Serhildana Koleyan, Damezrandina Komara Reş û Mîrateya Gerdûnî

1. Pêşgotin

• Danasîna Şoreşa Haîtiyê û Girîngiya Wê ya Dîrokî

Şoreşa Haîtiyê, ku di navbera salên 1791 û 1804an de li koloniya Fransî ya Saint-Domingue qewimî, di dîroka mirovahiyê de wekî yekane serhildana koleyan a serketî tê naskirin ku bû sedema damezrandina neteweyek serbixwe, Haîtî, û yekem komara reş a cîhanê. Ev bûyera dîrokî ne tenê ji bo gelê Haîtiyê, lê her weha ji bo tevahiya cîhana Atlantîk, têkoşînên dij-koletî û dij-kolonyal, û têgihiştina mafên mirovan xwedî girîngiyeke bingehîn û demdirêj e. Şoreşa Haîtiyê, ku di serdemekê de qewimî ku tê de îdealên Ronakbîriyê û şoreşên mezin ên wekî Şoreşa Amerîkî û Şoreşa Fransî serdest bûn, van îdealan bi awayekî herî radîkal şîrove kir û bi pratîkê xist meriyetê. Ew di çarçoveya Serdema Şoreşên Atlantîk de wekî xalek werçerxanê tê dîtin, ku pênaseyên azadî, wekhevî, û hemwelatîbûnê ji nû ve şekilandin û ji bo gelên bindest û kolekirî li seranserê cîhanê bû çavkaniya îlhamê.

• Armanc û Çarçoveya Gotarê

Armanca vê gotara akademîk ew e ku bi awayekî berfireh û kûr li ser Şoreşa Haîtiyê raweste. Li ser bingeha çavkaniyên lêkolînê yên berdest, ev gotar dê hewl bide ku şert û mercên civakî, aborî û siyasî yên Saint-Domingue beriya şoreşê analîz bike; sedemên bingehîn ên ku rê li ber şoreşê vekirin destnîşan bike; pêvajoya şoreşê, bûyerên sereke, destwerdanên biyanî, û rolên serokên girîng vekole; û di dawiyê de, encam û mîrateya vê şoreşa bêhempa hem ji bo Haîtiyê hem jî ji bo cîhanê binirxîne. Çarçoveya gotarê dê serdema 1791-1804an û encamên wê yên rasterast û demdirêj li xwe bigire, û hewl bide ku têgihiştineke holîstîk a vê bûyera dîrokî pêşkêş bike.

2. Rewşa Saint-Domingue ya Beriya Şoreşê

Ji bo têgihiştina kûrahiya Şoreşa Haîtiyê, pêwîst e ku meriv pêşî li rewşa Saint-Domingue ya beriya sala 1791ê binêre. Ev kolonî, ku wekî “Mircana Antîlan” dihat binavkirin, di heman demê de cihê sîstemeke koletiyê ya herî hovane û civakeke bi nakokiyên kûr parçekirî bû.

• 2.1. Struktura Aborî: “Mircana Antîlan” û Pergala Çandiniyê

Di dawiya sedsala 18an de, Saint-Domingue ne tenê koloniya herî dewlemend a Fransayê bû, lê dibe ku di nav hemû koloniyên cîhanê de ya herî bikêrhatî bû. Ev dewlemendiya bêhempa bi giranî ji hilberîna şekir û qehweyê dihat; kolonî nêzîkî 40% ji şekirê û 60% ji qehweya ku diçû Ewropayê hildiberand. Aboriya Saint-Domingue hema hema bi tevahî li ser bingeha çandiniyên mezin ên hinardekirinê bû, ku tê de şekir, qehwe, îndîgo û pembû di rêzên pêşîn de bûn. Ev “fabrîkaya” çandiniyê bi awayekî rasterast û bêrehm bi kedxwariya koleyên Afrîkî yên revandî ve girêdayî bû.

Polîtîkayên merkantîlîst ên Fransayê, ku wekî “Exclusif” (Tekelparêzî) dihatin nasîn, kolonî neçar dikir ku hemû hinardekirinên xwe tenê ji Fransayê re bişîne û hemû îthalatên xwe jî tenê ji Fransayê bikire. Ev sîstem, ku armanca wê ew bû ku herî zêde qezenc ji bo metropolê (Fransayê) misoger bike, di nav niştecihên azad ên koloniyê de, hem spî hem jî gens de couleur (mirovên rengîn ên azad), dibû sedema nerazîbûneke mezin û teşwîqkirina bazirganiya qaçax.

Têkiliya diyalektîkî ya di navbera dewlemendiya ekstrem a koloniyê û hovîtiya pergala wê ya koletiyê de xaleke navendî ye ji bo têgihiştina rewşa beriya şoreşê. Dewlemendiya Saint-Domingue ne tenê tevî koletiyê, lê bi awayekî bingehîn ji ber tundî û bêrehmîya wê pêk dihat. Rêjeya mirinê ya pir bilind di nav koleyan de, ku ji ber karê giran ê bêhnvedanê, kêmbûna xwarinê, nexweşiyên tropîkal ên kujer, û tundûtûjiya sîstematîk a xwediyên koleyan û çavdêran pêk dihat, pêwîstî bi “îthalat”a domdar a mirovan ji Afrîkayê dikir da ku hêza kar a li ser çandiniyan were domandin. Ev çerxa mirin, îstîsmar, û ji nû ve anîna mirovan motora aboriya koloniyê bû, lê di heman demê de bingeha potansiyela wê ya teqînê jî amade dikir.

• 2.2. Pergala Koletiyê ya Hovane

Koletî li Saint-Domingue wekî yek ji sîstemên herî dijwar û hovane yên koletiyê li parzemîna Amerîkayê dihat nasîn. Rêjeyên mirinê di nav koleyan de pir bilind bûn û tundûtûjî beşek ji jiyana rojane bû. Ji bo dabînkirina hewcedariya bêdawî ya kedê li ser çandiniyên şekir û qehweyê, xwediyên Fransî hema hema 800,000 Afrîkî bi zorê anîn koloniyê. Ev hejmar hema hema du qatê hejmara Afrîkiyên ku di heman serdemê de birin Amerîkaya Bakur bû, û ev yek asta îstîsmara li Saint-Domingue nîşan dide.

