Derbeyek Mezin li Azadiya Ramanê

I. Pêşgotin: Şewitandina Pirtûkan wekî Êrîşek li Dijî Azadiya Ramanê

Çalakiyên şewitandina pirtûkan ên 10ê Gulana 1933an li Almanyaya Nazî, di rojên destpêkê yên Reicha Sêyemîn de wekî bûyereke girîng û sembolîk cihê xwe digirin. Di van çalakiyan de, bi deh hezaran pirtûkên ku ji aliyê komên xwendekarên di bin serweriya Naziyan de wekî “ne-Alman” dihatin binavkirin, li gelek bajarên zanîngehan bi awayekî giştî û merasîmî hatin îmhakirin. Ev ne bûyerên îzolekirî bûn; belkû kampanyayeke koordînekirî bû ku armanca wê paqijkirina çandî û lihevhatina îdeolojîk bû.

Argumana bingehîn a vê gotarê ew e ku ev şewitandina pirtûkan êrîşeke kûr û bi zanebûn li dijî azadiya ramanê, îfadeyê û piralîbûna rewşenbîrî bû. Ew nîşaneke eşkere ya bêtehemuliya Naziyan û pêşengeke formên tundtir ên zilmê, di nav de Holokost, bû. Kiryara şewitandina pirtûkan sembola niyeta rejîmê bû ku ne tenê laşên fîzîkî, lê her weha hiş û ramanan jî kontrol bike. Çalakiyên şewitandinê ne tenê ji bo tunekirina objeyan bûn, lê belê kiryarên performatîf ên rîtuelên giştî yên pir bi bandor bûn. Ev teatralîyet ji bo Naziyan di qonaxên destpêkê yên xurtkirina desthilatdariyê de krîtîk bû. Wekî ku di çavkaniyan de têne xuyakirin, “merasîmên mezin, lêdana bandoyê, û bi navê ‘sondên agirî’” , meşên bi meşaleyan , û axaftinên karbidestên payebilind ên Nazî yên wekî Goebbels hewldaneke bi zanebûn ji bo afirandina dîmenekê nîşan didin. Dîmenên bi vî rengî ji bo (a) tirsandina dijberan, (b) komkirina alîgiran bi afirandina hestek armanc û rastdariya hevpar, û (c) bi eşkereyî diyarkirina sînorên ramana û îfadeya pejirandî, û bi vî awayî îddîakirina serweriya îdeolojîk a rejîmê xizmet dikin. Cewhera giştî û vegirtina medyayê (weşanên radyoyê ) vê bandorê zêdetir kir. Ev operasyoneke psîkolojîk bi qasî ku fîzîkî bû.

II. Çarçoveya Dîrokî û Îdeolojîk: Almanyaya Nazî û Destpêka Kontrolê

Tayînkirina Adolf Hitler wekî Şansölye di 30ê Çileya 1933an de û gavên bilez ên ji bo xurtkirina desthilatdariyê, di nav de Fermana Şewata Reichstagê (28ê Sibata 1933an) ku azadiyên sivîl ên bingehîn rawestand , destpêka serdemeke nû li Almanyayê nîşan da. Vê fermanê çarçoveya pseudo-qanûnî ji bo kiryarên zordar ên paşerojê afirand.

Konsepta Gleichschaltung – hewldana ji bo lihevanîna hemû aliyên civaka Alman, di nav de huner û çand, bi îdeolojiya Nazî re – di polîtîkayên destpêkê yên Naziyan de navendî bû. Şewitandina pirtûkan beşeke berbiçav a vê pêvajoyê bû. Joseph Goebbels, wekî Wezîrê Ronakbîriya Gel û Propagandayê, hewldana ji bo anîna huner û çanda Alman li gorî armancên Nazî bi rê ve bir. Wezareta wî, ku di Adara 1933an de hat damezrandin, di organîzekirina propaganda û sansurê de roleke navendî lîst.

Berî ku Nazî bi tevahî desthilatdariyê bi dest bixin, Kampfbund für deutsche Kultur (KfdK – Yekîtiya Çekdar ji bo Çanda Alman), ku ji hêla Alfred Rosenberg ve di sala 1928an de hatibû damezrandin, armanc dikir ku çanda Alman “Arî bike” û li dijî “Bolşevîzma çandî” û “rêgezên hunerî yên nedilxwaz” şer bike. Çalakiyên KfdK, wekî weşandina lîsteyên hunermendên “dejener” û organîzekirina dersan, bingeha îdeolojîk ji bo paqijkirinên paşê yên sîstematîktir ên wekî şewitandina pirtûkan danî. Giringiya KfdK li ser paqijiya nijadî di çandê de û êrîşên wê yên li ser bandorên Cihû û biyanî rasterast di nav mentiqê şewitandina pirtûkan de cih girt. Têkiliya sîmbiotîk di navbera dewletê û ajîtasyona girêdayî partiyê de di vir de eşkere dibe; çalakiyên KfdK yên berî 1933an nîşan didin ku bingeha “paqijkirina” çandî ji hêla rêxistinên girêdayî partiyê ve hatibû danîn. Dema ku desthilatdarî bi dest xistin, dewlet (bi rêya wezareta Goebbels) hingê dikaribû van hewldanan xurt bike û sîstematîze bike. Ev taktîkek hevpar di rejîmên totalîter de nîşan dide: bikaranîna tevgerên tundrew ên heyî û paşê sazûmankirina armancên wan.

