Sansasyon, Medya û Rastiyê di Sedsala 19-an de

Pêşgotin: Xapandina Mezin a Heyvê û Konteksta Wê ya Dîrokî

“Xapandina Mezin a Heyvê”, ku di 25ê Tebaxa 1835an de bi weşandina rêzenivîsareke şeş-beşî di rojnameya The New York Sun de dest pê kir, yek ji bûyerên herî balkêş û bibandor di dîroka medyayê de ye. Ev rêzenivîsar bi derewîn îdîa dikir ku stêrnasê navdar Sir John Herschel li Heyvê jiyan û şaristanî keşif kiriye. Ev bûyer ne tenê wekî yek ji sextekariyên herî serkeftî û efsanewî di dîroka medyayê de tê zanîn , lê di heman demê de ji bo têgihiştina têkiliyên di navbera medya, raya giştî û têgihîştina “nûçeyên sexte” de, heta îro jî girîngiya xwe diparêze.

Di salên 1830î de, qada medyaya Amerîkî di bin guherîneke mezin de bû, bi taybetî bi derketina “çapemeniya penî” (penny press). The New York Sun, ku di sala 1833an de ji hêla Benjamin Day ve hatibû damezrandin, yekemîn rojnameya serkeftî ya vê cûreyê bû. Van rojnameyan, bi bihayê xwe yê erzan (yek penî), ji bo xwendevanên çîna karker û girseyên berfirehtir dihatin çapkirin û modela aborî ya rojnamegeriyê guherandin; êdî rojname ne bi abonetiyê, lê bi tîraja bilind û reklaman dihatin fînansekirin. Ev guherîna bingehîn di modela aborî ya rojnameyan de ji bo têgihiştina motîvasyonên li pişt sextekariyê krîtîk e. Naveroka rojnameyên penî bi gelemperî li ser bûyerên herêmî, nûçeyên sûc û polîs, û bi taybetî jî li ser sansasyonalîzmê û carinan çîrokên çêkirî disekinî da ku xwendevanan bikişîne. The Sun di nûçeyên sûc de pêşeng bû û yekem car zarokên rojnamefiroş (newsboys) ji bo firotina rojnameyê li kuçeyan bikar anî. Di vê qadê de reqabeteke xurt hebû, nemaze bi rojnameya The New York Herald re.

Di heman demê de, di vê serdemê de eleqeyeke mezin a gel ji bo zanist, astronomî û Heyvê hebû. Sedsala 19-an şahidiya pêşketinên mezin ên zanistî bû û astronomî mijareke taybetî populer bû, nemaze bi bendewariya vegera Kometa Halley di sala 1835an de. Ev yek temaşevanek amade ji bo “nûçeyên” astronomîk afirand. Spekulasyonên li ser jiyana derveyî erdê, tevî niştecihên Heyvê, ji hêla kesayetiyên wekî Reverend Thomas Dick (ku îdîa dikir bi milyaran kes li Heyvê dijîn) û Franz von Paula Gruithuisen ve belav bûbûn. Ev sîstema baweriyê ya pêşwext îdîayên sextekariyê pêbawertir kir. Herwiha, têkiliya di navbera ramana olî û lêkolîna zanistî de, ku hin teoriyan herduyan li hev dicivandin, mijareke nîqaşê bû. Satîra Locke beşekê vê tevliheviyê dikir hedef. Asta xwendewariyê li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê (DYA) nisbeten bilind bû, lê xwendewariya rexneyî ya medyayê hêj di pêşveçûnê de bû. Digel ku mirovan dikaribû bixwînin, kapasîteya wan a nirxandina rexneyî ya medyaya sansasyonel kêmtir pêşketî bû.

Bi vî awayî, Xapandina Mezin a Heyvê ne bûyereke îzolekirî ya xapandinê bû, lê belê bahozeke tekûz bû; ew hem nîşaneyek û hem jî katalîzatorek bû ku ji hevgirtina sê hêzên xurt çêbû: 1) Pêdiviyên aborî yên çapemeniya penî ya nûjen (ku ji bo girseyan bi naverokeke gelek caran sansasyonel hewce dikir), 2) Raya giştî ya ku bi rastî ji pêşketinên zanistî (nemaze di astronomiyê de) dilşewat û her ku diçe xwendewartir bû, lê kêmasiya wê di warê jêhatîbûna rexneyî ya vexwarina medyayê de hebû, û 3) Jîngeheke çandî ku tê de xetên di navbera spekulasyona zanistî, baweriya olî û şahiya fantastîk de gelek caran nediyar bûn. Ev ne tenê ji ber kêmasiya xwendewariya zanistî bû, lê ji ber xwestekeke çalak a ji bo vegotinên awarte bû, ku çapemeniya penî bi dilxwazî ew peyda dikir.

“Dîtinên Astronomîkî yên Mezin”: Weşandin û Naveroka Gotarên Rêzenivîsê di The Sun de

Rêzenivîsara bi navê “Dîtinên Astronomîkî yên Mezin” ji şeş gotaran pêk dihat û di rojnameya The New York Sun de hate weşandin. Weşana wê di 25ê Tebaxa 1835an de dest pê kir, piştî ku di 21ê Tebaxê de wekî taybetmendiyeke pêşerojê hatibû reklamkirin. Gotar bi awayekî derewîn wekî ji nû ve çapkirina ji Edinburgh Courant an Edinburgh Journal of Science dihatin pêşkêşkirin , rojnameyeke ku bi rastî salan berê weşana xwe rawestandibû. Ev tayînkirina derewîn hêmaneke sereke bû ji bo dayîna pêbaweriya destpêkê. Sernivîsa gotaran wiha bû: “DÎTINÊN ASTRONOMÎKÎ YÊN MEZIN, KU VÊ DAWÎYÊ JI HÊLA SIR JOHN HERSCHEL, L.L.D. F.R.S. &c. VE LI KÊPA HÊVÎYA QENC HATINE KIRIN.”.