Pergala koletiyê bi awayekî fermî ji hêla Code Noir (Zagona Reş) ve dihat birêkûpêkkirin. Ev rêzeke fermanên qraliyetê bû ku yekem car di sala 1685an de ji hêla Qral Louis XIV ve hatibû ragihandin. Code Noir cezayên pir giran ji bo koleyên ku li ber xwe didan an hewl didan birevin destnîşan dikir, nemaze eger wan zirar bigihanda axayên xwe. Tevî ku hin bendên vê zagonê bi awayekî nomînal hin “parastin” ji koleyan re pêşkêş dikirin, wekî peydakirina xwarin û cilûbergan, di pratîkê de ev bend kêm caran di berjewendiya koleyan de dihatin sepandin û bi gelemperî ji hêla xwediyên koleyan ve dihatin paşguh kirin.

Mercên xebatê li ser çandiniyan, nemaze li zeviyên şekir, pir dijwar bûn. Koleyên ji berbangê heta tarîbûnê di bin tava germ a Karayîban de dixebitîn. Kêmbûna xwarinê, kalîteya nebaş a xorakê, û kêmbûna lênihêrîna tenduristiyê dibûn sedema belavbûna nexweşiyên tropîkal ên kujer. Ji ber van mercên hovane, gelek kole di temenekî ciwan de dimirin, û ev yek pêwîstiya bi anîna domdar a koleyên nû ji Afrîkayê zêdetir dikir. Di encamê de, di dema serhildana 1791ê de, piraniya koleyan li Afrîkayê ji dayik bûbûn û çand û zimanên xwe yên Afrîkî parastibûn.

• 2.3. Hiyerarşiya Civakî û Têkiliyên Nijadî

Civaka Saint-Domingue bi awayekî pir kûr û tevlihev ji hêla rengê çerm, statuya civakî (azad an kole), û dewlemendiyê ve hatibû parçekirin. Struktureke sêqetî ya nijadî serdest bû, ku tê de her qatek bi dijminatî û bêbawerî li qatên din dinêrî:

• Spî (Les Blancs): Ev kom, ku hejmara wan di dora 30,000-40,000 kesî de dihat texmînkirin , di nav xwe de jî ne yekgirtî bû.

• Grands Blancs (Spîyên Mezin): Ev çîna serdest a koloniyê bû, ku ji xwediyên çandiniyan ên pir dewlemend, karbidestên bilind ên qraliyetê, û bazirganên mezin pêk dihat. Gelek ji van grands blancs li Fransayê dijiyan û kolonî ji dûr ve birêve dibirin, û tenê ji bo berjewendiyên xwe yên aborî eleqedar bûn.
• Petits Blancs (Spîyên Piçûk): Ev kom ji karkerên spî yên bajarî, esnaf, dikan دار, çavdêrên çandiniyan, û leşkerên rêzê pêk dihat. Ew bi gelemperî ji grands blancs û ji gens de couleur ên dewlemend hesûdî dikirin. Tevî ku ew ji hêla aborî ve ji hin gens de couleur qelstir bûn jî, ew bi tundî li serweriya nijada spî israr dikirin û ji bo parastina îmtiyazên xwe yên nijadî amade bûn ku tundûtûjiyê bikar bînin.

• Gens de Couleur Libres (Mirovên Rengîn ên Azad): Ev kom, ku hejmara wan jî di dora 28,000-30,000 kesî de bû , bi piranî ji mulattoyan pêk dihat – zarokên ku ji têkiliyên di navbera mêrên spî û jinên kole yên Afrîkî de çêbûbûn. Gelek ji wan ji hêla bavên xwe yên spî ve hatibûn azadkirin û perwerdehiyeke baş wergirtibûn. Hin ji wan pir dewlemend bûn, xwedî çandinî û koleyên xwe bûn. Tevî dewlemendî û azadiya xwe ya qanûnî, gens de couleur di bin zext û cihêkariyeke mezin a civakî û qanûnî de bûn. Ew ji gelek pîşeyan (wekî bijîjkî) û ji karên giştî hatibûn dûrxistin, û mafên wan ên siyasî pir kêm bûn. Daxwaza wan a sereke ew bû ku bi spîyan re bigihîjin wekheviya tam a mafan. Lêbelê, ji ber ku ew bi xwe jî beşek ji çîna xwedan-kole bûn, piraniya wan kêm caran piştgirî didan rakirina koletiyê bi giştî.
• Koleyên Afrîkî (Les Esclaves Noirs): Ev koma herî mezin a civakê bû, ku hejmara wan ji 400,000 heta zêdetirî 500,000 kesî diguherî. Ew ji gelek etnîsîte, ziman, û çandên cihêreng ên Rojavayê Afrîkayê hatibûn revandin. Piraniya mezin a koleyan li ser çandiniyan di mercên pir dijwar de dixebitîn, lê hin ji wan jî wekî xizmetkarên malê, pîşekar, an jî ajokarên koleyan (slave drivers) kar dikirin. Wekî ku hate gotin, piraniya wan li Afrîkayê ji dayik bûbûn û ev yek hişt ku ew gelek hêmanên çandî yên Afrîkî, wekî baweriyên olî (Vodou) û zimanên xwe, li Saint-Domingue biparêzin û ji nû ve biafirînin.

Ji bo ku em newekheviya demografîk a ekstrem a koloniyê baştir fêm bikin, em dikarin li tabloya jêrîn binêrin:

Tablo 1: Demografiya Saint-Domingue Beriya Şoreşê (nêzîkî 1789-1791)

Koma Civakî	Hejmara Texmînî (ji çavkaniyan)	Rêjeya Ji Sedî ya Nifûsê (texmînî)
Koleyên Afrîkî	452,000 – 500,000+	~87-90%
Spî (Grands Blancs + Petits Blancs)	30,000 – 40,000	~5-8%
Gens de Couleur (Azadbûyî/Rengîn)	28,000 – 30,000	~5%

Çavkaniyên Hejmaran:.