Wekî din, Festîvala Wartburgê ya 1817an, ku tê de komeleyên xwendekarên Alman nivîsên “ne-Alman” şewitandin, wekî pêşengeke dîrokî li Almanyayê ji bo kiryarên bi vî rengî tê destnîşankirin. Ev girêdan bi îhtîmaleke mezin ji hêla Naziyan ve hate bikaranîn da ku kiryarên xwe bi girêdana wan bi kevneşopiyeke neteweperest re rewa bikin. Naziyan gelek caran hewl didan ku kiryarên xwe yên şoreşgerî di bin perdeya qanûnîbûnê de (mînak, Fermana Şewata Reichstagê ) an bi gazîkirina pêşengên dîrokî yên wekî Festîvala Wartburgê veşêrin. Ev stratejiyeke propagandê bû ku guhertinên radîkal kêmtir têkder an jî zêdetir bi kevneşopiya Alman ve girêdayî xuya bike, û bi vî awayî pejirandina giştî an razîbûnê zêde bike.

III. “Çalakiya li Dijî Ruhê Ne-Alman”: Organîzekirin û Pêkanîna Şewitandina Pirtûkan

Di 6ê Nîsana 1933an de, Nivîsgeha Giştî ya Çapemenî û Propagandayê ya Komeleya Xwendekarên Alman a Nazî (Deutsche Studentenschaft – DSt) li seranserê welêt “Çalakiya li Dijî Ruhê Ne-Alman” ragihand, ku dê bi paqijkirineke wêjeyî ya bi agir bi dawî bibe. Ev yek rola navendî ya rêxistinên xwendekaran di destpêkirin û birêvebirina kampanyayê de nîşan dide. Beşên herêmî ji bo daxuyaniyên çapemeniyê, lîsteyên reş, organîzekirina axaftvanan û ewlekirina dema weşana radyoyê hatibûn erkdarkirin.

DSt, ku ji sala 1931ê ve di bin serweriya Naziyan de bû , organîzatora sereke ya şewitandina pirtûkan bû. Ev yek seferberkirina ciwanan û akademiyê ji bo armancên Nazî radixe ber çavan. Xwendekar aktorên sereke bûn, di meşên bi meşaleyan de dimeşiyan û pirtûkan davêtin ser agirên mezin , ku piraniya wan ji pirtûkxaneyên giştî û zanîngehan hatibûn talankirin. Rola pêşeng a Deutsche Studentenschaft û tevlêbûna profesor û karbidestên zanîngehê hevkariya serkeftî ya saziyên akademîk û tevgerên ciwanan ji hêla rejîma Nazî ve nîşan dide. Ev yek ji bo dayîna hewayek rewşenbîrî ya rewa (her çend berevajîkirî be jî) ji şewitandinan re û ji bo misogerkirina îndoktrînasyona nifşê nû krîtîk bû.

Joseph Goebbels di şewitandina pirtûkan a Berlînê de li Opernplatzê li ber 40,000 kesî axaftineke bi agir kir. Hebûna wî erêkirina rejîmê ya di asta herî jor de nîşan dida. Li Munîhê, xwendekarê hiqûqê Karl Gegenbach organîzatorê sereke bû. Kurt Ellersiek, “rêberê xwendekarên Alman” (paşê endamê SS), û Wezîrê Perwerdehiyê yê Bavyerayê Hans Schemm jî tevlî bûn. Rektorên zanîngehan, profesor û rêberên xwendekaran ji beşdaran re axivîn. Li Munîhê, serokên zanîngehan demek kin berî şewitandinê mafên nû dan xwendekaran, di nav de ferzkirina derxistina xwendekarên Cihû ji desteyên xwendekaran , ku hevkariya çalak a saziyên akademîk nîşan dide.

Bûyera sereke di 10ê Gulana 1933an de li gelek bajarên zanîngehan pêk hat, ku Opernplatza Berlînê (zêdetirî 25,000 pirtûk hatin şewitandin ) û Königsplatza Munîhê (70,000 temaşevan ) cihên sereke bûn. Hin şewitandin ji ber baranê hatin paşxistin an jî di 21ê Hezîranê (roja havînê) de hatin lidarxistin. Şewitandin di navbera Adar û Cotmeha 1933an de li cihên cuda pêk hatin. Çavkanî diyar dikin ku ev çalakî li 34 bajarên zanîngehan an jî zêdetirî 20 bajarên zanîngehan pêk hatine, ku cewhera berbelav a kampanyayê nîşan dide. Atlasek serhêl a bi navê “Verbrannte Orte” van cihan belge dike. Her çend Goebbels erêkirina di asta bilind de peyda kir û “Çalakî” li seranserê welêt bû jî, organîzekirin û pêkanîna rastîn gelek caran ji hêla rêberên herêmî yên wekî Karl Gegenbach li Munîhê ve dihat birêvebirin, û beşên DSt yên herêmî xwedî serbestiyeke berbiçav bûn. Ev yek modelekê nîşan dide ku tê de rejîma navendî rêgeza îdeolojîk destnîşan dike û çalakiyê teşwîq dike, di heman demê de destûr dide û sûdê ji însiyatîfên herêmî yên ku armancên wê pêş dixin, werdigire.

Tablo 1: Kesayet û Komên Sereke di Organîzekirina Şewitandina Pirtûkan a 1933an de

