Karesata Bexdayê (1258)

Dagirkirin, Wêrankirin û Mîrata Têkçûna Navenda Xelîfetiya Ebasî ji Aliyê Mongolan ve

Nivîskar: Pisporê Dîroka Serdema Mongolan û Şaristaniyên Îslamî

I. Pêşgotin (Destpêk)

A. Kurtenêrînek li ser Bûyera Dagirkirina Bexdayê û Girîngiya Wê ya Dîrokî

Dagirkirina Bexdayê, paytexta Xelîfetiya Ebasî, ji aliyê artêşên Mongolan ve di bin fermandariya Hûlagû Xan de di Sibata sala 1258an de, yek ji bûyerên herî bi bandor û trawmatîk di dîroka cîhana Îslamî û Rojhilata Navîn de tê hesibandin. Ev bûyer ne tenê dawî li desthilatdariya 500 salî ya xanedana Ebasî anî, ku demekê navenda hêz, çand û zanistê ya cîhana Îslamê bû, lê di heman demê de wek xaleke werçerxanê ya krîtîk tê dîtin ku bandoreke kûr û mayînde li ser şaristanî, pêşketina rewşenbîrî, û hevsengiyên siyasî yên herêmê kir. Ji ber giraniya wêrankirinê, kuştina bi sed hezaran mirovan, û şewitandina pirtûkxaneyên navdar ên wekî Beyt el-Hikme (Mala Hîkmetê), ev rûdan di bîra dîrokî de wek “karesateke çandî” ya mezin û “derbeyeke psîkolojîk ku Îslam qet jê xelas nebû” cih girtiye.

Girîngiya vê bûyerê ne tenê di asta wêrankirina fîzîkî û mirovî de ye, lê belê di wateya wê ya sembolîk de ye ku dawiya serdemekê û destpêka serdemeke nû nîşan dide. Bexda, ku demekê wek “navenda dinyayê” û çavkaniya ronahiya zanist û felsefeyê di Serdema Zêrîn a Îslamê de dihat dîtin, bi awayekî hovane ji aliyê hêzeke derve û ne-misilman ve hat têkbirin. Ev yek ne tenê têkçûneke leşkerî bû, lê di heman demê de têkçûna navendeke girîng a otorîteya manewî û rewşenbîrî ya cîhana Îslamê bû. Wêrankirina pirtûkxaneyan û qirkirina zanyaran wek windakirina mîraseke rewşenbîrî ya bêhempa hate şîrovekirin, ku bandora wê li ser nifşên paşerojê jî berdewam kir. Ji ber van sedeman, gelek dîroknas ketina Bexdayê wek xalek werçerxanê ya bingehîn di dîroka şaristaniya Îslamî de dinirxînin.

Tabloya 1: Kronolojiya Bûyerên Sereke yên Dorpêçkirin û Ketina Bexdayê

Dîrok (Sala 1258, heya ku neyê gotin)	Bûyer
Mijdar 1257	Artêşa Hûlagû ber bi Bexdayê ve bi rê ket.
Destpêka Çileya 1258	Hêzên Mongolan ji her alî ve li dora Bexdayê kom bûn.
17 Çile	Artêşa Ebasî ya ku ji bo şer derketibû, bi taktîka lehiyê ya Mongolan têk çû.
Dawiya Çile (29 Çile)	Dorpêçkirina fermî ya Bexdayê bi avakirina palîsad û xendekan û bikaranîna makîneyên dorpêçê dest pê kir.
5 Sibat	Mongolan beşek ji dîwarê rojhilat ê bajêr kontrol kirin.
10 Sibat	Xelîfe el-Mustesim û Bexda teslîmî Hûlagû bûn.
13 Sibat	Leşkerên Mongolan ketin bajêr û dest bi talankirin û komkujiya ku hefteyekê dom kir, kirin.
20 Sibat	Hûlagû fermana rawestandina talanê da. Xelîfe el-Mustesim û piraniya malbata wî hatin kuştin.
Piştî 20 Sibat	Hûlagû ferman da ji nû ve avakirina bajêr û vekirina bazaran.

B. Armanc û Struktura Gotarê

Armanca vê gotara akademîk ew e ku bi awayekî kûr û rexneyî, li ser bingeha çavkaniyên seretayî û lêkolînên dîroknasî yên hevdem, karesata dagirkirina Bexdayê ji aliyê Mongolan ve di sala 1258an de şîrove bike. Gotar dê hewl bide ku sedemên vê êrîşê, pêvajoya dorpêçkirin û ketina bajêr, asta wêrankirin û komkujiyê, û encamên wê yên pirralî yên li ser Xelîfetiya Ebasî, Serdema Zêrîn a Îslamê, û mîrata rewşenbîrî ya herêmê ronî bike. Di vê çarçoveyê de, rola kesayetiyên sereke yên wekî Hûlagû Xan, Xelîfe el-Mustesim, Nasîredîn Tusî û Îbn el-Elqemî dê bêne nirxandin. Her wiha, dê bal were kişandin ser çavkaniyên dîrokî yên cihêreng – Misilman, Xiristiyan û yên din – û nêrînên cihê yên ku ew pêşkêş dikin. Di dawiyê de, gotar dê behsa serdema piştî dagirkeriyê, damezrandina desthilatdariya Îlxaniyan li Iraqê, û bandora demdirêj a vê bûyerê li ser herêmê, tevî gelên Kurd, bike. Struktura gotarê dê bi awayekî kronolojîk û tematîk pêş bikeve, da ku xwendevan karibe bi awayekî sîstematîk bûyeran û girêdanên di navbera wan de fêm bike.

C. Cihêrengiya Bexdayê wek Navendeke Şaristaniya Îslamî Beriya Êrîşê

Beriya êrîşa Mongolan, Bexda ne tenê paytexta siyasî ya Xelîfetiya Ebasî bû, lê di heman demê de wek dilê lêdixist ê şaristaniya Îslamî di Serdema wê ya Zêrîn de dihat nasîn. Bajêr, ku di sala 762an de ji aliyê Xelîfe el-Mensûr ve hatibû avakirin, bi awayekî stratejîk li ser kenarên Çemê Dîcleyê hatibû damezrandin û di demeke kurt de bûbû navendeke mezin a bazirganî, çand, zanist û hunerê. Rûmeta Bexdayê ne tenê ji ber hêza wê ya siyasî bû, lê bi giranî ji ber rola wê ya wekî navendek kozmopolît bû ku zanyar, fîlozof, matematîkzan, stêrnas, bijîşk, hunermend, helbestvan û bazirgan ji çar aliyên cîhana naskirî – ji Endulusê bigire heta Hindistan û Çînê – ber bi xwe ve dikişand.

Di navenda vê geşedana rewşenbîrî de, sazî û pirtûkxaneyên navdar hebûn, ku di serê wan de Beyt el-Hikme (Mala Hîkmetê) dihat. Ev akademî û pirtûkxaneya mezin, ku di bin Xelîfe Harûn el-Reşîd de dest pê kir û di dema kurê wî el-Memûn de gihîşt lûtkeyê, roleke bingehîn di wergerandina berhemên klasîk ên Yewnanî, Farisî, Suryanî û Sanskrîtî bo zimanê Erebî de lîst. Ev tevgera wergerê ne tenê mîrata zanistî ya kevnar parast, lê di heman demê de bû bingehek ji bo pêşketinên nû û orîjînal di warên cuda yên zanistê de, wek matematîk (bi taybetî cebîr, ku ji aliyê el-Xwarezmî ve hat pêşxistin), astronomî (bi avakirina çavdêriyan û pêşxistina amûrên nû), tib (bi xebatên Razî û Îbn Sîna), optîk (bi xebatên Îbn Heysem), kîmya, û felsefe. Bexda, bi pirtûkxaneyên xwe yên dewlemend, nexweşxaneyên pêşketî (bîmaristan), û civaka xwe ya zanyar a jîndar, bi rastî jî wek “gewhereke bibiriqîn” û “paytexta rewşenbîrî ya planetê” dihat hesibandin. Ev atmosfera azad a lêkolîn û nîqaşê, ku ji aliyê xelîfeyên Ebasî ve dihat piştgirîkirin, Bexda kiribû navendeke bêhempa ya nûjenî û pêşketinê.

II. Xelîfetiya Ebasî li Ber Êrîşa Mongolan

A. Rewşa Siyasî, Leşkerî û Aborî ya Ebasîyan

Di sedsala 13an de, dema ku gefa Mongolan li ber deriyê Rojhilata Navîn bû, Xelîfetiya Ebasî ji mêj ve ji rûmeta xwe ya berê dûr ketibû û bi awayekî berbiçav lawaz bibû. Desthilatdariya siyasî ya xelîfeyan, ku carekê ji Spanyayê heta Hindistanê dirêj dibû, êdî bi giranî li Iraqê û bi taybetî li Bexdayê û derdora wê bi sînor mabû. Ji sedsala 10an û vir ve, hêza rastîn a leşkerî û îdarî ketibû destê xanedanên din ên Misilman, pêşî Buweyhiyên Şîe û piştre jî Selçûqiyên Sunî, ku Bexda kontrol kiribûn û xelîfe kiribûn fîgurekî dînî yê sembolîk bêyî hêzeke siyasî ya rasteqîn. Tevî ku Xelîfe el-Nasir (1180-1225) hewl dabû ku hinek ji hêz û prestîja xelîfetiyê vegerîne û serweriya Ebasî li Mezopotamyayê ji nû ve xurt bike , ev vejîn demkî bû û nekarî li hember perçebûna navxweyî û gefên derve yên mezin raweste.

Di warê leşkerî de, artêşa Ebasî bi awayekî metirsîdar kêm bibû û bi giranî ji bo parastina kesane ya xelîfe û ewlehiya Bexdayê hatibû terxankirin. Xelîfeyê wê demê, el-Mustesim Billah (1242-1258), wek serokekî lawaz û bê biryar tê binavkirin ku nekarî amadekariyên pêwîst ji bo parastina paytexta xwe li hember êrîşeke mezin a Mongolan bike. Çavkanî destnîşan dikin ku wî ne artêşên nû kom kirin, ne jî dîwarên Bexdayê xurt kirin, belkî zêde xwe spartibû statuya pîroz a bajêr û hêvî dikir ku cîhana Îslamê dê ji bo parastina wî rabe ser piyan.

Ji aliyê aborî ve jî, xelîfetî di rewşeke dijwar de bû. Xerckirinên zêde yên qesrê, bacên giran ên ku li ser gel dihatin ferzkirin, gendeliya berbelav, û têkçûna rêyên bazirganiyê yên girîng, aboriya dewletê lawaz kiribû. Wekî din, zincîreyek lehiyên dijwar ên Çemê Dîcleyê di salên 1243, 1253, 1255, û 1256an de zirareke mezin dabû zeviyên çandiniyê, binesaziya bajêr, û berevaniya wê, û di heman demê de moralê gel jî şikandibû. Lawazbûna Ebasîyan ne tenê encama faktorên derve bû, lê bi giranî ji ber perçebûna navxweyî, kêmasiyên di rêveberiyê de, û kêmbûna vîzyona siyasî ya serokatiyê bû. Ev rewşa navxweyî ya aloz û lawaz zemîneke guncaw ji bo destwerdaneke derve ya wêranker a wekî êrîşa Mongolan amade kir. Xelîfetî, ku carekê navenda împeratoriyeke mezin bû, êdî bibû dewleteke herêmî ya qels ku nekarî li hember hêzeke organîze û biryardar a wek Mongolan li ber xwe bide.