Ev tablo bi awayekî eşkere nîşan dide ka çawa komeke pir biçûk a spî û gens de couleur serdestî li ser piraniyek mezin a koleyan dikir. Ev newekheviya demografîk a radîkal ne tenê potansiyela serhildaneke girseyî zêde dikir, lê di heman demê de tirs û xofeke domdar dixist dilê çînên serdest.

Parçebûna navxweyî ya di nav çînên azad de faktoreke din a girîng bû ku qelsiya sîstema kolonyal zêde dikir. Hiyerarşiya civakî ne tenê di navbera azad û koleyan de, lê di nav komên azad bi xwe de jî bi dijminatî û parçebûnên kûr dagirtî bû. Petits blancs, ku ji hêla aborî û civakî ve xwe di bin zextê de hîs dikirin, hem ji grands blancs (ji ber cudahiyên çînî û îmtiyazên wan) hem jî ji gens de couleur ên dewlemend (ji ber hesûdiya aborî û tirsa ji windakirina serweriya nijadî ya spî) nerazî bûn. Gens de couleur, tevî ku hin ji wan xwedî dewlemendî û kole bûn, ji hêla spîyan ve dihatin biçûkxistin û ji mafên siyasî yên tam bêpar bûn; lêbelê, ji tirsa windakirina statuya xwe ya li ser koleyan, ew bi gelemperî naxwazin piştgiriyê bidin rakirina koletiyê. Grands blancs jî, dema ku dixwestin serweriya xwe ya li ser koloniyê biparêzin, carinan bi polîtîkayên aborî yên Fransayê (wekî sîstema Exclusif) re diketin nav nakokiyan. Van tengezarî û nakokiyên pir-alî di nav komên azad de nahêle ku ew bikaribin eniyeke yekgirtî li hemberî piraniya mezin a koleyan ava bikin. Ev qelsiya navxweyî, nemaze dema ku Şoreşa Fransî dest pê kir û îdealên nû derketin holê, ji bo îstîqrara koloniyê bû gefeke mezin.

• 2.4. Berxwedana Destpêkê ya Koleyan: Civakên Maroon û François Mackandal

Tevî hovîtiya pergala koletiyê, koleyên li Saint-Domingue tu carî bi tevahî teslîm nebûn. Formên cihêreng ên berxwedanê, ji sabotajên rojane û reviyan bigire heta serhildanên çekdarî, beşek ji dîroka koloniyê bûn. Di nav van forman de, civakên Maroon roleke taybet dilîstin.

Civakên Maroon ji koleyên ku ji çandiniyan direviyan û li herêmên çiyayî yên dûr û dijwar ên navenda giravê civakên xwe yên serbixwe ava dikirin, pêk dihatin. Van civakan ne tenê wekî penagehekê ji bo koleyên reviyayî dixebitîn, lê di heman demê de bi êrîşên xwe yên gerîla li ser çandiniyan, azadkirina endamên malbatê, û şandina peyaman di navbera çandiniyan de, gefek domdar li ser pergala koletiyê û otorîteya kolonyal bûn. Ew sembola azadiyê û berxwedanê bûn ji bo koleyên ku hîn di bin nîrê koletiyê de bûn.

Di nav rêberên Maroon ên destpêkê de, François Mackandal kesayetekî efsanewî ye. Mackandal, ku tê gotin di nîveka sedsala 18an de çalak bû, bi karanîna jehrê li dijî xwediyên koleyan û heywanên wan navdar bû. Ew her weha hewl da ku komên cihêreng ên Maroon bike yek û torgilokek berxwedanê ya berfireh di nav koleyên li ser çandiniyan de ava bike. Her çend serhildana wî di sala 1758an de bi awayekî hovane hate tepisandin û ew bi şewitandinê hate kuştin jî, çîrok û efsaneyên li ser Mackandal û berxwedana wî di nav koleyan de zindî man û tirs û xofek mezin xistin dilê çîna serdest. Tirsa ji jehrîkirinê, ku bi Mackandal re dihat girêdan, di nav xwediyên koleyan de pir belav bû.

Mîrateya berxwedanê ya beriya 1791ê, ku ji hêla civakên Maroon û kesayetên wekî Mackandal ve dihat temsîl kirin, ne tenê bûyerên îzolekirî bûn. Belkî, ew beşek ji “şerekî gerîla yê domdar” û “kevneşopiyeke zindî ya berxwedanê” pêk dianîn. Van çalakiyên berxwedanê ne tenê tirs dixistin dilê xwediyên koleyan, lê di heman demê de ji bo koleyan modelek alternatîf a jiyanê, stratejiyên berxwedanê, û hêviya azadiyê pêşkêş dikirin. Zanîn û teknîkên berxwedanê (wekî jehrkirin, taktîkên gerîla) û îdeolojiya azadiyê bi riya van toran û kevneşopiyên devkî di nav nifşên koleyan de dihatin veguhestin. Ev mîrateya berxwedanê ya kûr û domdar ji bo organîzekirin, motîvasyon, û îdeolojiya serhildana girseyî ya ku di Tebaxa 1791ê de dest pê kir, zemîneke pir girîng amade kir. Ew nîşan dide ku serhildana 1791ê ne ji nişka ve û bê bingeh bû, lê belê encama pêvajoyeke dîrokî ya dirêj a têkoşîn û berxwedanê bû.

3. Sedemên Şoreşê

Şoreşa Haîtiyê ne encama yek sedemê bû, lê belê ji gelek faktorên tevlihev û bi hev ve girêdayî pêk hat. Zordestiya koletiyê, daxwazên komên civakî yên cihêreng, û bandora bûyerên navneteweyî hemû di teqîna vê şoreşa dîrokî de rol lîstin.

• 3.1. Zordestiya Koletiyê û Mercên Dijwar

Wekî ku di Beşa 2.2 de bi berfirehî hate destnîşan kirin, hovîtî û bêrehmîya pergala koletiyê li Saint-Domingue sedemek bingehîn û rasterast a şoreşê bû. Jiyana rojane ya koleyan tijî karê giran ê bêhnvedanê, cezayên fizîkî yên hovane, kêmbûna xwarinê ya kronîk, û rêjeyên mirinê yên pir bilind bû. Koleyên wekî “mal” dihatin hesibandin û ji hemû mafên mirovî bêpar bûn. Ev sîstema îstîsmarê ya bêmerhemet û sîstematîk, ku mirovan daxist asta amûran, bi xwe re potansiyeleke mezin a hêrs, nefret û serhildanê di nav xwe de vedihewand. Bêyî vê zordestiya kûr û berbelav, faktorên din ên wekî Şoreşa Fransî û ramanên Ronakbîriyê dibe ku ewqas bi bandor nebûna di gurrkirina agirê şoreşê de.