Nav/Kom	Rol/Têkilî	Çalakiyên Sereke/Cih
Deutsche Studentenschaft (DSt)	Komeleya Xwendekarên Alman a Nazî, organîzatora sereke	Ragihandina “Çalakiya li Dijî Ruhê Ne-Alman”, organîzekirina şewitandinan li seranserê Almanyayê, meşên bi meşaleyan, avêtina pirtûkan li ser agir.
Joseph Goebbels	Wezîrê Ronakbîriya Gel û Propagandayê yê Nazî	Axaftina sereke li Opernplatza Berlînê, erêkirina di asta bilind a rejîmê de.
Karl Gegenbach	Xwendekarê hiqûqê	Organîzatorê sereke yê şewitandina pirtûkan li Königsplatza Munîhê.
Kurt Ellersiek	“Rêberê xwendekarên Alman”, paşê endamê payebilind ê SS	Axaftin li Königsplatza Munîhê.
Hans Schemm	Wezîrê Perwerdehiyê û Çandê yê Bavyerayê	Beşdarbûna di mîtînga zanîngehê de li Munîhê berî şewitandinê.
Wolfgang Herrmann	Pirtûkxanevan, endamê Partiya Nazî	Amadekirina “lîsteyên reş” ên pirtûkên ku bên şewitandin.
Xwendekarên Zanîngehê	Aktorên sereke yên şewitandinê	Meşên bi meşaleyan, avêtina pirtûkan li ser agir, xwendina “sondên agirî”.
Profesor, Rektorên Zanîngehan	Karbidestên akademîk	Axaftin ji beşdaran re, tevlêbûna di merasîman de, li Munîhê dayîna mafên nû ji xwendekaran re ku Cihûyan ji desteyên xwendekaran derxînin.
SA (Sturmabteilung), SS, Hitler Jugend	Rêxistinên paramîlîter ên Nazî	Beşdarbûna di meş û merasîman de, piştgirîkirina çalakiyên şewitandinê.

IV. Lîsteyên Reş, Propagandaya Çandî û “Sondên Agirî”

Pirtûkxanevan Wolfgang Herrmann di amadekirina lîsteyên reş ên pirtûkên ku bên şewitandin de roleke sereke lîst. Herrmann bi salan li ser bingeha baweriyên xwe yên Nazî lîsteyên bi vî rengî amade dikir. Van lîsteyan di destpêkê de ji hêla Wezareta Propagandayê ve nehatibûn ferman kirin, lê ji însiyatîfa Herrmann bi xwe û xebata wî ya bi komîteyeke ji bo ji nû ve organîzekirina pirtûkxaneyên Berlînê derketibûn holê. Ev yek rola proaktîf a kesan di pêşxistina armancên Nazî de radixe ber çavan. Afirandin û belavkirina lîsteyên reş ji hêla kesayetên wekî Wolfgang Herrmann ve burokratîzekirina sansur û zilmê temsîl dike. Tiştê ku dibe ku wekî dijminatiyeke îdeolojîk a belav dest pê kiribû, veguherî lîsteyên konkret û pêkan, ku “paqijkirin” sîstematîk û bikêrhatî kir.

Lîsteyên Herrmann ji 26ê Nîsana 1933an ve ji bo “Çalakiya li Dijî Ruhê Ne-Alman” ji Deutsche Studentenschaft re hatin peydakirin. “Lîsteya Pirtûkên Hêjayî Şewitandinê” ya pêşîn di 26ê Adara 1933an de di “Berliner Nachtausgabe” de derket. Lîsteya reş a Herrmann di 16ê Gulana 1933an de bi awayekî fermî di Börsenblatt für den Deutschen Buchhandel (kovara bazirganî ya pîşesaziya weşangeriya Alman) de wekî yekem lîsteya fermî ya pirtûkên qedexekirî yên Prûsyayê hate weşandin. Vê yekê “paqijkirin” di nav cîhana wêjeyî û weşangeriyê de rewa kir. Van lîsteyan rêberiya xwendekaran di serdegirtina pirtûkxane û pirtûkfiroşan de kir.

Di dema şewitandinê de, axaftvanan (gelek caran xwendekar an karbidestên Nazî) dema ku pirtûkan davêtin nav agir, “Feuersprüche” (Sondên Agirî) dixwendin. Van sondan bi eşkereyî sedemên şewitandina nivîskar an kategoriyên wêjeyê yên taybetî diyar dikirin, û wan bi prensîbên îdeolojîk ên Nazî ve girêdidan. Mînak, şandina Marx û Kautsky “li dijî têkoşîna çînî û materyalîzmê, ji bo civaka neteweyî û awayekî jiyanê yê îdeal,” an Freud “li dijî nirxdana zêde ya însênên bingehîn ên ku giyanê perçe dikin, ji bo esaleta giyanê mirovî”. Sond wekî amûreke propagandayê ya bi hêz xizmet dikirin da ku bi eşkereyî îdeolojiyên hedefgirtî şermezar bikin û nirxên Nazî xurt bikin, û îmhakirinê wekî kiryareke rast a paqijkirinê bi nav bikin. “Feuersprüche” ne tenê şermezarkirin bûn; ew erêkirinên rîtuelî yên nirxên Nazî bûn. Bi xwendina van sondan ji hêla beşdaran ve, rejîmê armanc dikir ku îdeolojiya xwe di nav alîgiran de hundirîn bike û bi eşkereyî dijminên xwe diyar bike.

