Hilweşandina Beşa Serapeumê ya Pirtûkxaneya Îskenderiyeyê (391/392 P.Z.): Analîzek Akademîk

1. Pêşgotin

Paragrafa Destpêkê: Girîngiya Serapeumê û Bûyera Hilweşandinê

Serapeumê Îskenderiyeyê, komplekseke perestgehê ya bîrdarî ku ji xwedayê senkretîk Serapîs re hatibû terxankirin, di cîhana kevnar de wek nîşaneke olî û çandî ya berbiçav radiwestiya. Ev beş dê bi kurtasî rola wê ya dualî wek navendeke mezin a kultê û depoyeke navdar a zanînê, ku pir caran wekî “pirtûkxaneya keç” a Pirtûkxaneya Mezin a Îskenderiyeyê tê binavkirin, bide nasîn. Bûyera bingehîn a ku dê were nîqaşkirin hilweşandina wê ya tundûtûjî di dawiya sedsala çaremîn a P.Z. de ye, kiryareke ku ji hêla komeke Xiristiyan ve bi teşwîqkirina Metran Teofîlûsê Îskenderiyeyê pêk hat. Ev bûyer bi berfirehî wekî demek krîtîk di pevçûna di navbera paganîzmê û Xirîstiyaniya serdest de tê destnîşankirin.

Daxuyaniya Tezê: Pirrengiya Bûyerê û Aliyên Nakok

Ev gotar dê amaje bike ku hilweşandina Serapeumê ne kiryareke hêsan a îkonoklazmê bû, lê belê bûyereke pirralî bû ku ji hêla hevgirtina aloziyên olî yên zêde dibin, dînamîkên hêza herêmî di nav Îskenderiyeyê de, polîtîkayên împeratorî, û ajansiya bi coş a kesayetên sereke yên wekî Metran Teofîlûs ve hatibû şekildanîn. Ew ê bi rexneyî li nîqaşên zanistî yên nakok ên derbarê dîroka rastîn a hilweşandinê (391 P.Z. li hember 392 P.Z.), berfirehî û cewhera berhevoka pirtûkxaneyê ya ku di wê demê de di nav Serapeumê de cih digirt, û rola rastîn û niyeta fermanên Împerator Teodosîus I li hember însiyatîfa herêmî lêkolîn bike.

Çarçoveya hilweşandina Serapeumê wek pevçûneke “Xiristiyan li hember Pagan” tenê, her çend beşek rast be jî, pir caran dîmena siyasî ya herêmî ya tevlihev a Îskenderiyeyê, bajarekî ku bi gelê xwe yê guherbar û pevçûnên fraksiyonel demek dirêj berî vê bûyerê navdar bû, dixe bin siya xwe. Gelek çavkanî hilweşandinê wek serkeftineke Xiristiyanî ya eşkere li ser paganîzmê nîşan didin. Lêbelê, zanyarên wek Peter Brown girîngiyê didin dîroka dirêj a tundûtûjiya girseyî ya Îskenderiyeyê ku berî pevçûnên girîng ên Xiristiyan-Pagan dest pê kiribû, û fraksiyonên Yewnanî û Cihû tê de beşdar bûn. Eusebius û Sokratesê Konstantînopolîsî jî behsa şerên kolanan ên berê dikin ku Xiristiyan û ne-Xiristiyan tê de beşdar bûne. Gotara McGill dîmenê pirçandî yê bajêr û metirsiya wî ya ji bo tundûtûjiyê, û têkiliya aloziyên cihêreng ên ji bilî bêtehamuliya olî ya hêsan, radixe ber çavan. Ji ber vê yekê, dema ku dijminatiya olî hêzek sereke bû, ew bi îhtîmaleke mezin di nav hawîrdorek bajarî ya jixwe şewitî de geş bû ku hêza sivîl, desthilatdariya epîskopal, û dînamîkên girseyê rolên girîng leyîstin. Dibe ku hilweşandin bi qasî ku li ser tinekirina paganîzmê bû, li ser îsbatkirina hêza Teofîlûs li bajêr jî bû.

Nexşerêya Gotarê

Beşên paşîn dê bi kurtasî werin destnîşankirin: çarçoveya dîrokî ya Serapeumê, rewşa sosyo-polîtîk, vegotina berfireh ya hilweşandinê, nîqaşa li ser çarenûsa pirtûkxaneyê, û bandor û mîrasa bûyerê.

2. Serapeumê Îskenderiyeyê: Perestgeh, Navenda Çandî û Kitêbxaneya “Keç”

Binyat û Avakirina Serapeumê

Serapeum bi gelemperî tê pejirandin ku ji hêla Ptolemeus III Euergetes (serwerî 246–222 B.P.Z.) ve hatî damezrandin , her çend hin çavkanî wê bi Ptolemeus I ve girêdidin. Ew ji Serapîs re, xwedayekî senkretîk ê Helenîstîk-Misrî ku wek parêzvanê Îskenderiyeyê hatibû destnîşankirin, hatibû terxankirin. Kulta Serapîs hêmanên Yewnanî (Zeus/Hades) û Misrî (Osîrîs, Apîs) li hev anîbû. Perestgeh li ser deştek zinarî hatibû avakirin û wek perestgeha herî bi heybet li taxa Yewnanî ya Îskenderiyeyê dihat hesibandin. Dîroknasê Romayî Ammianus Marcellinus heybeta wê wesif kiribû, û gotibû ku piştî Kapîtolê li Romayê tiştek jê bi heybettir nîne.

Serapeum wek Navendeke Olî

Serapeum navendeke sereke bû ji bo perizîna Serapîs û Îsîsê. Ew cîhekî populer bû ji bo hecî û geştyaran, bi hêza xwe ya şîfayê û merasîmên zayînê dihat nasîn. Perestgehê roleke girîng di pêşxistina senkretîzma di navbera baweriyên Yewnanî û Misrî de leyîst. Di navenda wê de peykerekî kultê yê mezin ê Serapîs hebû, ku ji materyalên cihêreng hatibû çêkirin; hilweşandina vî peykerî bû xaleke werçerxanê di bûyeran de.