Keşfên ku di gotaran de hatin vegotin, bi derewîn ji Sir John Herschel, stêrnasekî rastîn û navdar, re hatin veqetandin. Rêwîtiya wî ya rastîn a Cape Town, Afrîkaya Başûr, di Çileya 1834an de ji bo damezrandina çavdêriyekê, bingeheke rastiyê ji sextekariyê re peyda kir. Li gorî gotaran, Herschel bi hevalekî xeyalî, Dr. Andrew Grant, re bû. Hat îdîakirin ku ev keşf bi “teleskopeke pir mezin a bi prensîbeke bi tevahî nû” hatine kirin. Ev teleskop wekî gelek caran ji her teleskopeke heyî mezintir dihat wesifandin, bi lenseke “24 ling (7.3 metre) di pîvanê de û 7 ton di giranîyê de”. Danasîna hûrgulî (her çend fantastîk) ya hêz û avahiya teleskopê (mînak, veguhastina ronahiya çêkirî, projeksyona wêneyan) qateke pêbaweriya pseudo-zanistî lê zêde dikir. Bi awayekî “rehet”, teleskop di dawiyê de ji ber ku roj wekî “camê şewitandinê” tevgeriya û çavdêrî şewitand, “hilweşiya”, û bi vî rengî çavdêrî bi dawî bûn. Ev yek derketineke vegotinê peyda kir û rê li ber “keşfên” din girt.

Naveroka hûrgulî ya şeş gotaran, ku roj bi roj hatin weşandin, wiha bû :

• Gotara 1em (25ê Tebaxê): Destpêka teleskopa nû ya Herschel, rêwîtiya wê ya Cape Town, û metoda çavdêriyê (mezinkirina wêneya teleskopîk bi rêya projeksyona mîna mîkroskopê). Çavdêriyên destpêkê yên kevirên bazaltî, yekem riweka Heyvê (kulîlkeke sor a tarî mîna popiya gulê, ku hebûna atmosferê piştrast dike), daristanên Heyvê (darên mîna yew, çam), û Mare Nubium bi peravên qûmê spî û kevirên mermerê kesk.
• Gotara 2em (26ê Tebaxê): Keşfa krîstalên ametîstê yên obelîsk-şikil, girên bi rengê vermîlyon, û yekem ajal: çarpiyên mîna bîzonan bi pêvekeke goştî li ser çavên wan, û “yek شاخ”ên (unicorns) bizin-şikil ên çeleng. Herwiha, teyrên avê (pelîkan, quling) û afirîdeke amfîbî ya g गोलाकार a ecêb. Gelî bi navê “Geliyê Yek شاخê” hat binavkirin.
• Gotara 3em (28ê Tebaxê – piştî şevên ewrî yên 11-12 Çile): Lêgerîna li herêmên wekî Endymion, Cleomedes. Keşfa 38 cureyên darên daristanê, gelek riwek, û memikdarên nû, di nav de “kundirê du-lingî” (bêdûvik, li ser du lingan dimeşiya, ciwanên xwe hildigirt, xaniyên pêşketî ava dikirin, agir nas dikir). Danasîna golake mezin a Heyvê bi giravên volkanîk ên teqiyayî û giraveke krîstalîzekirî ya heyv-şikil bi darên xurmeyan û zebrayên mînyatur.
• Gotara 4em (29ê Tebaxê): Lêgerîna li Langrenus, keşfa metalekî zêr-şikil. Zêdetir ajal: çarpiyên stû-dirêj bi شاخên spiral, û pezên Heyvê yên wekhevî pezên Erdê. Destpêka sansasyonel a “Vespertilio-homo” ango mirov-şevşevokan: çar ling (1.2 metre) dirêj, bi porê sifirî yê biriqok pêçayî, rûyên zer ên mîna orangutanan lê biaqiltir, bi baskên şevşevok-şikil. Ew rast dimeşiyan, bi îşaretan diaxivîn, û baskên wan dema ku ne di firînê de bûn, bi rihetî li ser pişta wan diman. Gelî bi navê “Koloseuma Yaqûtî” hat binavkirin.
• Gotara 5em (30ê Tebaxê): Çavdêriyên okyanûs, derya û taybetmendiyên berbiçav ên Heyvê yên wekî nişîva Copernicus û kratera volkanîk Aristarchus. Danasîna Mare Serenitatis bi rêzeke rast a krîstala quartzê. Keşfa “perestgeheke sêgoşeyî ya wekhev, ji yaqûta şînkirî” bi banekî metalê zer, û du perestgehên din ên wekhev. Çavdêriya “cûreyeke pêşketîtir” a Vespertilio-homo li nêzî perestgehan, mezintir û kêmtir tarî, fêkî dixwarin, bextewar û bi edeb xuya dikirin, bi aştiyane bi xezalekî spî re dijiyan.
• Gotara 6em (31ê Tebaxê): Vegotin bi hilweşandina qezayî ya teleskopê bi agir bi dawî dibe. Hin vegotinên paşê di guhertoya pirtûkê de “keşfên” Herschel ên li ser xelekên Saturnê ku perçeyên cîhanên hilweşiyayî ne û kemberên wê dûmana volkanan in, û çavdêriyên din ên Heyvê di Adarê de li nêzî Kendava Rainbows, ku ajalên شاخدار ên din, perestgehên wêranbûyî, û “cûreyeke pir bilindtir a Vespertilio-homo” ya bi bedewî û jêhatîbûna hunerî ya mezin eşkere dikin, vedihewîne. Çapeke ji nû ve çapkirî di sala 1836an de cureyeke duyemîn a mirov-şevşevokê, “Vespertiliones”, lê zêde kir.