Tablo 2: Neh “Sondên Agirî” (Feuersprüche) û Niyetên Wan ên Diyarkirî

Hejmara Sondê	Wergera Kurdî ya Sondê (Orîjînala Almanî dikare bê destnîşankirin)	Nivîskar/Îdeolojiyên Hedefgirtî	Armanca Propagandayê/Rastdarkirina Diyarkirî
1	Li dijî têkoşîna çînî û materyalîzmê, Ji bo civaka neteweyî [Volksgemeinschaft] û awayekî jiyanê yê îdeal, Ez nivîsên Marx û Kautsky dişînim agir.	Karl Marx, Karl Kautsky (Marksîzm, Sosyalîzm)	Redkirina îdeolojiyên komunîst û sosyalîst, pêşxistina nasnameyeke neteweyî ya yekbûyî.
2	Li dijî dekadans û rizîbûna exlaqî, Ji bo dîsîplîn û exlaqê di malbat û dewletê de, Ez nivîsên Heinrich Mann, Ernst Gläser, û Erich Kästner dişînim agir.	Heinrich Mann, Ernst Gläser, Erich Kästner (Wêjeya rexneyî, lîberal)	Şermezarkirina tiştê ku Naziyan wekî hilweşîna exlaqî dihesiband, parêzvaniya dîsîplîna tund û nirxên kevneşopî.
3	Li dijî bêwijdanîya îdeolojîk û îxanetkariya siyasî, Ji bo dilsoziya bi milet [Volk] û dewletê re, Ez nivîsên Friedrich Wilhelm Foerster dişînim agir.	Friedrich Wilhelm Foerster (Pasîfîzm, Rexneya Neteweperestiyê)	Şermezarkirina her bêbaweriyeke îdeolojîk an îxaneteke siyasî ya têgihîştî, tekezkirina dilsozî û pabendbûna mutleq bi milet û dewleta Alman re.
4	Li dijî nirxdana zêde ya însênên bingehîn ên ku giyanê perçe dikin, Ji bo esaleta giyanê mirovî, Ez nivîsên Sigmund Freud dişînim agir.	Sigmund Freud (Psîkoanalîz)	Redkirina teoriyên psîkoanalîtîk ên ku însênên mirovî vedikolin, pêşxistina têgeheke giyanê mirovî yê “esîl”.
5	Li dijî sextekirina dîroka me û biçûkxistina kesayetên wê yên mezin, Ji bo rêzgirtina ji rabirdûya me re, Ez nivîsên Emil Ludwig û Werner Hegemann dişînim agir.	Emil Ludwig, Werner Hegemann (Dîroknasên rexnegir)	Kontrolkirina vegotina dîrokî, şermezarkirina şîroveyên ku nêrîna Nazî ya dîroka Alman dijber dikin.
6	Li dijî rojnamegeriya ku ji ber karaktera xwe ya demokratîk-Cihû ji milet re biyanî ye, Ji bo hevkariya berpirsiyar di xebata avakirina neteweyî de, Ez nivîsên Theodor Wolff û Georg Bernhard dişînim agir.	Theodor Wolff, Georg Bernhard (Rojnamegerên lîberal, Cihû)	Şeytankirina rojnamegeriya demokratîk û di bin bandora Cihûyan de, pêşxistina rojnamegeriyeke ku piştgiriyê bide armancên neteweperest ên Nazî.
7	Li dijî îxanetkariya wêjeyî ya li hember leşkerên Şerê Cîhanê, Ji bo perwerdekirina milet di ruhê amadebûna ji bo şer de, Ez nivîsên Erich Maria Remarque dişînim agir.	Erich Maria Remarque (Nivîskarê dij-şer)	Şermezarkirina wêjeya ku rastî û zehmetiyên şer nîşan dide, pêşxistina vegotineke ku xizmeta leşkerî birûmet dike.
8	Li dijî gendeliya qure ya zimanê Almanî, Ji bo parastina sermayeyên herî biqîmet ên miletê me, Ez nivîsên Alfred Kerr dişînim agir.	Alfred Kerr (Rexnegirê wêjeyî, Cihû)	“Paqijkirina” zimanê Almanî ji bandorên biyanî an “gendelî”, tekezkirina girîngiya wî wekî sermayeyeke neteweyî.
9	Li dijî bêşermî û quretiyê, Ji bo rêz û hurmeta ji bo ruhê neteweyî yê Alman ê nemir, Ez nivîsên Tucholsky û Ossietzky dişînim agir.	Kurt Tucholsky, Carl von Ossietzky (Nivîskarên satirîk, pasîfîst, dij-Nazî)	Tepeserkirina her cure ramana rexneyî an muxalif, çandina rêz û hurmeta bêpirs ji bo “ruhê neteweyî yê Alman ê nemir”.

Agir wekî metaforek ji bo nûbûn û paqijkirinê dihat bikaranîn. Goebbels behsa radestkirina “ruhê xirab ê rabirdûyê ji agir re” kir da ku “ruhekî nû bi serfirazî rabe”. Şewitandin wekî “paqijkirinek” (Säuberung) ji “gemara Cihûyan” û ramanên “enfeksiyonî” dihat binavkirin, ku bi ramanên Nazî yên paqijiya nijadî û çandî ve girêdayî bû.

V. Nivîskar û Berhemên Hatine Hedefgirtin: Paqijkirina Wêjeya “Ne-Alman”

Pirtûkên ku dihatin hedefgirtin ew bûn ku wekî têkder dihatin dîtin an jî îdeolojiyên dijberî Nazîzmê temsîl dikirin. Vê yekê berhemên nivîskarên Cihû (armanceke sereke, bi “rewşenbîriya Cihûyan” ve girêdayî ), komunîst, sosyalîst, anarşîst, lîberal, pasîfîst, û seksologan dihewand. Her weha pirtûkên ku wekî pêşvebirina “dekadans û rizîbûna exlaqî” , “bandorên biyanî yên gendelî” , an jî rexnegirên neteweperestiyê an leşkeriyê (mînak, romana dij-şer a Remarque) dihatin hedefgirtin. Etîketa “ne-Alman” pir berfireh û nerm bû, ne tenê dijberên siyasî yên rasterast (Marksîst, sosyalîst) lê her weha modernîstên çandî, rewşenbîrên rexnegir, nivîskarên Cihû bêyî nêrînên wan ên taybetî, û heta nivîskarên biyanî yên ku ramanên wan wekî dijwar dihatin dîtin, dihewand. Ev nermbûn destûr da rejîmê ku spektrûmeke berfireh a ramanê tepeser bike.