Cewhera senkretîk a kulta Serapîs, ku kevneşopiyên Yewnanî û Misrî li hev anîbû , Serapeumê kiribû semboleke bihêz a nasnameya Îskenderiyeyê. Ji ber vê yekê, hilweşandina wê ne tenê êrîşek li ser “paganîzmê” bi giştî bû, lê li ser sentezeke olî û çandî ya herêmî ya kûr û xweser bû. Kulta Serapîs bi taybetî ji bo yekkirina nifûsa Yewnanî û Misrî hatibû afirandin û di nav Misriyên Helenîzebûyî de populer bû. Hilweşandina wê ji hêla fraksiyoneke Xiristiyan ve ku armanca wê homojeniya olî bû, êrîşeke rasterast li ser vê hevgirtina çandî ya yekta ya Îskenderiyeyê temsîl dikir. Ev tê wê wateyê ku êrîşkarên Xiristiyan ne tenê xwedayên “biyanî” dikirin armanc, lê her weha hêmaneke bingehîn a mîrasa bajarê xwe jî, her çend ku wan niha ew wekî şeytanî didît. Ev yek kiryarê di encamên wê yên herêmî de kûrtir dike.

Serapeum wek Navenda Hînbûnê: Pêwendiya wê bi Kitêbxaneya Mezin a Îskenderiyeyê re, Têgeha Kitêbxaneya “Keç”

Serapeum pir caran wekî “keça Pirtûkxaneya Îskenderiyeyê” tê binavkirin. Ew pirtûkxaneyeke berfireh, berhevokeke şaxî, ku bi Pirtûkxaneya Mezin re hevrikî dikir, dihewand. Strabo destnîşan kir ku ev berhevok li rojavayê bajêr bû. Tê texmînkirin ku “pirtûkxaneya keç” di odeyên di nav stûna kolanedar a dora perestgehê de cih digirt, û ji zanyaran re vekirî bû. Rêtor Aphthonius “pirtûkfiroş” û “odeyên xwendinê” wesif dike. Mezinahiya berhevoka wê tê nîqaşkirin; hin çavkanî behsa hejmarên girîng dikin (mînak, 50,000 cild ji bo karanîna giştî, li gorî ), lê rewşa wê heya 391 P.Z. xaleke mezin a nakokiyê ye. Tertullian (nêzîkî 197 P.Z.) behsa dîtina pirtûkxaneyên Ptolemeus bi orîjînalên Îbranî (Septuagint) li perestgeha Serapîs dike. Ev yek nîşan dide ku berhevokeke girîng bi kêmî ve heya dawiya sedsala duyemîn/destpêka sedsala sêyemîn hebûye.

Sêwirana fizîkî ya ku ji hêla Aphthonius ve hatî vegotin – pirtûkfiroş û odeyên xwendinê di nav devera perestgehê de – entegrasyona nêzîk a jiyana olî û rewşenbîrî di cîhana kevnar de radixe ber çavan, modelek ku Xirîstiyantiyê paşê di pirtûkxaneyên keşîşxaneyan û skriptoriyûman de adapte kir. Ji ber vê yekê hilweşandin jî sembola veguherîneke tundûtûjî bû di awayê parastin û gihîştina zanînê de. Cihgirtina hevbeş a pirtûkan û perestgehê nîşan dide ku perestgeh ne tenê cihên rîtuelê bûn lê di heman demê de navendên rewşenbîrî jî bûn. Hilweşandina cihekî weha ji hêla komeke olî ve ku dê di dawiyê de bibe parêzvanek mezin a nivîsan (her çend bi awayekî bijartî be jî) îronîk e. Ev yek veguherînek ji modelek fêrbûnê ya giştîtir, bi perestgehê ve girêdayî, ber bi modelek kontrolkirîtir, bi dêrê ve girêdayî, bi kêmî ve di encama yekser de, pêşniyar dike.

3. Rewşa Sosyo-Polîtîk û Olî li Îskenderiyeyê di Dawiya Sedsala Çaremîn de

Zêdebûna Xirîstiyantiyê û Polîtîkayên Împeratoriyê yên li Dijî Paganîzmê di bin Destê Theodosius I de

Serweriya Theodosius I (379-395 P.Z.) xaleke werçerxanê bû, ku Xirîstiyanî her ku çû serdesttir bû û paganîzm bi awayekî sîstematîk hate tepisandin. “Fermanên Teodosîusî” (di navbera 389-391/392 P.Z. de hatin derxistin) qurbankirina ajalan û haruspîsiyê (falgeriya bi organên ajalan) qedexe kirin , serdana perestgehan qedexe kir, û cejnên paganî betal kirin. Bi taybetî, fermaneke di 391 P.Z. de (“Nemo se hostiis polluat,” Codex Theodosianus xvi.10.10) çûna perestgehan an rêveçûna di nav wan de qedexe kir. Fermaneke din di 391/392 P.Z. de (Nullus Omnino) destdanîna li ser malên ku tê de rîtuelên paganî dihatin kirin û cezayên pereyan ferz kir. Van fermanan çarçoveyeke qanûnî û îdeolojîk afirand ku kiryarên Xiristiyanan li dijî cihên paganî wêrektir kir.

Fermanên Teodosîusî, dema ku çarçoveyeke qanûnî ya berfireh a dij-paganî peyda dikirin, dibe ku bêtir wekî şert û mercên rêxweşker tevbigerin ne ku fermanên rasterast ji bo kiryarên taybetî yên hilweşandinê yên wekî ya Serapeumê. Nezelalî an giştîbûna hin fermanan dikaribû ji hêla kesayetên herêmî yên bibiryar ên mîna Teofîlûs ve were îstismarkirin. Teodosîus qedexeyên giştî li ser qurbanî û serdanên perestgehan derxist. Lêbelê, zanyarên mîna Hahn û Cameron amaje dikin ku ti împerator ferman neda hilweşandina perestgeheke mezin a fonksiyonel li bajarekî mezin, û ku Teofîlûs bi îhtîmaleke mezin ji tiştê ku qanûna 391 P.Z. hewce dikir wêdetir çû. Gotara McGill pêşniyar dike ku metranan heya ku dikaribûn “ji destê wan bihata” tevdigeriyan, dizanibûn ku encamên împeratorî dibe ku hêdî an nerasterast bin. Ev yek dînamîkekê nîşan dide ku tê de polîtîkaya împeratorî rêgezek giştî destnîşan dike, lê aktorên herêmî di awayê şîrovekirin û pêkanîna tundûtûjî ya van polîtîkayan de xwedî ajansiyeke berbiçav bûn, nemaze li bajarekî guherbar mîna Îskenderiyeyê. Bi vî rengî hilweşandin hem encama polîtîkaya ji jor-xwarê û hem jî kiryara ji jêr-jor (an jî, ji hêla elîta herêmî ve hatî rêvebirin) bû.