• 3.2. Daxwazên Gens de Couleur ji bo Mafan û Serhildana Vincent Ogé

Koma gens de couleur libres (mirovên rengîn ên azad), tevî ku gelek ji wan xwedî milk, perwerde, û heta koleyên xwe bûn jî, ji hêla qanûnên cihêker ên nijadî ve dihatin sînordarkirin û ji mafên siyasî û civakî yên tam bêpar bûn. Wan daxwaza wekheviyê bi spîyan re dikir û dixwestin ku di rêveberiya koloniyê de bibin xwedî gotin.

Vincent Ogé, zilamekî mulatto yê dewlemend û xwendî ku li Parîsê ji bo mafên gens de couleur lobî dikir, piştî ku daxwazên wî ji hêla Meclîsa Neteweyî ya Fransî ve bi awayekî têrker nehatin bersivandin, di Cotmeha 1790an de vegeriya Saint-Domingue û bi hevkariya Jean-Baptiste Chavannes re serhildanek çekdarî da destpêkirin. Armanca wan ew bû ku bi zorê mafên ku ji hêla Şoreşa Fransî ve hatibûn sozdayîn ji bo gens de couleur bi dest bixin.

Lêbelê, serhildana Ogé û Chavannes bi lez û bez û bi awayekî hovane ji hêla hêzên kolonyal ve hate tepisandin. Ogé û Chavannes di Sibata 1791ê de bi îşkenceyeke hovane (şkandina li ser çerxê) li meydana giştî ya Le Capê hatin kuştin. Ev bûyera hovane, li şûna ku berxwedanê bişkêne, tengezariyên di navbera spîyan û gens de couleur de kûrtir kir. Ew ne tenê hêrsa gens de couleur zêde kir, lê di heman demê de qelsî û bêrehmîya desthilatdariya kolonyal jî nîşan da. Ji bo koleyan jî, ev bûyer dikaribû wekî îşaretekê were dîtin ku sîstema heyî dikare were dijber kirin, her çend bi bedelên giran be jî.

• 3.3. Bandora Şoreşa Fransî

Bûyerên ku li Fransayê di sala 1789an de bi Şoreşa Fransî dest pê kirin, bandorek kûr û pir-alî li ser Saint-Domingue kir. Peyamên Şoreşa Fransî yên “Azadî, Wekhevî, Biratî” (Liberté, égalité, fraternité) bi lez li seranserê koloniyê belav bûn û di nav hemû komên civakî de – spî, gens de couleur, û koleyan – hêviyên guhertinê û daxwazên nû geş kirin.

Danezana Mafên Mirov û Hemwelatiyê, ku di Tebaxa 1789an de ji hêla Meclîsa Neteweyî ya Fransî ve hate qebûlkirin, bi taybetî girîng bû. Gotara yekem a danezanê, ku digot “Mirov azad û di mafan de wekhev ji dayik dibin û dimînin,” rasterast bi bingeha sîstema koletiyê û cihêkariya nijadî ya li Saint-Domingue re di nakokiyeke kûr de bû. Her çend mebesta destpêkê ya şoreşgerên Fransî ne ew bû ku ev prensîb tavilê û bi tevahî li koloniyan û ji bo koleyan were sepandin jî, ev îdealên gerdûnî ji hêla komên cihêreng ên li Saint-Domingue ve hatin bihîstin û ji bo berjewendiyên xwe hatin şîrovekirin. Gens de couleur ew wekî bingehek ji bo daxwazên xwe yên wekheviya siyasî dîtin, û koleyan jî tê de hêviya azadiyê dîtin.

Wekî din, aloziya siyasî ya li Fransayê û qelsbûna otorîteya navendî ya qraliyetê derfet ji komên cihêreng ên li Saint-Domingue re vekir ku daxwazên xwe bi awayekî tundtir û bi isrartir bînin ziman. Spîyên koloniyê parçe bûn di navbera alîgirên qraliyetê (royalîst) û alîgirên şoreşê (komarparêz) de, û ev parçebûn otorîteya kolonyal hê bêtir lawaz kir. Şoreşa Fransî, bi vî awayî, hem wekî çavkaniyeke îdeolojîk a îlhamê hem jî wekî faktoreke ku valahiyeke desthilatdariyê afirand, ji bo destpêka Şoreşa Haîtiyê roleke katalîzator lîst. Ew bû “deriyê derfetan” ji bo kesên ku li guhertinê digeriyan, lê di heman demê de “şûrê du-dev” bû ku rê li ber tundûtûjî û kaosê jî vekir.

• 3.4. Bandora Ramanên Ronakbîriyê

Ramanên fîlozofên serdema Ronakbîriyê, yên wekî Jean-Jacques Rousseau, Voltaire, û Montesquieu, ku li ser wekheviya mirovan, mafên xwezayî (wekî azadî û xwedîtiyê), û pêwîstiya hikûmeteke temsîlî û li ser bingeha razîbûna gel disekinîn, di nav xwendekar û rewşenbîrên koloniyê de, nemaze di nav gens de couleur û hin serokên şoreşger ên paşerojê yên reş de, belav bûbûn.

Van ramanan, ku meşrûiyeta desthilatdariya despotîk û îmtiyazên mîrasî dipirsîn, bi awayekî neçarî meşrûiyeta koletiyê û cihêkariya nijadî jî dixistin bin pirsê. Her çend hin ramanwerên Ronakbîriyê bi xwe xwedî nêrînên nijadperest bûn an jî koletiyê diparastin jî, prensîbên bingehîn ên Ronakbîriyê li ser gerdûnîbûna mafan dikaribûn ji hêla kesên ku li dijî koletiyê û cihêkariyê têdikoşiyan ve werin bikaranîn û ji nû ve werin şîrovekirin. Toussaint Louverture, serokê herî navdar ê Şoreşa Haîtiyê, bi xwe jî ji van ramanan bandor bûbû û di daxuyanî û kiryarên xwe de gelek caran îşaret bi prensîbên azadî û wekheviyê dikir.