Di nav nivîskarên Almanîaxêv ên ku berhemên wan hatin şewitandin de kesayetên wekî Albert Einstein, Sigmund Freud, Thomas Mann, Heinrich Mann, Bertolt Brecht, Erich Maria Remarque, Erich Kästner, Stefan Zweig, Franz Werfel, Karl Marx, û Rosa Luxemburg hebûn. Ji nivîskarên navneteweyî jî Ernest Hemingway, Helen Keller, Jack London (Amerîkî) ; Victor Hugo (Fransî) ; û Leo Tolstoy (Rûsî) hatin hedefgirtin. Tevlêkirina Heinrich Heine, helbestvanekî Cihû yê Alman ê sedsala 19an, bi taybetî sembolîk bû. Şewitandina pirtûkên dîroknasên wekî Emil Ludwig û Werner Hegemann (li gorî sonda agirî “Li dijî sextekirina dîroka me…” ) an nivîskarên ku neteweperestiya Alman rexne dikirin, hewldaneke bi zanebûn ji bo kontrolkirina vegotina dîrokî û ji nû ve şekildana nasnameya neteweyî li gorî prensîbên Nazî nîşan dide.

Berhemên ku pasîfîzm, enternasyonalîzm, şîroveya civakî ya rexneyî, psîkoanalîz, û şêwazên wêjeyî yên modernîst pêş dixistin, hatin şermezarkirin. Hedefgirtina nivîskarên wekî Magnus Hirschfeld û pirtûkxaneya Enstîtuya Wî ya Seksolojiyê êrîşeke berfirehtir li dijî zanistên civakî yên pêşverû û reforma zayendî nîşan dide.

VI. Polîtîkaya Çandî ya Naziyan: Damezrandina Hêgemoniya Îdeolojîk

Reichskulturkammer (RKK – Odeya Çandê ya Reichê), ku di 1ê Mijdara 1933an de hate damezrandin (Rêziknameya Yekem) û bi Wezareta Ronakbîriya Gel û Propagandayê ya Goebbels ve girêdayî bû , armanc dikir ku “çanda Alman wekî berpirsiyarê gel û Reichê pêş bixe, têkiliyên civakî û aborî yên komên cuda yên di pîşeyên çandî de birêkûpêk bike û armancên wan hevaheng bike”. RKK li heft odeyên jêrîn (wêje, muzîk, fîlm, hwd.) hatibû dabeşkirin. Endametî ji bo her kesê ku dixwest di pîşeyên çandî de bixebite mecbûrî bû. Derxistina ne-Arî û “têkderan” bi rêya daxwazên ji bo sertîfîkayên bi eslê xwe Arî û standardên subjektîf ên “pêbawerî û jêhatîbûnê” dihat pêkanîn. Redkirina endametiyê tê wateya windakirina debarê. Damezrandina RKK azweriya Naziyan ji bo kontrola tam a li ser hilberîna çandî nîşan dide. Endametiya mecbûrî û venêrîna îdeolojîk ji bo hemû xebatkarên çandî bi bandor çand veguherand baskekî dewletê.

Naziyan ne tenê çanda “ne-Alman” îmha kir; wan bi awayekî çalak çanda xwe, wekî wêjeya “Blut und Boden” (Xwîn û Ax) pêş xist. Vê yekê hewldanek ji bo afirandina dîmeneke çandî ya nû û îdeolojîk paqij bû ku li şûna tiştê ku hatibû paqijkirin bigire. Wêjeya “Blut und Boden” jiyana gundewarî, paqijiya nijadî, û girêdana di navbera gelê Alman û axa wan de îdealîze dikir. Ev cure, ligel Heimat-Roman (romana herêmî) û Schollen-Roman (romana axê), pir zêde bû û “mîstîsîzmeke yekîtiyê” û gelek caran fîgura “leşker-cotkar” pêş xist. Wêjeyên din ên ku ji hêla Naziyan ve hatibûn pejirandin, berhemên ku neteweperestî, mîlîtarîzm, û kulta Führer pêş dixistin, dihewandin.

Piştî şewitandinê, rejîmê serî li pirtûkfiroş, pirtûkxane û embarên weşanxaneyan da da ku materyalên “xeternak” an “ne-Alman” desteser bike. Qanûna Edîtoran (4ê Cotmeha 1933an) kontrola li ser çapemeniyê hê bêtir tund kir.

VII. Bandora li ser Civaka Alman û Rewşenbîran: Tirs, Sirgûn û Berxwedana Veşartî

Şewitandina pirtûkan û polîtîkayên çandî yên paşerojê gihîştina nêrînên cihêreng bi tundî sînordar kir û atmosfereke tirs û lihevhatina rewşenbîrî afirand. Xwedîkirin an referanskirina pirtûkên qedexekirî bû xeternak. Bûyeran dijminatiya rejîmê ya li hember her nêrîneke muxalif û amadebûna wê ya ji bo îmhakirina wan nîşan da.

Koçeke girseyî ya nivîskar, hunermend û rewşenbîrên Alman ên navdar pêk hat dema ku ew ji Almanyaya Nazî reviyan, ji ber tirsa ji bo ewlehiya xwe û redkirina tawîzkirina yekrêziya xwe. Mînak, Thomas Mann û Bertolt Brecht reviyan Amerîkayê, Sigmund Freud reviya Îngilîstanê. Ev dîaspora ji bo çanda Alman windahiyeke girîng bû lê di heman demê de bû sedema berdewamiya wêjeya Alman a dij-Nazî li derveyî welat. Ev wekî Exilliteratur (Wêjeya Sirgûnê) tê zanîn.

