Têkoşîneke Dîrokî ya Ji Bo Azadî û Rûmetê

Kurte (Abstract)

Ev مقaleya akademîk lêkolînê li ser berxwedana çekdarî ya bi pêşengiya Omer Muxtar li herêma Sirenayka (Berka) ya Lîbyayê dike, ku di navbera salên 1923 û 1931ê de li dijî kolonyalîzma faşîst a Îtalyayê pêk hat. مقale bi hûrgilî li ser jiyana Omer Muxtar, rola wî di nav Tevgera Senûsî de, stratejiyên wî yên şerê gerîla, polîtîkayên hovane yên “pasîfîkasyonê” yên Îtalyayê, û di dawiyê de girtin, darizandin û îdamkirina wî disekine. Her wiha, mîrasa Omer Muxtar wekî sembolekî berxwedana dij-kolonyal û nasnameya neteweyî ya Lîbyayê tê nirxandin.

This academic article examines the armed resistance led by Omar Mukhtar in the Cyrenaica (Berka) region of Libya against Italian fascist colonialism between 1923 and 1931. The article delves into Omar Mukhtar’s life, his role within the Senussi Movement, his guerrilla warfare strategies, Italy’s brutal “pacification” policies, and finally his capture, trial, and execution. Furthermore, Omar Mukhtar’s legacy as a symbol of anti-colonial resistance and Libyan national identity is assessed.

Pêşgotin (Introduction)

Girîngiya Mijarê û Çarçoveya Dîrokî (Significance of the Topic and Historical Context)

Berxwedana Omer Muxtar li dijî dagirkeriya Îtalyayê li Lîbyayê, yek ji rûpelên herî berbiçav û bi rûmet ên têkoşîna dij-kolonyal li Afrîkaya Bakur di sedsala 20an de pêk tîne. Ev têkoşîn ne tenê şerekî ji bo parastina axê bû, lê di heman demê de berxwedaneke kûr a çandî, dînî û civakî bû li hember polîtîkayên hovane yên împaratoriyeke kolonyal a faşîst. Di destpêka sedsala 20an de, Lîbya, ku berê di bin desthilatdariya Împaratoriya Osmanî de bû, piştî Şerê Îtalya-Tirkiyê yê 1911an ket bin kontrola Îtalyayê. Ev dagirkerî bû sedema berxwedaneke demdirêj ji aliyê eşîrên Lîbyayî û bi taybetî Tevgera Senûsî ve. Serdema di navbera salên 1923 û 1931ê de, ku mijara sereke ya vê مقaleyê ye, qonaxa herî tund a vê berxwedanê û di heman demê de ya herî hovane ya zordariya Îtalyayê temsîl dike. Têkoşîna Omer Muxtar di vê serdemê de, ne tenê wekî berxwedanek leşkerî, lê di heman demê de wekî îfadeya parastina nasnameya çandî, dînî û eşîrî ya Lîbyayî li hember polîtîkayên asîmîlasyon û tinekirinê yên kolonyalîzma faşîst a Îtalyayê derdikeve pêş. Rola Omer Muxtar a di Tevgera Senûsî de, girêdana wî ya kûr bi nirxên Îslamî û çanda herêmî re, û polîtîkayên Îtalyayê yên wekî desteserkirina axê, bicihkirina niştecîhên Îtalî, û tepeserkirina Tevgera Senûsî, hemû nîşan didin ku ev berxwedan xwedî karakterekî pirralî bû ku armanca wê parastina tevahiya awayê jiyanê û hebûna gelê Lîbyayê bû.

Armanc û Pirsên Lêkolînê yên مقaleyê (Aims and Research Questions of the Article)

Armanca sereke ya vê مقaleyê ew e ku bi awayekî berfireh û akademîk li ser berxwedana Omer Muxtar, sedemên derketina wê, rêbazên têkoşînê yên ku hatine bikaranîn, polîtîkayên hovane yên Îtalyayê ji bo têkbirina vê berxwedanê, û di dawiyê de bandora mayînde ya Omer Muxtar li ser nasnameya Lîbyayî û tevgerên dij-kolonyal raweste. Ji bo gihîştina vê armancê, مقale dê hewl bide bersiva van pirsên lêkolînê yên sereke bide:

1. Omer Muxtar çawa û bi çi rêbazan karîbû ewqas dirêj li hember artêşeke kolonyal a xurt û moderno çekdar li ber xwe bide?
2. Polîtîkayên kolonyal ên Îtalyayê, bi taybetî di serdema faşîzmê de, li herêma Sirenaykayê çi bûn û çi bandoreke rasterast û demdirêj li ser gelê sivîl û civaka Lîbyayî kirin?
3. Mîrasa Omer Muxtar ji bo Lîbya, cîhana Ereb û tevgerên dij-kolonyal ên cîhanê çi ye û çawa di serdemên cuda de hatiye şîrovekirin?

Bi analîzkirina van pirsan, مقale dê hewl bide ku têgihiştineke kûrtir li ser vê beşê girîng ê dîroka Lîbyayê û têkoşîna dij-kolonyal pêşkêş bike.

Beşa 1: Lîbya di bin Destê Kolonyalîzma Îtalyayê de (Libya Under Italian Colonialism)

Destpêka Dagirkeriya Îtalyayê û Polîtîkayên Destpêkê (1911-1922) (The Beginning of Italian Occupation and Initial Policies (1911-1922))

Di sala 1911an de, Îtalya, bi mebesta berfirehkirina împaratoriya xwe ya kolonyal û xurtkirina pozîsyona xwe li Deryaya Navîn, êrîşî Lîbyayê kir, ku wê demê beşek ji Împaratoriya Osmanî bû. Piştî Şerê Îtalya-Tirkiyê, bi Peymana Lozanê (Ouchy) ya 1912an, Osmaniyan bi fermî dest ji Lîbyayê berda û Îtalya welat wekî koloniya xwe ragihand, ku ji du herêmên sereke pêk dihat: Trablûsgarpa Îtalî û Sirenaykaya Îtalî. Lêbelê, kontrola Îtalyayê bi piranî li herêmên peravê bi sînor ma, ji ber ku eşîrên Lîbyayî, bi taybetî bi piştgiriya Tevgera Senûsî, li dijî dagirkeriyê berxwedaneke xurt nîşan dan. Tevgera Senûsî, ku tevgereke olî-siyasî ya sûfî bû û xwedî bandoreke mezin li Sirenaykayê bû, di organîzekirin û birêvebirina vê berxwedana destpêkê de roleke navendî lîst. Di navbera salên 1916 û 1917an de, di navbera Îtalya û Senûsiyan de hin peyman hatin îmzekirin, wekî Peymana El-Zuwaytîna (1916) û Peymana Eqremayê (1917), ku li gorî wan otonomiyeke bi sînor ji Senûsiyan re li beşek mezin ji navxweya Sirenaykayê hat dayîn. Di sala 1919an de, Îtalya ji bo Trablûsgarp û Sirenaykayê qanûnên bingehîn (Legge Fondamentale) derxistin, ku tê de mafê hemwelatiya hevbeş a Lîbyayî-Îtalî û avakirina parleman û meclîsên rêveberiyê ji bo her parêzgehekê dihat pêşbînîkirin. Di Cotmeha 1920an de, bi Peymana El-Recmayê re, Îdrîs es-Senûsî wekî Emîrê Sirenaykayê hat nasîn û destûr jê re hat dayîn ku bi awayekî otonom oazên li derdora Kufra, Calû, Caẍbûb, Ecîle û Ecdabiyayê birêve bibe. Ev serdem, serdemeke lihevkirinên nezelal û aramiyeke demkî bû.

Serdema Faşîzmê û Tundkirina Zextê li Sirenaykayê (1922-1931) (The Fascist Era and Intensification of Pressure in Cyrenaica (1922-1931))

Bi hatina Benîto Mussolînî û Partiya Faşîst ser desthilatê li Îtalyayê di Cotmeha 1922an de, polîtîkaya kolonyal a Îtalyayê li Lîbyayê bi awayekî radîkal guherî. Mussolînî, bi armancên împeryalîst û bi daxwaza ku Îtalya “li paş nemîne” û Lîbyayê bike “Perava Çaremîn” a Îtalyayê, biryar da ku kontrola tam û bêmerc li ser tevahiya Lîbyayê ferz bike. Ji ber vê yekê, peymanên berê yên ku bi Senûsiyan re hatibûn îmzekirin hatin betalkirin û kampanyayeke leşkerî ya hovane ya bi navê “pasîfîkasyon” (pacification) hat destpêkirin, bi taybetî li Sirenaykayê ku navenda berxwedanê bû. Ji bo pêkanîna vê polîtîkayê, walîyên faşîst ên tundrew û hêzên leşkerî yên zêde hatin şandin herêmê. Polîtîkayên kolonyal ên Îtalyayê li Lîbyayê ne yekpare bûn; ew ji hewldanên destpêkê yên ji bo bidestxistina herêmên peravê û peymanên bi hêzên herêmî re, ber bi polîtîkayeke faşîst a hovane û sîstematîk a “pasîfîkasyonê” veguhirîn. Ev veguherîn rasterast bi îdeolojiya faşîst û armancên împeryalîst ên Mussolînî ve girêdayî bû, ku bû sedema şikestineke girîng di polîtîkaya Îtalyayê de û tundûtûjiyeke bêhempa li dijî gelê Lîbyayê anî.