Alozî û Pevçûnên Olî li Îskenderiyeyê

Îskenderiyey bajarekî pirçandî bû ku xwedî dîrokeke pevçûnên olî û etnîkî bû ku Yewnanî, Misrî, Cihû, û her ku diçû Xiristiyan tê de beşdar bûn. Bajar “bi awayekî navdar hêsan dihat provokekirin ji bo tundûtûjiyê”. Pevçûnên taybetî di navbera Xiristiyan û Paganan de zêde dibûn. Şerên kolanan heya 249 P.Z. jî diqewimîn. Atmosfer heya 400 P.Z. bi pevçûnên olî tijî bû.

Zêdebûna Hêz û Bandora Metranan, Bi Taybetî li Îskenderiyeyê

Metran di siyaseta bajarî de dibûn kesayetên bihêz, bi karbidestên sivîl re hevrikî dikirin. Wan gihîştineke îmtiyazî ji împerator re bi dest xistibû û bandor li polîtîkaya dewletê ya ber bi Xiristiyanîzekirinê ve dikir. Teofîlûsê Îskenderiyeyê (Patriarch 385-412 P.Z.) kesayetek bi taybetî bibiryar û “agirîn” bû, ku bi awayekî çalak li dijî perestgehên paganî kampanya dikir.

Hêza zêde ya metranên mîna Teofîlûs ne tenê giyanî bû lê bi kûrahî bi kontrola sivîl û berhevkirina çavkaniyan ve girêdayî bû (mînak, bikaranîna kevirên ji perestgehên hilweşandî ji bo dêran – ). Hilweşandina perestgehên paganî di heman demê de ji nû ve dabeşkirina cîhê pîroz û dewlemendiya maddî bû. Metran bi karbidestên sivîl re ji bo hêzê hevrikî dikirin. Teofîlûs materyalên ji perestgehên hilweşandî ji bo avakirina dêran bikar anî , û wêneyên xwedayan ji bo amûrên dêrê dihatin helandin. Hilweşandina Serapeumê bi avakirina perestgeheke şehîdan û dêrekê li cihê wê hat şopandin. Ev yek nîşan dide ku pevçûna olî xwedî aliyek maddî ya girîng bû, ku tê de desteserkirin û ji nû ve pîrozkirina cih û çavkaniyên fizîkî hebû, bi vî rengî hebûna fizîkî û sembolîk a Dêrê li bajêr xurt dikir.

4. Hilweşandina Serapeumê (MS 391/392): Bûyer û Aktorên Sereke

Rola Metran Theophilus ê Îskenderiyeyê: Teşwîq û Rêbertî

Teofîlûs, Patriarchê Îskenderiyeyê (385-412 P.Z.), bi berdewamî wekî teşwîqkarê sereke tê nîşandan. Wî perestgeheke paganî ya veşartî keşf kir (an jî yekî hilweşiyayî jê re hat dayîn), û tiştên kultê yên wê (falûsên Dîonîsos/Prîapus) bi awayekî tinazker li ber çavê gel gerandin, ku ev yek hêrsa Paganan gurr kir. Ev kiryar wekî sedema destpêka serhildanan girîng e. Di bûyerên din de, wî bi xwe fermandarîya leşkeran kir ji bo hilweşandina keşîşxaneyan (keşîşên Orîjenîst). Parçeyek papîrûsê ya nêzîk-hemdem Teofîlûs bi serfirazî li ser Serapeumê nîşan dide.

Kiryarên Komela Xirîstiyan

Li dû provokasyona Teofîlûs, Paganan êrîşî Xiristiyanan kirin. Fraksiyona Xiristiyan bersiv da, û Pagan neçar man ku xwe vekişînin nav Serapeumê. Paganan Serapeum xurt kirin, dîlên Xiristiyan girtin, ew neçar kirin ku qurbanê pêşkêş bikin, û yên ku red kirin îşkence kirin/kuştin. Piştî ku fermana împeratorî hat (li jêr binêre), girseya Xiristiyan, bi teşwîqa Teofîlûs, êrîşî Serapeumê kir. Wan perestgeh bêrûmet kir, talan kir, û hilweşand, peyker hilweşandin, û berhemên pîroz vandalîze kirin. Peykerê mezin ê Serapîs hate perçekirin û şewitandin. Eunapius (dîroknasekî pagan) girseyeke Xiristiyan a bêprovokasyon ku taktîkên leşkerî bikar tîne, wesif dike.

Fermana Împeratorî ya Theodosius I: Naverok, Şîrovekirin û Rasterastiya Fermanê

Vegotinên (Rufinus, Sozomen, Sokrates) diyar dikin ku Împerator Teodosîus I nameyek/fermanek di bersiva aloziyan de şand. Naverok: Tê ragihandin ku fermanê Paganan ji ber tundûtûjiyê efû kir lê ferman da hilweşandina perestgehê (Serapeum) wekî sedema serhildanê.

Şîrovekirin û Rasterastî: Sokrates Skolastîkus îdîa dike ku xala hilweşandina perestgehê ji ber “daxwaznameya giran” a Teofîlûs hate zêdekirin. Ev yek nîşan dide ku Teofîlûs bandor li bersiva împeratorî kiriye. Johannes Hahn dipirse gelo fermana împeratorî ya ku ji hêla kevneşopiya Xiristiyan ve hatî tomar kirin di forma ku pir caran tê texmîn kirin de “hebûneke dîrokî ya rastîn” hebû, an gelo ew rasterast ferman da hilweşandina Serapeumê. Ew amaje dike ku hilweşandin ne encameke rasterast a polîtîkaya olî ya Teodosîusî bû wekî ku bi gelemperî ji Codex Theodosianus tê encamdan. Ew destnîşan dike ku prefektê pretorî Cynegius, hilweşînerekî naskirî yê perestgehan, berê li Îskenderiyeyê bû bêyî ku li dijî Serapeumê tevbigere, û hilweşandin di dema جانشینê wî yê pagan Tatianus de qewimî. Alan Cameron amaje dike ku “Tu împerator [ê vê serdemê] qet ferman neda hilweşandina perestgeheke mezin a fonksiyonel li bajarekî mezin,” û Teofîlûs “bêguman ji tiştê ku qanûna 391 P.Z. hewce dikir wêdetir çû”. Jitse Dijkstra, ku Rufinus analîz dike, pêşniyar dike ku fermana împeratorî bi îhtîmaleke mezin banga bidawîkirina bêserûberiya giştî dikir. Girseya Xiristiyan, ku hêz girtibû, ev yek wekî destûrnameyek ji bo talankirina Serapeumê girt. Dibe ku Rufinus danasîna fermanê bi paşverûtî li gorî encamê sererast kiribe. Rawestana li benda fermanê dikaribû bi hefteyan bidomiya.