B. Nîşanên Hilweşînê û Lawazbûna Navxweyî

Lawazbûna Xelîfetiya Ebasî ne tenê di kêmbûna hêza wê ya siyasî û leşkerî de diyar dibû, lê di heman demê de di navxweyî de jî nîşanên hilweşînê bi awayekî eşkere xuya dikirin. Yek ji faktorên sereke yên vê lawazbûnê, perçebûna kûr a di nav elîta rêveber û civakê de bû. Nakokiyên di navbera mezhebên Sunî û Şîe de, ku Bexda bi xwe jî tê de xwedî nifûseke Şîe ya girîng bû, tengezariyên civakî û siyasî zêde dikirin. Ev nakokî carinan digihîştin asta tundûtûjiyê û yekitiya navxweyî ya bajêr têk didan.

Di vê atmosfera nepêbaweriyê de, îdîayên li ser îxanetê jî derketin holê. Bi taybetî, wezîrê Xelîfe el-Mustesim, Muhemmed Îbn el-Elqemî, ku Şîe bû, ji aliyê gelek çavkaniyên Sunî ve bi wê yekê tê tawanbarkirin ku bi Mongolan re di têkiliyên veşartî de bûye û ji bo lawazkirina berevaniya Bexdayê û hêsankirina ketina bajêr ji Mongolan re xebitiye. Tevî ku rastiya van îdîayan di nav dîroknasan de hîn jî cihê nîqaşê ye û dibe ku ji ber alîgiriya mezhebî hatibin zêdekirin, hebûna van gotegotan bi serê xwe rewşa perçebûyî û nepêbaweriya kûr a li qesra xelîfe nîşan dide. Ev yek jî nîşan dide ku Xelîfe nekarîbû yekitiyê di nav şêwirmendên xwe de pêk bîne û polîtîkayeke hevgirtî li hember gefa Mongolan bipejirîne.

Serokatiya Xelîfe el-Mustesim bi xwe jî wek yek ji nîşanên lawazbûnê tê dîtin. Ew wek serokekî ku zêdetir bala xwe dida kêf û zewqên şexsî û ji rêveberiya dewletê û amadekariyên leşkerî dûr bû, tê binavkirin. Nebûna biryardarî û vîzyona wî di bersivdana gefa Mongolan de roleke neyînî lîst. Ew zêde xwe spartibû îmaja pîroziya Bexdayê û bawer dikir ku cîhana Îslamê dê ji bo parastina wî rabe ser piyan, lê ev yek hesabekî şaş bû. Karesatên xwezayî yên wek lehiyên li pey hev jî ne tenê zirar dabûn binesaziya bajêr, lê di heman demê de baweriya gel bi rêveberiya Ebasî û moralê giştî jî lawaz kiribû. Ev ne tenê krîzeke siyasî û leşkerî bû, lê di heman demê de krîzeke moralî û civakî bû ku berxwedana bajêr li hember êrîşeke derve lawaz kir. Ev hemû faktorên navxweyî, ji nakokiyên mezhebî bigire heta serokatiya lawaz û bêhêvîbûna gel, Bexdayê li hember êrîşa Mongolan hê bêtir bêparastin û bêhêz hiştin.

III. Kampanyaya Mongolan û Hatina Hulagu Xan

A. Armancên Mongolan li Rojhilata Navîn

Di nîveka sedsala 13an de, Împeratoriya Mongolan di bin serokatiya Monke Xan, neviyê Cengîz Xan, de gihîştibû lûtkeya hêza xwe û berê xwe dabû berfirehbûna ber bi rojava ve. Monke Xan, birayê xwe yê biçûk Hûlagû Xan, bi artêşeke mezin erkdar kir ku desthilatdariya Mongolan li ser Rojhilata Navîn û başûrê rojavayê Asyayê bi cih bike. Armancên vê kampanyaya mezin û berfireh ne tenê talankirin an jî bidestxistina xenîmetan bû, lê belê têkbirina hêzên herêmî yên ku dikaribûn li hember serweriya Mongolan bibin asteng, û sazkirina kontroleke mayînde li ser van herêmên stratejîk û dewlemend bû.

Di nav armancên sereke yên Hûlagû de ev tişt hebûn: yekem, bindestkirina eşîrên Lur ên li başûrê Îranê ku serî li Mongolan netewandibûn. Duyem, û ya herî girîng ji bo ewlehiya Mongolan li Îranê, tunekirina dewleta Nizarî Îsmaîlî (ku bi navê Heşhaşî an Assassins jî dihatin nasîn) bû, ku bi kelehên xwe yên xurt û taktîkên xwe yên kuştinê wek gefeke mezin dihatin dîtin. Sêyem, bidawîanîna Xelîfetiya Ebasî li Bexdayê, ku tevî lawazbûna xwe hîn jî wek navenda manewî ya cîhana Sunî dihat hesibandin û dikaribû bibe xaleke berhevdana li dijî Mongolan. Çarem, bindestkirin an tunekirina dewletên Eyûbî yên li Sûriyê, ku li ser rêya berfirehbûna Mongolan a ber bi Deryaya Spî ve bûn. Û di dawiyê de, heke mimkun ba, têkbirina Siltanatiya Memlûkên Behrî li Misrê, ku wek hêza herî xurt a Misilman li herêmê dihat dîtin.

Fermana Monke Xan ji Hûlagû re zelal bû: bi kesên ku teslîm dibin û serî ditewînin re bi nermî û başî tevbigere, lê yên ku berxwedanê dikin û dijminatiyê nîşan didin, bi awayekî bêrehm û bi tevahî tune bike. Ev polîtîka, ku ji aliyê Mongolan ve bi gelemperî dihat şopandin, armanc jê ew bû ku tirsê bixe dilê dijminan û teslîmbûnê hêsantir bike. Ji ber vê yekê, têkbirina Xelîfetiya Ebasî, wekî sembola desthilatdariya Sunî û navendeke dîrokî ya girîng, ji bo pêkanîna armancên demdirêj ên Mongolan ên ji bo serweriya li ser Rojhilata Navîn gaveke stratejîk û diyarker bû. Ev yek nîşan dide ku Mongolan planeke berfireh û sîstematîk ji bo kontrolkirina herêmê hebû, ku tê de tunekirina navendên hêzê yên heyî û sazkirina rêveberiyeke nû ya di bin serweriya Mongolan de cih digirt.

B. Artêşa Hulagu Xan: Pêkhate û Stratejiyên Leşkerî

Artêşa ku di bin fermandariya Hûlagû Xan de ji bo kampanyaya Rojhilata Navîn hatibû komkirin, yek ji mezintirîn û herî cihêreng hêzên leşkerî yên serdema xwe bû. Li gorî fermanên Monke Xan, ji her deh leşkerên şerker ên Împeratoriya Mongolan du leşker ji bo vê artêşê hatibûn veqetandin, ku di sala 1253an de dest bi komkirina wê hatibû kirin. Hejmara giştî ya leşkeran bi awayekî teqez nayê zanîn, lê texmîn di navbera 100,000 û 150,000 de ne, û hin çavkanî heta behsa hejmarên bilindtir jî dikin. Ev hêzeke pir mezin bû ku ji bo operasyonên demdirêj û dorpêçên mezin hatibû amadekirin.

Pêkhateya artêşa Hûlagû ne tenê ji siwarên Mongolan pêk dihat. Belkî, ew artêşeke pir-etnîkî û pir-olî bû ku tê de hêmanên Misilman û Xiristiyan ji herêmên cuda yên Ewropa, Rojhilata Navîn û Asyayê beşdar bûn. Bi taybetî, hebûna hejmareke girîng a hêzên Xiristiyan, wek leşkerên Ermenî di bin serokatiya Mîr Proş Xaxbakyan de û hêzên Gurcî, balkêş e. Wekî din, Hûlagû bi qasî 1,000 endezyarên topavêj û pisporên dorpêçê yên Çînî jî bi xwe re anîbû, ku di şerên dorpêçê de roleke krîtîk lîstin. Ev yek nîşan dide ku Mongolan çawa ji teknolojî û pisporiyên gelên bindestkirî sûd werdigirtin.

Stratejiyên leşkerî yên Mongolan pir pêşketî û adapteyî bûn. Yek ji stratejiyên wan ên sereke “Stratejiya Tsunamiyê” bû, ku tê de ew êrîşên berfireh û wêranker li ser herêmekê pêk dianîn, piştre hinekî paşve dikişiyan û tenê beşek piçûk a axa dagirkirî ji bo kontrola demdirêj diparastin. Ev stratejî li ser sêxurî û berhevkirina agahiyan, plansaziyeke hûrgilî, û tevgera bilez a siwaran ava bûbû. Taktîkên din ên girîng ên Mongolan ev bûn: bikaranîna kevanên hevedudanî yên pir bi hêz ku dikaribûn zirxan biqulipînin , zirxên lamelar ên ku parastineke baş li hember tîran peyda dikirin, taktîka dorpêçkirinê ya navdar a bi navê “nerge” (ku di nêçîrê de dihat bikaranîn), paşvekişînên sexte ji bo xapandina dijmin, û şerê psîkolojîk ku bi gefa “teslîm bibe an bimir” dihat meşandin. Di şerên dorpêçê de, Mongolan bi awayekî sîstematîk endezyar û pisporên gelên bindestkirî (bi taybetî Çînî û Misilman) bikar anîn ji bo çêkirin û bikaranîna makîneyên dorpêçê yên wek manceniq û balîstayan.

Di dema dorpêçkirina Bexdayê de, Mongolan di bin fermandariya generalê Çînî Guo Kan de, taktîkên dorpêçê yên klasîk ên wek avakirina palîsad (dîwarê darîn) û xendekan li dora bajêr bikar anîn, û di heman demê de makîneyên dorpêçê û manceniqên giran jî xistin dewrê. Yek ji taktîkên herî wêranker ên ku li dijî artêşa Ebasî bikar anîn, şikandina bendavên li ser Çemê Dîcleyê û lehiykirina erdê li pişt hêzên xelîfe bû, ku ev yek bû sedema xeniqîn an kuştina hejmareke mezin ji leşkerên Ebasî. Serkeftina leşkerî ya Mongolan ne tenê ji ber hejmara wan a zêde bû, lê bi giranî ji ber disiplîna wan a tund, stratejiyên adapteyî, bikaranîna teknolojiyên nû û pisporên biyanî, û jêhatîbûna wan a di şerê psîkolojîk de bû. Tevlihevkirina hêzên ji çand û olên cihêreng di nav artêşa xwe de jî nîşana pragmatîzma Mongolan di avakirina hêzeke leşkerî ya bi bandor de ye.