Beşa 2: Omer Muxtar: Jiyan, Kesayet û Rêbertiya Wî (Omar Mukhtar: His Life, Personality, and Leadership)

Jidayikbûn, Perwerdehî û Girêdana wî bi Tevgera Senûsî re (Birth, Education, and His Connection to the Senussi Movement)

Omer Muxtar Muhemed bin Ferhat el-Menfî, li gorî piraniya çavkaniyan di 20ê Tebaxa 1858an de (hin çavkanî salên wekî 1860 an 1861/1862 jî destnîşan dikin) li gundê Zewiyet Cenzûrê li nêzîkî Tobrûqê, li herêma Sirenayka (Berqa) ya Lîbyayê, ji dayik bûye. Ew ji eşîra Ereb a Menfeyê bû, ku beşek ji Senûsiyan dihat hesibandin. Di temenekî biçûk de sêwî ma û ji aliyê hevalekî nêzîk ê bavê wî, Şêx Huseyn Xeriyanî, ku alimekî Îslamî yê rêzdar bû, hat xwedîkirin.

Perwerdehiya xwe ya destpêkê di kuttaban (dibistanên olî yên seretayî) de wergirt, li wir Quran, zimanê Erebî û bingehên zanistên Îslamî xwend. Jêhatîbûn û meraqa wî ya ji bo fêrbûnê zû bala mamosteyên wî kişand. Paşê, ew şandin Zanîngeha Senûsî ya li Caẍbûbê, ku navenda sereke ya Tevgera Senûsî bû û yek ji navendên herî girîng ên perwerdehiya Îslamî li herêmê bû. Li Caẍbûbê heşt salan perwerdehiya dînî ya bilind dît û di warên cuda yên zanistên Îslamî de pispor bû. Ev perwerdehiya kûr bingeha zanîn, bawerî û otorîteya wî ya dînî ava kir, ku paşê di rêbertiya wî ya berxwedanê de roleke sereke lîst.

Piştî qedandina xwendina xwe, Omer Muxtar wekî mamosteyê Quranê û îmam li çendîn zawiyeyên (navendên Senûsî) li Sirenaykayê xizmet kir. Ew ne tenê bi zanîna xwe ya dînî, lê her weha bi kesayeta xwe ya mutewazî, dadperwer û jêhatîbûna xwe di çareserkirina nakokiyên navbera eşîran de dihat nasîn û rêzgirtin. Di sala 1895an de, El-Mehdî Senûsî, rêberê Tevgera Senûsî, ew bi xwe re bir Kufra û paşê jî Karo li Çadê, ku li wir wekî şêxê Zawiyet Eyn Kelkê hat tayînkirin. Di sala 1900î de, dema ku hêzên Fransî êrîşî Çadê kirin, Omer Muxtar di nav Senûsiyên ku ji bo parastina Çadê şer dikirin de cih girt. Ev tecrûbeya wî ya yekem a şerê li dijî kolonyalîzma Ewropî bû û ew ji bo têkoşîna dijwar a ku paşê li Lîbyayê li benda wî bû, amade kir.

Taybetmendiyên Karîzmatîk û Rêbertiya Leşkerî (Charismatic Traits and Military Leadership)

Omer Muxtar xwedî kesayeteke karîzmatîk û rêbertiyeke xurt bû ku hem ji baweriya wî ya kûr a Îslamî û hem jî ji tecrûbeyên wî yên jiyanê dihat. Ew wekî mirovekî “zîrek û jîr, di mijarên dînî de zana, xwedî karakterekî enerjîk û bi kelecan, fedakar û bêkompromîs” dihat wesfandin. Her tim dîndar û feqîr ma, tevî ku yek ji kesayetên herî girîng ên Senûsiyan bû. Devotî û durustiya wî ew kiribû kesayetekî rêzdar û pêbawer di nav gel de. Gotinên wî yên navdar ên wekî “Em qewmek in ku teslîm nabin, ya em ê serbikevin ya em ê bimirin!” îradeya wî ya pola û baweriya wî ya bi doza azadiyê nîşan didin.

Di warê leşkerî de, Omer Muxtar mamosteyekî Quranê bû ku veguherî generalekî. Ew di stratejî û taktîkên şerê çolê de pir jêhatî bû. Zanîna wî ya kûr a erdnîgariya herêmî, bi taybetî ya herêma çiyayî ya Cebel El-Exder (Çiyayê Kesk), jê re avantajeke mezin li hember hêzên Îtalyayî yên ku bi şert û mercên çolê nezan bûn, peyda dikir. Wî bi awayekî serkeftî komên xwe yên biçûk û livdar di êrîşên li dijî Îtalyaniyan de birêve dibir, piştî ku ew dîsa di nav eraziya çolê de winda dibûn. Rola wî di yekkirin û birêxistinkirina eşîrên cuda yên Sirenaykayê ji bo berxwedaneke hevgirtî pir girîng bû. Di sala 1923an de, serokê Tevgera Senûsî, Mihemed Îdrîs es-Senûsî (ku paşê bû padîşahê Lîbyayê), Omer Muxtar bi fermî wekî fermandarê giştî yê berxwedana dij-kolonyal li Lîbyayê erkdar kir. Ji ber wêrekiya wî û rêbertiya wî ya efsanewî, ew bi nasnavên wekî “Şêrê Çolê” (Esed es-Sehra), “Şêxê Şehîdan” (Şeyx eş-Şuheda), û “Sîdî Omer” (ji ber rêzgirtina ji statuya wî ya dînî) hat nasîn.

Rêbertiya Omer Muxtar ne tenê li ser bingeha jêhatîbûna leşkerî bû, lê belê bi kûrahî di nav otorîteya wî ya dînî û çandî de, ku ji Tevgera Senûsî û perwerdehiya wî ya Îslamî dihat, rehên xwe berdabû. Ev yek jê re piştgiriyeke xurt a gel û meşrûiyeteke berfireh di nav civaka Lîbyayî de peyda dikir, ku ji bo seferberkirina gel û domandina berxwedaneke dirêj û dijwar li hember hêzeke kolonyal a mezin, faktoreke krîtîk bû. Statuya wî ya wekî “mamosteyê Quranê” û “îmam” , û nasnavê wî yê “Seyyid Omer” , nîşan dide ku hêza wî ya manewî bi qasî hêza wî ya leşkerî girîng bû.

Beşa 3: Têkoşîna Gerîla ya Omer Muxtar (1923-1931) (Omar Mukhtar’s Guerrilla Struggle (1923-1931))

Destpêka Şerê Duyemîn ê Îtalya-Senûsî (1923) (Beginning of the Second Italo-Senussi War (1923))

Piştî ku rejîma faşîst a Mussolînî di sala 1922an de li Îtalyayê hat ser desthilatê, polîtîkaya Îtalyayê ya li hember Lîbyayê ber bi tundûtûjî û zordariyeke zêdetir ve çû. Faşîstan peymanên berê yên ku bi Senûsiyan re hatibûn îmzekirin û otonomiyeke bi sînor didan wan, binpê kirin û dest bi kampanyayeke hovane kirin ji bo ku tevahiya Lîbyayê bi temamî bixin bin kontrola xwe. Di bersiva vê yekê de, Omer Muxtar, ku ji aliyê serokê Tevgera Senûsî Mihemed Îdrîs ve di sala 1923an de wekî rêberê berxwedanê hatibû erkdarkirin, li herêma Sirenaykayê (Berqa) berxwedana çekdarî ji nû ve bi awayekî berfireh da destpêkirin. Ev qonaxa nû ya têkoşînê wekî Şerê Duyemîn ê Îtalya-Senûsî (1923-1932) tê binavkirin û serdema herî dijwar a berxwedana Lîbyayî û hovîtiya Îtalyayî temsîl dike.