Struktura vegotinê ya gotaran, ku keşfan roj bi roj eşkere dikir, dişibiya sefer û şêwazên ragihandinê yên zanistî yên rastîn, û bi vî awayî pêbawerî zêde dikir. Tevlihevkirina hûrguliyên rojane ligel îdîayên fantastîk, xeyalek xurt a rastiyê afirand. Danasînên taybetî yên jiyan û şaristaniya Heyvê (mînak, kundirên du-lingî yên bi agir, mirov-şevşevokên ku perestgehan ava dikin) ne tenê xeyalên rasthatî bûn, lê belê bi îhtimaleke mezin ji bo ku bi nêrînên mirov-navendî yên sedsala 19-an ên li ser zîrekî û pêşketina civakî, û herwiha bi motîfên heyî yên li ser “cîhanên din” re li hev bikin, hatibûn hesabkirin. Pêşveçûna ji flora/faunaya hêsan ber bi mirovên pêşketî û perestgeh-avakirinê ve, kevaneke vegotinê ya balkêş afirand.

Li vir tabloyek heye ku îdîayên sereke yên xeyalî yên Xapandina Mezin a Heyvê kurt dike:

Tablo 1: Îdîayên Sereke yên Xeyalî yên Xapandina Mezin a Heyvê

Kategoriya Îdîayê	Îdîaya Xeyalî ya Taybet	Çavkanî (Snippet ID)
Teleskop	Lensa 24-lingî ku wêneyan projekte dike, hêza mezinkirinê ya awarte
Erdnîgariya Heyvê	Okyanûs, perav, krîstalên ametîstê, girên vermîlyon, geliyê yaqûtî
Flora Heyvê	Popiyên gulê, darên mîna yew û çamê, darên xurmeyan
Fauna Heyvê (Taybet)	Bîzonên bi pêveka çavê, “yek شاخ”ên bizin-şikil, kundirên du-lingî yên agirnas, zebrayên mînyatur, pezên Heyvê
Vespertilio-homo (Mirov-Şevşevok)	Çar ling dirêj, bi porê sifirî, rûyên mîna orangutanan, baskên şevşevok-şikil, rast dimeşin, diaxivin, cûreyên “pêşketîtir” û “bilindtir”
Şaristaniya Heyvê	Xaniyên pêşketî yên kundiran, perestgehên sêgoşeyî yên ji yaqûta şînkirî, jiyana civakî ya Vespertilio-homo, hunerên pêşketî
Rola Sir John Herschel	Çavdêrê rasterast ê van hemû keşfan, nivîskarê raporên ji Edinburgh Journal of Science re

Mîmarê Xapandinê: Richard Adams Locke û Niyêtên Wî yên Tevlihev

Richard Adams Locke, ku di sala 1800î de li East Brent, Somersetshire, Brîtanya, ji dayik bûbû , kesayetiya navendî ya li pişt Xapandina Mezin a Heyvê bû. Her çend paşê îdîa kir ku li New Yorkê ji dayik bûye , Locke ji malbateke xwedî milk û serbixwe ya aborî dihat. Piştî kariyereke rojnamegeriyê li Londonê ku tê de nêrînên siyasî yên radîkal nîşan da, ji ber van nêrînan û dûrketina ji malbata xwe, koçî New Yorkê kir. Di Tebaxa 1835an de ji bo The New York Sun dixebitî û bi nivîsareke xwe ya sansasyonel li ser “Pêxember Matthias” bala Benjamin Day kişandibû. Locke di sala 1840î de, di nameyekê de ji New World re, bi eşkereyî nivîskariya sextekariyê qebûl kir.

Motîvasyonên Locke ji bo afirandina vê sextekariyê tevlihev xuya dikin. Armanca wî ya sereke ew bû ku çîrokeke sansasyonel biafirîne da ku tîraja The Sun zêde bike , ku ev yek bi modela aborî ya çapemeniya penî re li hev dihat. Lêbelê, Locke herwiha îdîa kir ku niyeta wî ya duyemîn satîr bû: tinazê xwe bi teoriyên astronomîk ên fantastîk ên ku wê demê dihatin weşandin bike. Bi taybetî, ew li dijî teoriya “piraniya cîhanan” û piştevanên wê yên wekî Reverend Thomas Dick û dibe ku Franz von Paula Gruithuisen derdiket. Locke bawer dikir ku divê zanist û ol ji hev cuda bin û divê zanist ji bo piştgirîkirina teoriyên olî yên gumanbar neyê bikaranîn. Nivîsara wî ya li ser Pêxember Matthias jî nîgeraniya wî ya li ser tevlihevkirina xeternak a bawerî û aqilê nîşan dida. Wî dixwest ku satîra wî ewqas fantastîk be ku xwendevan wê wekî çîrokekê nas bikin, û ji bo xurtkirina parodiyê şêwaza nivîsandinê ya Reverend Dick jî bikar anî. Lêbelê, satîr “têk çû” ji ber ku “pir baş bû” û mirovan ew ciddî girt.

Rola Benjamin Day û stratejiya edîtoriya The Sun jî di vê bûyerê de girîng bû. Day armanc dikir ku agahiyên erzan ji çîna karker re peyda bike û stratejiya The Sun sansasyonalîzm û carinan çîrokên çêkirî ji bo zêdekirina xwendevanan dihewand. Xapandina Heyvê bi temamî li gorî vê stratejiyê bû. Hat ragihandin ku Benjamin Day di destpêkê de destûr neda Locke ku çîrokê wekî sextekarî an satîr eşkere bike, ji ber ku Locke hewcedarê kar bû. Locke heta edîtoryalên ku rastiya wê diparastin jî nivîsand , ku ev yek zextên bazirganî yên li ser kar nîşan dide.