C. Dagirkirina Dewletên Misilman Beriya Bexdayê

Beriya ku Hûlagû Xan berê xwe bide Bexdayê, wî dest bi kampanyayeke sîstematîk kir ji bo têkbirina hêzên din ên ku dikaribûn ji bo Mongolan bibin gef an asteng. Yekemîn armanca mezin a Hûlagû, dewleta Nizarî Îsmaîlî bû, ku bi navê Heşhaşî an Assassins jî dihatin nasîn û navenda wan li Keleha Elamûtê ya li bakurê Îranê bû. Heşhaşî, bi kelehên xwe yên asê û taktîkên xwe yên kuştina fedaî, wek hêzeke metirsîdar û nepêşbînîkirî dihatin dîtin. Hûlagû bi artêşeke mezin êrîşî ser kelehên Îsmaîliyan kir û piştî dorpêçkirinê, di destpêka sala 1256an de, Rûknedîn Xurşah, Îmamê dawî yê Elamûtê, neçar ma ku teslîm bibe û Keleha Elamûtê û kelehên din ên Îsmaîlî bê şer radestî Mongolan bike. Têkbirina Heşhaşiyan, ku ji bo gelek desthilatdarên Misilman kabûsek bûn, ji bo Mongolan serkeftineke mezin a stratejîk û psîkolojîk bû. Vê yekê ne tenê gefeke potansiyel ji holê rakir, lê di heman demê de prestîj û tirsa Mongolan li herêmê zêdetir kir.

Piştî Îsmaîliyan, Hûlagû berê xwe da bindestkirina eşîrên Lur ên li başûrê Îranê, ku ew jî bi hêsanî têk birin. Ev serkeftinên destpêkê rê li ber armanca sereke, ango Bexdayê, xweş kirin û tirs û panîk di nav dewletên Misilman ên din de belav kir. Di vê navberê de, têkiliyên di navbera Hûlagû û Xelîfe el-Mustesim de aloz bûn. Hûlagû ji Xelîfe xwestibû ku ji bo kampanyaya li dijî kelehên Îsmaîlî hêzên alîkar bişîne, lê Xelîfe, dibe ku ji ber şîreta şêwirmendên xwe yên ku ditirsiyan ev yek dê Bexdayê lawaz bike, an jî ji ber ku hêza Mongolan kêm dinirxand, ev daxwaz bi cih neanî an jî bi awayekî têrker bersiv neda. Ev yek bû sedema hêrsbûna Hûlagû û biryardariya wî ya ji bo têkbirina Xelîfetiya Ebasî xurttir kir. Bi vî awayî, Mongolan bi plansaziyeke stratejîk, pêşî gefên biçûktir û hêzên ku dikaribûn pişta wan bişkînin ji holê rakirin, berî ku bi hemû hêza xwe berê xwe bidin navenda Xelîfetiyê, Bexdayê.

IV. Dorpêçkirin û Ketina Bexdayê (1258)

A. Destpêka Dorpêçê û Daxwaza Teslîmiyetê

Piştî ku Hûlagû Xan hêzên Îsmaîlî û Lur têk birin û pozîsyona xwe li Îranê xurt kir, armanca wî ya sereke êdî Xelîfetiya Ebasî û paytexta wê Bexda bû. Artêşa mezin a Mongolan di Mijdara sala 1257an de ji Hemadanê ber bi Bexdayê ve ket rê. Di destpêka sala 1258an de, hêzên Mongolan ji sê aliyan ve nêzîkî Bexdayê bûn û bajêr dorpêç kirin; baskê navendî yê artêşê di bin fermandariya Hûlagû bi xwe de ji Kirmanşahê daket deşta Dîcleyê, baskê çepê ji Luristanê bi rêya Xûzistanê, û baskê rastê jî ji Azerbaycanê bi rêya Hewlêrê hatibû.

Li gorî adetên Mongolan, beriya destpêkirina êrîşeke mezin, Hûlagû qasid şandin cem Xelîfe el-Mustesim û daxwaza teslîmbûna bajêr kir. Lêbelê, Xelîfe el-Mustesim, ku dibe ku hêza Mongolan kêm dinirxand an jî zêde xwe spartibû statuya pîroz a Bexdayê û hêvî dikir ku cîhana Îslamê dê ji bo parastina wî rabe ser piyan, ev daxwaz red kir. Çavkanî destnîşan dikin ku Xelîfe bi awayekî qure û heqaretamêz bersiv da Hûlagû, pesnê hêza xwe da û gef li Mongolan xwar ku heke êrîş bikin dê rastî xezeba Xwedê û artêşên Misilmanan werin. Ev helwesta Xelîfe, ku li hember hêzeke wek Mongolan pir nerealîst bû, Hûlagû hê bêtir hêrs kir û biryardariya wî ya ji bo têkbirina Bexdayê xurttir kir.

Danûstandinên di navbera her du aliyan de bê encam man. Rewşa navxweyî ya li qesra Ebasî jî pir aloz û perçebûyî bû. Nakokî di navbera şêwirmendên Xelîfe de hebûn ka divê çi polîtîka li hember Mongolan were şopandin. Hin ji wan, wek wezîrê Şîe Îbn el-Elqemî, ku tê îdîakirin bi dizî bi Mongolan re di têkiliyê de bû, dibe ku Xelîfe teşwîq kiribe ku li hember Mongolan nerm be an jî heta teslîm bibe, lê yên din, wek fermandarê leşkerî Mucahidudîn Aybek (el-Dewadar), li ser berxwedanê israr dikirin. Vê perçebûna navxweyî û nebûna polîtîkayeke yekgirtî û bibandor, Xelîfetiyê li hember gefa Mongolan hê lawaztir kir. Redkirina teslîmiyetê ji aliyê Xelîfe ve, tevî lawaziya eşkere ya hêzên Ebasî, ji bo Hûlagû hinceteke xurt bû ku bi hemû hêza xwe êrîşî bajêr bike û wêrankirineke mezin pêk bîne.

B. Taktîkên Mongolan û Berxwedana Bexdayê

Dorpêçkirina fermî ya Bexdayê di dawiya meha Çileya sala 1258an de, bi texmînî di 29ê Çileyê de, dest pê kir. Artêşa Mongolan, ku ji hêzên cihêreng pêk dihat û bi makîneyên dorpêçê yên pêşketî ve hatibû çekdarkirin, bajêr ji her du aliyên rojhilat û rojavayê Çemê Dîcleyê dorpêç kir, da ku rêyên revê û gihandina alîkariyê bi tevahî qut bike.

Beriya destpêkirina êrîşa rasterast li ser dîwarên bajêr, Mongolan taktîkeke din a wêranker bikar anîn. Artêşa Ebasî, ku ji dora 20,000 siwaran pêk dihat û ji aliyê fermandar Mucahidudîn Aybek (el-Dewadar) û Fathedîn Îbn Kurd ve dihat birêvebirin, ji bajêr derket da ku li hember Mongolan şer bike. Lêbelê, Mongolan bi awayekî stratejîk bendavên li ser Çemê Dîcleyê şikandin û erdê li pişt hêzên Ebasî û kampên wan lehiyek kirin. Ev taktîk bû sedem ku piraniya leşkerên Ebasî di nav av û heriyê de asê bimînin û bibin hedefeke hêsan ji bo tîrên Mongolan, an jî di nav avê de bixeniqin. Bi vî awayî, hêza sereke ya berevaniya Bexdayê beriya ku şerekî cidî bike, bi awayekî mezin hat şikandin û moralê berevanên mayî yên di nav bajêr de bi tundî ket.

Piştî vê têkçûna destpêkê ya artêşa Ebasî, Mongolan di bin fermandariya generalê Çînî Guo Kan de, dest bi êrîşa li ser dîwarên Bexdayê kirin. Wan li dora bajêr palîsadek (dîwarê darîn) û xendekek kûr çêkirin da ku dorpêçê xurttir bikin. Makîneyên dorpêçê yên giran, wek manceniq û balîsta, ku dibe ku ji aliyê endezyarên Çînî ve dihatin birêvebirin, bi awayekî bê navber dest bi bombebarana dîwarên bajêr kirin. Şer, li gorî standardên dorpêçên serdema navîn, pir kurt bû. Hêza êrîşê ya Mongolan û bikaranîna teknolojiya dorpêçê ya pêşketî, li hember dîwarên Bexdayê yên ku dibe ku ji bo taktîkên şer ên kevneşopîtir hatibûn amadekirin, avantajeke mezin da Mongolan. Berxwedana ku ji hundirê bajêr dihat kirin, tevî ku hebû, nekarî li hember vê hêza serdest a Mongolan zêde li ber xwe bide. Heta 5ê Sibatê, ango di nav hefteyekê de ji destpêka êrîşa li ser dîwaran, Mongolan karîbûn beşek ji dîwarê rojhilat ê bajêr bişkînin û kontrol bikin. Ev yek nîşaneke zelal bû ku ketina bajêr nêzîk e.

C. Ketina Bajêr û Radestbûna Xelîfe

Piştî ku Mongolan beşek ji dîwarên Bexdayê şikandin û rewşa berevaniyê bi tevahî têk çû, Xelîfe el-Mustesim û şêwirmendên wî fêm kirin ku berxwedan êdî bêwate ye. Di vê rewşa bêhêvîtiyê de, Xelîfe hewl da ku ji nû ve bi Hûlagû Xan re bikeve nav danûstandinan û şertên teslîmiyetê nîqaş bike. Lêbelê, Hûlagû, ku êdî di pozîsyoneke serdest de bû û ji ber redkirina destpêkê ya Xelîfe hêrs bûbû, hemû hewldanên danûstandinê yên derengmayî red kir. Ne tenê Xelîfe, lê komeke ji nêzîkî 3,000 kesên navdar û giregirên Bexdayê jî hewl dan ku bi Hûlagû re hevdîtinê bikin û ji bo bajêr û niştecihên wê efûyê bixwazin, lê ew jî ji aliyê Mongolan ve hatin girtin û kuştin. Ev yek nîşan dide ku biryara Hûlagû ya ji bo serkeftineke tam û şikandina bêkêmasî ya hêza Ebasî neguherbar bû.

Di dawiyê de, di 10ê Sibata 1258an de, Xelîfe el-Mustesim neçar ma ku bê şert û merc teslîm bibe. Ew bi komeke biçûk ji kurên xwe û karbidestên payebilind ji qesra xwe derket û xwe radestî Hûlagû Xan kir. Ev dîmen, derketina xelîfeyê dawî yê Ebasî ji paytexta ku 500 salan navenda xelîfetiya wan bû û teslîmbûna wî ji fermandarekî Mongolan re, sembola dawîhatina serdemekê bû.

Lêbelê, teslîmbûna Xelîfe û vekirina deriyên bajêr nehişt ku Bexda ji hêrsa Mongolan xilas bibe. Sê roj piştî teslîmbûnê, di 13ê Sibata 1258an de, leşkerên Mongolan bi fermana Hûlagû ketin nav bajêr û dest bi talankirin, wêrankirin û komkujiyeke hovane kirin ku hefteyekê dom kir. Biryardariya Hûlagû ya ji bo bidestxistina serkeftineke tam û redkirina hemû hewldanên danûstandinê yên derengmayî nîşan dide ku armanca wî ne tenê bindestkirina Bexdayê bû, lê her weha şikandina tam a hêz û prestîja Xelîfetiya Ebasî û dayîna derseke tund ji dijminên din ên potansiyel re bû. Ketina Bexdayê ne tenê têkçûneke leşkerî bû, lê di heman demê de destpêka karesateke mirovî û çandî ya mezin bû.