Lêbelê, girîng e ku meriv xweseriya tevgera koleyan jî bibîne. Tevî bandora Şoreşa Fransî û ramanên Ronakbîriyê, daxwaza azadiyê ya koleyan berî her tiştî ji ezmûna wan a rasterast a hovîtî û bêedaletiyê dihat. Mercên dijwar ên jiyanê û bêmirovkirina sîstematîk bi serê xwe sedemên têrker bûn ji bo serhildanê. Berxwedana domdar a civakên Maroon û serhildanên berê yên wekî ya Mackandal vê yekê piştrast dikin. Şoreşa Fransî û ramanên Ronakbîriyê tenê wekî katalîzatorekê tevgeriyan ku agirê hêrs û daxwaza azadiyê ya ku jixwe di nav koleyan de hebû, gurr kirin û jê re çarçoveyeke îdeolojîk a nû peyda kirin.

4. Pêvajoya Şoreşê (1791-1804)

Şoreşa Haîtiyê pêvajoyeke dirêj, xwînavî û pir-alî bû ku tê de hevbendî bi berdewamî diguherîn û gelek aktorên navxweyî û derve beşdar bûn. Ew ji serhildaneke koleyan a herêmî dest pê kir û veguherî şerekî serxwebûnê yê tevahî ku dawî li serweriya Fransî û sîstema koletiyê anî.

• 4.1. Çirûska Destpêkê: Merasima Bois Caïman û Serhildana Tebaxa 1791ê

Bûyera ku bi gelemperî wekî destpêka fermî ya Şoreşa Haîtiyê tê qebûlkirin, merasima Vodouyê ya li Bois Caïman (Daristana Kayman) e, ku di şeva 14ê Tebaxa 1791ê de pêk hat. Ev merasim, ku ji hêla houngan (kahînê Vodou) Dutty Boukman, ku bi eslê xwe ji Jamaîkayê bû, û mambo (kahîna Vodou) Cécile Fatiman ve dihat birêvebirin, bi sedan koleyên ji çandiniyên derdorê yên Deşta Bakur (Plaine du Nord) anîbû cem hev. Di vê merasima veşartî de, ku tê de ayînên Vodouyê hatin kirin û heywanek (berazekî reş) hate qurbankirin, beşdaran sond xwarin ku ji bo azadiya xwe heta mirinê şer bikin û tola zordestiya axayên xwe hilînin. Bois Caïman ne tenê wekî plansaziyeke leşkerî, lê di heman demê de wekî xurtkirineke giyanî û yekîtiyeke îdeolojîk ji bo koleyan xizmet kir.

Heftiyek piştî merasima Bois Caïman, di şeva 21-22ê Tebaxa 1791ê de, serhildaneke girseyî ya koleyan li Deşta Bakur, navenda aboriya şekir a koloniyê, dest pê kir. Koleyên serhildêr bi hezaran çandinî şewitandin, axayên xwe û malbatên wan kuştin, û amûrên hilberînê wêran kirin. Di nav çend hefteyan de, serhildan li seranserê parêzgeha bakur belav bû û bi deh hezaran kole beşdarî wê bûn. Ev serhildana destpêkê bi hovîtî û tundûtûjiyeke mezin ji her du aliyan ve hatibû nîşankirin.

• 4.2. Salên Destpêkê û Hevbendiyên Guherbar (1791-1794)

Salên destpêkê yên şoreşê bi kaos, şerê navxweyî yê tevlihev, û destwerdanên hêzên biyanî derbas bûn. Li koloniyê gelek faksiyonên cihêreng hebûn ku ji bo berjewendiyên xwe şer dikirin: koleyên serhildêr ên ku ji bo azadiyê şer dikirin; gens de couleur ku ji bo wekheviya siyasî têdikoşiyan; spîyên royalîst ên ku dixwestin otorîteya qralê Fransayê vegerînin; spîyên komarparêz ên ku piştgirî didan Şoreşa Fransî; û spîyên cudaxwaz ên ku dixwestin koloniyê ji Fransayê serbixwe bikin da ku sîstema koletiyê biparêzin.

Di vê rewşa aloz de, hêzên biyanî jî destwerdan kirin:

• Destwerdana Spanyayê: Spanya, ku beşa rojhilatê girava Hispaniolayê (Santo Domingo) kontrol dikir û dijminê kevneşopî yê Fransayê bû, serhildana koleyan wekî derfetek dît ku Fransayê qels bike û dibe ku bandora xwe li ser Saint-Domingue zêde bike. Rayedarên Spanyolî li Santo Domingo piştgirî û çek dan hin serokên koleyên serhildêr, di nav de Toussaint Louverture di destpêka kariyera wî ya leşkerî de. Koleyên serhildêr di bin ala Spanyayê de li dijî Komara Fransayê şer kirin.
• Destwerdana Brîtanyayê: Brîtanya, ku di sala 1793an de bi Fransaya Şoreşger re ketibû şer, hewl da ku ji kaosa li Saint-Domingue sûd werbigire û vê koloniya pir dewlemend ji xwe re bigire. Hêzên Brîtanî di sala 1793an de gelek benderên girîng ên koloniyê dagir kirin. Wan her weha dixwest ku pêşî li belavbûna îdeayên şoreşgerî û serhildanên koleyan li koloniyên xwe yên li Karayîban (wekî Jamaîka) bigirin. Lêbelê, destwerdana Brîtanî bi giranî ji ber berxwedana xurt a hêzên Haîtiyî (hem reş hem jî mulatto) û nemaze ji ber nexweşiya kujer a zerka zer (yellow fever) ku di nav leşkerên Ewropî de belav bû, bi ser neket.

