Ukraynayê anîn cem hev, fînanse kir. Di navbera salên 1991 û 1995an de, YE nêzîkî 30 mîlyon ECU ji bo 16 projeyên lêkolînê yên girêdayî Çernobîlê veqetand. Van projeyan li ser mijarên cihêreng ên wekî sîstemên piştgiriya biryarê ji bo rêveberiya acîl, teşhîs û dermankirina sendroma radyasyonê ya akût, şêrpenceya tîroîdê ya zaroktiyê, analîza rêyên belavbûna radyonuklîdan û dozên radyasyonê, gemarîbûna ax û avê, dozîmetriya biyolojîk, lêkolînên epîdemîolojîk, û bandorên li ser ekosîstemên xwezayî û çandiniyê sekinîn.
• Hevkariya IAEA û EBRD: Ji bilî NSC, IAEA û Banka Ewropî ji bo Veavakirin û Pêşketinê (EBRD) di projeyên din ên girêdayî hilweşandina Santrala Çernobîlê û rêveberiya bermayiyên radyoaktîf li Herêma Ragirtinê de jî hevkarî kirine. Mînak, Hesabê Hevkariya Navneteweyî ya Çernobîlê (ICCA), ku ji hêla EBRD ve tê birêvebirin, ji bo entegrekirin û xweşbînkirina stratejiyên heyî yên ji bo Herêma Ragirtinê hatî damezrandin, û IAEA di pêkanîna van planan de piştgirî û şêwirmendiya teknîkî peyda dike.
• Lêkolînên Du-alî û Pir-alî: Gelek welat û enstîtuyên lêkolînê yên takekesî jî bi hevpîşeyên xwe yên ji Belarûs, Rûsya û Ukraynayê re projeyên lêkolînê yên du-alî an pir-alî pêk anîne. Mînak, Enstîtuya Şêrpenceyê ya Neteweyî ya Dewletên Yekbûyî (NCI) di lêkolînên epîdemîolojîk ên berfireh de, bi taybetî li ser şêrpenceya tîroîdê û bandorên din ên tenduristiyê di nav tasfiyekaran û zarokan de, bi zanyarên ji van welatan re hevkarî kiriye.

Van hewldanên hevkariyê ne tenê ji bo têgihiştineke baştir a encamên Çernobîlê krîtîk bûne, lê di heman demê de bûne alîkar ji bo pêşxistina kapasîteyên zanistî û teknîkî li welatên etkîbûyî û ji bo xurtkirina torên navneteweyî yên ji bo ewlehiya nukleerî û lêkolîna radyasyonê.

7.3. Nakokî û Nîqaşên di Nav Civaka Zanistî de

Tevî hejmareke mezin a lêkolînan û raporên ji saziyên navdar, hin aliyên encamên Karesata Çernobîlê, bi taybetî di derbarê bandorên tenduristiyê yên demdirêj ên ji dozên kêm ên radyasyonê û bandorên genetîkî de, di nav civaka zanistî de hîn jî mijara nîqaş û nakokiyan in.

Wekî ku berê hate destnîşan kirin, dema ku li ser zêdebûna şêrpenceya tîroîdê lihevkirineke berfireh heye, li ser rêjeya zêdebûna şêrpenceyên din (wek leukemia) an nexweşiyên ne-şêrpenceyî (wek nexweşiyên dil û damar) di nav komên cihêreng ên etkîbûyî de nêrînên cihêreng hene. Hin lêkolîner û rêxistinên ne-hikûmî (NGO) îdîa dikin ku raporên fermî yên wekî yên UNSCEAR û WHO bandorên tenduristiyê yên giştî yên karesatê kêm dinirxînin û hejmara mirinên potansiyel ên ku bi Çernobîlê ve girêdayî ne, pir zêdetir texmîn dikin [ (behsa texmînên heta 1 mîlyon mirin dike), ]. Van nêrînên dijber bi gelemperî li ser şîroveyên cihêreng ên daneyên epîdemîolojîk, modelên cihêreng ên texmînkirina rîskê, û rexneyên li ser metodolojiya lêkolînên fermî têne bingeh kirin. Mînak, hin rexnegir îdîa dikin ku texmînên dozê yên fermî ji bo nifûsa giştî pir kêm in û bandorên hin radyonuklîdan (wek îzotopên plutonyûmê an emîterên alfa yên din) bi têra xwe nehatine hesibandin.