V. Wêrankirin, Talankirin û Komkujî

A. Talankirina Bajêr û Gencîneyên Wê

Piştî ketina fermî ya Bexdayê di 13ê Sibata 1258an de, artêşa Mongolan destûr wergirt ku bajêr ji bo hefteyekê bi tevahî talan bike. Ev hefte wek yek ji demên herî tarî û wêranker di dîroka Bexdayê de tê bibîranîn. Leşkerên Mongolan, ku ji bo talanê hatibûn berdan, bi awayekî sîstematîk û bêrehm dest bi valakirina bajêr ji hemû dewlemendiyên wê kirin.

Qesrên xelîfeyan, ku bi sedan salan sembola hêz û dewlemendiya Ebasî bûn û bi xemlên hêja û darên biyanî hatibûn çêkirin, hatin talankirin û piştre şewitandin. Mizgeftên mezin, medrese, nexweşxane, û hemû avahiyên giştî yên ku bi ked û hunera nifşan hatibûn avakirin, bûn hedefa wêrankirinê. Gencîneya xelîfetiyê, ku tê de zîv, zêr, cewher û kelûpelên hêja yên bêhejmar hebûn, bi tevahî ji aliyê Mongolan ve hat desteserkirin. Xelîfe el-Mustesim bi xwe neçar ma ku temaşe bike ka çawa welatiyên wî tên qirkirin û gencîneya wî, ku ji bo parastina bajêr xerc nekiribû, ji aliyê dagirkeran ve tê talankirin.

Talankirina berfireh ne tenê ji bo bidestxistina dewlemendiyên maddî bû. Di heman demê de, armanceke stratejîk a Mongolan hebû ku hemû sembolên hêz, rûmet û şaristaniya Ebasî ji holê rakin. Bi wêrankirina avahiyên sembolîk û desteserkirina gencîneyan, Mongolan dixwest prestîja Bexdayê wek navendeke cîhanî bişkînin û hêza xwe ya serdest nîşanî tevahiya herêmê bidin. Ev kiryarên hovane beşek ji şerê psîkolojîk ê Mongolan bûn, ku armanc jê tirsandin û bêhêvîkirina dijminên potansiyel bû. Wêrankirina binesaziya bajêr, wek kanalên avdanê yên ku bi sedsalan hatibûn çêkirin û ji bo çandiniya herêmê jiyanî bûn, jî zirareke demdirêj da aboriya Iraqê.

B. Şewitandina Pirtûkxaneyan (mînaka Beyt el-Hikme) û Windabûna Zanînê

Yek ji encamên herî trajîk û bi navûdeng ên dagirkirina Bexdayê, wêrankirina pirtûkxaneyên wê yên bêhempa bû, ku di serî de Pirtûkxaneya Mezin a Bexdayê, ango Beyt el-Hikme (Mala Hîkmetê) dihat. Ev sazî, ku ji sedsala 8an ve navenda werger, lêkolîn û berhevkirina zanînê ji çar aliyên cîhanê bû, xezîneyeke bêqîmet a destnivîsên li ser felsefe, matematîk, astronomî, tib, kîmya, erdnîgarî, dîrok û edebiyatê dihewand.

Li gorî vegotinên dîrokî yên hevdem û yên paşerojê, leşkerên Mongolan bi hovîtî êrîşî van navendên zanînê kirin. Bi sedan hezar cild pirtûk û destnivîsên hêja hatin tunekirin. Çîroka herî navdar ew e ku pirtûk bi girseyî hatin avêtin nav Çemê Dîcleyê, û tê gotin ku ji ber pirbûna mîrekkeba ku ji pirtûkan diherikî, ava çem bi rojan reş bû. Hin çavkaniyên din jî dibêjin ku ewqas pirtûk hatin avêtin çem ku hespek dikaribû li ser wan ji aliyekî çem derbasî aliyê din bibe. Beşek ji pirtûkan jî hatin şewitandin an jî ji bo armancên din ên wek çêkirina solan ji çermê bergên wan hatin bikaranîn.

Wêrankirina van pirtûkxaneyan û qirkirina gelek zanyar, wergêr û kopîkerên ku li wan deran dixebitîn, wek karesateke çandî ya mezin tê dîtin. Ev windabûn ne tenê ji bo cîhana Îslamê, lê ji bo tevahiya mîrata rewşenbîrî ya mirovahiyê derbeyeke mezin bû. Gelek ji van berheman, ku encama bi sedsalan xebat û lêkolînê bûn û bingeha gelek pêşketinên zanistî yên paşerojê, tevî Ronesansa Ewropî, pêk dianîn, ji holê rabûn û êdî nayên vegerandin.

Lêbelê, di van salên dawî de, hin dîroknas û lêkolîner, wek Metin Yılmaz û Bruno De Nicola, li ser bingeha analîzkirina destnivîsên saxmayî û çavkaniyên din, vê vegotina wêrankirineke tam dipirsin. Ew arguman dikin ku dibe ku asta wêrankirina pirtûkxaneyan di hin çavkaniyan de hatibe zêdekirin û îhtîmal heye ku beşek ji pirtûkxane û berheman ji aliyê Mongolan ve hatibin parastin an jî ji aliyê kesan ve hatibin rizgarkirin. Her çend ev nîqaşên akademîk berdewam dikin û ji bo têgihîştina rastîn a bandora Mongolan li ser mîrata rewşenbîrî girîng in, nayê înkarkirin ku beşek mezin û bêhempa ji xezîneya zanînê ya Bexdayê di dema dagirkirinê de ziyaneke mezin dît an jî bi tevahî winda bû. Rastiya vê windabûnê û asta wê dibe ku ji ya ku di vegotinên kevneşopî de tê pêşkêşkirin tevlihevtir be, lê dîsa jî ew wek yek ji encamên herî xemgîn ên karesata Bexdayê dimîne.

C. Hejmara Qurbaniyan û Rewşa Sivîlan

Talankirin û wêrankirina Bexdayê bi komkujiyeke berfireh a niştecihên bajêr re hat pê. Hejmara qurbaniyên sivîl ên ku di dema vê hefteya hovîtiyê de hatin kuştin, di çavkaniyên dîrokî de bi awayekî berbiçav diguhere, lê hemû jî li ser asteke mezin a qirkirinê hemfikir in. Texmînên herî kêm behsa kuştina dora 90,000 kesan dikin. Lêbelê, piraniya çavkaniyan hejmarên pir bilindtir didin; hin texmîn digihîjin 200,000 , 800,000 , an jî heta milyonekê û zêdetir. Hûlagû Xan bi xwe di raporekê de texmîn kiribû ku dora 200,000 kes hatine kuştin. Ev hejmarên mezin nîşan didin ku komkujî ne tenê li dijî leşkeran, lê bi awayekî sîstematîk li dijî tevahiya nifûsa sivîl, tevî jin, zarok û kalûpîran, pêk hatiye.

Welatiyên ku hewl didan ji bajêr birevin û xwe xilas bikin, ji aliyê leşkerên Mongolan ve yên ku li derdora bajêr hatibûn bicihkirin, dihatin girtin û bi awayekî bêrehm dihatin kuştin; kes ji vê hovîtiyê xilas nebû, heta zarokên biçûk jî. Kuçe û kolanên Bexdayê bi laşên kuştiyan tije bibûn. Ji ber pirbûna laşan û nebûna derfeta veşartina wan li gorî rêûresmên adetî, gelek laş hatin avêtin nav Çemê Dîcleyê. Ev yek, ligel gemariya ku ji ber laşên rizîbûyî û kêmbûna ava paqij çêbûbû, bû sedema belavbûna nexweşiyên wek taûn (wabāʾ) û nexweşiyên din ên enfeksiyonê. Bêhna gemarî ya laşên miriyan li seranserê bajêr belav bibû û mêş û kêzikên din jî ev nexweşî hê bêtir belav dikirin. Ev nexweşî bûne sedema mirina hejmareke din a mezin ji kesên ku ji komkujiya destpêkê filitîbûn.

Di nav vê karesata giştî de, tenê komeke biçûk ji niştecihan karî xwe biparêze. Li gorî hin çavkaniyan, civaka Xiristiyanên Nestûrî yên Bexdayê, bi saya destwerdana Doquz Xatûn, jina sereke ya Hûlagû Xan ku bi xwe jî Xiristiyaneke Nestûrî bû, ji komkujiyê hatin parastin. Ev yek nîşan dide ku Mongolan carinan li gorî berjewendiyên siyasî, têkiliyên kesane, an jî rêzgirtina ji hin koman re polîtîkayên cihêreng dimeşandin. Lêbelê, ji bo piraniya mezin a niştecihên Misilman ên Bexdayê, ev hefte hefteyeke teror û mirinê bû. Hejmara mezin a qurbaniyan û hovîtiya komkujiyê ne tenê encama şerekî dijwar bû, lê beşek ji stratejiya Mongolan a tirsandinê bû. Armanca vê stratejiyê ew bû ku berxwedana gelên din bişkînin û navûdengê xwe yê hovîtiyê xurttir bikin, da ku bajarên din bê şer teslîm bibin.

D. Çarenûsa Xelîfe el-Mustesim û Malbata Wî

Piştî teslîmbûna Bexdayê di 10ê Sibata 1258an de, Xelîfe el-Mustesim Billah û endamên malbata wî ketin destê Mongolan. Çarenûsa wî ya trajîk bû sembola dawîhatina Xelîfetiya Ebasî. Piştî ku Hûlagû Xan di 20ê Sibatê de fermana rawestandina talanê da, biryara li ser qedera Xelîfe û malbata wî hat dayîn.

Li gorî piraniya çavkaniyên dîrokî, hem Misilman hem jî yên din, Xelîfe el-Mustesim bi awayekî hovane hate kuştin. Rêbaza herî belav û pejirandî ya ku di çavkaniyan de tê gotin ew e ku ew di nav xalîçeyekê de hatiye pêçandin û piştre ji aliyê hespên Mongolan ve hatiye pêpeskirin heta ku miriye. Sedema bikaranîna vê rêbazê ew bû ku Mongolan baweriyeke taybet hebû ku divê xwîna esilzade û serokên padîşahiyê nerije ser erdê, ji ber ku ev yek dikare bibe sedema karesatên xwezayî an jî bêbextiyê bîne. Ji ber vê yekê, pêçandina di xalîçeyê de û pêpeskirin wek rêbazeke ku hem Xelîfe dikuje hem jî rêzê li vê baweriya wan digire, dihat dîtin. Ev yek, bi awayekî îronîk, aliyekî din ê tevliheviya çandî û adetên Mongolan nîşan dide.