Sextekariya Locke tevgereke tevlihev a jujitsuya rojnamegerî bû: wî amûrên sansasyonalîzm û pêbaweriya gel, ku dixuya armanca satîra wî bûn, bikar anî da ku hem serkeftina bazirganî ji bo The Sun bi dest bixe û hem jî (qet nebe di îdîayên xwe yên paşê de) rexneyekê li heman pêbaweriyê bike. “Têkçûna” satîrê (bi pir pêbawerbûna xwe) bi awayekî îronîk bû serkeftina wê ya herî mezin di warê bandor û navdariyê de. Nakokiya di navbera niyeta satîrîk a îdîakirî ya Locke û pêdiviya bazirganî ya Benjamin Day de (pêşîlêgirtina eşkerekirina zû) tengezariya xwezayî ya di rojnamegeriya çapemeniya penî ya destpêkê de di navbera ronakbîriya/rexneya giştî û sansasyonalîzma bi armanca qezencê de nîşan dide. Modela aborî gelek caran li ser niyetên îdealîst serwer bû.

Sansasyon û Bandora li ser Raya Giştî

Weşandina rêzenivîsara “Dîtinên Astronomîkî yên Mezin” di The New York Sun de bû sedema heyecaneke mezin û pêbaweriyeke berbelav di nav raya giştî de. Xwendevanan “ew daqurtand” ; gelek, heke ne piraniya mirovan, qet nebe di destpêkê de bawer kirin. Edgar Allan Poe destnîşan kir ku, “Ji deh kesan yekî jî jê guman nedikir”. Çîrok rojnameyê navneteweyî navdar kir ; ew li seranserê DYA û Ewropayê ji nû ve hate çapkirin. Sextekarî dişibiya raporên sûc, ku dihêşt xwendevan rola detektîfan bilîzin.

Delîlên anekdotîk ên baweriyê gelek bûn. Komîteyeke zanyarên Zanîngeha Yale çû New Yorkê da ku gotarên Edinburgh Journal bibîne û ji hêla xebatkarên The Sun ve hatin xapandin. Komên olî planên ji bo karê mîsyoneriyê li Heyvê çêkirin, hewl dan ku fêr bibin ka dê çawa Încîlan bigihînin mirov-şevşevokan. Pirtûkokeke ku çîrok dubare dikir 40,000 nusxe firot.

Bandora li ser tîraja The Sun pir mezin bû. Firotina rojnameyê ji roja yekem ve “bi awayekî berbiçav zêde bû”. Tîraj gihîşt 19,360 (an jî li gorî çavkaniyeke din 19,500 di roja dawî ya rêzenivîsê de û 10,000 nusxeyên belaş hatin belavkirin ), ku wê demê ew kir rojnameya herî zêde tê xwendin li cîhanê. Firotina destpêkê rojane dora 8,000 bû. Her çend hin vegotin destnîşan dikin ku tîraj bi domdarî ji berê zêdetir ma , yên din dibêjin ku asta zêdebûnê hatiye zêdekirin. Lêbelê, ew hişt ku rojname pêş bikeve û The Sun wekî rojnameyeke serkeftî hate damezrandin.

“Xapandina Heyvê” hêza bêhempa ya çapemeniya penî ji bo afirandina rastiyeke hevpar, her çend çêkirî be jî, li seranserê temaşevanek cihêreng û ji hêla erdnîgarî ve belavbûyî nîşan da. Ev diyardeyeke nû bû, ku potansiyela medyayê ji bo bandora girseyî nîşan dida. Reaksiyonên cihêreng – ji zanyarên Yale ku li çavkaniyan digeriyan bigire heya komên olî yên ku mîsyonan plan dikirin – ne tenê pêbaweriyê, lê çarçoveyên cihêreng (lêpirsîna zanistî, kelecana olî) ku mirovan bi rêya wan medyaya sansasyonel şîrove dikir û li ser tevger dikir, eşkere dike. Ev yek têkiliya tevlihev a di navbera peyamên medyayê û bawerî û motîvasyonên pêşwext ên temaşevanan de nîşan dide. Sextekarî wekî ceribandineke Rorschach ji bo mijûliyetên civakî tevgeriya.

Rastî Derdikeve Holê: Aşkerekirin, Bertek û Encamên Xapandinê

Aşkerekirina Xapandina Mezin a Heyvê pêvajoyeke gav bi gav bû. Sextekarî heta çend hefte piştî weşanê nehatibû keşfkirin. Guman zêde bûn, nemaze piştî çapa 28ê Tebaxê ku mirovên bi bask vedigot. Rojnameyên hevrik roleke girîng di bi navkirina wê wekî “sextekarî” de lîstin. New York Herald, di bin edîtoriya James Gordon Bennett de, rexnegirekî berbiçav bû û zêdetirî mehekê bi The Sun re li ser rastiya sextekariyê nîqaş kir. New York Evening Post di 29ê Tebaxa 1835an de edîtoryalek weşand ku çîrok dipirsî û kesên ku bawer dikirin wekî saf bi nav dikir. New York Journal of Commerce jî bi eşkerekirina sextekariyê tê hesibandin , her çend hûrguliyên argumanên wê yên taybet di çavkaniyên berdest de kêm in.

The Sun di 16ê Îlona 1835an de qebûl kir ku gotar çêkirî ne , lê qet bi awayekî fermî ew paşve nekişand. Edîtoryala Benjamin Day a 16ê Îlonê dida xuyakirin ku çîrokan “bandoreke kêrhatî” di dûrxistina bala gel de hebû.