Di vê navberê de, Komara Fransî hewl dida ku kontrola xwe li ser koloniyê ji nû ve saz bike. Du Komîserên Sivîl, Léger-Félicité Sonthonax û Étienne Polverel, bi hêzeke leşkerî ya mezin hatin şandin Saint-Domingue da ku otorîteya Fransayê xurt bikin û qanûna 4ê Nîsana 1792an, ku mafên siyasî yên tam dida gens de couleur ên azad, bi cih bînin. Di destpêkê de, armanca wan ne rakirina koletiyê bû. Lêbelê, ji ber zexta serhildana koleyan, gefa destwerdanên Spanyolî û Brîtanî, û berxwedana spîyên royalîst, Sonthonax di Tebaxa 1793an de li parêzgeha bakur koletî rakir da ku piştgiriya koleyên berê ji bo Komara Fransî bi dest bixe. Ev biryar paşê ji hêla Polverel ve li parêzgehên rojava û başûr jî hate şopandin. Di 4ê Sibata 1794an de, Konvansiyona Neteweyî ya li Parîsê ev biryarên herêmî pejirand û bi awayekî fermî koletî li hemû koloniyên Fransî rakir. Ev biryara dîrokî bû sedem ku Toussaint Louverture û hêzên wî yên reş ji hevalbendiya bi Spanyayê re veqetin û tevlî hêzên Komara Fransî bibin.

• 4.3. Bilindbûna Toussaint Louverture (1794-1801)

Piştî ku Konvansiyona Neteweyî ya Fransî di Sibata 1794an de koletî rakir, Toussaint Louverture, ku heta wê demê di bin ala Spanyayê de şer dikir, di Gulana 1794an de bi awayekî dramatîk alî guhert û bi hêzên xwe yên baş-dîsîplînkirî tevlî Komara Fransî bû. Ev biryar xaleke werçerxanê bû di şoreşê de. Louverture, bi jêhatîbûna xwe ya leşkerî û siyasî ya awarte, zû bû hêza serdest li Saint-Domingue.

Ew bi serkeftî li dijî hêzên Spanyolî û Brîtanî şer kir û ew ji koloniyê derxistin. Wî her weha karî ku hevrikên xwe yên navxweyî, çi Komîserên Fransî yên wekî Sonthonax û Hédouville, çi serokên gens de couleur ên wekî André Rigaud, ji holê rake an jî bêbandor bike. Di navbera salên 1799 û 1800î de, şerekî navxweyî yê dijwar, ku wekî “Şerê Başûr” an “Şerê Kêran” tê zanîn, di navbera hêzên Louverture (bi piranî reş) û hêzên André Rigaud (bi piranî mulatto) de ji bo kontrola tevahiya koloniyê qewimî. Louverture bi piştgiriya Dewletên Yekbûyî (ku wê demê bi Fransayê re di nav “Şerê Nîv-fermî” de bû) bi ser ket û Rigaud neçar ma ku bireve Fransayê.

Piştî ku kontrola xwe li ser piraniya Saint-Domingue xurt kir, Louverture di Çileya 1801ê de beşa Spanî ya giravê, Santo Domingo, dagir kir û li wir jî koletî rakir. Di Gulana 1801ê de, wî destûreke nû ji bo Saint-Domingue ragihand. Ev destûr koletiyê bi daîmî qedexe dikir, hemû welatiyan wekhev îlan dikir, û Louverture wekî Rêveberê Giştî yê Heyatî (Governor-General for Life) destnîşan dikir. Destûr, tevî ku serweriya Fransayê bi awayekî nomînal qebûl dikir, di pratîkê de otonomiyeke berfireh dida Saint-Domingue. Polîtîkayên Louverture armanc dikirin ku aboriya çandiniyê ya koloniyê, ku ji ber şer wêran bûbû, ji nû ve vejîne. Ji bo vê yekê, wî pergala çandiniyê bi keda mûçeyî ya bi zorê ji nû ve saz kir, ku tê de koleyên berê neçar bûn ku li ser çandiniyan bixebitin, her çend êdî ne wekî kole lê wekî karkerên mûçedar bin. Wî her weha Katolîkîzm wekî ola fermî ya dewletê destnîşan kir û Vodou, ku ola piraniya gelê reş bû, qedexe kir. Ev polîtîkayên aborî û olî yên Louverture di nav girseyên gel de nerazîbûn çêkirin.

Vîzyona siyasî ya Louverture ji bo pêşeroja Saint-Domingue mijareke nîqaşê ye. Hinek dîroknas bawer dikin ku armanca wî ya dawî serxwebûna tam bû, lê hinekên din dibêjin ku ew li otonomiyeke berfireh di nav Împaratoriya Fransî de digeriya, ku tê de serokatiya reş û rakirina koletiyê misoger be. Çi dibe bila bibe, kiryarên wî yên ji bo xurtkirina desthilatdariya xwe û kêmkirina bandora Fransayê li koloniyê, ji hêla Napoleon Bonaparte ve wekî gefek li ser otorîteya Fransî hate dîtin.

• 4.4. Destwerdana Napoleon: Ekspedîsyona Leclerc (1802-1803)

Napoleon Bonaparte, ku di sala 1799an de li Fransayê bûbû desthilatdar, ji otonomiya zêde ya Saint-Domingue di bin serokatiya Toussaint Louverture de nerazî bû. Wî her weha dixwest ku aboriya çandiniyê ya bikêrhatî ya koloniyê ji nû ve vejîne û, bi dizî, koletiyê ji nû ve saz bike. Ji bo vê armancê, wî di dawiya sala 1801ê de ekspedîsyoneke leşkerî ya pir mezin, ku ji zêdetirî 20,000 leşkeran pêk dihat û ji hêla birayê jina wî, General Charles Leclerc ve dihat birêvebirin, şand Saint-Domingue.

Ekspedîsyona Leclerc di Sibata 1802an de gihîşt Saint-Domingue. Di destpêkê de, Fransiyan hin serkeftinên leşkerî bi dest xistin. General Henri Christophe, ku fermandarê Le Capê bû, li gorî fermana Louverture bajêr şewitand û paşve kişiya, taktîkeke “erda şewitandî” bi kar anî da ku Fransiyan ji çavkaniyan bêpar bihêle. Şerên dijwar li gelek deveran qewimîn, di nav de şerê navdar ê Kela Crête-à-Pierrot, ku tê de hêzên Haîtiyî di bin fermandariya Jean-Jacques Dessalines de berxwedaneke lehengî li hemberî êrîşên Fransî nîşan dan.