Stratejî û Taktîkên Şerê Gerîla li Çolê (Guerrilla War Strategies and Tactics in the Desert)

Omer Muxtar di birêvebirina şerê gerîla de hostayekî bêhempa bû. Stratejiyên wî li ser çend prensîbên bingehîn ava bûbûn:

1. Taktîkên “Lêxe û Bireve” (Vur-Kaç): Hêzên Muxtar, ku bi piranî ji siwarên bilez pêk dihatin, êrîşên ji nişka ve û bilez dibirin ser posteyên leşkerî yên Îtalyayê, konvoyên îkmalê, û xetên ragihandinê û telegrafê. Piştî ku zerareke mezin didan dijmin, ew bi lez û bez vedikişiyan nav kûrahiya çolê an jî herêmên çiyayî yên dijwar, ku ji bo artêşa Îtalyayê ya giran û bi alavên moderno çekdar, şopandina wan zehmet bû.
2. Sûdwergirtina ji Erdnîgariyê: Omer Muxtar zanîna xwe ya kûr a erdnîgariya Sirenaykayê, bi taybetî herêma çiyayî ya Cebel El-Exder (Çiyayê Kesk), bi awayekî hostayî bikar dianî. Ev herêm ji bo şerê gerîla pir musaît bû, bi gelî û şikeftên xwe ve sitargeheke xwezayî ji bo şervanan peyda dikir û ji bo hêzên Îtalyayî yên ku bi şert û mercên herêmê nezan bûn, dibû qadeke mirinê.
3. Yekîneyên Biçûk û Livdar: Omer Muxtar hêzên xwe yên dilxwaz, ku ji eşîrên cuda yên herêmê kom bibûn, di yekîneyên biçûk de birêxistin kiribû. Hejmara şervanên di her yekîneyekê de bi gelemperî di navbera 100 û 300 kesan de diguherî. Ev yekîneyên biçûk xwedî livdariyeke mezin bûn û dikaribûn bi lez tevbigerin, êrîş bikin û xwe veşêrin.
4. Adaptasyona Taktîkan: Omer Muxtar ne tenê taktîkên xwe yên klasîk ên şerê gerîla bikar dianî, lê her weha li gorî stratejî û tevgerên dijmin taktîkên xwe diguherand û nû dikir. Mînak, dema ku Îtalyaniyan operasyonên mezin li dar dixistin an jî rêbazên nû yên dij-gerîla diceribandin, Muxtar jî taktîkên xwe ji nû ve dinirxand û adapte dikir.

Ev taktîkên gerîla gelek caran artêşa Îtalyayê, ku xwedî serweriyeke mezin a hejmarî û teknolojîk bû, mat û şermezar dikir.

Şer û Pevçûnên Girîng (Significant Battles and Clashes)

Di heyama heşt salan a berxwedana dijwar de (1923-1931), gelek şer û pevçûnên girîng di navbera hêzên Omer Muxtar û artêşa Îtalyayê de qewimîn. Li gorî hin çavkaniyan, her sal herî kêm 50 şerên mezin û zêdetirî 200 pevçûnên biçûk di navbera her du aliyan de diqewimîn. Hin ji şerên herî berbiçav ev bûn:

• Şerê Rehîbeyê (Adar 1927): Tevî ku Îtalyaniyan di Sibata 1926an de oaza girîng a Caẍbûbê dagir kiribûn û Walî Attilio Teruzzi zexta li ser herêmê zêde kiribû, hêzên Omer Muxtar di Adara 1927an de li Rehîbeyê êrîşeke ji nişka ve û serkeftî li dijî leşkerên Îtalyayê pêk anîn. Di vî şerî de, gelek leşkerên Îtalyayî dîl hatin girtin û zerareke mezin gihişt hêzên dagirker.
• Şerê Eqîret El-Metmûrayê: Ev pevçûneke din a girîng bû ku piştî Rehîbeyê qewimî. Tevî ku Omer Muxtar di vî şerî de hin zilamên xwe yên girîng û hêja winda kirin, wî karî zerareke mezin bide hêzên Îtalyayê û careke din jêhatîbûna xwe ya taktîkî nîşan bide.
• Pevçûna Derneyê (22 Nîsan 1927): Hêzên di bin fermandariya Omer Muxtar de li Derneyê êrîşî tabûra heftemîn a artêşa Îtalyayê kirin û zayiateke mezin dan wan. Wekî bertek, Îtalyaniyan li herêmên dagirkirî hemû zawiyeyên Senûsî û mizgeft girtin û şêxên wan desteser kirin.
• Şerê Keriseyê (23 Îlon 1930): Di vî şerî de, yek ji hevalên herî nêzîk û fermandarên Omer Muxtar, Fudeyl bîn Omer, ligel çil şervanên din şehîd ket. Ev yek derbeyeke giran li berxwedanê da.
• Şerên Kufra û Wadî Bû Tagayê (1931): Ev şerên dawî bûn ku Omer Muxtar tê de beşdar bû berî ku were girtin. Piştî operasyonên berfireh ên Îtalyayê, berxwedan li herêmên başûrî yên wekî Kufra lawaz bûbû. Di şerê Wadî Bû Tagayê de, li nêzîkî Slontayê, Omer Muxtar di 11ê Îlona 1931ê de birîndar bû û ji aliyê leşkerên Lîbyayî yên di xizmeta Îtalyayê de (Savarî) dîl hat girtin.

Piştgiriya Gel û Lojîstîka Berxwedanê (Popular Support and Logistics of the Resistance)

Serkeftin û domdariya berxwedana Omer Muxtar bi giranî bi piştgiriya xurt a gelê Lîbyayê, bi taybetî eşîrên herêma Sirenaykayê, ve girêdayî bû. Gelê sivîl bi awayekî çalak piştgirî dida şervanan; ji wan re xwarin, av, cil û berg, çek û cebilxane, û hetta hespan peyda dikirin. Ev piştgiriya gel ne tenê madî bû, lê di heman demê de manewî jî bû û moralê şervanan bilind dikir. Wekî din, alîkariyeke girîng ji Misrê ji bo berxwedêran dihat, ku tê de çek, pêdivî û carinan jî dilxwaz hebûn. Ev yek ji sedemên sereke bû ku Îtalyaniyan hewl dan sînorê Lîbya-Misrê bi têlan bigirin.

Lêbelê, berxwedan bi zehmetiyên lojîstîkî yên mezin re rû bi rû bû. Li hember artêşeke moderno çekdar, xwedî hêza hewayî, tank û topan, û îmkanên îkmalê yên bêdawî, şervanên Muxtar bi çekên sivik û îmkanên kêm şer dikirin. Domandina berxwedanê di van şert û mercan de bi rastî jî îspata îrade û jêhatîbûna Omer Muxtar û gelê Lîbyayê bû. Serkeftina demdirêj a şerê gerîla yê Omer Muxtar ne tenê bi jêhatîbûna wî ya leşkerî û zanîna erdnîgariyê ve girêdayî bû, lê bi awayekî krîtîk bi tora piştgiriya civakî ya kûr û alîkariya derve (bi taybetî Misir) ve girêdayî bû. Polîtîkayên Îtalyayê yên ji bo qutkirina van xetên piştgiriyê, wekî avakirina kampên komkirinê ji bo îzolekirina gelê sivîl û têlkirina sînorê Misrê, xalên werçerxanê yên girîng bûn ku hêdî hêdî berxwedan lawaz kirin. Stratejiya Îtalyayê ya ji bo têkbirina Muxtar ne tenê leşkerî bû, lê di heman demê de armanc jê qutkirina wî ji çavkaniyên mirovî û madî bû, ku ev yek di dawiyê de bandoreke neyînî li ser kapasîteya berxwedanê kir.