Lêbelê, vegotinên din jî li ser awayê mirina Xelîfe hene. Hin çavkanî îdîa dikin ku ew di zindanê de ji birçîbûnê miriye, piştî ku Hûlagû ew di odeyekê de bi gencîneya wî ya berhevkirî re hiştiye û jê re gotiye bila zêrên xwe bixwe. Çavkaniyên din behsa wê yekê dikin ku ew bi destê Hûlagû bi xwe, an jî heta bi destê mîrekî Gurcî hatiye kuştin, an jî hatiye xeniqandin an darvekirin. Tevî van vegotinên cihêreng, ya herî zêde tê pejirandin ew e ku ew bi pêpeskirina di nav xalîçeyê de hatiye kuştin.

Çarenûsa malbata Xelîfe jî ne kêmtir trajîk bû. Ji xeynî yek kurê wî yê ku sax ma û wek dîl şandin Mongolistanê (li wir tê gotin ku wî zewiciye û zarokên wî çêbûne, lê êdî tu roleke wî di karûbarên Îslamê de nemaye), hemû kurên din ên Xelîfe el-Mustesim hatin kuştin. Her wiha, keçeke Xelîfe jî ji aliyê Hûlagû ve wek cariye ji bo herema wî hat birin. Qirkirina hema hema tevahiya malbata xelîfetiyê nîşan dide ku armanca Mongolan ne tenê têkbirina Xelîfe bi xwe bû, lê di heman demê de bidawîanîna tam a li xanedana Ebasî û nehîştina îhtimala vejîneke paşerojê bû. Kuştina Xelîfe û malbata wî, ligel wêrankirina Bexdayê, mora dawî li ser serdema Xelîfetiya Ebasî xist.

VI. Bandora li ser Serdema Zêrîn a Îslamê û Mîrata Entelektuelî

A. Nîqaşên li ser Dawîhatina Serdema Zêrîn

Dagirkirin û wêrankirina Bexdayê di sala 1258an de ji aliyê Mongolan ve, di dîroknasiya klasîk û ya hevdem de bi gelemperî wek xaleke werçerxanê ya krîtîk û wek nîşana dawîhatina Serdema Zêrîn a Îslamê tê dîtin. Ev serdem, ku bi qasî pênc sedsalan (ji sedsala 8an heta sedsala 13an) dom kiribû, bi pêşketinên mezin di warên zanist, felsefe, tib, matematîk, astronomî, huner û wêjeyê de li cîhana Îslamî, bi taybetî li navendên wek Bexdayê, dihat nasîn. Ji ber vê yekê, ketina Bexdayê, ku sembola vê geşedana rewşenbîrî bû, û wêrankirina navendên wê yên zanistî yên wek Beyt el-Hikme, wek derbeyeke kujer li vê serdema birûmet hat şîrovekirin.

Lêbelê, ev nêrîna ku dagirkirina Bexdayê bi yekcarî dawî li Serdema Zêrîn anî, di nav dîroknasên hevdem de bûye mijara nîqaş û rexneyan. Hin dîroknas arguman dikin ku Serdema Zêrîn a Îslamê beriya êrîşa Mongolan jî dest bi lawazbûnê kiribû. Faktorên wek perçebûna siyasî ya cîhana Îslamê, zêdebûna ortodoksiya olî û kêmbûna piştgiriya ji bo lêkolînên felsefî û zanistî yên azad li hin herêman, dibe ku berê jî bandorek neyînî li ser geşedana rewşenbîrî kiribûn. Wekî din, hin navendên din ên rewşenbîrî li deverên din ên cîhana Îslamê, wek Qahîreya Memlûkiyan, Endulus, an jî bajarên Xorasanê, piştî ketina Bexdayê jî çalakiya xwe ya zanistî û çandî domandin. Ji ber vê yekê, dibe ku rastir be ku mirov li şûna “dawîhatineke” yekcarî, behsa “guherîneke navendan” û “transformasyoneke” di awayên hilberîn û piştgiriya zanînê de bike.

Bi taybetî, lêkolînên dîroknas Michal Biran nêrîneke cuda pêşkêş dikin. Biran arguman dike ku Bexda di bin desthilatdariya Îlxaniyan de, ku piştî Mongolan li Îran û Iraqê hate damezrandin, ne tenê ji nû ve hate avakirin, lê her weha wek navendeke rewşenbîrî ya jîndar û bi aboriyeke bihêz ma. Li gorî Biran, ev geşedan ne tevî desthilatdariya Mongolan, lê belkî ji ber hin polîtîkayên wan pêk hat. Wek mînak, Hûlagû Xan ferman da ku bajar ji nû ve were avakirin û pirtûkxane di nav du salan de ji nû ve werin vekirin. Her wiha, konferansa navneteweyî ya bi navê “Bexdaya Mongolan: Veguheztina Zanînê bi Rêya Çandên Destnivîsan Berî û Piştî Dagirkeriyê” jî bal kişand ser nêrînên nû yên ku îdîa dikin ku wêrankirina pirtûkxaneyan di vegotinên kevneşopî de hatiye zêdekirin. Lêkolînerên wek Metin Yılmaz û Bruno De Nicola, bi analîzkirina destnivîsên saxmayî, destnîşan dikin ku hilberîna destnivîsan, bi taybetî bi zimanê Erebî, li Bexdayê di bin desthilatdariya Mongolan de jî berdewam kiriye.

Ji ber vê yekê, “dawiya” Serdema Zêrîn a Îslamê divê ne wek bûyereke yekalî û nişkave were dîtin. Dema ku Bexda wek navenda siyasî û sembolîk a sereke derbeyeke mezin xwar û bêguman beşek mezin ji mîrata wê ya rewşenbîrî ziyan dît, ev nayê wê wateyê ku hemû çalakiyên rewşenbîrî û zanistî li seranserê cîhana Îslamê bi yekcarî rawestiyan. Belkî, guherîneke navendan, transformasyoneke di awayên piştgirî û hilberîna zanînê de, û adaptasyoneke li hember şert û mercên nû yên siyasî û çandî çêbû. Rola Mongolan di vê pêvajoyê de jî pir tevlihev e; ew hem wêranker bûn, wek ku li Bexdayê hate dîtin, hem jî, di hin rewşan de û ji bo hin warên zanistê (wek astronomî bi damezrandina Çavdêriya Meraxeyê), dikaribûn bibin piştgir. Ev nîqaşên dîroknasiyê girîngiya nirxandineke rexneyî û pirralî ya vê serdema dîrokî derdixe pêş.

B. Windakirina Zanyarî û Çandê

Yek ji aliyên herî bi êş û zirar ên dagirkirina Bexdayê, windabûna beşeke mezin ji mîrata zanistî û çandî ya ku bi sedsalan li vî bajarî hatibû berhevkirin û pêşxistin bû. Wêrankirina Beyt el-Hikme û gelek pirtûkxaneyên din ên giştî û taybet li Bexdayê bû sedema tunebûna bêhejmar destnivîs û berhemên orîjînal di warên cihêreng ên wek felsefe, tib, matematîk, astronomî, endezyarî, erdnîgarî, dîrok, wêje û hunerê de. Ev berhem ne tenê wergerên ji zimanên din bûn, lê di heman demê de gelek ji wan şîrove, lêkolîn û afirandinên orîjînal ên zanyarên Misilman bûn ku li ser bingeha zanîna kevnar ava kiribûn û ew pêş xistibûn.

Windabûna van destnivîsan ne tenê ji bo cîhana Îslamê, lê ji bo tevahiya mîrata rewşenbîrî ya mirovahiyê karesateke mezin bû. Gelek ji van berheman, ku bingeha pêşketinên zanistî û felsefî yên paşerojê li Ewropayê di serdema Ronesansê de pêk dianîn, bi awayekî bêveger winda bûn. Mînak, di warê matematîkê de, berhemên el-Xwarezmî yên li ser cebîrê û algorîtmayan; di warê tibê de, ensîklopediyên berfireh ên Razî û Qanûna Tibê ya Îbn Sîna; di warê astronomiyê de, zîc (tabloyên stêrnasî) û xebatên li ser amûrên çavdêriyê; û di warê felsefeyê de, şîrove û xebatên orîjînal ên li ser fîlozofên Yewnanî, hemû di bin gefa tunebûnê de bûn. Tevî ku hin ji van berheman bi saya kopiyên ku li deverên din ên cîhana Îslamê hebûn an jî ji aliyê zanyarên ku ji Bexdayê reviyan ve hatin parastin, nayê înkarkirin ku beşek mezin ji vê xezîneya zanînê ji holê rabû.

Her çend, wek ku di beşa berê de hate gotin, hin lêkolînên nû îdîa dikin ku asta wêrankirina pirtûkxaneyan dibe ku di vegotinên kevneşopî de hatibe zêdekirin û hin pirtûkxane û berhem hatibin parastin , ev yek giraniya windabûnê bi tevahî ji holê ranake. Heta ku beşek ji van destnivîsan sax mabin jî, wêrankirina navendên sereke yên hilberîn û parastina zanînê, kuştin an koçberkirina zanyaran, û têkbirina atmosfera rewşenbîrî ya jîndar a Bexdayê, bêguman bandorek neyînî ya demdirêj li ser pêşketina zanist û çandê li herêmê kir. Bandora demdirêj a vê windabûnê dibe ku di hêdîbûna leza pêşketina zanistî ya li hin herêmên cîhana Îslamê de rolek lîstibe. Lêbelê, divê ev yek jî were jibîrkirin ku koçberiya zanyarên ku ji Bexdayê reviyan û xwe gihandin navendên din ên wek Qahîre, Şam, an jî heta Anatolya û Hindistanê, dibe ku di heman demê de bûbe sedema belavbûna zanînê û geşedana hin kevneşopiyên zanistî li wan deveran. Ji ber vê yekê, nirxandina bandora rastîn a vê windabûnê pêwîstî bi lêkolîneke berfirehtir û berawirdî heye.

C. Berdewamî û Guherîn di Kevneşopiyên Zanistî de (Referansên Michal Biran û yên din)

Tevî wêrankirina destpêkê ya mezin a ku bi dagirkirina Bexdayê re hat, jiyana rewşenbîrî û kevneşopiyên zanistî li herêmê bi tevahî neqediya. Belkî, serdema piştî Mongolan, bi taybetî di bin desthilatdariya Îlxaniyan de, şahidiya berdewamî û di hin waran de heta vejîneke hin kevneşopiyên zanistî bû, her çend ev yek bi guherînên di awayên patronajê û navendên girîngiyê de pêk hat.