Li aliyê din, hin nivîskarên ku li Almanyayê man lê di hundurê xwe de li dijî rejîmê bûn, gelek caran serî li formên nazik ên rexneyê, alegoriyên dîrokî, an mijarên apolîtîk dan da ku di bin sansurê de bijîn. Ev wekî Innere Emigration (Koçberiya Navxweyî) tê zanîn. Ev pozîsyoneke tevlihev û gelek caran ji hêla exlaqî ve nezelal bû. Nivîskarên wekî Erich Kästner (ku şahidiya şewitandina Berlînê kir ), Ernst Wiechert, û Werner Bergengruen bi vê komê re têkildar in. Berhemên wan carinan ‘Gegenbilder’ (dij-wêneyên îdeolojiya Nazî) an ‘Schlüsselschriften’ (nivîsên kodkirî) bikar anîn. Nîqaşa li ser bandorkerî û yekrêziya “Koçberiya Navxweyî” piştî şer jî demeke dirêj berdewam kir. Rejîma Nazî bi bandor wêjeya Alman li sê beşên cuda parçe kir: propagandaya dewlet-pejirandî, wêjeya sirgûnê (Exilliteratur), û wêjeya bisînorkirî ya “koçberiya navxweyî” (Innere Emigration). Vê perçebûnê encamên demdirêj ji bo pêşveçûna wêjeya Alman û nasnameya neteweyî hebûn. Hilbijartinên ku rewşenbîran pê re rû bi rû man – revîn, lihevhatin, an hewldana “koçberiya navxweyî” – barên exlaqî û psîkolojîk ên mezin ferz kirin. Rêyeke hêsan an gerdûnî “rast” tune bû.

VIII. Bertekên Navneteweyî û Mîrateya Sembolîk a Şewitandina Pirtûkan

Şewitandina pirtûkan li qada navneteweyî ji hêla rewşenbîr, çapemenî û rêxistinên cihêreng ve rastî rexneyên berfireh hat. Rojname û kovarên li seranserê cîhanê, di nav de yên li DYA, Çîn û Japonyayê, bi şok û şermezarkirinê bertek nîşan dan, û kiryaran wekî barbarî û li dijî civaka modern dîtin. Newsweek jê re got “holokosteke pirtûkan,” û Time jê re got “bibliocaust”. Xwepêşandanên giştî li bajarên mezin ên Amerîkî yên wekî New Yorkê (100,000 meşvan), Philadelphia, Chicago, û St. Louis pêk hatin. Her çend şermezarkirineke berfireh hebû , hin çavkanî diyar dikin ku hêrs di destpêkê de “ji hêrsa rastîn bêtir retorîk bû” , û kiryarên civaka navneteweyî ji bo rawestandina tundiya Naziyan a paşerojê têrê nekir.

Nameya vekirî ya Helen Keller ji xwendekarên Alman re bû daxuyaniyeke bi hêz a berxwedana rewşenbîrî: “Dîrokê tiştek fêrî we nekiriye heke hûn difikirin ku hûn dikarin ramanan bikujin… Hûn dikarin pirtûkên min bişewitînin… lê ramanên di wan de di nav mîlyon kanalan de derbas bûne û dê hişên din zindî bikin”. Nivîskarên din ên Amerîkî yên wekî Sherwood Anderson û Sinclair Lewis jî piştgiriya xwe ji bo nivîskarên qedexekirî ragihandin.

Gelek şîrovekaran hişyariya helbestvanê Cihû yê Alman ê sedsala 19an Heinrich Heine ya ji lîstika wî Almansor (1820-1821) bi bîr anîn: “Dort, wo man Bücher verbrennt, verbrennt man am Ende auch Menschen” (“Li cihê ku pirtûkan dişewitînin, di dawiyê de mirovan jî dişewitînin”). Ev gotin bi şewitandina pirtûkan a Naziyan û pêşgotina wan a Holokostê ve bi awayekî bêveger hate girêdan. Gotina Heine ne tenê referanseke wêjeyî ya bi jan e, lê rastiyeke bingehîn a derbarê îdeolojiyên totalîter nîşan dide: bêmirovkirina ku di tepeserkirina ramanan de heye, gelek caran ber bi bêmirovkirin û îmhakirina kesên ku wan ramanan diparêzin an temsîl dikin ve diçe.

Dîroknas bi berfirehî şewitandina pirtûkan wekî pêşengeke krîtîk a hovîtiyên tundtir, di nav de Holokost, dibînin. Wan dijminatiya eşkere ya rejîmê ya li hember nêrînên dijber, antîsemîtîzma wê, û amadebûna wê ya ji bo îmhakirina tiştê ku wekî “nedilxwaz” dihesiband, nîşan da. Walter Lippmann yek ji wan rojnamevanên hevdem ên hindik bû ku şewitandin wekî nîşaneke xedar a armancên dawî yên Naziyan dît.

Şewitandina pirtûkan a Naziyan bûye semboleke cîhanî ya mayînde ya sansur, demagojî, barbarîya çandî, û tepeserkirina îfadeya azad. Sembolîzma wan di bûyerên paşerojê de, wekî di dema McCarthyîzmê de li DYA, ji nû ve derket holê, û gelek caran di nîqaşên hevdem ên derbarê qedexekirina pirtûkan û azadiya rewşenbîrî de tê bikaranîn.

IX. Encambêjî: Girîngiya Mayînde ya Şewitandina Pirtûkan a 1933an ji bo Azadiya Ramanê

Şewitandina pirtûkan a 1933an li Almanyaya Nazî, ku bi awayekî sîstematîk ji hêla komên xwendekarên Nazî û bi piştgiriya karbidestên payebilind ve hate organîzekirin, ji armancên îdeolojîk ên kûr derketibû holê. Armanca sereke “paqijkirina” çanda Alman ji hêmanên “ne-Alman” bû, ku di serî de nivîskarên Cihû, Marksîst, pasîfîst, lîberal û rexnegirên rejîmê hedef digirt. Bi rêya lîsteyên reş û “sondên agirî” yên propagandayî, bi hezaran berhemên wêjeyî û zanistî yên hêja hatin îmhakirin. Vê yekê ne tenê derbeyek li mîrateya çandî xist, lê di heman demê de bû sedema koçeke girseyî ya rewşenbîran (Exilliteratur) û zextek giran li ser yên ku li welat man (Innere Emigration). Damezrandina Odeya Çandê ya Reichê (RKK) kontrola totalîter a li ser hemû aliyên jiyana çandî sazûman kir.