Mijara bandorên genetîkî û teratojenîk bi taybetî hestiyar û nîqaşbar e. Dema ku UNSCEAR û WHO delîlên piştrastkirî yên zêdebûna van bandoran di mirovan de ji ber Çernobîlê nabînin , hin lêkolînên din îşaret bi zêdebûna mirinên pitikan, kêmasiyên di zayînê de, û nexweşiyên genetîkî li hin herêmên etkîbûyî dikin. Ev nakokî nezelaliyek zanistî ya berdewam û hewcedariya lêkolînên demdirêj, sîstematîk, û pir-dîsîplînî yên bêhtir nîşan dide.

Faktorên wekî tevliheviya bandorên radyasyonê, bandora hevdemî ya faktorên din ên jîngehî û civakî-aborî li ser tenduristiyê, zehmetiyên di texmînkirina dozên rastîn ên radyasyonê de ji bo kesan, û demên derengmayînê yên dirêj ji bo hin nexweşiyan, hemû beşdarî van nezelalî û nîqaşan dibin. Girîng e ku ev nîqaşên zanistî bi awayekî vekirî û rexneyî werin meşandin da ku têgihiştina me ya li ser encamên tevlihev ên Karesata Çernobîlê kûrtir bibe.

Encamname (Xulase)

Karesata Çernobîlê, ku di Nîsana 1986an de qewimî, bûyereke diyarker di dîroka serdema nukleerî de bû, û mîrateyeke tevlihev û pir-alî li dû xwe hişt. Wekî ku di vê makaleya berfireh de hate vekolandin, karesat ne encama yek faktorekê bû, lê belê ji berhevketa xeternak a kêmasiyên di sêwirana reaktora RBMK-1000 de, zincîreyek ji şaşiyên operasyonel ên krîtîk, û kêmasiyeke kûr di çanda ewlehiyê ya pîşesaziya nukleerî ya Sovyetê de pêk hat. Teqînên li reaktora hejmar 4 û şewata grafîtê ya li pey wê bûn sedema belavbûna hejmareke mezin ji materyalên radyoaktîf li herêmeke berfireh, ku bandor li ser Ukrayna, Belarûs, Rûsya û piraniya Ewropayê kir.

Encamên yekser ên karesatê trajîk bûn: mirina karmendên santralê û agirkujên qehreman ji ber teqînan û Sendroma Radyasyonê ya Akût (ARS), û rûbirûbûna bi sedan hezar kesên din bi astên cihêreng ên radyasyonê. Bandorên tenduristiyê yên demdirêj, bi taybetî zêdebûna dramatîk a şêrpenceya tîroîdê di kesên ku di dema qezayê de zarok bûn de, bi awayekî berfireh hatine belgekirin. Lêbelê, li ser rêjeya bandorên din ên tenduristiyê yên wekî şêrpenceyên din, nexweşiyên dil û damar, û bi taybetî bandorên genetîkî û teratojenîk, hîn jî nîqaş û nezelaliyên zanistî hene. Tiştê ku bi zelalî derketiye holê ew e ku bandorên psîkolojîk û li ser tenduristiya derûnî yên karesatê li ser komelên etkîbûyî pir berbelav û kûr bûne, û dibe ku bibin pirsgirêka tenduristiya giştî ya herî mezin a ku ji ber qezayê derketiye holê.

Bandorên li ser jîngehê jî pir giran bûn. Gemarîbûna berfireh a ax, av û hewayê bi radyonuklîdên demdirêj ên wekî Sezyûm-137 bû sedema pirsgirêkên demdirêj ji bo ekosîsteman û çandiniyê. Herêma Ragirtinê ya Çernobîlê, her çend bûye cûreyek “rezervasyoneke jiyana kovî” ya bêhempa ji ber nebûna mirovan, di heman demê de laboratuwareke xwezayî ye ji bo lêkolîna bandorên demdirêj ên radyasyonê û başbûna ekolojîk, ku encamên wê carinan tevlihev in.

Di warê civakî-aborî û siyasî de, Çernobîl bû sedema koçberkirina bi sedan hezar kesan, barekî aborî yê pir mezin xiste ser milê welatên etkîbûyî, û bû sedema kêmbûneke berbiçav di baweriya gel bi enerjiya nukleerî de li seranserê cîhanê. Lêbelê, ew di heman demê de bû katalîzatorek ji bo pêşxistina çandeke ewlehiyê ya nukleerî ya gerdûnî ya bihêztir û zêdekirina hevkariya navneteweyî di vî warî de. Her weha, gelek dîroknas û analîstên siyasî Çernobîlê wekî faktorek girîng di lezkirina pêvajoyên reforman û dawîanîna Şerê Sar û hilweşîna Yekîtiya Sovyetê de dibînin.