Tablo 1: Şer û Bûyerên Sereke yên Berxwedana Omer Muxtar (1923-1931)

Dîrok (Sal/Meh)	Navê Şer/Bûyerê	Cih	Tevgerên Îtalyayê (Hêz, Taktîk)	Tevgerên Berxwedanê (Hêz, Taktîk)	Encam/Girîngî
1923	Destpêka Şerê Duyemîn	Sirenayka	Zêdekirina operasyonên leşkerî, binpêkirina peymanan.	Omer Muxtar berxwedana çekdarî ji nû ve organîze dike, dest bi şerê gerîla dike.	Destpêka qonaxa herî tund a berxwedanê.
Adar 1927	Şerê Rehîbeyê	Rehîbe	Hêzên Îtalî li herêmê dewriye digeriyan piştî dagirkirina Caẍbûbê.	Êrîşa ji nişka ve ji aliyê hêzên Muxtar ve, taktîka “lêxe û bireve”.	Serkeftineke girîng ji bo berxwedanê, gelek leşkerên Îtalî dîl hatin girtin, moralê Îtalyaniyan şikest.
Piştî Adar 1927	Şerê Eqîret El-Metmûrayê	Eqîret El-Metmûra	Bersivdana êrîşên berxwedanê.	Pevçûneke dijwar, bikaranîna taktîkên gerîla.	Her du alî jî zirar dîtin; Omer Muxtar hin zilamên xwe yên girîng winda kirin lê zerareke mezin da Îtalyaniyan.
22 Nîsan 1927	Pevçûna Derneyê	Derne	Tabûra heftemîn a artêşa Îtalyayê.	Êrîşa hêzên Muxtar.	Zerareke mezin gihişt tabûra Îtalyayê; Îtalya wek bertek zawiyeyên Senûsî û mizgeft girtin.
Hezîran 1930	Êrîşa Mezin a Îtalyayê	Cebel El-Exder	Êrîşeke berfireh ji bo têkbirina hêzên Muxtar, bi fermana Graziani.	Berxwedaneke xurt, bikaranîna erdnîgariyê.	Êrîşa Îtalyayê bi ser neket, Graziani neçar ma ku stratejiyên hîn hovanetir bipejirîne (kampên komkirinê).
23 Îlon 1930	Şerê Keriseyê	Kerise	Operasyona Îtalyayê.	Pevçûneke dijwar.	Fudeyl bîn Omer, yek ji fermandarên Muxtar, ligel 40 şervanan şehîd ket. Derbeyeke li berxwedanê.
1931	Dagirkirina Kufra	Kufra	Hêzên Îtalî oaza Kufra, ku yek ji navendên dawî yên Senûsiyan bû, dagir kirin. Penaberên Senûsî hatin bombebarankirin.	Berxwedana li herêmê lawaz bûbû.	Kontrola Îtalyayê li ser herêmên başûr xurtir bû, rêyên îkmalê yên berxwedanê tengtir bûn.
11 Îlon 1931	Şerê Wadî Bû Tagayê	Nêzîkî Slonta	Operasyona şopandinê ya hêzên Îtalî (tevî leşkerên Savarî yên Lîbyayî).	Pevçûna dawî ya Omer Muxtar.	Omer Muxtar birîndar bû û dîl hat girtin. Ev yek bi pratîkî dawiya berxwedana organîzekirî ya di bin rêbertiya wî de anî.

Beşa 4: Polîtîkayên “Pasîfîkasyonê” û Sûcên Şer ên Îtalyayê (Italy’s “Pacification” Policies and War Crimes)

Rola General Rodolfo Graziani û Metodên Hovane (The Role of General Rodolfo Graziani and Brutal Methods)

Bi armanca têkbirina dawî û قطعی ya berxwedana Lîbyayî li Sirenaykayê, Benîto Mussolînî di Adara 1930an de General Rodolfo Graziani wekî walîyê leşkerî yê herêmê tayîn kir. Graziani, ku bi hovîtî, bêrehmî û bikaranîna metodên tundrew di tepeserkirina serhildanan de navdar bû (û paşê wekî “Qesabê Fezzanê” û “Qesabê Etiyopyayê” hat binavkirin), bi erkekî zelal hatibû şandin: şikandina stûyê berxwedanê bi her awayî. Stratejiya Graziani li ser çend stûnên bingehîn ava bûbû: îzolekirina şervanên Omer Muxtar ji piştgiriya gelê sivîl, qutkirina hemû rê û rêçên îkmal û alîkariyê, û bikaranîna terora sîstematîk û berfireh ji bo tirsandin û bêhêvîkirina gelê Lîbyayê. General Pietro Badoglio, ku wê demê Waliyê Giştî yê Lîbyayê bû (Trablûsgarp û Sirenayka), bi tevahî piştgirî da plan û metodên Graziani. Di nameyeke fermî de bi dîroka 20ê Hezîrana 1930an, Badoglio ji Graziani re talîmat da ku “cudahiyeke zelal û teqez di navbera nifûsa bindest (sottomessi) û hêzên serhildêr de” çêbike, û bi awayekî eşkere lê zêde kir ku ev tedbîr divê bêne cîbicîkirin “heta ku pêwîst bike tevahiya nifûsa Sirenaykayê tine bibe”. Ev hevok bi tena serê xwe asta hovîtî û niyeta qirkirinê ya li pişt polîtîkayên “pasîfîkasyonê” radixe ber çavan.

Kampên Komkirinê, Koçberkirina bi Zorê û Dorpêçkirina Sînoran (Concentration Camps, Forced Displacement, and Border Enclosures)

Yek ji metodên herî hovane yên ku Graziani ji bo têkbirina berxwedanê bikar anî, koçberkirina bi zorê ya nifûsa sivîl û avakirina kampên komkirinê bû. Bi deh hezaran sivîlên Sirenaykayê, ku piraniya wan jin, zarok, û kal û pîr bûn, bi taybetî ji herêma Cebel El-Exder ku wekî keleha berxwedanê dihat dîtin, ji gund û warên xwe hatin derxistin û bi zorê ber bi kampên komkirinê yên li herêmên çolê yên peravê ve hatin şandin. Tê texmînkirin ku hejmara kesên koçberkirî di navbera 100,000 û 110,000 kesan de bû, ku ev yek hema hema nîvê nifûsa tevahiya Sirenaykayê û piraniya nifûsa herêma Cebel El-Exder pêk dianî. Kesên ku di dema meşa bi zorê de nikaribûn xwe bigihînin, bi taybetî pîr û zarok, li cihê xwe dihatin gulebarankirin.

Îtalyaniyan di navbera salên 1930 û 1933an de bi giştî 19 kampên komkirinê li Sirenaykayê ava kirin û xebitandin. Di nav van kampan de yên herî navdar Soluq (Suluq), Marsa el Brega, El-Exeyle (El Agheila), Eqîle, Mexrûn (Magrun), Ebyar û Derna bûn. Tenê li kampa Soluqê zêdetirî 20,000 kes , û li kampa Ahmed el Mexrûn jî bi qasî 33,000 kes dihatin ragirtin. Şert û mercên jiyanê di van kampan de bi awayekî sîstematîk nemirovane bûn. Kêmasiyeke mezin a xwarinê, ava vexwarinê ya paqij, û lênihêrîna bijîjkî hebû. Ji ber qerebalixî û şert û mercên nehijyenîk, nexweşiyên wekî tîfûs, dizenterî, û nexweşiyên çerm bi lez di nav girtiyan de belav dibûn. Hat ragihandin ku li kampên mezin ên wekî Soluq û Ahmed el Mexrûn, ku her yekê bi deh hezaran girtî dihewandin, tenê doktorek hebû. Girtî ji bo karên bi zorê jî dihatin bikaranîn.

Ji bilî kampên komkirinê, Graziani ji bo qutkirina rêyên alîkariyê yên ku ji Misrê ji bo berxwedêran dihatin, biryar da ku sînorê Lîbya-Misrê bi têlên bi dirêjahiya 270 kîlometreyan (hin çavkanî dibêjin 300 km an 170 mîl) û bilindahiya 2 metreyan û firehiya 3 metreyan, ji perava Deryaya Navîn li nêzîkî Sellûmê heta oaza Caẍbûbê li başûr, bigire. Ev yek ji bo îzolekirina berxwedanê û lawazkirina kapasîteya wê ya lojîstîkî gaveke stratejîk bû.

Bandora li ser Gelê Sivîl û Qirkirina li Sirenaykayê (Impact on the Civilian Population and Genocide in Cyrenaica)

Polîtîkayên “pasîfîkasyonê” yên Îtalyayê bandoreke wêranker û kujer li ser gelê sivîl ê Sirenaykayê kir. Di encama şert û mercên hovane yên di kampên komkirinê de, bi deh hezaran sivîl, bi taybetî jin, zarok û kal, ji ber nexweşî, birçîbûn, tîbûn û îşkenceyê jiyana xwe ji dest dan. Tê texmînkirin ku di navbera salên 1930 û 1933an de, ji 110,000 kesên ku li kampan hatibûn girtin, nêzîkî 44,000 kes mirin, ku ev yek rêjeyek mirinê ya %45 nîşan dide. Bi giştî, tê texmînkirin ku di tevahiya serdema “Pasîfîkasyonê” de (tevî mirinên di dema meşên bi zorê de), di navbera 60,000 û 70,000 sivîlên Sirenaykayî jiyana xwe ji dest dane. Ev hejmar bi qasî çaryeka nifûsa giştî ya herêmê di wê demê de bû. Hin dîroknas, wekî Ilan Pappe, texmîn dikin ku heta nîvê nifûsa Bedewiyan a heyî di vê serdemê de tine bûye, yan rasterast bi rêya tundûtûjiya leşkerî yan jî nerasterast bi rêya nexweşî û birçîbûnê li kampan. Ji bilî mirina mirovan, zêdetirî 600,000 serî pez û dewarên gelê herêmê jî ji ber birçîbûn û nexweşiyan telef bûn, ku ev yek bingeha aborî ya civakê bi temamî têk bir.