Rêzika provokasyonê (Teofîlûs ku berheman digerîne), berteka pagan (tundûtûjî, xurtkirina Serapeumê), û êrîşa Xiristiyan a paşîn (hilweşandin) nimûneyek ji kiryarên zêde dibin nîşan dide ku tê de tevgerên her aliyekî yên din geş dikirin. Fermana împeratorî, bêyî ku gotina wê ya orîjînal a rastîn çi be, di rewşeke jixwe pir polarîzekirî û tundûtûjî de hat, û bi bandor ronahiyek kesk da fraksiyona Xiristiyan a serdest. Provokasyonên destpêkê yên Teofîlûs bi qestî provokatîf bûn. Paganan bi tundûtûjiyê û bi dagirkirina Serapeumê bersiv dan. Vê yekê rawestanek û krîzek afirand ku hewceyê destwerdana împeratorî an çareseriyek herêmî bû. Ferman, hetta ku di serî de armanca wê vegerandina nîzamê û efûkirina paganan bû jî, her weha hilweşandina perestgehê, wekî ku ji hêla Xiristiyanan ve hatî şîrove kirin, meşrû kir. Ev yek dînamîkekê nîşan dide ku tê de provokasyonên herêmî dikarin rewşan biafirînin ku rayedarên împeratorî paşê bi awayên ku fraksiyonekê li ser ya din hêzdar dikin, çareser bikin, û dibin sedema encamên bêveger. “Efûkirina” paganan piştî ku perestgeha wan a navendî hate hilweşandin, bêwate bû.

Nîqaşa li ser Dîroka Hilweşandinê: 391 an 392 PZ

Piraniya vegotinên giştî û gelek zanyar 391 P.Z. bikar tînin. Ev dîrok pir caran bi fermanên dij-paganî yên Teodosîusî yên wê salê ve tê girêdan. Johannes Hahn ji bo 392 P.Z., bi taybetî destpêka 392 P.Z., arguman dike. Delîlên ji Alexandrian World Chronicle (Chronographia Golenischevensis): Ev kronîk di 392 P.Z. de bi dawî dibe. Parçeyek Teofîlûs li ser Serapeumê nîşan dide, ku Hahn ji bo piştgirîkirina dîroka 392 P.Z. bikar tîne. Delîlên ji De Viris Illustribus a Jerome (nêzîkî 392/393 P.Z. hatî nivîsandin): Jerome behsa Sophronius dike ku “vê dawiyê” (nuper) “Li ser Hilweşandina Serapîs” (De subversione Serapidis) nivîsandiye. Hahn amaje dike ku “vê dawiyê” di vê çarçoveyê de nîşan dide ku bûyer di destpêka 392 P.Z. de qewimiye. Rexne li dîroka 392 P.Z.: Adolf Bauer, R.W. Burgess, û Jitse Dijkstra rexne li dîroka Hahn a li ser bingeha Alexandrian World Chronicle digirin û dibêjin ku “desthilatdariya wê kêm e”. Dijkstra diyar dike ku sala rastîn (391 an 392) nenas dimîne, her çend ew referansa Jerome ya ji bo xebata Sophronius di 392 P.Z. de qebûl dike.

Nîqaşa li ser dîrokê (391 P.Z. li hember 392 P.Z.) ne tenê hûrguliyeke akademîk e. Ger dîroka Hahn a 392 P.Z. were pejirandin, ew hinekî hilweşandinê ji bandora yekser a qanûnên sereke yên dij-paganî yên Teodosîusî yên 391 P.Z. vediqetîne, û potansiyel giraniyek zêdetir dide dînamîkên herêmî û hewildanên domdar ên Teofîlûs di heyameke hinekî dirêjtir de. Ew her weha bi dema nivîsandina Jerome ya ji bo De Viris Illustribus re li hev dike. Teodosîus fermanên xwe yên sereke bi gelemperî di 391 P.Z. de derxistibû. Ger hilweşandin di 391 P.Z. de bûya, ew encameke rasterast û yekser xuya dike. Ger di destpêka 392 P.Z. de bûya, wekî ku Hahn amaje dike , ew pêşniyar dike ku fermanên 391 P.Z. şert û merc afirandin, lê dibe ku bûyera rastîn ji bo pêkhatinê bêtir dem girtibe, dibe ku bi ajîtasyoneke herêmî ya din ji hêla Teofîlûs ve. Jerome ku De Viris Illustribus li dora 392/393 P.Z. temam dike û behsa xebata Sophronius a li ser hilweşandina Serapeumê wekî “vê dawiyê” dike , ger hilweşandin bixwe nêzîkê 392 P.Z. bûya, baştir li hev dike. Ev hûrgulî bandorê li şîrovekirina sedemîtiyê dike – gelo ew derbeyek împeratorî ya rasterast bû, an hilweşandineke herêmî bû ku ji hêla avhewayek împeratorî ya berfirehtir ve hatibû rêxweşkirin?

5. Çarenûsa Kitêbxaneya Serapeumê: Nîqaşên li ser Hebûn û Windabûna Pirtûkan

Pirsa gelo Serapeum di dema hilweşandina xwe de hîn jî pirtûkxaneyeke girîng dihewand, mijara nîqaşeke akademîk a dijwar e.