Yek ji mînakên herî berbiçav ên piştgiriya Mongolan ji zanistê re, damezrandina Çavdêriya Meraxeyê bû. Ev çavdêriya astronomî ya mezin, ku di sala 1259an de, tenê salek piştî ketina Bexdayê, bi fermana Hûlagû Xan û di bin rêveberiya zanyarê navdar ê Faris Nasîredîn Tusî de hate avakirin, bû navendeke girîng a lêkolînên astronomî û matematîkê. Li Meraxeyê, zanyarên ji çand û olên cihêreng, tevî zanyarên Çînî, bi hev re xebitîn û pêşketinên girîng di warê çêkirina amûrên çavdêriyê û amadekirina tabloyên stêrnasî (zîc) de bi dest xistin. Ev yek nîşan dide ku Mongolan, bi taybetî Hûlagû, qîmet dane zanistên ku ji bo armancên wan ên pratîkî (wek astrolojî ji bo pêşbînîkirina paşerojê) an jî ji bo zêdekirina prestîja desthilatdariya xwe bikêrhatî bûn. Nasîredîn Tusî bi xwe jî, ku ji wêrankirina Elamûtê sax filitîbû û bûbû şêwirmendê Hûlagû, di warê matematîkê de, bi taybetî trigonometriyê, û di pêşxistina modelên nû yên astronomîk de (wek “cotê Tusî”) roleke pêşeng lîst.

Lêkolînên dîroknas Michal Biran û encamên konferansa navneteweyî ya li ser “Bexdaya Mongolan” jî delîlên xurt pêşkêş dikin ku jiyana rewşenbîrî û hilberîna destnivîsan li Bexdayê di bin desthilatdariya Îlxaniyan de bi awayekî berbiçav berdewam kiriye. Biran destnîşan dike ku Hûlagû ferman da ji nû ve avakirina bajêr û vekirina pirtûkxaneyan, û gelek zanyar û hunermendên ku ji komkujiyê filitîbûn, karê xwe di bin serweriya Mongolan de domandin. Mînakeke din a girîng Safî el-Dîn el-Urmewî ye, muzîkjen û teorîsyenê muzîkê yê navdar ê Bexdayê, ku piştî dagirkirinê jî di qesra Îlxaniyan de xebitî û berhemên girîng afirandin.

Faktoreke din a ku alîkariya berdewamiya jiyana rewşenbîrî kir, polîtîkaya Mongolan a parastina weqfan (awqāf) bû. Ev weqfên olî û xêrxwazî, ku dahatên wan ji bo piştgirîkirina medrese, mizgeft, û zanyaran dihat bikaranîn, ji aliyê Îlxaniyan ve bi piranî hatin parastin. Ev yek bû sedem ku mûçeyên civakên zanyarî yên Bexdayê bên dayîn û ew karibin xebatên xwe yên rewşenbîrî bidomînin. Wekî din, analîzên destnivîsên ku di wê serdemê de li Bexdayê hatine kopîkirin an hilberandin, nîşan didin ku çalakiyeke berbiçav a nivîsandin û kopîkirinê di warên cihêreng ên wek fiqih, hedîs, wêje, û heta felsefeyê de jî hebûye.

Ji ber vê yekê, dema ku dagirkirina Mongolan bêguman şokek destpêkê ya mezin û wêranker bû ji bo Bexdayê û mîrata wê ya rewşenbîrî, serdema Îlxanî ne serdemeke bi tevahî tarî û bêberhem bû ji bo zanist û çandê li vî bajarî. Belkî, guherînek di awayên patronajê, navendên girîngiyê, û dibe ku heta di hin warên lêkolînê de jî çêbû. Piştgiriya Mongolan ji hin warên zanistê re (wek astronomî û dibe ku tibê) û berdewamiya çalakiyên zanyarên herêmî nîşan dide ku rewş ji wêrankirineke bêkêmasî û rawestandina tam a jiyana rewşenbîrî pir tevlihevtir bû. Ev serdem, serdemeke adaptasyon, veguherîn, û di hin waran de heta berdewamî û vejînê bû.

VII. Rol û Bandora Kesayetiyên Sereke

A. Nasîredîn Tusî: Rola wî di dema Mongolan de

Nasîredîn Tusî (1201-1274), yek ji zanyarên herî berbiçav û pirhêl ên cîhana Îslamî ya sedsala 13an bû, ku jiyana wî û xebatên wî bi awayekî nelivî bi serdema êrîşên Mongolan û damezrandina Îlxanatê ve girêdayî ne. Tusî, ku bi eslê xwe Faris û Şîe bû, di warên cihêreng ên wek matematîk, astronomî, felsefe, teolojî, etîk û tibê de xwedî berhem û beşdariyên girîng bû.

Beriya ku bikeve xizmeta Mongolan, Tusî demekê di bin parastina Nizarî Îsmaîliyan de li Keleha Elamûtê û kelehên din xebitî û li wir hin ji berhemên xwe yên girîng nivîsîn. Piştî ku Hûlagû Xan di sala 1256an de Elamût dagir kir û dawî li desthilatdariya Îsmaîliyan anî, Tusî tevlî Hûlagû bû û bi awayekî bilez bû yek ji şêwirmendên wî yên herî nêzîk û bi bandor, bi taybetî di warên zanistî û astrolojiyê de. Hûlagû, ku bi xwe jî eleqeyeke wî bi zanistên xwezayî re hebû, rêzeke mezin da Tusî.

Rola Nasîredîn Tusî di dema êrîşa Mongolan a li ser Bexdayê de mijareke pir nakokî û cihê nîqaşê ye. Hin çavkanî, bi taybetî yên Sunî, îdîa dikin ku Tusî, wek Şîeyekî ku li dijî Xelîfetiya Ebasî ya Sunî bû, Hûlagû teşwîq kiriye ku êrîşî Bexdayê bike û di biryara kuştina Xelîfe el-Mustesim de roleke wî ya sereke hebûye. Tê gotin ku dema stêrnasê Sunî yê Hûlagû ew ji encamên neyînî yên êrîşa li ser xelîfe hişyar dikir, Tusî bi argumanên astrolojîk û siyasî piştgirî da plana Hûlagû. Lêbelê, divê ev îdîa bi baldarî werin nirxandin, ji ber ku dibe ku ji ber alîgiriya mezhebî û dijminatiya paşerojê hatibin xurtkirin.

Piştî dagirkirina Bexdayê, bandora Tusî li ser Hûlagû û rêveberiya Îlxanî zêdetir bû. Ew bi tevahî desthilatdariya birêvebirina darayiyên weqfên olî (awqāf) wergirt û di vê pozîsyonê de karî piştgiriyê bide gelek sazî û kesayetiyên Şîe li seranserê Îran û Iraqê. Lê belê, xebata herî girîng û mayînde ya Tusî di bin serweriya Mongolan de, damezrandina Çavdêriya Meraxeyê bû. Ev çavdêriya mezin, ku di sala 1259an de li Meraxeyê (Azerbaycana Îranê ya îroyîn) hate avakirin, bû navendeke pêşeng a lêkolînên astronomîk û matematîkî li cîhanê. Tusî karî zanyarên ji çand û kevneşopiyên cihêreng, tevî zanyarên Çînî, li Meraxeyê bicivîne û bi hev re bixebitîne. Di vê çavdêriyê de, amûrên nû yên astronomîk hatin çêkirin, çavdêriyên rastîn ên tevgera gerstêrkan hatin kirin, û zîcên (tabloyên stêrnasî) nû û rasttir hatin amadekirin, ku ya herî navdar “Zîc-î Îlxanî” ye. Çavdêriya Meraxeyê ne tenê mîraseke girîng a zanistî ya Bexdayê dihewand û pêş xist, lê di heman demê de bandorek mezin li ser pêşketina astronomiyê li Ewropa û deverên din kir.

Di warê matematîkê de, Tusî bi xebatên xwe yên li ser trigonometriyê, ku wî wek dîsîplîneke serbixwe pêş xist, û bi afirandina “cotê Tusî” (Tusi couple) – mekanîzmayeke geometrîk ji bo veguherandina tevgera çemberî bo tevgera lineer – navdar e. Ev keşfa dawî paşê ji aliyê stêrnasên wek Îbn el-Şatir û heta Nicolaus Copernicus ve jî hate bikaranîn.

Rola Nasîredîn Tusî mînakeke balkêş e ku çawa zanyarekî jêhatî dikare di nav şert û mercên siyasî yên dijwar û di bin desthilatdariyeke dagirker de ne tenê sax bimîne, lê her weha derfetên nû ji bo pêşxistina zanistê biafirîne. Tevî nakokiyên li ser rola wî ya siyasî di ketina Bexdayê de, beşdariyên wî yên zanistî yên mezin û mayînde nayên înkarkirin. Ev yek her wiha nîşan dide ku Mongolan, tevî navûdengê xwe yê wêrankeriyê, carinan qîmet dane zanîn û zanyaran, nemaze heke ev zanîn ji bo armancên wan ên îdarî, leşkerî, an jî ji bo zêdekirina prestîja desthilatdariya wan bikêrhatî bûya.

B. Îbn el-Elqemî û Îdîayên Îxanetê

Muhemmed Îbn el-Elqemî, ku wezîrê dawî yê Xelîfe el-Mustesim Billah bû, yek ji kesayetiyên herî nakokî û bi guman ên serdema ketina Bexdayê ye. Ew bi eslê xwe Şîe bû û di qesra Xelîfeyê Sunî de xwedî postekî bilind bû. Di gelek çavkaniyên dîrokî yên Sunî de, bi taybetî yên ku piştî bûyerê hatine nivîsandin, Îbn el-Elqemî bi awayekî tund bi îxanetê û hevkariya bi Mongolan re tê tawanbarkirin.

Li gorî van vegotinan, Îbn el-Elqemî bi dizî bi Hûlagû Xan re ketiye têkiliyê û ew vexwendiye ku êrîşî Bexdayê bike. Tê îdîakirin ku wî ji bo lawazkirina berevaniya bajêr, hejmara leşkerên artêşa Ebasî kêm kiriye û budceya leşkerî qut kiriye. Her wiha, tê gotin ku wî Xelîfe el-Mustesim û elîtên Sunî yên Bexdayê razî kirine ku biçin cem Hûlagû ji bo danûstandinan, lê di rastiyê de ev yek planek bûye ji bo radestkirina wan ji Mongolan re, ku di encamê de bûye sedema kuştina wan û talankirina bajêr. Wek delîlek ji bo van îdîayan, hin çavkanî destnîşan dikin ku piştî serkeftina Mongolan, Îbn el-Elqemî di posta xwe ya wezîrtiyê de ji aliyê Hûlagû ve hatiye piştrastkirin û heta demekê di bin desthilatdariya Mongolan de kar kiriye.

Ev çîroka îxaneta Îbn el-Elqemî, bi taybetî di navbera Sunî û Şîeyan de, bûye mijareke pir polemîk û hestiyar. Ji bo gelek Suniyan, Îbn el-Elqemî bûye sembola îxaneta Şîeyan û rola wan a neyînî di têkçûna Xelîfetiya Ebasî de. Ev vegotin heta roja îro jî di hin derdorên tundrew ên Sunî de ji bo reşkirina Şîeyan tê bikaranîn, wek mînak ji aliyê rêxistinên cîhadîst ve ku bûyerên hevdem bi îxaneta Îbn el-Elqemî berawird dikin.