Îtalyaniyan her wiha dest danîn ser ax û milkên Lîbyayiyan û ew ji niştecîhên Îtalî re yên ku ji bo bicihkirinê dihatin şandin, terxan kirin. Li dijî şervan û gelê sivîl çekên kîmyewî, bi taybetî gaza xerdelê, hatin bikaranîn û gund û warên sivîlan ji hewayê hatin bombebarankirin. Polîtîkayên cudakariya nijadî bi awayekî sîstematîk dihatin meşandin û çavkaniyên xwezayî yên Lîbyayê ji bo berjewendiyên aborî yên Îtalyayê dihatin îstismarkirin. Ji ber pîvan û karakterê van kiryaran, gelek dîroknas û lêkolîner van polîtîkayên Îtalyayê yên li Sirenaykayê wekî “qirkirin” (jenosîd) binav dikin.

“Pasîfîkasyona” Îtalyayê li Sirenaykayê ne tenê operasyoneke leşkerî ya dij-serhildanê bû, lê belê kampanyayeke sîstematîk a terora dewletê û paqijiya etnîkî bû ku armanca wê ya sereke şikandina îradeya gelê Lîbyayê bi rêya tinekirina bingeha civakî û aborî ya berxwedanê bû. Hejmara kampan, rêjeya bilind a mirinê di nav sivîlan de, û fermana eşkere ya Badoglio ku destûr dida tinekirina tevahiya nifûsê, hemû nîşan didin ku ev polîtîka bi zanebûn ber bi encamên qirkirinê ve diçû û ji stratejiyên leşkerî yên konvansiyonel wêdetir, dikeve qada sûcên şer û sûcên li dijî mirovahiyê.

Tablo 2: Kampên Komkirinê yên Îtalyayê li Sirenaykayê (n. 1930-1933)

Navê Kampê	Cihê Erdnîgarî (Nêzîkî)	Sala Vekirinê	Hejmara Texmînî ya Girtiyan	Rewşa Giştî ya Kampê (ji çavkaniyan)	Rêjeya Mirinê ya Raporbûyî/Sedemên Mirinê
Soluq (Suluq)	Başûrê Benxaziyê	1930	20,000+ (hin çavkanî 33,000)	Qerebalix, kêmasiya xwarin û avê, şert û mercên nehijyenîk, yek doktor ji bo tevahiya kampê.	Rêjeya mirinê pir bilind; tîfûs, dizenterî, birçîbûn. Bi giştî %45 ji girtiyên kampan mirin.
Marsa el Brega	Perava Sirteyê	1930	21,000+	Mîna Soluqê, şert û mercên pir xerab.	Nexweşî û birçîbûn sedemên sereke yên mirinê bûn.
El-Exeyle (Agheila)	Perava Sirteyê	1930	10,000+	Şert û mercên nemirovane.	Mirin ji ber nexweşî û kêmasiya xwarinê.
Eqîle (Agedabia)	Navxweya Sirenaykayê	1930	Nêzîkî 10,000	Kêmasiya pêdiviyên bingehîn.	Rêjeyeke bilind a mirinê. Kampa Eqîleyê di 1932an de hat girtin.
Mexrûn (Magrun)	Navxweya Sirenaykayê	1930	Nêzîkî 33,000	Mîna Soluqê, yek doktor ji bo tevahiya kampê, şert û mercên pir dijwar.	Tîfûs û nexweşiyên din ên infeksiyonî, birçîbûn.
Ebyar (Abyar)	Navxweya Sirenaykayê	1931	Hejmar nediyar	Yekane kamp ku di 1931ê de vebû.	Agahî kêm in.
Yên Din (13 kamp)	Li seranserê Sirenaykayê	1930	Hejmarên cuda	Ajdabiya, Ain Ghazala, Sousa, Marj, Besher, Karakora, Kuifia, Derna, Deriyana, Noufliya, Qouarsha, Sidi Khalifa, Swani Ikhwan, Tikka.	Şert û mercên giştî yên kampan hovane bûn û rêjeya mirinê bilind bû. Piraniya kampan di 1933an de hatin girtin.

Nîşe: Hejmar û hûrgilî li gorî çavkaniyên cuda dibe ku hinekî biguherin. Ev tablo li ser bingeha agahiyên berdest hatiye amadekirin.

Beşa 5: Girtin, Darizandin û Îdamkirina Omer Muxtar (The Capture, Trial, and Execution of Omar Mukhtar)

Rewşa Girtina Wî (Circumstances of His Capture)

Piştî hema hema du dehsalan ji berxwedana bêwestan, têkoşîna Omer Muxtar di 11ê Îlona 1931ê de gihişt qonaxeke trajîk. Di vî rojî de, piştî şerekî dijwar li nêzîkî gundê Slonta, li herêma Sîreta Gewf El-Nîq a Cebel El-Exder, Omer Muxtar, ku wê demê di ser 70 saliya xwe re bû, birîndar bû û ji aliyê yekîneyeke leşkerên Savarî yên Lîbyayî (siwariyên kolonyal) ku di xizmeta artêşa Îtalyayê de bûn, dîl hat girtin. Girtina wî ji bo rejîma faşîst a Îtalyayê serkeftineke mezin û sembolîk bû, ji ber ku Omer Muxtar wekî giyan û sembola berxwedana Lîbyayê dihat dîtin. Îtalyaniyan bi salan hewl dabûn ku wî bigirin an bikujin, lê jêhatîbûna wî ya di şerê gerîla de û piştgiriya gel ev yek heta wê demê nehiştibû.

Pêvajoya Darizandinê û Parastina Kapîtan Lontano (The Trial Process and Captain Lontano’s Defense)

Darizandina Omer Muxtar bi lez û bez û bi awayekî ku ji edaletê dûr bû, hat lidarxistin. Ew di 15ê Îlona 1931ê de, tenê çar roj piştî girtina xwe, saet di 5:00 êvarê de, li avahiya Parlementoya Sirenaykayê (Palazzo Littorio) li Benxaziyê, derket pêşberî dadgeheke leşkerî ya taybet. Piraniya dîroknas û çavdêran vê darizandinê wekî “darizandineke sexte”, “şano”, an jî “darizandineke pêşwext biryarkirî” binav dikin, ji ber ku biryara îdamkirina wî ji berê ve ji aliyê Mussolînî û Graziani ve hatibû dayîn. Armanc ne darizandineke adil bû, lê belê rewakirina kuştina sembola berxwedanê bû.

Di dema lêpirsînê de, Omer Muxtar bi wêrekî û serbilindiyeke mezin bersiva pirsên dozgerê Îtalî da. Wî bi eşkereyî berpirsiyariya hemû kiryarên leşkerî yên ku di deh salên borî de li dijî Îtalyayê hatibûn kirin, girt ser xwe û got: “Ez beşdarî hemû şeran bûme. Heger carinan ez li wir nebûma jî, operasyon dîsa di bin fermana min de dihatin kirin.” Û lê zêde kir: “Bêkêr e ku hûn ji min li ser bûyerên yekane bipirsin. Çi tiştê ku di deh salên borî de li dijî Îtalya û Îtalyaniyan hatiye kirin, bi îrade û destûra min bûye, heta ku ez bi xwe rasterast beşdarî kiryaran nebûbim jî”.

Parêzerê ku ji aliyê dadgehê ve ji bo parastina Omer Muxtar hatibû tayînkirin, kapîtanekî artêşa Îtalyayê bi navê Roberto Lontano bû. Li ser naveroka parastina Kapîtan Lontano di navbera çavkaniyan de hin cudahî hene. Li gorî çavkaniyekê (Libyan Heritage House, ku dibe ku ji çavkaniyên Lîbyayî an jî yên nêzîkî malbata Muxtar sûd wergirtibe), Kapîtan Lontano parastineke bi wêrekî kiriye. Wî îdia kiriye ku Omer Muxtar, wekî niştecîhekî xwemalî yê axa xwe, mafê wî yê xwezayî û mirovî hebûye ku li dijî dagirkeran şer bike. Lontano ji dadgehê xwestiye ku ji ber temenê Muxtar ê mezin (nêzîkî 73 salî) rehmê lê bikin û cezayê heta hetayê bidin wî, ji ber ku ew ceza ji îdamê “xerabtir” e ji bo kesekî di wî temenî de. Wî her wiha hişyarî daye dadgehê li ser “dîwana dîrokê” ku bêrehm e û her tiştî tomar dike, û gotiye ku Muxtar di parastina dîn û welatê xwe de mafdar bûye. Ev parastin, heke rast be, nîşan dide ku hetta di nav sîstema Îtalyayê de jî hin kes hebûn ku ji neheqiya rewşê haydar bûn.