Vebêjên Çavkaniyên Seretayî yên Derbarê Naveroka Kitêbxaneyê di Dema Hilweşandinê de

Çavkaniyên seretayî wêneyekî tevlihev û carinan nakok pêşkêş dikin:

Çavkanî (Nav, Dîrok, Perspektîf)	Behsa Rasterast a Pirtûkxane/Pirtûkan	Detayên Pirtûkxane/Pirtûkan	Rewşa Pirtûkxaneyê ya Tê Texmîn Kirin	Gotinên Sereke (Werger)
Aphthoniusê Antîoxê (Dawiya sedsala 4./Destpêka sedsala 5. P.Z., Rêtor, Pagan?)	Erê	“Pirtûkfiroş” (bibliothekai) û “odeyên xwendinê” di nav stûnên kolanedar de, ji zanyaran re vekirî.	Çalak û girîng berî hilweşandinê.	“Odeyên ku wek pirtûkfiroş xizmet dikirin… van odeyên xwendinê bajar bilind kirin ku di felsefeyê de bibe yê yekem.”
Ammianus Marcellinus (Nivîsandina berî 391 P.Z., Dîroknas, Pagan)	Erê, lê bi awayekî paşverû	Dibêje ku Serapeum “carekê pirtûkxaneyek dihewand” (bibliothecas fuisse).	Dibe ku di dema nivîsandina wî de an di dema hilweşandinê de êdî tune bû an kêm bûbû.	“Li wir pirtûkxaneyên hêja hebûn.” (Lêbelê, hin werger “hebûn” wekî “carekê hebûn” şîrove dikin.)
Eunapiusê Sardîsê (Dawiya sedsala 4./Destpêka sedsala 5. P.Z., Dîroknas, Pagan, şahidê bûyerê)	Na	Di vegotina hilweşandina Serapeumê de behsa pirtûkxane an pirtûkan nake, tenê pût û tiştên kultê.	Bêdengiya wî wekî delîlek li dijî hebûna pirtûkxaneyeke girîng tê şîrove kirin.	(Behsa pirtûkan nake)
Rufinusê Aquileia (Destpêka sedsala 5. P.Z., Dîroknasê Dêrê, Xiristiyan, dibe ku şahidê bûyerê)	Na (di vegotina sereke de)	Bi berfirehî hilweşandina perestgeh û peykerê kultê wesif dike, lê bi eşkere behsa hilweşandina pirtûkxane an pirtûkan nake.	Fokus li ser tiştên olî ye.	(Behsa pirtûkan di konteksta hilweşandinê de nake)
Sokrates Skolastîkus (Destpêka sedsala 5. P.Z., Dîroknasê Dêrê, Xiristiyan)	Na	Vegotina wî ya hilweşandina Serapeumê “referanseke eşkere ji pirtûkxane an naveroka wê re nake, tenê ji tiştên olî re.”	Fokus li ser tiştên olî û fermana împeratorî ye.	(Behsa pirtûkan di konteksta hilweşandinê de nake)
Sozomen (Nîvê sedsala 5. P.Z., Dîroknasê Dêrê, Xiristiyan)	Na (di vegotina sereke de)	Pevçûn û hilweşandina perestgehê bi berfirehî vedibêje, behsa talankirina Serapeumê ji hêla Paganan ve dike, lê di vegotina sereke de fokuseke eşkere li ser hilweşandina pirtûkxaneyekê ji hêla Xiristiyanan ve tune.	Fokus li ser pevçûn û hilweşandina perestgehê ye.	(Behsa pirtûkan di konteksta hilweşandinê de nake)
Paulus Orosius (Destpêka sedsala 5. P.Z., Dîroknas, Xiristiyan)	Erê	Rohmann wî wekî “şahidê herî girîng” destnîşan dike ku girseya Xiristiyan ne tenê avahiya perestgehê, lê her weha pirtûkxaneyê jî hilweşand, û ku ev pirtûkxane جانشینê pirtûkxaneya Ptolemeyî ya orîjînal bû.	Pirtûkxane hebû û hate hilweşandin.	(Li gorî Rohmann, Orosius hilweşandina pirtûkan piştrast dike)
Epiphaniusê Salamîsê (m. 403 P.Z., Metran, Xiristiyan)	Erê (di konteksta Septuagintê de)	Behsa veguhestina Septuagintê bo pirtûkxaneya Serapeumê dike. Rohmann amaje dike ku Epiphanius ji hilweşandina pirtûkxaneyê haydar bû.	Pirtûkxane hebû û têra xwe girîng bû ku Septuagint tê de cih bigire.	(Behsa Septuagintê li Serapeumê dike)

Nîqaşa akademîk a li ser naveroka pirtûkxaneya Serapeumê bi giranî di bin bandora pêbawerî û şîrovekirina çend şahidiyên kevnar ên sereke, pir caran nakok de ye. Xebata vê dawiyê ya Dirk Rohmann hewl dide ku lihevhatinê biguherîne bi argumana ku çavkaniyên mîna Ammianus û Aphthonius bi rastî ji hilweşandina pirtûkxaneyê haydar bûn, û şîroveyên berê yên nivîsên wan dijber dike. Ev yek cewhera pêşveçûyî ya lêkolîna dîrokî radixe ber çavan ku analîzên nû yên nivîsên heyî derdikevin holê. Nêrînên kevneşopî pir caran girîngî didan bêdengiya Eunapius û referansa dema borî ya Ammianus ji bo argumankirina li dijî pirtûkxaneyeke girîng di 391 P.Z. de. “Pirtûkfiroşên” Aphthonius carinan wekî danasîna heyameke berê dihatin dîtin. Teza Rohmann van ji nû ve dinirxîne: Orosius dibe şahidê erênî yê sereke ji bo hilweşandinê. Ammianus û Aphthonius wekî ku piştî ku ji hilweşandinê haydar bûne dinivîsin ji nû ve têne xwendin, hetta ku danasînên wan dixuye ku bi rewşek berê ve girêdayî ne an jî îşaretkî ne. Ev stratejiya ji nû ve şîrovekirinê armanc dike ku dozek hevgirtîtir ji bo hebûn û hilweşandina pirtûkxaneyê ava bike, lê ew xwe dispêre encamdana haydarbûnê û ji nû ve dîrokkirina mebest/konteksta nivîsên van nivîskaran ên derbarê Serapeumê. Ev yek nîşan dide ku dîroknivîsî diyalogeke berdewam e, û nêrînên sazkirî dikarin bi çarçoveyên şîrovekirinê yên nû yên ku li ser heman komek çavkaniyên kevnar ên bisînor têne sepandin, werin dijber kirin.

Nîqaşa Akademîk a Nûjen li ser Rewşa Kitêbxaneyê di 391/392 PZ de

Argumanên ji bo hebûn û hilweşandina pirtûkan: Mostafa El-Abbadi encam dide ku êrîşa di 391 P.Z. de dawî li perestgeh û Pirtûkxaneya Keç anî. Dirk Rohmann (Klio 2022) ji bo hebûn û hilweşandina pirtûkxaneyê arguman dike, Orosius wekî delîla sereke destnîşan dike, û Aphthonius, Ammianus, û Epiphanius wekî ku ji hilweşandinê haydar in ji nû ve şîrove dike. Ew pêşniyar dike ku Serapeum piştî şewatekê di 181 P.Z. de bû pirtûkxaneya sereke ya Îskenderiyeyê. Gotara Britannica ya li ser Teofîlûs behsa wê yekê dike ku wî Serapeum bi “berhevoka wê ya bêhempa ya wêjeya klasîk” hilweşand. Hin çavkanî pêşniyar dikin ku çi berhevokên ku ji karesatên berê yên ku bandor li Pirtûkxaneya Mezin kiribûn hatibûn xilaskirin, ji bo pirtûkxaneya Serapeumê hatibûn veguhestin.