Her çend li qada navneteweyî bertekên tund hatin nîşandan jî, ev yek nekarî pêşî li hovîtiyên paşerojê yên rejîma Nazî bigire. Şewitandina pirtûkan wekî hişyariyek û pêşengek ji bo Holokostê tê dîtin, û gotina pêxemberane ya Heinrich Heine – “Li cihê ku pirtûkan dişewitînin, di dawiyê de mirovan jî dişewitînin” – bi awayekî trajîk rast derket.

Şewitandina pirtûkan a 1933an ne tenê kiryareke hovane ya îzolekirî bû; ew gaveke hesabkirî di xurtkirina desthilatdariya Naziyan û damezrandina dewleteke totalîter de bû ku hewl dida her aliyê jiyanê, di nav de raman û îfade, kontrol bike. Îmhakirina pirtûkan êrîşek li dijî bîra kolektîf, mîrateya çandî û cihêrengiya rewşenbîrî ya civakekê ye. Bûyer wekî hişyariyeke mayînde li ser xetereyên sansur, bêtehemulî, û şeytankirina raman û komên ku ji hêla rejîmeke zordar ve wekî “nedilxwaz” têne binavkirin, xizmet dike. Şewitandina pirtûkan a Naziyan wekî pîvaneke dîrokî ya bi hêz dimîne ku li hember kiryarên hevdem ên sansur an tepeserkirina azadiya rewşenbîrî tê pîvandin.

Tevî hewldanên Naziyan ji bo tinekirina ramanên “ne-Alman” bi îmhakirina pirtûkan, gelek ji van berheman û ramanên ku dihewandin, bi saya parastina veşartî, weşana li sirgûnê, û di dawiyê de ji nû ve weşandinê, sax man. Ev yek berxwedêriya ramanan û bêfeydebûna dawî ya hewldana kuştina wan bi îmhakirina fîzîkî, wekî ku Helen Keller bi hêz îfade kiribû, radixe ber çavan. Di dawiyê de, şewitandina pirtûkan bi rastî jî “derbeyeke mezin li azadiya ramanê” bû, û lêkolîna wan ji bo têgihîştina nazikiya azadiya rewşenbîrî û pêwîstiya domdar a parastina wê li hember tundrewiya îdeolojîk krîtîk dimîne.

X. Çavkanî

• encyclopedia.ushmm.org (Timeline Event: Book Burning)
• encyclopedia.ushmm.org (Article: Book Burning)
• nsdoku.de (Book Burnings 1933)
• encyclopedia.ushmm.org (Timeline Event: Book Burning, Helen Keller)
• en.wikipedia.org (Nazi book burnings, Ideology)
• ebsco.com (Nazi book burnings, Overview)
• dfs.ny.gov (Reichskulturkammer, First Regulation)
• dfs.ny.gov (Reichskulturkammer, Establishment)
• pbs.org (Goebbels and the Book Burnings)
• encyclopedia.ushmm.org (Article: Book Burning, Authors)
• ebsco.com (Nazi book burnings, Symbolic Meaning)
• encyclopedia.ushmm.org (Article: Book Burning, Symbolism)
• ebsco.com (Nazi book burnings, USHMM context)
• encyclopedia.ushmm.org (Timeline Event: Book Burning, Chronology)
• encyclopedia.ushmm.org (Article: Book Burning, Yad Vashem context)
• encyclopedia.ushmm.org (Fire Oaths)
• lib.cam.ac.uk (Burning Books, Cambridge UL)
• encyclopedia.ushmm.org (Article: Book Burning, DNB context)
• pbs.org (Goebbels and the Book Burnings, 34 towns)
• washington.edu (Fighting the Fires of Hate exhibit)
• en.wikipedia.org (Nazi book burnings, Locations map context)
• dfs.ny.gov (Reichskulturkammer, Early cultural policy)
• bibliotekanauki.pl (Nazi cultural policy, KfdK)
• en.wikipedia.org (Wolfgang Herrmann, librarian)
• de.wikipedia.org (Wolfgang Herrmann, Bibliothekar)
• ebsco.com (Nazi book burnings, Impact on intellectuals)
• ebsco.com (Nazi book burnings, Detailed impact)
• lib.cam.ac.uk (Burning Books, Exiled writers)
• en.wikipedia.org (Nazi book burnings, Exiled writers list)
• ebsco.com (Nazi book burnings, International reactions)
• museumoftolerance.com (International reactions, Simon Wiesenthal Center)
• ebsco.com (Nazi book burnings, Historical significance)
• scholarlypublications.universiteitleiden.nl (Symbolism of Berlin book burnings)
• en.wikipedia.org (Book burning, Nazi example)
• encyclopedia.ushmm.org (Article: Book Burning, Censorship)
• encyclopedia.ushmm.org (Nazi Book Burnings: Recurring Symbol)
• en.wikipedia.org (Book burning, Symbolic meaning)
• en.wikipedia.org (German literature, Nazi era)
• dbpedia.org (German literature, Nazi era)
• ebsco.com (Nazi book burnings, Impact on German literary landscape)
• encyclopedia.ushmm.org (Article: Book Burning, Literary landscape)
• museumoftolerance.com (Primary sources, Simon Wiesenthal Center)
• pbs.org (Goebbels and the Book Burnings, Primary sources)
• ebsco.com (Nazi book burnings, USHMM primary sources context)
• encyclopedia.ushmm.org (Timeline Event: Book Burning, USHMM primary sources)
• encyclopedia.ushmm.org (Article: Book Burning, Wiener Library context)
• ushmm.org (Primary source databases, Wiener Library)
• berghahnbooks.com (Innere Emigration characteristics)
• keele-repository.worktribe.com (Innere Emigration authors)
• en.wikipedia.org (Blut und Boden literature)
• en.wikipedia.org (Propaganda in Nazi Germany, Books)
• verbrannte-orte.de (Munich Königsplatz)
• verbrannte-orte.de (Online atlas)
• en.wikipedia.org (Nazi book burnings, List of cities context)
• nsdoku.de (Book Burnings 1933, List of cities context)
• en.wikipedia.org (Nazi book burnings, Academic sources for locations)
• lib.cam.ac.uk (Burning Books, Academic sources for locations)
• dfs.ny.gov (Reichskulturkammer, Detailed chronology context)
• encyclopedia.ushmm.org (Fire Oaths, Specifics)
• nsdoku.de (Munich book burning organizers)
• lib.cam.ac.uk (Ideological basis, Wolfgang Herrmann)
• dfs.ny.gov (Reichskulturkammer, Role)
• de.wikipedia.org (Wolfgang Herrmann, Blacklists details)
• bibliotekanauki.pl (Kampfbund für deutsche Kultur role)
• en.wikipedia.org (Wolfgang Herrmann, Motivations and use of blacklists)
• museumoftolerance.com (Detailed international reactions context)
• scholarlypublications.universiteitleiden.nl (Academic analysis of symbolism)
• encyclopedia.ushmm.org (Recurring symbol of book burnings)
• de.wikipedia.org (Wolfgang Herrmann blacklists, German Wikipedia)
• en.wikipedia.org (List of cities, May/June 1933)
• verbrannte-orte.de (List of cities from atlas)
• en.wikipedia.org (Innere Emigration, National Socialist literature)
• berghahnbooks.com (Innere Emigration debates)
• keele-repository.worktribe.com (Ethical stance of Innere Emigration writers)
• en.wikipedia.org (Blut und Boden literature characteristics)
• verbrannte-orte.de (Extracting list from Verbrannte Orte)
• de.wikipedia.org (Categories of books in Herrmann’s blacklist)