Lêbelê, çavkaniyeke din (ku analîzek li ser fîlma navdar “Şêrê Çolê” ye) îdia dike ku dîmena parastina Lontano ya di fîlmê de, ku tê de Lontano Muxtar wekî “dîlê şer” diparêze û dibêje ku divê li gorî qanûnên navneteweyî yên şer bi wî re muamele bê kirin, bi temamî çêkirî ye û di rastiya darizandinê de tiştekî wisa çênebûye. Li gorî vê çavkaniyê, armanca fîlmê ew bûye ku neheqiya darizandinê û karakterê Muxtar ê wekî şervanekî azadiyê, ne wekî “xayin”ekî li dijî desthilatdariya Îtalyayê, derxe pêş. Ev nakokî di navbera çavkaniyan de girîngiya lêkolîna rexneyî ya çavkaniyên dîrokî û her wiha bandora vegotinên populer (wek fîlman) li ser bîra kolektîf û têgihiştina dîrokî nîşan dide.

Tevî her tiştî, encama darizandinê ji berê ve eşkere bû. Piştî darizandineke ku tenê saetek û panzdeh deqe dom kir, dadgehê biryara îdamê ji bo Omer Muxtar da.

Îdamkirin û Gotinên Wî yên Dawî (Execution and His Final Words)

Omer Muxtar di 16ê Îlona 1931ê de, roja piştî darizandinê, li kampa komkirinê ya Soluqê, ku li başûrê Benxaziyê ye, bi darvekirinê hat îdamkirin. Ew di temenê 73 saliyê de bû û ji ber birînên şer û şert û mercên girtîgehê nexweş û lawaz bûbû. Îtalyaniyan bi zanebûn îdam li ber çavê bi qasî 20,000 Lîbyayiyên ku li kampê girtî bûn, û her wiha li ber çavê serokên eşîran û kesayetên Lîbyayî yên ku bi zorê anîbûn wir, pêk anîn. Armanca wan ew bû ku bi şikandina sembola berxwedanê, moralê gelê Lîbyayê bişkînin, tirsê di dilê wan de biçînin, û dawî li her hewldaneke din a serhildanê bînin.

Tê ragihandin ku Omer Muxtar bi serbilindî û aramiyeke mezin ber bi sêdarê ve meşiya. Dema ku biryara îdamê jê re hat wergerandin, tê gotin ku keniya û got: “Edaleta rastîn a Xwedê ye, ne ya we ya sexte. Em ji Xwedê ne û em ê her vegerin cem Wî”. Her wiha, gotinên wî yên navdar ên ku berî an piştî biryara îdamê gotine, di dîrokê de mane: “Hukm û biryar tenê ya Xwedê ye. Ev hukmê we yê sexte û derewîn bêqîmet e. İnna lillah ve înna îleyhî racîûn (Em bendeyên Xwedê ne û em ê di dawiyê de vegerin cem Wî)”. Di dema ku ber bi sêdarê ve diçû, ayetên ji Quranê dixwend, di nav de ayeta “Ey nefsa ku gihiştiye aramiyê! Bi razîbûn û razîkirinê vegere cem Rebbê xwe” (Sûreya Fecr, Ayet 27-28).

Darizandin û îdamkirina Omer Muxtar ji aliyê Îtalyaniyan ve ne tenê wekî pêvajoyeke dadwerî, lê belê wekî amûreke siyasî û psîkolojîk a stratejîk hat bikaranîn. Armanc ne pêkanîna edaletê bû, lê belê şikandina sembola berxwedanê, tirsandina gel, û xurtkirina desthilatdariya kolonyal bû. Ev bûyer, di dîroka Lîbyayê de wekî xaleke werçerxanê ya trajîk û di heman demê de wekî sembola berxwedan û rûmetê tê bîranîn.

Beşa 6: Mîras û Bandora Omer Muxtar (The Legacy and Impact of Omar Mukhtar)

Omer Muxtar Wek Sembola Berxwedana Dij-Kolonyal (Omar Mukhtar as a Symbol of Anti-Colonial Resistance)

Îdamkirina Omer Muxtar ji aliyê hêzên faşîst ên Îtalyayê ve, li şûna ku berxwedana Lîbyayî biqedîne û gelê Lîbyayê bêhêvî bike, berevajî, ew veguherand şehîdekî nemir û semboleke hêzdar a têkoşîna ji bo azadî, rûmet û serxwebûnê. Wêrekiya wî ya li hember dijminekî pir bihêztir, sekna wî ya bi serbilindî di dema darizandin û îdamkirinê de, û girêdana wî ya kûr bi axa xwe û baweriyên xwe re, ew kir mînakek ji bo hemû kesên ku li dijî zilm û dagirkeriyê têdikoşin.

Mîras û îlhama Omer Muxtar ji sînorên Lîbyayê derbas bû û li seranserê cîhana Ereb, Afrîka û hetta Asyayê belav bû, û bû sembolek ji bo tevgerên dij-kolonyal û rizgariya neteweyî. Ew wekî “Şêrê Çolê” ne tenê di nav Lîbyayiyan de, lê di nav gelek gelên din ên ku di bin nîrê kolonyalîzmê de bûn, wekî lehengekî efsanewî hat nasîn. Navê wî li gelek kolan, dibistan, zanîngeh û saziyên din li Lîbyayê û li welatên din ên Ereb hatiye kirin. Wêneyê wî ji sala 1971ê ve li ser pereyê Lîbyayê yê deh dînarî tê çapkirin, ku ev yek nîşana rêzgirtina fermî û gelêrî ya ji bo wî ye.

Cihê Wî di Bîra Neteweyî ya Lîbyayê û Cîhana Ereb de (His Place in Libyan National Memory and the Arab World)

Omer Muxtar di bîra neteweyî ya Lîbyayê de wekî lehengê neteweyî yê herî mezin û bavê damezrîner ê giyanî yê têkoşîna ji bo serxwebûnê tê qebûlkirin. Lêbelê, bîranîn û şîrovekirina mîrasa wî di serdemên cuda yên siyasî yên Lîbyayê de guheriye û carinan jî bûye mijara nîqaşên siyasî. Di dema monarşiya Senûsî (1951-1969), ku ji hêla malbata Îdrîs es-Senûsî ve dihat birêvebirin, bîranîna Omer Muxtar, tevî ku ew bi xwe jî girêdayî Tevgera Senûsî bû, hinekî di bin siya siyaseta fermî de ma, dibe ku ji ber ku monarşî dixwest balê bikişîne ser rola xwe ya di damezrandina dewletê de.

Lê piştî şoreşa 1969an û hatina Muemer Qeddafî ser desthilatê, bîranîna Omer Muxtar bi awayekî berfireh hat vejandin û ji bo armancên siyasî û îdeolojîk ên rejîma nû hat bikaranîn. Qeddafî gelek caran îdia dikir ku Omer Muxtar lehengê zaroktiya wî bûye û bavê wî jî di bin fermandariya Muxtar de li dijî Îtalyaniyan şer kiriye (tevî ku ev îdiaya dawî tê nîqaşkirin). Rejîma Qeddafî navê Omer Muxtar li gelek projeyan kir, peykerên wî ava kirin, û fîlma navneteweyî ya bi navê “Şêrê Çolê” (Lion of the Desert, 1981), ku ji aliyê derhênerê Sûrî-Amerîkî Mistefa Eqad ve hat çêkirin û tê de Anthony Quinn rola Omer Muxtar dilîst, fînanse kir. Ev fîlm roleke pir mezin di danasîna çîroka Omer Muxtar û hovîtiya kolonyalîzma Îtalyayê de li seranserê cîhanê lîst.

Di dema serhildanên Bihara Erebî ya 2011an de li Lîbyayê, ku bû sedema rûxandina rejîma Qeddafî, Omer Muxtar careke din bû semboleke xurt a têkoşîna ji bo azadî û rûmetê. Wêneyên wî li ser al û posterên hêzên dij-Qeddafî bi berfirehî dihatin dîtin, û gotinên wî yên navdar wekî dirûşmeyên serhildanê dihatin bikaranîn. Hêzên serhildêr navê yekîneyên xwe kirin “Tûgaya Omer Muxtar”, ku nîşan dide ka mîrasa wî çiqas kûr di hişê gelê Lîbyayê de maye.