Argumanên li dijî hebûn an hilweşandina pirtûkan: Bêdengiya zanyarê pagan ê hemdem Eunapius argumaneke bihêz a dijber e. Daxuyaniya Ammianus Marcellinus ku ew “carekê pirtûkxaneyek dihewand”. Kêmbûna behskirina eşkere ji hêla Rufinus, Sokrates, û Sozomen ve di vegotinên wan ên berfireh ên hilweşîna perestgehê de. Tim O’Neill (ji hatîye girtin) amaje dike ku Pirtûkxaneya Mezin di dema Hypatia de (piştî hilweşandina Serapeumê) êdî tune bû û ku vegotinên hilweşandina Serapeumê ji hêla Teofîlûs ve di 391 P.Z. de behsa pirtûkan nakin, tenê pûtan. Ammianus destnîşan kiribû ku wê demê êdî pirtûkxaneyek tê de nebû.

Pênaseya “pirtûkxane” bixwe di vê çarçoveyê de dibe ku guherbar be. Gelo ew berhevokeke mezin, ji hêla dewletê ve hatî parastin mîna Pirtûkxaneya Mezin a orîjînal bû, an berhevokeke piçûktir, pisportir ji bo zanyarên perestgehê û gel bû, an jî ew kêm bûbû û bûbû çend ode bi hin lîstokan? Cewher û pîvana “pirtûkxane” di 391/392 P.Z. de bi qasî hebûna wê di pirsê de ye. Gotina “pirtûkxaneya keç” berhevokeke duyemîn lê dîsa jî girîng nîşan dide. Aphthonius behsa “pirtûkfiroş” û “odeyên xwendinê” dike , ku karanîna çalak pêşniyar dike. Lêbelê, gotina Ammianus “carekê dihewand” dikare kêmbûnê nîşan bide. Heta ku pirtûk hebûna jî, hejmar û girîngiya wan li gorî efsaneya mezin a pirtûkxaneyên Îskenderiyeyê ne diyar e. Bandora windabûnê bi giranî bi vê pîvanê ve girêdayî ye, ku çavkaniyên seretayî ji bo dawiya sedsala çaremîn bi awayekî قطعی zelal nakin.

Cewherê “Zanîna Windabûyî”: Cureyên Nivîsan, Berfirehiya Windabûnê

Ger pirtûk hatibin hilweşandin, bi îhtîmaleke mezin lêkolînên felsefî, matematîkî, astronomîk, û wêjeya klasîk tê de hebûn. Serapeum bi sedsalan navendeke fêrbûnê bû, û hilweşandina wê (eger pirtûk tê de hebûna) ji bo pêşveçûna zanînê paşveçûneke girîng bû. Windabûn pir caran wekî trajediyek ji bo Îskenderiyeyê û cîhana fêrbûnê tê binavkirin. Lêbelê, fikra ku ew tenê berhevoka mezin bû an ku dawiya wê windabûneke mezin a zanîna yekta ya ku li cîhek din nedihat dîtin temsîl dike, tê nîqaşkirin. Zanîn li cîhên din jî dihat parastin, û pirtûkxane ji ber faktorên cihêreng, ne tenê bûyerên hilweşîner ên yekane, rastî kêmbûnê dihatin.

6. Bandor û Mîrasa Hilweşandinê

Encamên Yekser li Îskenderiyeyê

Hilweşandina Serapeumê encamên yekser û kûr li Îskenderiyeyê hiştin. Ew ne tenê hilweşandina fizîkî ya nîşaneke mezin û navendeke olî bû, lê di heman demê de cîh ji bo bikaranîna Xiristiyanî hate veguherandin, bi avakirina perestgeheke şehîdan û dêrekê li ser wêranên wê. Vê yekê hêza Metran Teofîlûs û serdestiya Xiristiyanî li bajêr bêtir xurt kir. Bi îhtîmaleke mezin, civaka rewşenbîr a pagan a mayî hate koçberkirin an tirsandin; fîlozofên mîna Olympius ji bajêr reviyan.

Wateya Sembolîk: Serkeftina Xirîstiyantiyê li Ser Paganîzmê, Dawiya Serdemekê

Hilweşandin ji hêla gelek nivîskarên kevnar û nûjen ve wekî nûnerê serkeftina Xiristiyantiyê li ser olên din hate dîtin. Teofîlûs bi serfirazî hate teswîrkirin. Ew xaleke werçerxanê di kêmbûna kevneşopiyên olî yên Misrî/Helenîstîk ên kevnar li herêmê nîşan da. Hilweşandina pûtên paganî û cîgirkirina wan bi sembolên Xiristiyanî (xaçên ku li ser stûnên deriyan hatine boyaxkirin, hwd.) îsbatkirineke pir berbiçav a nîzama olî ya nû bû.

Bandora sembolîk a hilweşandina Serapeumê dibe ku ji windabûna rastîn û hejmarbar a nivîsên yekta di wê kêliya taybetî de girantir bûya, nemaze eger pirtûkxane jixwe kêm bûbû. Bûyer bû amûreke vegotinê ya bihêz hem ji bo serfirazên Xiristiyan û hem jî ji bo rexnegirên paşîn ên fanatîzma olî. Serapeum perestgeheke paganî ya pir berbiçav û bi rûmet bû. Hilweşandina wê ya giştî û tundûtûjî, ku ji hêla metranê bajêr ve dihat rêvebirin, daxuyaniyeke dramatîk bû. Heta ku berhevoka pirtûkxaneyê ji efsaneyê piçûktir bûya heya 391/392 P.Z., hilweşandina cihê fêrbûnê û sembola mîrasa rewşenbîrî ya pagan kûr bû. Çavkaniyên Xiristiyan ên mîna Rufinus girîngiyê didin hilweşandina “xurafeya pûç” û “şeytanê kevnar Serapîs” , serkeftina sembolîk radixin ber çavan. Paşê, bûyer bi hêsanî di nav vegotinên berfirehtir ên derbarê tepisandina fêrbûna klasîk de hate bicîkirin. Ev yek nîşan dide ku “wateya” bûyerê di bîra dîrokî de pêş ket û dibe ku ji windahiyên maddî yên yekser û verastbar wêdetir hate zêdekirin.