Lêbelê, bi xiyanet û zexta leşkerî, Fransiyan karîn Toussaint Louverture bixapînin û di Hezîrana 1802an de wî bigirin. Louverture sirgûnî Fransayê hate kirin û di Nîsana 1803an de li zindaneke li Çiyayên Jurayê ji ber nexweşî û mercên dijwar mir.

Piştî girtina Louverture, û nemaze piştî ku nûçeyên li ser vegerandina koletiyê li koloniyên din ên Fransî yên wekî Guadeloupe gihîştin Saint-Domingue, berxwedana Haîtiyî bi hêzeke nû û bi biryardariyeke mezintir ji nû ve dest pê kir. Jean-Jacques Dessalines, Henri Christophe, Alexandre Pétion û serokên din ên reş û mulatto yên ku berê teslîmî Fransiyan bûbûn an jî bi wan re hevkariyê kiribûn, dîsa çek hildan û li dijî Fransiyan dest bi şerekî bêrehm kirin.

Faktoreke din a pir girîng ku alîkariya Haîtiyan kir, nexweşiya zerka zer bû. Ev nexweşî, ku leşkerên Ewropî yên nûhatî jê re ne berxwedêr bûn, di nav artêşa Fransî de bi awayekî kujer belav bû û bi hezaran leşker, di nav de General Leclerc bi xwe jî (ku di Mijdara 1802an de mir), kuştin. Cîgirê Leclerc, General Donatien de Rochambeau, bi taktîkên xwe yên pir hovane