Nirxandinên Dîrokî û Akademîk (Historical and Academic Interpretations)

Têkoşîn û mîrasa Omer Muxtar bûye mijara gelek lêkolîn û nirxandinên dîrokî û akademîk. Yek ji berhemên herî girîng û berfireh li ser vê mijarê pirtûka bi navê “Omar Al-Mukhtar e la riconquista fascista della Libia” (Omer Muxtar û Ji Nû Ve Dagirkirina Faşîst a Lîbyayê) ye, ku di sala 1981ê de ji hêla komek dîroknasên Îtalî (Enzo Santarelli, Giorgio Rochat, Roman Rainero, Luigi Goglia) ve hatiye nivîsandin. Ev pirtûk, ku li ser bingeha çavkaniyên Îtalî hatiye amadekirin, bi hûrgilî li ser jiyan, têkoşîn, girtin û îdamkirina Omer Muxtar, û her wiha li ser polîtîkayên hovane yên rejîma faşîst a Îtalyayê yên ji bo “ji nû ve dagirkirina” Lîbyayê disekine.

Di nirxandinên dîrokî de, Omer Muxtar ne tenê wekî rêberekî leşkerî yê jêhatî, lê her weha wekî kesayetekî xwedî baweriyeke xurt, prensîbên ehlaqî yên bilind, û girêdaneke kûr bi gel û axa xwe re tê dîtin. Têkoşîna wî wekî parastina “mafê xwe yê ji bo azadiyê, û mafê welatê xwe yê ji bo jiyanê” tê şîrovekirin. Lêbelê, hin debat û şîroveyên cuda jî li ser mîrasa wî hene. Wekî mînak, hin çavkanî amaje dikin ku mîrasa wî di serdemên cuda de ji aliyê kom û îdeolojiyên siyasî yên cihêreng ve, tevî Îslamîstên tundrew ên biyanî, hatiye îdîakirin û ji bo armancên xwe hatiye bikaranîn. Her wiha, lêkolînên li ser bandora Omer Muxtar li derveyî Lîbyayê, wekî mînak li Endonezyayê, nîşan didin ku çawa bîranîna wî û potansiyela wî ya wekî semboleke Pan-Îslamî ya dij-kolonyal ji ber polîtîkayên kolonyal ên herêmî (di vê rewşê de Holendî) û faktorên siyasî yên navxweyî hatiye sînordarkirin an jî bi awayekî din hatiye teşekirin.

Mîrasa Omer Muxtar xwedî karakterekî dualî ye: ji aliyekî ve ew semboleke yekgirtî ya berxwedana Lîbyayî û îlhama dij-kolonyal a gerdûnî ye, ji aliyê din ve bîranîna wî û wateya têkoşîna wî di serdemên cuda û ji aliyê aktorên siyasî yên cihêreng ve ji bo armancên taybet hatiye bikaranîn û ji nû ve hatiye şîrovekirin. Ev yek bi awayekî zelal nîşan dide ku çawa kesayet û bûyerên dîrokî yên girîng dikarin bibin qadeke têkoşînê ya domdar ji bo wate, bîr û nasnameyê di dema niha de û ji bo nifşên paşerojê.

Encamname (Conclusion)

Kurteya Xalên Sereke û Girîngiya Têkoşîna Omer Muxtar (Summary of Main Points and the Significance of Omar Mukhtar’s Struggle)

Berxwedana Omer Muxtar li dijî kolonyalîzma faşîst a Îtalyayê li Lîbyayê, di navbera salên 1923 û 1931ê de, yek ji mînakên herî berbiçav ên têkoşîna ji bo azadî û rûmetê di sedsala 20an de ye. Ev مقaleya akademîk bi hûrgilî li ser jiyana Omer Muxtar, rola wî ya navendî di Tevgera Senûsî de, stratejiyên wî yên hostayî yên şerê gerîla li çol û çiyayên Sirenaykayê, û piştgiriya xurt a ku wî ji gelê Lîbyayê werdigirt, sekinî. Her wiha, polîtîkayên hovane yên “pasîfîkasyonê” yên Îtalyayê di bin fermandariya General Rodolfo Graziani de, ku tê de koçberkirina bi zorê ya bi sed hezaran sivîlan, avakirina kampên komkirinê yên mirinê, û bikaranîna terora sîstematîk hebûn û gihîştibûn asta qirkirinê, hatin analîzkirin. Girtin, darizandina sexte, û îdamkirina Omer Muxtar di Îlona 1931ê de, li şûna ku berxwedanê bişkîne, ew kir semboleke nemir a têkoşînê.

Têkoşîna Omer Muxtar ne tenê ji bo Lîbyayê, lê ji bo hemû gelên bindest û tevgerên dij-kolonyal ên li seranserê cîhanê xwedî wateyeke kûr û gerdûnî ye. Ew nîşan dide ku çawa îradeya mirovî, baweriya bi dozeke mafdar, û rêbertiyeke karîzmatîk dikare li hember hêzeke dagirker a pir bihêztir jî raweste û mîraseke mayînde ji bo nifşên paşerojê bihêle. Bîranîna vê têkoşînê ji bo têgihiştina dînamîkên kolonyalîzmê, karakterê berxwedanên gelêrî, û pêvajoyên avakirina nasnameya neteweyî di çarçoveya post-kolonyal de pir girîng e.

Peyama Dawî

Berxwedana Omer Muxtar, “Şêrê Çolê”, wekî mînakek berbiçav a îradeya mirovî ya li hember zilm, zordarî û bêedaletiyê di rûpelên dîrokê de hatiye neqişandin. Ew ne tenê wekî lehengekî leşkerî, lê wekî rêberekî giyanî û sembola rûmeta neteweyî tê bîranîn. Çîroka wî îlhamek e ji bo hemû kesên ku ji bo azadî, dadmendî û mafê çarenûsiya xwe têdikoşin, û nîşan dide ku têkoşîna ji bo nirxên mirovahiyê tu carî bêwate namîne, heta ku bi şehadetê jî bi dawî bibe. Mîrasa wî wekî ronahiyekê ji bo nifşên paşerojê yên Lîbyayê û hemû cîhanê dimîne.

Çavkanî (Bibliography/References)

• Barrera, G. “Omar al-Mukhtar (1861–1931), leader of anticolonial resistance in Libya”. In Sharing History, Museum With No Frontiers, 2025.
• Brookings Institution. “Libyans haven’t forgotten history”. (2017).
• Furkan Hareketi. “Ömer Muhtar Kimdir?”.
• İlkha. “Libya’da direnişin öncüsü: Çöl Aslanı Ömer Muhtar”. (2020).
• İlkha. “The Lion of the Desert: Omar al-Mukhtar’s enduring legacy 93 years after his death”. (2024).
• İslam Ansiklopedisi. “ÖMER el-MUHTÂR”. (2025).
• Libyan Heritage House. “Omar Al Mukhtar: The Life and History of a Libyan Hero”.
• Libyan Heritage House. “The Pacification of Cyrenaica: The Libyan Genocide”.
• Libyan Heritage House. “The Second Italo-Senussi War and the Great Pacification of Libya”.
• Libyan Heritage House. “The Execution of Omar al Mukhtar”.
• Libyan Heritage House. “The Trial of Omar Al Mukhtar”.
• Rochat, G. (1981). ‘La repressione della resistenza cirenaica (1922-1931)’. In E. Santarelli, G. Rochat, R. Rainero, & L. Goglia, Omar Al-Mukhtar e la riconquista fascista della Libia. Milano: Marzorati..
• Santarelli, E., Rochat, G., Rainero, R., & Goglia, L. (1981). Omar Al-Mukhtar e la reconquista fascista della Libia. Milano: Marzorati.
• TRT Afrika. “Omar al-Mukhtar: The enduring legacy of Libya’s ‘Lion of the Desert’”. (2025).
• Various Authors. Wikipedia, “Omar al-Mukhtar”.
• Various Authors. Wikipedia, “Second Italo-Senussi War”.
• Various Authors. Wikipedia, “Italian colonization of Libya”.
• Various Authors. Wikipedia, “Italian Cyrenaica”.
• Ahmida, A. A. (2009). The Origins of the Libyan Nation: Colonial Legacy, Exile and the Emergence of a New Nation-State. Routledge. (Ji bo çarçoveya giştî).
• Anderson, L. (1982). “Omar al-Mukhtar: The Formation of Cultural Memory and the Case of the Omar al-Mukhtar Brigades”. Middle Eastern Studies. (Ev çavkanî di materyalê de wekî sernav hebû lê naveroka wê tune bû, lê ji bo referansa pêşerojê girîng e).
• Dhont, F. (2012). “The Historical Figure of Omar al-Mukhtar and Islamic Martyrdom in Indonesia”. Al-Jami’ah: Journal of Islamic Studies.
• Jamestown Foundation. “The Libyan Battle for the Heritage of Omar al-Mukhtar: The Lion of the Desert”. (2011).
• Akkad, M. (Director). (1981). Lion of the Desert [Film]. (Wekî çavkaniyeke çandî ya girîng).