Bandora Demdirêj li ser Parastin û Ragihandina Zanîna Antîk

Ger pirtûkxaneyeke girîng hatibe hilweşandin, ew beşdarî windabûna berfirehtir a nivîsên kevnar bû, her çend girîng e ku meriv vê bûyera yekane wekî sedema yekane zêde neke. Bûyerê bandorek “sar û tirsnak” li ser lêpirsîna felsefî ya vekirî li Îskenderiyeyê kir, û beşdarî kêmbûna wê wekî navenda fêrbûnê ya sereke li Deryaya Spî ya rojhilat ji bo demekê bû. Windabûn, çi ya pirtûkxaneyeke mezin be çi ya semboleke fêrbûnê, di nav vegotina “Serdema Tarî” ya ku ji hêla Xirîstiyantiyê ve hatî çêkirin de cih girt, her çend ev tropek pir tê nîqaşkirin û pir caran tê hêsan kirin.

Bûyer di Bîra Dîrokî û Dîroknûsiyê de

Hilweşandina Serapeumê bû semboleke bihêz, pir caran bi çarenûsa Pirtûkxaneya Mezin a Îskenderiyeyê re dihat tevlihev kirin. Ew di polemîkên li dijî bêtehamuliya olî û hilweşandina mîrasa çandî de hate bikar anîn. Lêkolîna nûjen nîqaşkirina hûrgulî, motîvasyon, û berfirehiya rastîn a windabûnê didomîne, û ji vegotinên hêsan wêdetir diçe.

Encama hilweşandina Serapeumê, tevî avakirina dêrekê li ser wêranên wê , nimûneyek ji diyardeyeke berfirehtir a Antîka Dereng a desteserkirin û ji nû ve watedarkirina cîhên pîroz ên pagan ji hêla Xiristiyanan ve ye, ku ev yek îfadeyeke fizîkî ya جانشینیya olî û serdestiyê bû. Serapeum hate hilweşandin, û perestgeheke şehîdan û dêrek li ser an nêzîkî cîhê wê hate avakirin. Teofîlûs perestgehên din hilweşandibûn û materyalên wan ji bo dêran bikar anîbûn. Ev pratîk ne tenê ji Îskenderiyeyê re xweser bû; ew stratejiyeke hevpar bû di Xiristiyanîzekirina Împeratoriya Romayê de. Ew ji bo tinekirina hebûna pagan, îsbatkirina serkeftina Xiristiyan, û bi awayekî fizîkî bicîkirina baweriya nû di nav dîmena bajarî de xizmet dikir, pir caran cîhên ku jixwe bi hêza pîroz hatibûn barkirin hildibijart. Ev mijareke sereke ye di lêkolîna veguherîna bajarî ya Antîka Dereng de.

7. Encamname

Kurteya Encamên Sereke

Hilweşandina Serapeumê Îskenderiyeyê di 391/392 P.Z. de bûyereke girîng bû ku di nav çarçoveya aloziyên olî yên dijwar, polîtîkayên împeratorî yên dij-paganî, û bilindbûna hêza metranên Xiristiyan de qewimî. Rola Metran Teofîlûs wekî teşwîqkarê sereke bi berfirehî tê pejirandin, lê rasterastiya fermanên împeratorî û dîroka rastîn a bûyerê hîn jî mijara nîqaşên akademîk in. Pirsa gelo Serapeum di wê demê de pirtûkxaneyeke girîng dihewand û berfirehiya zanîna windabûyî jî nakokî dimîne, digel ku hin çavkaniyên seretayî behsa pirtûkan dikin lê yên din bêdeng in an jî kêmbûna wê pêşniyar dikin.

Dubarekirina Pirrengiya Bûyerê û Nîqaşên Akademîk ên Berdewam

Pêdivî ye ku were tekezkirin ku hilweşandina Serapeumê ne bûyereke yekalî bû, lê ji têkiliya gelek faktoran pêk hat. Têgihiştina akademîk berdewam dike ku pêş bikeve, nemaze di derbarê çarenûsa pirtûkxaneyê û zincîra rastîn a fermanê ya ku bû sedema hilweşandinê. Delîlên ji çavkaniyên wekî Alexandrian World Chronicle û nivîsên Jerome, her çend ji hêla zanyarên mîna Hahn ve ji bo piştgirîkirina dîrokek 392 P.Z. têne bikar anîn jî, ji hêla kesên din ve têne nîqaş kirin, ku tevliheviya gihîştina encamên قطعی radixe ber çavan. Bi heman awayî, hewildanên ji nû ve şîrovekirina çavkaniyên mîna Ammianus û Aphthonius, wekî ku ji hêla Rohmann ve hatî kirin, nîqaşê geş dikin lê ne hewce ye ku wê bi dawî bînin.

Girîngiya Hilweşandina Serapeumê di Çarçoveya Guherînên Olî û Çandî yên Antîka Dereng de

Ev bûyer wekî lêkolîneke dozê ya sereke di kêmbûna paganîzma giştî û xurtkirina hêza Xiristiyanî li Împeratoriya Romayê de radiweste. Ew têkiliya di navbera desthilatdariya olî, hêza dewletê, û kiryara gelêrî de ronî dike. Mîrasa mayînde ya hilweşandina Serapeumê ne tenê di windabûna potansiyel a nivîsan de ye, lê di heman demê de di nîşandana wê de ye ku çawa coşa olî, dema ku bi hêza siyasî û kiryara girseyî re têkildar dibe, dikare bibe sedema hilweşandina bêveger a mîrasa çandî û rewşenbîrî. Ev nimûne mixabin di seranserê dîrokê de dubare bûye. Bûyerê tevlîheviyek ji rêberê olî (Teofîlûs), polîtîkayên împeratorî (fermanên Teodosîusî ku hawîrdorek destûrdar diafirînin), û tundûtûjiya girseyî dihewand. Armanc cihekî bi girîngiya çandî û olî ya bêhempa bû. Encama wê hilweşandina wê ya tam û windabûna nakok a pirtûkxaneya wê bû. Ev hevgirtina faktoran – kelecana îdeolojîk, erêkirina dewletê (eşkere an zimnî), û hêza gelêrî – dînamîkeke dubare ye di kiryarên dîrokî yên hilweşandina çandî de, ji demên kevnar heya roja îroyîn. Ji ber vê yekê, çarenûsa Serapeumê hişyariyek bêdem pêşkêş dike li ser nazikiya mîrasê li hember hêzên weha.