Lêbelê, divê ev îdîayên îxanetê bi baldarî û rexneyî werin nirxandin. Piraniya çavkaniyên ku Îbn el-Elqemî tawanbar dikin, ji aliyê dîroknasên Sunî ve û piştî bûyerê hatine nivîsandin, û dibe ku di bin bandora alîgiriya mezhebî û hestên dijminatiyê de bin. Hin lêkolînerên hevdem arguman dikin ku rola Îbn el-Elqemî di ketina Bexdayê de hatiye zêdekirin û ew bêtir wek qurbanê rewşa aloz û perçebûyî ya qesra Ebasî û wek kesekî ku hewl daye di navbera Xelîfe û Mongolan de navbeynkariyê bike, tê dîtin. Dibe ku ew di rewşeke pir dijwar de mabû û hewl dabû ku bi Mongolan re li hev bike da ku ji wêrankirineke tam dûr bikeve, lê di vê yekê de bi ser neketiye.

Bêyî ku rastiya teqez a rola Îbn el-Elqemî çi be, çîroka wî û îdîayên îxanetê bi awayekî zelal rewşa perçebûyî, nepêbaweriya kûr a di nav elîta rêveber a Ebasî de, û tengezariyên mezhebî yên dijwar ên wê serdemê nîşan dide. Ew her wiha mînakeke balkêş e ku çawa bûyerên dîrokî dikarin ji bo armancên siyasî û mezhebî yên paşerojê werin bikaranîn, şîrovekirin û heta berovajîkirin. Ji bo têgihîştineke objektîf, pêwîst e ku hemû çavkanî bi rexneyî werin lêkolînkirin û ji encamên hêsan û alîgir dûr were sekinandin.

VIII. Çavkaniyên Dîrokî û Nêrînên Cûda

Dagirkirina Bexdayê di sala 1258an de bûyereke ewqas girîng û trawmatîk bû ku ji aliyê gelek dîroknasên hevdem û yên paşerojê ve, ji perspektîf û paşxaneyên çandî û olî yên cihêreng, hatiye vegotin. Ji bo têgihîştineke berfireh û hevseng a vê karesatê, pêwîst e ku mirov li van çavkaniyên cihêreng binêre û wan bi awayekî rexneyî analîz bike.

A. Vebêjên Misilman (wek Cûweynî, Reşîdedîn)

Dîroknasên Misilman, bi taybetî yên Faris ên ku di bin desthilatdariya Îlxaniyan de, ku ji aliyê Hûlagû ve hatibû damezrandin, dinivîsandin, di nav çavkaniyên herî girîng de ne ji bo têgihîştina kampanyaya Mongolan û ketina Bexdayê. Du navên herî berbiçav di vî warî de Ata Melîk Cûweynî û Reşîdedîn Hemedanî ne.

Ata Melîk Cûweynî (1226-1283), di berhema xwe ya navdar “Tarîx-î Cîhangûşa” (Dîroka Cîhan-dagirker) de, bi hûrgilî behsa serhildana Mongolan û kampanyayên Cengîz Xan û Hûlagû Xan dike. Cûweynî, ku piştî dagirkirina Bexdayê ji aliyê Hûlagû ve wek parêzgarê Bexda û Iraqê hatibû tayînkirin, derfeteke wî ya yekem hebû ku agahiyan ji fermandarên Mongolan û çavkaniyên din ên nêzîk berhev bike. Lêbelê, ji ber pozîsyona wî ya di bin desthilatdariya Mongolan de, dibe ku di vegotina wî de hinekî alîgiriya Mongolan hebe an jî ji bo xweşkirina dilê serwerên xwe hin hûrgiliyên li ser hovîtiya li Bexdayê nerm kiribe an jî ji nedîtî ve hatibe. Balkêş e ku kronîka Cûweynî bi ketina Îsmaîliyan û Keleha Elamûtê bi dawî dibe, û behsa dorpêç û wêrankirina Bexdayê nake, ku ev yek dibe ku nîşan bide ku wî nexwestiye rasterast li ser vê karesatê binivîse.

Reşîdedîn Hemedanî (1247-1318), di berhema xwe ya ensîklopedîk “Camî el-Tewarîx” (Berhevoka Dîrokan) de, ku bi fermana Îlxan Xazan Xan hatibû nivîsandin, dîrokeke berfireh a Mongolan û gelên din pêşkêş dike. Reşîdedîn jî wek Cûweynî xwe dispêre çavkaniyên Mongolan û yên din, û agahiyên hêja li ser plansazî, pêkhateya artêşê, û pêvajoya dagirkirina Bexdayê dide. Yek ji vegotinên wî yên balkêş ew e ku Hûlagû di destpêkê de ji ber şîreta stêrnasê xwe yê Sunî, Hisamedîn, dudil bûye ku êrîşî Xelîfetiya Ebasî bike, ji ber ku ditirsiya ev yek bibe sedema karesatan. Lêbelê, piştî ku şêwirmendê wî yê Şîe, Nasîredîn Tusî, bi argumanên astrolojîk û siyasî piştgirî da êrîşê, Hûlagû biryara xwe daye. Ev vegotin tengezariyên olî û siyasî yên di nav artêş û şêwirmendên Hûlagû de jî nîşan dide.

Dîroknasê Faris ê sedsala 14an, Şehabedîn Ebdullah Wassaf, ku wek berdewamiya berhema Cûweynî nivîsiye, di vegotina xwe ya li ser ketina Bexdayê de dîmenekî pir tund û trajîk xêz dike. Ew hovîtiya Mongolan weha vedibêje: “Ew [Mongol] wek bazên birçî êrîşî komeke kevokan kirin, an jî wek gurekî har êrîşî keriyekî miyan kirin, bi lêvên sist û rûyên bêşerm, kuştin û tirs belav kirin… nivîn û balîfên ji zêr û bi cewheran xemilandî bi kêran hatin perçekirin û çirandin. Yên ku xwe di pişt perdên herema mezin de veşartibûn, hatin kaşkirin… di nav kuçe û kolanan de, her yek ji wan bû lîstokek… dema ku gel di destê dagirkeran de dimir”.

Dema ku çavkaniyên Misilman ên ku di bin desthilatdariya Mongolan de hatine nivîsandin, agahiyên hêja û perspektîfeke hundurîn pêşkêş dikin, divê bi baldarî werin nirxandin. Îhtimala otosansurê, hewldana ji bo rewakirina desthilatdariya Mongolan, an jî bandora sponsorên Mongolan li ser vegotinê, faktorên ku divê li ber çavan bên girtin. Lêbelê, ew dîsa jî ji bo têgihîştina bûyeran ji perspektîfa serdemê û ji bo agahiyên li ser stratejî û polîtîkayên Mongolan çavkaniyên bingehîn dimînin.

B. Vebêjên Xiristiyan (wek Bar Hebraeus, Kîrakosê Gencewî û çavkaniya wî Mîr Proş Xaxbakyan)

Dîroknasên Xiristiyan ên hevdem, bi taybetî yên Suryanî û Ermenî, perspektîfeke cuda û temamker li ser dagirkirina Bexdayê pêşkêş dikin. Ji ber ku gelek Xiristiyan (wek Ermenî, Gurcî û Nestûrî) di nav artêşa Hûlagû de hebûn an jî bi Mongolan re di nav têkiliyên hevalbendiyê de bûn, vegotinên wan dikarin hûrgiliyên taybet li ser rola van hêzan û çarenûsa civakên Xiristiyan li Bexdayê ronî bikin.

Grîgor Bar Hebraeus (Ebu’l-Ferec îbn el-Îbrî) (1226-1286), zanyar û metranekî navdar ê Suryanî yê Mafiryanê Rojhilat bû. Di kronîkên xwe yên bi zimanên Suryanî (“Kronîkon Sîrîyakum”) û Erebî (“Tarîx Muxteser el-Duwal”) de, Bar Hebraeus bi hûrgilî behsa bûyerên serdema xwe, tevî êrîşên Mongolan û ketina Bexdayê dike. Bar Hebraeus, ku bi xwe jî hin têkiliyên wî bi Mongolan re hebûn, agahiyên girîng li ser wêrankirina bajêr, hejmara qurbaniyan, û çarenûsa Xelîfe el-Mustesim dide. Yek ji xalên balkêş ên vegotina wî ew e ku ew behsa belavbûna nexweşiyeke webayê (taûn) li Bexdayê û herêmên derdora wê piştî dagirkirinê dike, ku ev yek bûye sedema mirina hêj bêtir kesan. Her wiha, ew amaje bi wê yekê dike ku Xiristiyanên li Bexdayê, bi taybetî Nestûrî, bi saya destwerdana Doquz Xatûn, jina Xiristiyan a Hûlagû, ji komkujiyê hatine parastin.

Kîrakosê Gencewî (nêzîkî 1200-1271), dîroknasekî Ermenî yê navdar ê sedsala 13an bû. Berhema wî ya sereke, “Patmut’iwn Hayots’” (Dîroka Ermeniyan), çavkaniyeke bingehîn e ji bo dîroka Ermenistanê û herêma Qefqasyayê di serdema Mongolan de. Kîrakos di beşa ku behsa dagirkirina Bexdayê dike de, agahiyên xwe bi giranî ji çavkaniyeke rasterast û pir girîng wergirtiye: Mîr Proş Xaxbakyan. Mîr Proş fermandarekî Ermenî bû ku bi hêzên xwe re beşdarî kampanyaya Hûlagû ya li dijî Bexdayê bûbû û şahidê bûyeran bû. Ji ber vê yekê, vegotina Kîrakos, ku li ser bingeha şahidiya kesekî beşdar e, nirxeke taybet heye. Ew hûrgiliyên girîng li ser rola hêzên Ermenî û Gurcî yên ku di nav artêşa Mongolan de şer dikirin, pêvajoya dorpêçkirinê, berxwedana Bexdayê, ketina bajêr, komkujiya niştecihan, û çarenûsa Xelîfe pêşkêş dike. Mîna Bar Hebraeus, Kîrakos jî behsa parastina Xiristiyanên Bexdayê dike.

Çavkaniyên Xiristiyan, bi giştî, perspektîfeke cuda ji yên Misilman pêşkêş dikin. Ew bêtir balê dikişînin ser rola hêzên Xiristiyan ên ku bi Mongolan re hevalbend bûn û çarenûsa civakên Xiristiyan li Bexdayê. Hebûna çavkaniyeke rasterast wek Mîr Proş (bi rêya Kîrakos) nirxeke taybet dide vegotinên Ermeniyan. Lêbelê, divê ev çavkanî jî di çarçoveya têkiliyên siyasî yên wê demê de werin nirxandin. Hevalbendiya Ermeniyan û Gurciyan bi Mongolan re û dijminatiya wan a dîrokî bi hin hêzên Misilman re, dibe ku bandor li ser awayê vegotina bûyeran kiribe. Ji ber vê yekê, ji bo têgihîştineke hevseng, berawirdkirina van çavkaniyan bi çavkaniyên Misilman û yên din re pêwîst e.

C. Analîza Çavkaniyan û Nêrînên Dîroknasên Hevdem (wek Michal Biran)

Dîroknasên hevdem, bi bikaranîna metodolojiyên nû û bi analîzkirina rexneyî ya çavkaniyên seretayî, hewl didin ku têgihîştineke kûrtir û hevsengtir ji dagirkirina Bexdayê û encamên wê bi dest bixin. Di nav van dîroknasan de, Michal Biran bi lêkolînên xwe yên li ser serdema Mongolan û bi taybetî li ser Bexdaya di bin desthilatdariya Îlxaniyan de, nêrînên nû û balkêş pêşkêş kiriye.