(Nîşe: Ji ber ku piraniya çavkaniyên kurdî yên di materyalê de rasterast li ser Omer Muxtar nebûn, navnîşa çavkaniyan bi giranî li ser çavkaniyên bi zimanên din e ku agahiyên bingehîn pêşkêş dikin. Heke çavkaniyên kurdî yên akademîk ên taybet li ser vê mijarê hebin, divê ew jî li vê lîsteyê werin zêdekirin.)

wergirtî

1. Omar al-Mukhtar – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Omar_al-Mukhtar 2. İtalya’nın Afrika’daki sömürge politikaları – Independent Türkçe, https://www.indyturk.com/node/436916/t%C3%BCrki%CC%87yeden-sesler/i%CC%87talyan%C4%B1n-afrikadaki-s%C3%B6m%C3%BCrge-politikalar%C4%B1 3. Online Exhibit – Omar Al Mukhtar: The Life and History – Libyan Heritage House, https://libyanheritagehouse.org/omar-al-mukhtar-the-life-and-history-of-a-libyan-hero 4. The Pacification of Cyrenaica: the Libyan Genocide — Libyan …, https://libyanheritagehouse.org/the-pacification-of-cyrenaica-the-libyan-genocide 5. Italian Cyrenaica – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Italian_Cyrenaica 6. Libyans haven’t forgotten history – Brookings Institution, https://www.brookings.edu/articles/libyans-havent-forgotten-history/ 7. Italian colonization of Libya – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Italian_colonization_of_Libya 8. Omar al Mukhtar and the First Italian Invasion of Libya, 1911-1916 – Libyan Heritage House, https://libyanheritagehouse.org/omar-al-mukhtar-and-the-first-italian-invasion-of-libya 9. academiccommons.columbia.edu, https://academiccommons.columbia.edu/doi/10.7916/D8QF910V/download 10. Ömer Muhtar – Vikipedi, https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%96mer_Muhtar 11. Libya’daki Direnişin Öncüsü Çöl Aslanı Ömer Muhtar Kimdir …, https://www.furkanhareketi.com/omer-muhtar 12. MWNF – Sharing History – Museum With No Frontiers, https://sharinghistory.museumwnf.org/database_item.php?id=object;AWE;it;84;en 13. Libya’da direnişin öncüsü: Çöl Aslanı Ömer Muhtar – [İLKHA] İlke Haber Ajansı, https://ilkha.com/biyografi/libya-da-direnisin-oncusu-col-aslani-omer-muhtar-135445 14. The Early Years of Omar Al Mukhtar – Libyan Heritage House, https://libyanheritagehouse.org/early-years-omar-al-mukhtar 15. The Lion of the Desert | The Libya Observer, https://libyaobserver.ly/culture/lion-desert 16. ÖMER el-MUHTÂR – TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/omer-el-muhtar 17. The Second Italo-Senussi War and the Great Pacification of Libya – Libyan Heritage House, https://libyanheritagehouse.org/the-second-italo-senussi-war-1923-1932 18. Second Italo-Senussi War – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Second_Italo-Senussi_War 19. Remembering Omar Al-Mukhtar, The Lion of the Desert – The Cognate, https://thecognate.com/remembering-omar-al-mukhtar-the-lion-of-the-desert/ 20. Libya soykırımı – Vikipedi, https://tr.wikipedia.org/wiki/Libya_soyk%C4%B1r%C4%B1m%C4%B1 21. The Trial of Omar Al Mukhtar – Libyan Heritage House, https://libyanheritagehouse.org/the-trial-of-omar-al-mukhtar 22. Omar Mukhtar – Try Collect, https://www.trycollect.com/articles/1470-Omar-Mukhtar 23. 16 Eylül 1931: Çöl Aslanı Ömer Muhtar asılarak şehid edildi – Baran Dergisi, https://www.barandergisi.net/16-eylul-1931-col-aslani-omer-muhtar-asilarak-sehid-edildi 24. Omar al-Mukhtar: the formation of cultural memory and the case of …, https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/13629380801996539 25. On Lion of the Desert’s trial | Through an Arabic Lens: the Intersection of Film and Culture, https://arabcinemas.wordpress.com/2024/04/09/on-lion-of-the-deserts-trial/ 26. The Lion of the Desert: Omar al-Mukhtar’s enduring legacy 93 years after his death, https://ilkha.com/english/analysis/the-lion-of-the-desert-omar-al-mukhtars-enduring-legacy-93-years-after-his-death-416514 27. The Execution of Omar Al Mukhtar – Libyan Heritage House, https://libyanheritagehouse.org/the-execution-of-omar-al-mukhtar-1 28. Direnişin çöldeki kalbi ve aklı: Ömer Muhtar – GZT, https://www.gzt.com/mecra/direnisin-coldeki-kalbi-ve-akli-omer-muhtar-3560583 29. “Çöl Aslanı” Ömer Muhtar – Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/col-aslani-omer-muhtar/2365389 30. http://www.islam21c.com, https://www.islam21c.com/history/lion-of-the-desert-omar-mukhtar/#:~:text=Omar%20Mukhtar%20etched%20his%20name,later%20protected%20under%20international%20law. 31. Omar al-Mukhtar: The enduring legacy of Libya’s ‘Lion of the Desert’ – TRT Global, https://trt.global/afrika-english/article/1351c1d2bdfe 32. DEVRİMLER, KAOS VE İSTİKRAR ARAYIŞLARI İÇİNDE LİBYA: TARİHSEL VE YAPISAL BİR ANALİZ – DergiPark, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/507937 33. Libya Savunma Bakanı’ndan Ömer Muhtar’ın idamının 89. yılında ‘Libya için şehit olmaya hazırız’ mesajı – Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/libya-savunma-bakanindan-omer-muhtarin-idaminin-89-yilinda-libya-icin-sehit-olmaya-haziriz-mesaji/1975836 34. The Libyan Battle for the Heritage of Omar al-Mukhtar, the “Lion of the Desert” – Jamestown, https://jamestown.org/program/the-libyan-battle-for-the-heritage-of-omar-al-mukhtar-the-lion-of-the-desert/ 35. Mustafa Kemal ve Ömer Muhtar – Belgesel Tarih, https://www.belgeseltarih.com/mustafa-kemal-ve-omer-muhtar/ 36. How ‘The Message’ and ‘The Lion of the Desert’ Forever Shaped How Libyans See Themselves – New Lines Magazine, https://newlinesmag.com/first-person/how-the-message-and-the-lion-of-the-desert-forever-shaped-how-libyans-see-themselves/ 37. Omar Al-Mukhtar: 9781850770954 – Books – Amazon.com, https://www.amazon.com/Omar-Al-Mukhtar-Italian-Reconquest-Libya/dp/1850770956 38. Ömer Muhtar – Libya’nın İşgali ve Direniş (Enzo Santarelli) Fiyatı, Yorumları, Satın Al, https://www.kitapyurdu.com/kitap/omer-muhtar-libyanin-isgali-ve-direnis/360409.html 39. Ömer Muhtar-Libya’nın İşgali ve Direniş (Enzo Santarelli) – Fiyat & Satın Al | D&R, https://www.dr.com.tr/kitap/omer-muhtar-libyanin-isgali-ve-direnis/arastirma-tarih/tarih/dunya-tarihi/urunno=0001691266001 40. The Origins of the Libyan Nation: Colonial Legacy, Exile and the Emergence of a New Nation-State [1 ed.] 0415477476, 9780415477475 – DOKUMEN.PUB, https://dokumen.pub/the-origins-of-the-libyan-nation-colonial-legacy-exile-and-the-emergence-of-a-new-nation-state-1nbsped-0415477476-9780415477475.html 41. Fascist Italy in the Spanish Civil War, 1936-1939 – ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/349207781_Fascist_Italy_in_the_Spanish_Civil_War_1936-1939 42. THE HISTORICAL FIGURE OF OMAR AL- MUKHTAR AND ISLAMIC MARTYRDOM IN INDONESIA – Digilib UIN SUKA, https://digilib.uin-suka.ac.id/id/eprint/9815/1/FRANK%20DHONT%20THE%20HISTORICAL%20FIGURE%20OF%20OMAR%20AL-MUKHTAR%20AND%20ISLAMIC%20MARTYRDOM%20IN%20INDONESIA.pdf 43. The Historical Figure of Omar al-Mukhtar and Islamic Martyrdom in Indonesia, https://www.researchgate.net/publication/269610713_The_Historical_Figure_of_Omar_al-Mukhtar_and_Islamic_Martyrdom_in_Indonesia 44. İtalyan Sirenaykası – Vikipedi, https://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0talyan_Sirenaykas%C4%B1 45. Lion of the Desert – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Lion_of_the_Desert