WERGIRTÎ

1. Haiti (Saint-Domingue) | Slavery and Remembrance, https://slaveryandremembrance.org/articles/article/?id=A0111 2. Haitian Rebellion: AP® African American Studies Review | Albert Resources, https://www.albert.io/blog/haitian-rebellion-ap-african-american-studies-review/ 3. scholarsbank.uoregon.edu, https://scholarsbank.uoregon.edu/bitstreams/062a6a80-dee0-42d9-aa62-4aab6f0d36fc/download 4. Haitian Independence | EBSCO Research Starters, https://www.ebsco.com/research-starters/history/haitian-independence 5. Overview of the Haitian Revolution (Chapter 22) – The Cambridge …, https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-history-of-the-age-of-atlantic-revolutions/overview-of-the-haitian-revolution/47BEA4A5D07C33E3189098B5D5C23158 6. The Haitian Revolution, https://www.rcsdk12.org/cms/lib04/NY01001156/Centricity/Domain/5737/Haiti%20Packet%203.pdf 7. The Haitian Revolution and The Making of Freedom in the Postcolonial Atlantic – Cognit.ca’s, https://cognit.ca/en/project/112636 8. Saint Domingue – Atlantic History – Oxford Bibliographies, https://www.oxfordbibliographies.com/abstract/document/obo-9780199730414/obo-9780199730414-0302.xml 9. Social – The Haitian Revolution – Weebly, https://learnhaitirevolution.weebly.com/social.html 10. The Haitian Revolution | English Heritage | English Heritage, https://www.english-heritage.org.uk/visit/places/portchester-castle/history-and-stories/the-haitian-revolution/ 11. Slavery and the Haitian Revolution · Explore · LIBERTY, EQUALITY …, https://revolution.chnm.org/exhibits/show/liberty–equality–fraternity/slavery-and-the-haitian-revolu 12. Source Collection: Slavery and the Haitian Revolution | World History Commons, https://worldhistorycommons.org/source-collection-slavery-and-haitian-revolution 13. Political – The Haitian Revolution – Weebly, https://learnhaitirevolution.weebly.com/political.html 14. Haiti: The Revolution of 1791-1803 – Webster, http://faculty.webster.edu/corbetre/haiti/history/revolution/revolution1.htm 15. Masking Evil: St. Domingan Ûmigrés in the … – Scholar Commons, https://scholarcommons.scu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1345&context=historical-perspectives 16. Haitian Revolution | Causes, Summary, & Facts | Britannica, https://www.britannica.com/topic/Haitian-Revolution 17. Haitian Revolution – In Solidarity, – Open Washington Pressbooks, https://openwa.pressbooks.pub/winterquarteranthology/chapter/haitian-revolution/ 18. Haiti – SOCIAL STRUCTURE – Country Studies, https://countrystudies.us/haiti/24.htm 19. François Mackandal – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Mackandal 20. Art, Enslavement, and Resistance in Cap-Français – ArcGIS StoryMaps, https://storymaps.arcgis.com/stories/e0903bfa4cf749ce8ee68ecc69bcb0c4 21. Mackendal_Macandal_Introducti, https://www.macandal.com/Macandal_Mackendal_Introduction.html 22. Research Paper Black Radical Tradiion | PDF | Travel | Classics – Scribd, https://www.scribd.com/document/721731134/Research-Paper-Black-Radical-Tradiion-5 23. François Makandal | Slavery and Remembrance, https://slaveryandremembrance.org/people/person/?id=PP024 24. Vincent Ogé (ca. 1755-1791) – BlackPast.org, https://www.blackpast.org/global-african-history/oge-vincent-1755-1791/ 25. Vincent Ogé – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Vincent_Og%C3%A9 26. (PDF) Vincent Ogé jeune (1757-91): History, Biography, and the Haitian Revolution, https://www.researchgate.net/publication/267536924_Vincent_Oge_jeune_1757-91_History_Biography_and_the_Haitian_Revolution 27. Haitian Revolution | The Modern Period Class Notes | Fiveable …, https://library.fiveable.me/the-modern-period/unit-3/haitian-revolution/study-guide/6gf6CzMiCosSdOXN 28. Social Triggers of the Haitian Revolution, https://scholar.library.miami.edu/slaves/san_domingo_revolution/individual_essay/david.html 29. Chapter 2 Saint-Domingue, Rights, and Empire in: The Citizenship …, https://brill.com/display/book/9789004416451/BP000003.xml 30. The Declaration of the Rights of Man and of the Citizen | Élysée, https://www.elysee.fr/en/french-presidency/the-declaration-of-the-rights-of-man-and-of-the-citizen 31. Declaration of the Rights of Man and of the Citizen – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Declaration_of_the_Rights_of_Man_and_of_the_Citizen 32. scholarworks.gvsu.edu, https://scholarworks.gvsu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1069&context=mcnair#:~:text=Ultimately%2C%20the%20Enlightenment%20inspired%20a,empowered%20them%20to%20become%20agents. 33. The Enlightenment and Its Effects on the Haitian Revolution of 1789 …, https://scholarworks.gvsu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1069&context=mcnair 34. Haiti : Bois-Caiman Ceremony: Origin of the Haitian Revolution and …, https://haitiwonderland.com/haiti/en/history/bois-caiman-ceremony-origin-of-the-haitian-revolution-and-symbol-of-resistance/186 35. Dutty Boukman – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Dutty_Boukman 36. THE STRENGTH OF ANCESTRALITY KEEPS US ON OUR FEET – Black Women Radicals, https://www.blackwomenradicals.com/blog-feed/the-strength-of-ancestrality-keeps-us-on-our-feet 37. Important Haitian Revolution Events to Know for African Diaspora …, https://library.fiveable.me/lists/important-haitian-revolution-events 38. Haitian Revolution – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Haitian_Revolution 39. Two Hundred Years Ago, France Strangled the Haitian Revolution with an Inhumane Debt: The Seventeenth Newsletter (2025), https://thetricontinental.org/newsletterissue/haiti-revolution-debt/ 40. The Haitian Revolution | Honors World History Class Notes – Fiveable, https://library.fiveable.me/hs-honors-world-history/unit-5/haitian-revolution/study-guide/kjSIjiitGanMpT4m 41. Toussaint Louverture – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Toussaint_Louverture 42. Toussaint Louverture | Biography, Significance, & Facts | Britannica, https://www.britannica.com/biography/Toussaint-Louverture 43. Document – Speeches and Letters of Toussaint L’Ouverture on the Haitian Revolution (1793–1800) – Oxford Learning Link, https://learninglink.oup.com/access/content/von-sivers-3e-dashboard-resources/document-speeches-and-letters-of-toussaint-louverture-on-the-haitian-revolution-1793-1800 44. Toussaint Louverture | National Museum of African American History and Culture, https://nmaahc.si.edu/latinx/toussaint-louverture 45. Toussaint Louverture | Timeline | Britannica, https://www.britannica.com/summary/Toussaint-Louverture-Timeline 46. Action of 3 February 1812 – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Action_of_3_February_1812 47. Haiti – Slavery, Revolution, Independence | Britannica, https://www.britannica.com/place/Haiti/The-Haitian-Revolution 48. Léger-Félicité Sonthonax – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/L%C3%A9ger-F%C3%A9licit%C3%A9_Sonthonax 49. The Language of Race in Revolutionary France and Saint-Domingue, 1789-1792 – UKnowledge, https://uknowledge.uky.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1042&context=history_etds 50. Leclerc Expedition to Saint-Domingue and the Independence of Haiti, 1802–1804 | Oxford Research Encyclopedia of Latin American History, https://oxfordre.com/latinamericanhistory/latinamericanhistory/abstract/10.1093/acrefore/9780199366439.001.0001/acrefore-9780199366439-e-743 51. History – Road of Abolitions, https://en.abolitions.org/index.php?IdPage=1552055156 52. Léger-Félicité Sonthonax | French colonial official | Britannica, https://www.britannica.com/biography/Leger-Felicite-Sonthonax 53. Toussaint Louverture, the Cultivator System, and Haiti’s Independence (1798–1804) (Chapter 25) – The Cambridge History of the Age of Atlantic Revolutions, https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-history-of-the-age-of-atlantic-revolutions/toussaint-louverture-the-cultivator-system-and-haitis-independence-17981804/4FC3B7C38A071519A0B45A363DA52331 54. The Haitian Revolution (1791-1804): A Different Route to … – History, https://history.as.uky.edu/haitian-revolution-1791-1804-different-route-emancipation 55. How Toussaint L’ouverture Rose from Slavery to Lead the Haitian Revolution – History.com, https://www.history.com/articles/toussaint-louverture-haiti-revolution 56. The Soul of a Free Man | The Russell Kirk Center, https://kirkcenter.org/reviews/the-soul-of-a-free-man/ 57. Haiti and the Early United States | Oxford Research Encyclopedia of American History, https://oxfordre.com/americanhistory/display/10.1093/acrefore/9780199329175.001.0001/acrefore-9780199329175-e-256?p=emailAuCp2g6o6XhqI&d=/10.1093/acrefore/9780199329175.001.0001/acrefore-9780199329175-e-256 58. http://www.blackpast.org, https://www.blackpast.org/global-african-history/rigaud-andre-1761-1811/#:~:text=Benoit%20Joseph%20Andr%C3%A9%20Rigaud%20was,for%20Independence%2C%201791%2D1803. 59. André Rigaud (1761-1811) | BlackPast.org, https://www.blackpast.org/global-african-history/rigaud-andre-1761-1811/ 60. Saint-Domingue expedition – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Saint-Domingue_expedition 61. General Leclerc in Saint-Domingue: 1801–1802 – The Haitian …, https://thehaitianrevolution.com/gen-leclerc-in-st-dom 62. Haitian Revolution Notes – CDN, https://bpb-ca-c1.wpmucdn.com/blog44.ca/dist/8/812/files/2021/12/Haitian-Revolution-Notes.pdf 63. Toussaint-Louverture – Other Revolution, https://www.brown.edu/Facilities/John_Carter_Brown_Library/exhibitions/haitian/pages/part6.html 64. Henri Christophe (1767-1820) – BlackPast.org, https://www.blackpast.org/global-african-history/henri-christophe-1767-1820/ 65. Haitian Revolution Timeline | Preceden, https://www.preceden.com/timeline/haitian-revolution 66. Alexandre Sabès Pétion | Haitian Revolution, Independence …, https://www.britannica.com/biography/Alexandre-Sabes-Petion 67. Alexandre Pétion – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Alexandre_P%C3%A9tion 68. Alexandre Pétion: The Man of Three Revolutions – Radical Tea Towel, https://radicalteatowel.co.uk/radical-history-blog/alexandre-petion-the-man-of-three-revolutions/