Îro, bi saya hewldanên navneteweyî yên mezin, reaktora hilweşiyayî di bin Avahiya Nû ya Ewle (NSC) de hatiye ragirtin, ku ewlehiyeke demdirêj peyda dike. Lêbelê, Herêma Ragirtinê û mîrateya Çernobîlê hîn jî pirsgirêk û kêşeyên girîng ji bo rêveberî, lêkolîn, û bîranînê pêşkêş dikin. Bûyerên jeopolîtîk ên dawî jî xetereyên nû ji bo ewlehiya herêmê û tesîsên nukleerî yên din di dema pevçûnan de derxistine holê.

Dersên ku ji Karesata Çernobîlê hatine hînbûn pir in û ji bo pêşeroja enerjiya nukleerî û rêveberiya teknolojiyên xeternak krîtîk in. Di nav van dersan de girîngiya mutleq a çanda ewlehiyê ya bihêz, pêwîstiya bi sêwiranên reaktoran ên ku bi cewherî ewletir in, rola şefafiyet û ragihandina vekirî di dema krîzan de, û hewcedariya hevkariya navneteweyî ya domdar hene.

Di dawiyê de, Karesata Çernobîlê ji bo mirovahiyê hişyariyeke bi êş e li ser encamên potansiyel ên teknolojiyê dema ku bi îhmalkarî, nepenî, û kêmasiya berpirsiyariyê re têkel dibe. Bîranîna Çernobîlê ne tenê ji bo rêzgirtina ji qurbaniyan re girîng e, lê her weha ji bo misogerkirina ku dersên wê yên bi êş ji bo nifşên pêşerojê neyên jibîrkirin û ji bo avakirina pêşerojeke ewletir û berpirsiyartir jî pêwîst e. Lêkolîn û nîqaşên li ser hemû aliyên vê karesata tevlihev divê berdewam bikin da ku têgihiştina me kûrtir bibe û em karibin bi awayekî baştir xwe ji xetereyên bi vî rengî biparêzin.