Sir John Herschel di dema weşandina sextekariyê de bi rastî li Afrîkaya Başûr bû û çavdêriyên astronomîk dikir. Agahiya wî ji bikaranîna navê wî di sextekariyê de tune bû. Ji ber cihê xwe yê dûr, wî nikarîbû zû bersiv bide û îdîayan înkar bike. Reaksiyona wî di destpêkê de kêfxweşî bû, û wî destnîşan kir ku çavdêriyên wî yên rastîn qet nikarin ewqas balkêş bin. Lê paşê, dema ku neçar ma bersiva pirsên kesên ku bi sextekariyê bawer dikirin bide, aciz û hêrs bû. Nameyeke ku ji hêla S.W. Ruskin (2002) ve hatiye binavkirin, nîşan dide ku Herschel gilî dike: “Ez ji her alî ve bi wê sextekariya bêaqil a li ser Heyvê – bi Îngilîzî, Frensî, Îtalî û Almanî!! – hatime tacîzkirin”. Wî dema ku heyecan gihîşt Cape Townê pê hesiya.

Reaksiyona gel a li hember eşkerekirinê bi gelemperî kêfxweşî bû, û firotina The Sun zirar nedît. Hinan israr kirin ku ew “ji destpêkê ve pê dizanibûn”. Nakokî û nîqaş bi îhtimaleke mezin eleqe û gengeşeya zêdetir gurr kir.

Eşkerekirina Xapandina Heyvê kêmtir bûyereke yekane ya “rastiya eşkerebûyî” bû û zêdetir pêvajoyeke tevlihev bû ku ji hêla hevrikiya rojnamegerî, motîvasyonên aborî yên rojnameyên hevrik, û guherîneke gav bi gav di têgihiştina giştî de li şûna redkirineke yekser a gerdûnî, hatibû şekildanîn. Ne-paşvekişandina The Sun û rastdarkirina Day, formeke nûjen û sinîktir a xwe-hişmendiya medyayê ya di derbarê hêza wê ya ji bo dûrxistin û şahîkirinê de, heta bi derewan jî, nîşan dide. Dûrbûna erdnîgarî ya Sir John Herschel û ragihandina hêdî ya serdemê faktorên girîng ên jiyana dirêj a sextekariyê bûn. Acizbûna wî ya dawî encamên cîhana rastîn ji bo kesên ku navûdengê wan ji hêla çêkirinên medyayê ve tê desteserkirin, her çend di destpêkê de kêfxweş be jî, radixe ber çavan.

Tablo 2: Kronolojiya Bûyerên Sereke yên Xapandina Mezin a Heyvê

Dîrok	Bûyer	Çavkanî (Snippet ID)
21ê Tebaxê, 1835	The Sun rêzenivîsara pêşerojê reklam dike
25ê Tebaxê, 1835	Gotara yekem tê weşandin
28ê Tebaxê, 1835	Gotara ku Vespertilio-homo vedibêje tê weşandin
29ê Tebaxê, 1835	Edîtoryala New York Evening Post sextekariyê dipirse
31ê Tebaxê, 1835	Gotara dawî tê weşandin; nameya Locke ji Evening Post re
16ê Îlonê, 1835	The Sun qebûl dike ku gotar çêkirî ne
1840	Locke bi eşkereyî nivîskariya xwe qebûl dike

Analîza Serkeftina Xapandinê: Çima Xapandina Heyvê Ewqas Bibandor Bû?

Serkeftina Xapandina Mezin a Heyvê ji gelek faktoran pêk dihat. Yek ji wan tevlihevkirina hêmanên rastîn bi îdîayên fantastîk bû. Bikaranîna navê stêrnasê rastîn Sir John Herschel û seferberiya wî ya rastîn a Afrîkaya Başûr “bingeheke rastiyê” ji sextekariyê re peyda kir û pêbawerî da wê. Tevlîkirina hin hûrguliyên ji hêla zanistî ve pêkan (ji bo wê demê) an jî verastbar (mînak, nexşeya Heyvê ya nûjen, agahiyên rast ên optîkê ji bo prensîbên teleskopa xeyalî) jî bandora wê zêde kir.

Zimanê desthilatdar, zanistî-dengdar û danasînên hûrgulî jî roleke mezin lîstin. Gotar bi dengekî ciddî, danasîner û xuya zanistî hatibûn nivîsandin, ku raporên zanistî yên rastîn teqlîd dikirin. Bikaranîna jargona zanistî, danasînên teknîkî yên teleskop û çavdêriyan , danasînên hûrgulî yên perestgehên Heyvê, flora, fauna û Vespertilio-homo , û veqetandina ji Edinburgh Journal of Science (ya ku hatibû rawestandin) hemûyan beşdarî pêbaweriya çîrokê bûn.

Xwesteka heyî ya gel ji bo nûçeyên sansasyonel û ecêbên zanistî jî zemîneke guncaw amade kir. Raya giştî ji bo nûçeyan, nemaze îdîayên sansasyonel û awarte, dilxwaz bû. Ele_qeya serdest a ji bo astronomiyê û îhtimala jiyana derveyî erdê hişt ku sextekarî tiştê ku gelek kes jixwe guman dikirin an hêvî dikirin piştrast bike. Xwendevanên çapemeniya penî ya destpêkê bi qasî agahiyê şahî dixwestin.

Cewhera “satîrê” û pêkanîna jêhatî ya Locke jî faktorên girîng bûn. Îdîaya Locke ku ew wekî satîr hatibû armanckirin û ew satîr ewqas baş hatibû pêkanîn û pêkan bû ku wekî rastî hate şaşfêmkirin. “Ne ji ber ku xirab bû, lê ji ber ku pir baş bû têk çû”. Di sedsala 19-an de, satîrek carinan serkeftî dihat hesibandin heke gelek kes jê bawer bikira. Di dawiyê de, çarçoveya çapemeniya penî û normên rojnamegeriyê yên wê demê jî rolek lîstin. Nûbûna medyaya girseyî û sîstema çapemeniya penî , û herwiha rastiya ku etîka rojnamegeriyê ewqas pêşneketî bû û objektîvîte têgeheke nû derdiket holê , hemûyan beşdarî serkeftina sextekariyê bûn.