Biran, bi analîzkirina çavkaniyên cihêreng, tevî edebiyata jînenîgariyê (biographical literature) ya wê serdemê, arguman dike ku divê dagirkirina Bexdayê ne tenê wek bûyereke wêranker û dawîanîna serdemekê were dîtin. Ew balê dikişîne ser aliyên “netundûtûjî” yên têkildarî dagirkirinê û hewldanên “restorasyonê” yên ku piştî wê pêk hatine. Li gorî Biran, tundûtûjiya ku ji aliyê Mongolan ve hatiye bikaranîn, ne bi awayekî korfelaqî û ne li dijî tevahiya şaristaniya Îslamê bûye. Belkî, ew beşek ji stratejiyeke leşkerî ya hesabkirî bûye. Ya girîngtir, Biran destnîşan dike ku rêbazên ne-tundûtûjî (wek parastina hin koman û kesan) û restorasyona bilez û bi giştî serkeftî ya Bexdayê piştî dagirkirinê, bi awayekî girîng beşdarî rewakirin û pejirandina desthilatdariya Mongolan ji aliyê beşek ji nifûsa herêmî ve bûye.

Biran delîlan pêşkêş dike ku Hûlagû Xan piştî dagirkirinê ferman daye ji nû ve avakirina bajêr, vekirina bazaran, û parastina piraniya burokrasiya Ebasî. Karbidestên Misilman ên wek birayên Cûweynî, ku di bin Mongolan de postên bilind wergirtin, di rêveberî û vejandina bajêr de roleke girîng lîstin. Zanyarên navdar ên wek dîroknas Îbn el-Fuwatî, ku bi xwe jî şahidê ketina Bexdayê bû û paşê di bin Mongolan de bû berpirsiyarê Pirtûkxaneya Mustensiriyeyê, û muzîkjenê navdar Safî el-Dîn el-Urmewî, karê xwe yê rewşenbîrî di bin desthilatdariya Îlxaniyan de domandin. Her wiha, polîtîkaya Mongolan a parastina weqfan (awqāf), ku dahatên wan ji bo piştgirîkirina saziyên perwerdehiyê û zanyaran dihat bikaranîn, ji bo berdewamiya jiyana rewşenbîrî li Bexdayê faktorek girîng bû.

Analîzên rexneyî yên dîroknasên hevdem ên wekî Biran, ku li ser bingeha lêkolînên kûr ên çavkaniyên seretayî yên cihêreng (tevî yên ku berê kêm dihatin nasîn an jî bi awayekî cuda dihatin şîrovekirin) ava dibin, ji bo têgihîştineke hevsengtir û kûrtir a bûyera dagirkirina Bexdayê û encamên wê yên pirralî pir pêwîst in. Ev cure analîz alîkariyê didin ku mirov ji vegotinên yekalî, stereotipîk, û carinan jî îdeolojîk dûr bikeve û li şûna wê, li ser tevlihevî û pirrengiya bûyerên dîrokî raweste. Ew nîşan didin ku dagirkirina Bexdayê ne tenê çîrokeke wêrankirinê bû, lê di heman demê de çîrokeke adaptasyon, restorasyon, û berdewamiyê jî bû, her çend ev yek di bin şert û mercên nû û dijwar de pêk hatibe. Ji bo têgihîştineke kûr, divê hem vegotinên wêrankirinê hem jî yên restorasyon û berdewamiyê bi hev re û bi awayekî rexneyî bêne nirxandin.

Tabloya 2: Berawirdkirina Vebêjên Sereke yên li ser Dagirkirina Bexdayê

Dîroknas (Çavkanî)	Girêdan/Perspektîf	Hûrgiliyên Sereke/Bûyerên ku Balê Dikişînin Ser
Cûweynî (Tarîx-î Cîhangûşa)	Farisî-Mongol (Karbidestê Îlxaniyan)	Stratejiya Mongolan, ketina Elamûtê, dibe ku hûrgiliyên hovîtiya li Bexdayê nerm kiribe an jî ji nedîtî ve hatibe.
Reşîdedîn Hemedanî (Camî el-Tewarîx)	Farisî-Mongol (Wezîrê Îlxaniyan)	Biryara Hûlagû ya ji bo êrîşê, rola şêwirmendan (bi taybetî Nasîredîn Tusî), hejmara leşkeran, hûrgiliyên dorpêçê û talankirinê, çarenûsa Xelîfe.
Bar Hebraeus (Kronîk)	Suryanî-Xiristiyan (Metran)	Wêrankirina berfireh, hejmara zêde ya qurbaniyan, awayê kuştina Xelîfe, belavbûna nexweşiya webayê piştî dagirkirinê, parastina Xiristiyanên Bexdayê bi saya Doquz Xatûn.
Kîrakosê Gencewî (Dîroka Ermeniyan)	Ermenî-Xiristiyan (bi riya Mîr Proş Xaxbakyan)	Rola hêzên Ermenî û Gurcî di artêşa Mongolan de, hûrgiliyên şer û dorpêçê ji perspektîfa beşdarekî (Mîr Proş), çarenûsa Xelîfe, parastina Xiristiyanan, agahiyên li ser hovîtiya Mongolan.
Îbn el-Fuwatî (Talxîs)	Ereb-Misilman (Bexdadî, dîl hat girtin, paşê berpirsiyarê pirtûkxaneyê)	Rewşa Bexdayê berî û piştî dagirkirinê, jiyana rewşenbîrî, hewldanên restorasyonê, kesayetiyên saxmayî û berdewamiya xebatên wan, agahiyên li ser civaka Bexdayê.
Anonîm (el-Hawadith el-Cami’a)	Ereb-Misilman (Bexdadî, hevdem)	Bûyerên li Bexdayê ji sala 1228 heta 1300, hûrgiliyên herêmî yên li ser dorpêç û ketina bajêr, rewşa niştecihan, nexweşiya webayê û encamên wê.
Çavkaniyên Memlûkî	Ereb-Misilman (Misir û Sûriye, dijberên Mongolan)	Agahiyên li ser kesayetiyên Bexdadî yên ku reviyane Misrê, perspektîfeke dijber li hember Mongolan, dibe ku hovîtiya Mongolan û îxaneta hin kesan zêde kiribin ji bo rewakirina têkoşîna xwe ya li dijî Îlxaniyan.

Ev tablo nîşan dide ku ji bo têgihîştineke bêkêmasî ya karesata Bexdayê, pêwîst e ku mirov xwe nespêre tenê yek an du çavkaniyan, lê belê hemû perspektîfên cihêreng li ber çavan bigire û wan bi awayekî rexneyî analîz bike. Her çavkaniyek, li gorî paşxane, armanc û girêdanên nivîskarê xwe, aliyekî bûyerê ronî dike û dibe ku aliyên din tarî bihêle an jî bi awayekî alîgir pêşkêş bike.

IX. Piştî Dagirkeriyê: Bexda di bin Desthilatdariya Îlxaniyan de û Bandora Herêmî

A. Valahiya Siyasî û Damezrandina Îlxanîyan

Ketina Bexdayê di Sibata 1258an de û kuştina Xelîfeyê dawî yê Ebasî, el-Mustesim Billah, ne tenê dawî li desthilatdariya xanedaneke 500 salî anî, lê di heman demê de valahiyeke mezin a siyasî û manewî di cîhana Îslamî de, bi taybetî di nav civaka Sunî de, çêkir. Xelîfetiya Ebasî, ku tevî lawazbûna xwe ya di sedsalên dawî de hîn jî wek sembola yekitiya (her çend teorîk be jî) û otorîteya herî bilind a dînî û siyasî ya cîhana Sunî dihat dîtin, bi awayekî trajîk ji holê rabû. Ev yek şokeke mezin bû ji bo Misilmanan û hevsengiya hêzê li Rojhilata Navîn bi awayekî bingehîn guhert.

Hûlagû Xan, piştî ku Bexda dagir kir û Xelîfetî hilweşand, li ser axa Îran, Iraq, Azerbaycan û beşek ji Anatolyayê dewleteke nû ya Mongolan damezrand ku bi navê Îlxanat (an jî Dewleta Îlxaniyan) tê nasîn. Îlxanat, ku bi awayekî fermî beşek ji Împeratoriya Mezin a Mongolan bû lê di pratîkê de xwedî serxwebûneke berfireh bû, Bexda û Iraq wek parêzgehekê xistin bin kontrola xwe. Paytexta Îlxaniyan ne Bexda bû, lê belê bajarên wek Meraxe, piştre Tebrîz û di dawiyê de Sultaniye li Azerbaycan û bakurê rojavayê Îranê bûn, ku ji bo jiyana koçerî ya Mongolan guncawtir bûn.

Bi hilweşîna Xelîfetiya Ebasî re, navenda hêza siyasî û çandî ya cîhana Îslamî ya Erebî bi awayekî berbiçav ber bi rojava ve, ango ber bi Qahîreya Misrê ve, ku di bin desthilatdariya Siltanatiya Memlûkên Behrî de bû, şûnda. Memlûkiyan, ku di sala 1260î de di Şerê Eyn Calûtê de karîbûn pêşveçûna Mongolan rawestînin, xwe wek parêzvanên nû yên Îslamê û mîrasgirên Xelîfetiyê (bi rêya xelîfeyekî Ebasî yê sembolîk li Qahîreyê) îlan kirin. Ev yek bû sedema pêşbirkeke demdirêj a siyasî û leşkerî di navbera Îlxaniyan û Memlûkiyan de ji bo serweriya li ser Rojhilata Navîn. Bidawîbûna Xelîfetiya Ebasî li Bexdayê ne tenê têkçûna xanedanekê bû, lê di heman demê de têkçûna sembola yekitiya cîhana Sunî bû. Ev yek rê li ber derketina hêzên nû, guherîna navendên hêzê, û ji nû ve şekildana nexşeya siyasî û çandî ya Rojhilata Navîn vekir, ku bandora wê bi sedsalan dom kir.

B. Hewldanên ji bo Jinûveavakirinê û Siyaseta Mongolan li Iraqê

Vegotina kevneşopî ya li ser dagirkirina Bexdayê bi giranî balê dikişîne ser wêrankirin û komkujiyê. Lêbelê, lêkolînên nû yên dîroknasên hevdem, bi taybetî yên Michal Biran, nîşan didin ku rewş piştî dagirkirinê ne ewqas yekalî bûye û hewldanên ji bo jinûveavakirin û birêvebirina bajêr ji aliyê Mongolan ve hatine kirin.

Li gorî Biran û hin çavkaniyên din, Hûlagû Xan, piştî hefteya talan û wêrankirinê, ferman daye ku Bexda ji nû ve were avakirin û jiyan tê de vegere asayîbûnê. Tê gotin ku wî ferman daye ku bazar di demek kurt de piştî dagirkirinê ji nû ve vebin û pirtûkxane di nav du salan de ji nû ve werin restorekirin û vekirin [

WERGIRTÎ