WERGIRTÎ

1. Mental Health and Neuropsychiatric Aftermath 35 Years After the Chernobyl Catastrophe: Current State and Future Perspectives – PubMed Central, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8629042/ 2. Assessments of the radiation effects from the Chernobyl nuclear reactor accident – the UNSCEAR, https://www.unscear.org/unscear/en/chernobyl.html 3. www-pub.iaea.org, https://www-pub.iaea.org/MTCD/Publications/PDF/Pub1312_web.pdf 4. Chernobyl Accident 1986 – World Nuclear Association, https://world-nuclear.org/information-library/safety-and-security/safety-of-plants/chernobyl-accident 5. Sequence of Events – Chernobyl Accident Appendix 1 – World Nuclear Association, https://world-nuclear.org/information-library/appendices/chernobyl-accident-appendix-1-sequence-of-events 6. Investigations into the Chernobyl disaster – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Investigations_into_the_Chernobyl_disaster 7. Çernobil Faciası – Vikipedi, https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87ernobil_Facias%C4%B1 8. Çernobil Faciası Nasıl Yaşandı? – IIENSTITU, https://www.iienstitu.com/blog/cernobil-faciasi-nasil-yasandi 9. Çernobil’de ne oldu? – Greenpeace Türkiye, https://www.greenpeace.org/turkey/blog/cernobilde-ne-oldu/ 10. Chornobyl – Health consequences of the Chornobyl accident in … – BfS, https://www.bfs.de/EN/topics/ion/accident-management/emergency/chornobyl/health-effects-sovjetunion.html 11. New Report on Health Effects due to Radiation from the Chernobyl …, https://unis.unvienna.org/unis/en/pressrels/2011/unisinf398.html 12. Chernobyl nuclear catastrophe: lessons for sustainability and …, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11896848/ 13. Chernobyl New Safe Confinement – Bechtel, https://www.bechtel.com/projects/chornobyl-new-safe-confinement/ 14. The mammoth structure entombing Chernobyl has been damaged — but what impact could that have? – The Journal, https://www.thejournal.ie/chernobyl-nsc-drone-attack-damage-6622793-Feb2025/ 15. A Tale of Two Forests: Addressing Postnuclear Radiation at Chernobyl and Fukushima | Environmental Health Perspectives | Vol. 121, No. 3, https://ehp.niehs.nih.gov/121-a78 16. International Chernobyl Disaster Remembrance Day – INTERNATIONAL DAYS, https://www.internationaldays.org/april/international-chernobyl-disaster-remembrance-day 17. http://www.iaea.org, https://www.iaea.org/sites/default/files/chernobyl.pdf 18. Effects of the Chernobyl disaster – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Effects_of_the_Chernobyl_disaster 19. 5. What are the social and economic costs of the Chernobyl accident?, https://www.greenfacts.org/en/chernobyl/l-3/5-social-economic-impacts.htm 20. ÇERNOBİL KAZASI RADYASYONA BAĞLI KANSER RİSKLERİNİN ÜLKEMİZ İÇİN İRDELENMESİ – Doğan Bor, https://www.doganbor.com/wp-content/uploads/Kose_yazisi_5_cernobil_riskleri_v2.pdf 21. Honor Chernobyl Disaster Remembrance Day | Gale Blog: Library …, https://blog.gale.com/honor-chernobyl-disaster-remembrance-day/ 22. Hereditary Effects of Radiation: UNSCEAR 2001 Report to the General Assembly, with Scientific Annex | Request PDF – ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/253213418_Hereditary_Effects_of_Radiation_UNSCEAR_2001_Report_to_the_General_Assembly_with_Scientific_Annex 23. digitallibrary.un.org, https://digitallibrary.un.org/record/451133/files/A_AC.82_R.129-EN.pdf 24. The Chernobyl Nuclear Catastrophe: Unacknowledged Health …, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC1867971/ 25. Chornobyl – Environmental contamination and other … – BfS, https://www.bfs.de/EN/topics/ion/accident-management/emergency/chornobyl/environmental-consequences.html 26. The Chernobyl Accident and Its Aquatic Impacts on the Surrounding …, https://www.researchgate.net/publication/251184994_The_Chernobyl_Accident_and_Its_Aquatic_Impacts_on_the_Surrounding_Area 27. BfS – Chornobyl, https://www.bfs.de/EN/topics/ion/accident-management/emergency/chornobyl/chornobyl_node.html 28. TREE Red Fire: Radioactive environment damaged by fire | UK …, https://www.ceh.ac.uk/our-science/projects/tree-red-fire-radioactive-environment-damaged-fire 29. What Does Chernobyl Look Like Today? – WorldAtlas, https://www.worldatlas.com/modern-world/what-does-chernobyl-look-like-today.html 30. Nuclear Nature: A Look at Wildlife in Chernobyl – American Forests, https://www.americanforests.org/article/nuclear-nature-a-look-at-wildlife-in-chernobyl/ 31. wjarr.com, https://wjarr.com/sites/default/files/WJARR-2023-0728.pdf 32. A review of the impact on the ecosystem after ionizing irradiation …, https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/09553002.2020.1793021 33. Chornobyl Dogs’ Genetic Differences Not Due to Mutation | NC State News, https://news.ncsu.edu/2025/01/chornobyl-dogs-genetic-differences-not-due-to-mutation/ 34. Molecular Aspects of Plant Adaptation to Life in the Chernobyl Zone – PMC, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC429389/ 35. Background | International Chernobyl Disaster Remembrance Day – the United Nations, https://www.un.org/en/observances/chernobyl-remembrance-day/background 36. International Chernobyl Disaster Remembrance Day | United Nations, https://www.un.org/en/observances/chernobyl-remembrance-day 37. IAEA, EBRD Commit to Further Support Decommissioning, Safety …, https://www.iaea.org/newscenter/news/iaea-ebrd-commit-to-further-support-decommissioning-safety-projects-at-chornobyl 38. Summary Report on the Post-accident Review Meeting on the …, https://www.iaea.org/publications/3598/summary-report-on-the-post-accident-review-meeting-on-the-chernobyl-accident 39. Chernobyl: Executive summary – Nuclear Energy Agency (NEA), https://www.oecd-nea.org/jcms/pl_28265/chernobyl-executive-summary 40. Scientific Reports – the UNSCEAR, https://www.unscear.org/unscear/en/publications/scientific-reports.html 41. International scientific collaboration on the consequences of the …, https://cordis.europa.eu/article/id/5660-international-scientific-collaboration-on-the-consequences-of-the-chernobyl-accident-project-re 42. Chornobyl Accident: Studies of Radiation and Health Effects – NCI, https://dceg.cancer.gov/research/what-we-study/chornobyl-nuclear-accident 43. CHERNOBYL CATASTROPHE – Greenpeace Research Laboratories, https://www.greenpeace.to/greenpeace/wp-content/uploads/2013/05/final-text-of-the-book_2007.pdf