WERGIRTÎ

1. Book Burning | Holocaust Encyclopedia, https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/book-burning 2. Nazi book burnings | EBSCO Research Starters, https://www.ebsco.com/research-starters/history/nazi-book-burnings 3. en.wikipedia.org, https://en.wikipedia.org/wiki/Book_burning#:~:text=In%20other%20cases%2C%20such%20as,some%20aspect%20of%20prevailing%20culture. 4. http://www.ebsco.com, https://www.ebsco.com/research-starters/history/nazi-book-burnings#:~:text=The%20book%20burnings%20were%20not,implications%20of%20the%20Nazi%20ideology. 5. scholarlypublications.universiteitleiden.nl, https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/access/item%3A2732774/view 6. Burning Books | Cambridge University Library, https://www.lib.cam.ac.uk/collections/departments/germanic-collections/about-collections/spotlight-archive/burning-books 7. The Book Burnings in Germany and in Munich – NS-Dokumentationszentrum München, https://www.nsdoku.de/en/historic-site/koenigsplatz/book-burnings-1933 8. Book Burnings in Germany, 1933 | American Experience | Official Site – PBS, https://www.pbs.org/wgbh/americanexperience/features/goebbels-burnings/ 9. HCPO: The Perpetrators and Their Methods – Reichskulturkammer, https://www.dfs.ny.gov/consumers/holocaust_claims/perpetrators_methods/reichskulturkammer 10. bibliotekanauki.pl, https://bibliotekanauki.pl/articles/2048347.pdf 11. The Book Burning “Fire Oaths,” May 1933 | Holocaust Encyclopedia, https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/fire-oaths 12. Wolfgang Herrmann (Bibliothekar) – Wikipedia, https://de.wikipedia.org/wiki/Wolfgang_Herrmann_(Bibliothekar) 13. Wolfgang Herrmann (librarian) – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Wolfgang_Herrmann_(librarian) 14. Liste der 1933 verbrannten Bücher – Wikipedia, https://de.wikipedia.org/wiki/Liste_der_1933_verbrannten_B%C3%BCcher 15. ‘Fighting the Fires of Hate’: Odegaard Library hosts exhibit on Nazi book burnings, https://www.washington.edu/news/2007/01/04/fighting-the-fires-of-hate-odegaard-library-hosts-exhibit-on-nazi-book-burnings/ 16. Nazi book burnings – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Nazi_book_burnings 17. München – Königsplatz – Verbrannte Orte, https://verbrannte-orte.de/de/place/muenchen-koenigsplatz 18. Verbrannte Orte, https://verbrannte-orte.de/ 19. The Burning of the Books in Nazi Germany, 1933: The American Response – Museum of Tolerance, https://www.museumoftolerance.com/education/archives-and-reference-library/online-resources/simon-wiesenthal-center-annual-volume-2/annual-2-chapter-5.html 20. http://www.dfs.ny.gov, https://www.dfs.ny.gov/consumers/holocaust_claims/perpetrators_methods/reichskulturkammer#:~:text=The%20First%20Regulation%20of%20the,and%20to%20coordinate%20their%20aims.%22 21. Blood and soil – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Blood_and_soil 22. Propaganda in Nazi Germany – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Propaganda_in_Nazi_Germany 23. German literature – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/German_literature#1933%E2%80%931945:_National_Socialist_literature_and_Exile_literature 24. About: German literature – DBpedia, https://dbpedia.org/page/German_literature 25. http://www.berghahnbooks.com, https://www.berghahnbooks.com/downloads/intros/DonahueFlight_intro.pdf 26. The attitudes of three writers of ‘innere emigration’ to national …, https://keele-repository.worktribe.com/output/412910/the-attitudes-of-three-writers-of-innere-emigration-to-national-socialism-ernst-wiechert-werner-bergengruen-and-erich-kaestner 27. Nazi Book Burnings: Recurring Symbol | Holocaust Encyclopedia, https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/nazi-book-burnings-recurring-symbol 28. Book burning – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Book_burning 29. Primary Source Databases – United States Holocaust Memorial Museum, https://www.ushmm.org/collections/plan-a-research-visit/electronic-resources/primary-source-databases