Serkeftina Xapandina Heyvê ne tenê ji ber pêbaweriya gel bû, lê belê ji ber îstismarkirina hostayane ya “epîstemolojiya rojane” ya salên 1830î bû. Wê bi jêhatî formên pêbawer ên belavkirina zanînê (raporên zanistî, vegotinên rojnameyê) teqlîd kir, çavkaniyên desthilatdar (her çend derewîn) bikar anî, û xwe gihand axaftineke giştî ya ku jixwe ji bo “keşfên” bi vî rengî amade bû. Ew serketî bû ji ber ku li gorî standardên wê demê, ew wekî rastiyê xuya dikir û dihat hîskirin. “Hilweşandina” rehet a teleskopê di dawiya rêzenivîsê de amûreke vegotinê ya biriqandî bû ku ne tenê sedemek pêkan ji bo rawestandina çavdêriyan peyda kir, lê di heman demê de pêşî li daxwazên ji bo verastkirina bêtir û domdar girt, û bi vî rengî yekitiya sextekariyê ji bo demek dirêjtir parast.

Mîrasa Xapandina Mezin a Heyvê di Dîroka Medyayê û Çanda Populer de

Xapandina Mezin a Heyvê di dîroka “nûçeyên sexte” û manîpulasyona medyayê de bûyereke girîng e. Wê hêza rojnamegeriya sansasyonel a ji bo şekildana raya giştî nîşan da û dilxwaziya gel a ji bo bawerkirina îdîayên awarte, nemaze dema ku bi desthilatdariya zanistî têne pêşkêş kirin, eşkere kir. Ew wekî mînakeke destpêkê û berbiçav a “nûçeyên sexte” tê dîtin.

Vê bûyerê nîqaşên li ser etîka rojnamegeriyê, rastî û objektîvîteyê gurr kir. Xapandina Heyvê bû katalîzatorek ji bo têgihiştina pêwîstiya ragihandina rastîn a objektîf û beşdarî pêşveçûna etîka rojnamegeriyê bû, her çend objektîvîte hêj têgeheke nû bû. Reaksiyona rojnameyên hevrik (mînak, rexneyên New York Herald li The Sun ji ber dûrketina ji rastiyan û xapandina gel) van nîqaşên nû derketî nîşan dide.

Bandora wê li ser wêje û xeyala populer jî berbiçav bû. Edgar Allan Poe îdîa kir ku çîrok plagiarîzma “Serpêhatiya Bêhempa ya Yek Hans Pfaall” (Hezîrana 1835) a wî ye. Locke edîtorê Poe ji bo “Hans Pfaall” bû. Piştî ku Poe bawer kir ku ew ne plagiarîzmeke rasterast e, wî heyranê “pêkanîna jêhatî” û “rastnîşaniya berbiçav” a Locke ma. “Sextekariya Balonê” (1844) ya Poe bi xwe jî di The Sun de, ku wê demê Locke edîtorê wê bû, hate weşandin. Analîza zanistî ya Dinius destnîşan dike ku Poe û Locke sextekariyan wekî stratejiyeke wêjeyî ji bo tevlîbûna bi nirxa çandî ya bilindbûyî ya zanistê re bikar anîn. Herwiha, Xapandina Heyvê dibe ku îlhama Jules Verne dabe ; pirtûka wî Ji Erdê ber bi Heyvê ve (1865) amaje bi sextekariyê û “Hans Pfaall” a Poe dike. Sextekarî wekî karekî destpêkê yê honaka zanistî tê dîtin û tevlîbûna gel a sedsala 19-an bi zanist û honakê re nîşan dide û gurr dike.

Şîroveyên zanistî yên girîngiya çandî û medyayî ya sextekariyê hene. Ew wekî mînakekê tê dîtin ku xwendevanên çapemeniya penî ya destpêkê bi qasî agahiyê şahî dixwestin. Argumana Andie Tucher ew e ku kêfa xwendevanan di biryardana xwe de bû, ku ew wekî sextekarî fêm dikirin (ev nêrîneke dijberî pêbaweriya berbelav e). Ew di nîqaşên li ser cewhera nûçeyan, bendewariyên temaşevanan û “rastiyê” de rolek lîst û wekî destwerdaneke rewşenbîrên wêjeyî di pêvajoya rastiya zanistî ya ku dibe rastiya giştî de tê dîtin.

Mîrasa Xapandina Mezin a Heyvê ne tenê ew e ku ew xapandineke serkeftî bû, lê ew di dîroka medyayê de wekî xaleke girîng xizmet kir ku tê de gel, rojnamevan û kesayetiyên wêjeyî bi hev re bi hêza çapemeniya girseyî ya nû derketî, desthilatdariya zanistê û pênaseya “rastiyê” bi xwe di axaftina giştî de têkoşiyan. Dengvedanên wê di karê Poe de û bandora wê ya rasterast li ser Verne, polînasyoneke xaçerê ya di navbera rojnamegerî, satîr û celebê nûjen ê honaka zanistî de nîşan dide. Nîqaşa li ser ka gelo gel “hat xapandin” an “pê dizanibû” (mînak, nêrîna Tucher ) destnîşan dike ku pêşwaziya sextekariyê bi îhtimaleke mezin ji çîrokeke hêsan a pêbaweriya girseyî tevlihevtir bû. Dibe ku ew li ser gelek astan kar kiribe, hin xwendevanan ji fantaziyê kêf girtibe, hinên din ji “karê detektîfiyê” yê eşkerekirina wê, û hinên din bi rastî bawer kiribin. Ev tevlihevî wê dike lêkolîneke dozê ya dewlemendtir.

Tablo 3: Reaksiyonên Rojnameyên Sereke yên New Yorkê li hember Xapandina Mezin a Heyvê

Navê Rojnameyê	Edîtor (Heke Berbiçav be)	Helwest/Reaksiyona Destpêkê	Arguman/Tevgerên Sereke	Çavkanî (Snippet ID)
The New York Sun	Benjamin Day	Pêşvebir	Rêzenivîs weşand, di 16ê Îlonê de qebûl kir ku çêkirî ye, lê paşve nekişand
New York Herald	James Gordon Bennett	Şikdar/Rexnegir	Wek sextekarî şermezar kir, prensîbên zanistî pirsîn, The Sun bi dûrketina ji rastiyan û xapandina gel tawanbar kir
New York Evening Post		Şikdar/Rexnegir	Di 29ê Tebaxê de edîtoryalek weşand ku çîrok dipirsî û kesên ku bawer dikirin wekî saf bi nav dikir
New York Journal of Commerce		Şikdar/Rexnegir	Bi eşkerekirina sextekariyê tê hesibandin (hûrgulî kêm in)
New York Times		Bawermend (di destpêkê de)	Keşfên “Herschel” wekî “pêkan û mimkun” bi nav kir

Encamname: Girîngiya Xapandina Heyvê Heta Serdema Agahiya Dîjîtal

Xapandina Mezin a Heyvê ya sala 1835an, bi tevliheviya xwe ya afirînerî, manîpulasyona medyayê û pêbaweriya gel, bûyereke bingehîn di dîroka rojnamegeriyê de dimîne. Serkeftina wê encama jêhatîbûna Richard Adams Locke, hawîrdora çapemeniya penî ya ku li sansasyonê digeriya, û xwesteka kûr a gel ji bo ecêb û nûjeniyê bû. Wê ne tenê tîraja The New York Sun bi awayekî berbiçav zêde kir, lê di heman demê de nîqaşên girîng li ser etîka rojnamegeriyê, cewhera rastiyê di ragihandinê de, û berpirsiyariya medyayê li hember raya giştî gurr kir.

Dersên mayînde yên vê bûyerê di serdema îroyîn a “nûçeyên sexte” yên dîjîtal û dezenformasyonê de bi awayekî taybetî girîng in. Ew girîngiya xwendewariya medyayê, ramana rexneyî, û vexwarina berpirsiyar a medyayê radixe ber çavan. Xapandina Heyvê nîşan dide ku meyla mirovî ya ji bo bawerkirina agahiyên ku bi pêşdarazî an xwestekên heyî re li hev dikin, dema ku ji hêla medyumeke îqnakar ve tê xurtkirin, qelsiyeke demdirêj e û ne tenê berhemeke algorîtmayên dîjîtal e. Çarçoveya “zanistî” ya sextekariyê wekî parzûneke desthilatdar tevgeriya ku ji bo gelekan rê li ber fakulteyên rexneyî girt. Dilşewatiya domdar a mirovahiyê bi îhtimala jiyana derveyî Erdê û cazîbeya “ecêb”ê jî di nav sedemên serkeftina wê de bûn.

Xapandina Mezin a Heyvê wekî neynikekê ji têkiliya civakê bi medya û rastiyê re xizmet dike. Ew pirsên domdar li ser hêza medyayê ya ji bo şekildana rastiyê, etîka manîpulasyonê, û gumanbarî li hember pêbaweriya gel radixe ber çavan. Mîrasa wê ya domdar ne tenê wekî meraqeke dîrokî ye, lê wekî vegotineke bingehîn di lêkolînên medyayê de ye ku tengezariya herheyî ya di navbera kapasîteya medyayê ya ji bo ronakbîriyê, potansiyela wê ya ji bo xapandinê, û rola tevlihev û herdem pêşveçûyî ya temaşevanan wekî vexwarên rexneyî an beşdarên dilxwaz ên şanoyê de radixe ber çavan. Ev bûyer, bi hemû aliyên xwe ve, ji bo têgihiştina pêşveçûna rojnamegeriyê û têkiliya wê ya bi civakê re, çavkaniyeke dewlemend a ders û analîzan dimîne.

wergirtî

1. Great Moon Hoax – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Great_Moon_Hoax 2. “The Great Moon Hoax” is published in the “New York Sun” | August 25, 1835 | HISTORY, https://www.history.com/this-day-in-history/august-25/the-great-moon-hoax 3. Lunar Fancies and Earthly Truths: The Moon Hoax of 1835 and the …, https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/08905495.2012.691822 4. A short history of ‘click-bait’ journalism | Al Jazeera Media Institute, https://institute.aljazeera.net/en/ajr/article/short-history-%E2%80%98click-bait%E2%80%99-journalism 5. Bat-people on the Moon – what a famed 1835 hoax reveals about …, https://aeon.co/videos/bat-people-on-the-moon-what-a-famed-1835-hoax-reveals-about-misinformation-today 6. How the Sun Conned the World With “The Great Moon Hoax” – JSTOR Daily, https://daily.jstor.org/how-the-sun-conned-the-world-with-the-moon-hoax/ 7. en.wikipedia.org, https://en.wikipedia.org/wiki/The_Sun_(New_York_City)#:~:text=The%20Sun%20began%20publication%20in,popular%20with%20working%2Dclass%20readers. 8. The Sun (New York [N.Y.]) 1833-1916 | Library of Congress, https://www.loc.gov/item/sn83030272 9. The Sun (New York City) – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/The_Sun_(New_York_City) 10. New York Sun | Daily Edition, 1833-1950 & Joseph Pulitzer | Britannica, https://www.britannica.com/topic/New-York-Sun 11. In Defense of Vespertilio-homo: Finding the Truth in the 1835 Moon Hoax – College of Liberal Arts and Sciences, https://liberalarts.mercer.edu/wp-content/uploads/sites/5/2019/12/003-Moon-Hoax-for-publication-Black.pdf 12. [Other Lunar Discoveries of Mr. Herschel] – Smithsonian Libraries, https://library.si.edu/donate/adopt-a-book/other-lunar-discoveries-mr-herschel 13. The Great Moon Hoax or Was It — The Joke’s on Who …, https://blog.library.si.edu/blog/2013/09/04/the-great-moon-hoax-or-was-it-the-jokes-on-who/ 14. History of education in the United States – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_education_in_the_United_States 15. Every Man Able to Read, Literacy in Early America – Colonial Williamsburg, https://research.colonialwilliamsburg.org/Foundation/journal/Winter11/literacy.cfm 16. The Project Gutenberg eBook of The Moon Hoax, by Richard Adams …, https://www.gutenberg.org/files/62779/62779-h/62779-h.htm 17. The Great Moon Hoax of 1835 | The Saturday Evening Post, https://www.saturdayeveningpost.com/2020/08/the-great-moon-hoax-of-1835/ 18. John Herschel in South Africa – University of St Andrews, https://mathshistory.st-andrews.ac.uk/Extras/Herschel_South_Africa/ 19. Today in History – August 25, 1835 – The “Great Moon Hoax” begins. – Super Sabre Society, https://supersabresociety.com/this_time_in_history/today-in-history-august-25-1835-the-great-moon-hoax-begins/ 20. MYTHOLOGIES OF OUTER SPACE – Manifold at UCalgary Press, https://ucp.manifoldapp.org/system/resource/b/7/1/b71b36b2-5f8c-4072-b754-651b4ec4561d/attachment/c63b9a0bbf96b4eff31be162a935d108.pdf 21. (PDF) Making science newsworthy: exploring the conventions of science journalism – ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/252099073_Making_science_newsworthy_exploring_the_conventions_of_science_journalism 22. Belief, Legend, and the Great Moon Hoax | Folklife Today – Library of Congress Blogs, https://blogs.loc.gov/folklife/2014/08/the-great-moon-hoax/ 23. SFE: Locke, Richard Adams – SF Encyclopedia, https://sf-encyclopedia.com/entry/locke_richard_adams 24. The Great Moon Hoax of 1835 Was Sci-Fi Passed Off as News | Britannica, https://www.britannica.com/story/the-great-moon-hoax-of-1835-was-sci-fi-passed-off-as-news 25. The Great Moon Hoax Was Simply a Sign of Its Time, https://www.smithsonianmag.com/smithsonian-institution/great-moon-hoax-was-simply-sign-its-time-180955761/ 26. (PDF) LUCIAN AND THE GREAT MOON HOAX OF 1835 – ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/286671145_LUCIAN_AND_THE_GREAT_MOON_HOAX_OF_1835 27. What was the Great Moon Hoax of 1835? – CivilsDaily, https://www.civilsdaily.com/news/what-was-the-great-moon-hoax-of-1835/ 28. Credibility and Trust in Journalism | Oxford Research Encyclopedia of Communication, https://oxfordre.com/communication/display/10.1093/acrefore/9780190228613.001.0001/acrefore-9780190228613-e-794?p=emailACIArEEzIOD2Y&d=/10.1093/acrefore/9780190228613.001.0001/acrefore-9780190228613-e-794 29. In Review – University of Rochester, https://www.rochester.edu/pr/Review/V78N4/0306_saab.html 30. American Newspapers, 1800-1860: City Newspapers – University of Illinois Library, https://www.library.illinois.edu/hpnl/tutorials/antebellum-newspapers-city/ 31. Shooting the Victorian Moon | Royal Society, https://www.royalsociety.org/blog/2019/07/shooting-the-victorian-moon/ 32. repositories.lib.utexas.edu, https://repositories.lib.utexas.edu/bitstreams/4ce81fad-e940-483d-9f36-9454b5cc96f7/download 33. The Great Moon Hoax of 1835 | Cooper Hewitt, Smithsonian Design Museum, https://www.cooperhewitt.org/2015/10/25/the-great-moon-hoax-of-1835/ 34. The Moon Hoax: Or a Discovery That the Moon Has a Vast Population of Human Beings (1859) – Amazon.com, https://www.amazon.com/Moon-Hoax-Discovery-Population-Beings/dp/1437165001 35. The Great Moon Hoax of 1835 : Quiet.Please – Amazon.in, https://www.amazon.in/Great-Moon-Hoax-1835/dp/B0CZP8G518 36. Fake News – The Decision Lab, https://thedecisionlab.com/reference-guide/psychology/fake-news 37. The Moon Hoax: Debates About Ethics in 1835 New York Newspapers – ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/233326060_The_Moon_Hoax_Debates_About_Ethics_in_1835_New_York_Newspapers 38. The Balloon-Hoax – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/The_Balloon-Hoax 39. Ridiculous History: The Great Moon Hoax of August 1835 | HowStuffWorks, https://history.howstuffworks.com/historical-events/ridiculous-history-the-great-moon-hoax-1835.htm 40. jewlscholar.mtsu.edu, https://jewlscholar.mtsu.edu/server/api/core/bitstreams/38542d3a-f34b-4d74-aaed-0e83d9a32ee7/content 41. From Dreams to Disillusionment: A Socio-Cultural History of the American Space Program, https://journals.akademicka.pl/adamericam/article/view/66/176 42. The Great Moon Hoax | School Library Journal, https://www.schoollibraryjournal.com/review/the-great-moon-hoax