Encamên ji bo Fêmkirina Pevçûnên Olî û Çarenûsa Mîrasa Çandî

Hilweşandina Serapeumê dersên girîng dide derbarê xetereyên bêtehamuliya olî, bêhêziya mîrasa çandî di demên pevçûnê de, û girîngiya têkiliya rexneyî bi vegotinên dîrokî re ku pir caran ji hêla serketiyan an polemîkvanên paşîn ve têne şekildanîn. Wekî ku ji hêla ve hatî destnîşan kirin, ew wekî bîranînek dîrokî xizmet dike ku çawa navendên zanînê dikarin di têkoşînên îdeolojîk de bibin hedef. Dîroknivîsiya hilweşandina Serapeumê bixwe – awayê ku çîrok ji hêla komên cihêreng ve ji bo armancên cihêreng hatiye vegotin û ji nû ve hatiye vegotin – bi qasî bûyerê bixwe hînker e. Ew eşkere dike ku bûyerên dîrokî çawa bi demê re têne avakirin, nîqaş kirin, û efsane kirin. Çavkaniyên Xiristiyan ew di nav vegotineke serkeftina îlahî an kiryareke rewa de pêşkêş kirin. Çavkaniyên pagan (Eunapius) ew wekî kiryareke barbarî ya keşîşên nezan şermezar kirin. Vegotinên Ronakbîrî û laîk ên nûjen pir caran ew wekî mînakeke sereke ya dij-rewşenbîriya Xiristiyan û sedema “Serdemên Tarî” bikar anîn. Lêkolîna hemdem (Hahn, Dijkstra, Rohmann, Cameron, hwd.) hewl dide ku van vegotinên polemîk ji hev veqetîne û bigihîje têgihiştineke hûrgultir li ser bingeha analîza rexneyî ya çavkaniyan, û nezelalî û tevliheviyan qebûl bike. Ev yek nîşan dide ku “çîroka” Serapeumê ne sabît e lê bi berdewamî ji nû ve tê şîrove kirin, û rêbazên lêkolînê û fikarên civakî yên guherbar nîşan dide. Ev gotara akademîk a Kurdî bixwe dê bibe beşek ji vê pêvajoya dîroknivîsî ya berdewam.

WERGIRTÎ

1. en.wikipedia.org, https://en.wikipedia.org/wiki/Serapeum_of_Alexandria#:~:text=The%20Serapeum%20of%20Alexandria%20in,of%20the%20Library%20of%20Alexandria. 2. The Serapeum of Alexandria: Discover the Ancient Wonders of the Serapeum! – Around Egypt Tours, https://www.aroundegypttours.com/egypt-tourist/alexandria-travel-blog/the-serapeum-of-alexandria 3. The Story of Alexandria, the Iconic City of the Ancient Greek World – GreekReporter.com, https://greekreporter.com/2024/12/24/alexandria-ancient-greek-world/ 4. Serapeum of Alexandria | My Travel Encounters, https://www.encounterstravel.com/blog/serapeum-of-alexandria 5. Serapeum of Alexandria – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Serapeum_of_Alexandria 6. http://www.mcgill.ca, https://www.mcgill.ca/classics/files/classics/2005-6-03.pdf 7. The Serapeum of Alexandria: The Great Temple of Serapis | Egypt …, https://www.egypt-uncovered.com/blog/the-serapeum-of-alexandria 8. The Temple of Serapis (Serapeum) in Alexandria, https://penelope.uchicago.edu/encyclopaedia_romana/greece/paganism/serapeum.html 9. Library in the Serapeum, https://penelope.uchicago.edu/encyclopaedia_romana/greece/paganism/daughter.html 10. The Destruction of the Serapeum in 391: Religious Violence and Intolerance in an Imperial Age – Philosophy Documentation Center, https://www.pdcnet.org/collection-anonymous/pdf2image?pdfname=jrv_2021_0009_0002_0149_0170.pdf&file_type=pdf 11. The Library of Alexandria – destroyed by an angry mob with torches? Not very likely., https://bookhaven.stanford.edu/2016/03/the-library-of-alexandria-destroyed-by-an-angry-mob-with-torches-not-very-likely/ 12. Library of Alexandria – Ancient, Burning, Destruction | Britannica, https://www.britannica.com/topic/Library-of-Alexandria/The-fate-of-the-Library-of-Alexandria 13. Alexandria (Egypt)… Main and Serapeum Libraries – The Desert Fathers, https://desertfathers.blogspot.com/2012/07/alexandria-egypt-main-and-serapeum.html 14. The Destruction of the Serapeum of Alexandria, Its Library, and the Immediate Reactions, https://www.researchgate.net/publication/361154605_The_Destruction_of_the_Serapeum_of_Alexandria_Its_Library_and_the_Immediate_Reactions 15. http://www.alison-morton.com, https://www.alison-morton.com/2024/03/07/persecuting-the-pagans/#:~:text=Theodosius%20I%20became%20increasingly%20unsympathetic,or%20worship%20(Theodosian%20Code%2016.10. 16. Persecution of pagans under Theodosius I – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Persecution_of_pagans_under_Theodosius_I 17. Theodosius’s Edicts Promote Christian Orthodoxy | EBSCO Research Starters, https://www.ebsco.com/research-starters/religion-and-philosophy/theodosiuss-edicts-promote-christian-orthodoxy 18. The Christian Destruction of the Roman Serapeum – Serapea of Ancient Egypt – CUNY, https://serapeaegypt.commons.gc.cuny.edu/destruction/the-christian-destruction-of-the-roman-serapeum/ 19. THE CONVERSION OF THE CULT STATUES: THE DESTRUCTION OF THE SERAPEUM 392 A.D. AND THE TRANSFORMATION OF ALEXANDRIA INTO THE “CH – Brill, https://brill.com/downloadpdf/book/edcoll/9789047443735/Bej.9789004131415.I-381_013.pdf 20. Pagans and Christians in Late Ancient Rome – Oxford Academic, https://academic.oup.com/book/39645/chapter/339614907/chapter-pdf/57511782/oso-9780190888220-chapter-4.pdf 21. Saint Theophilus of Alexandria | Coptic Patriarch, Egyptian …, https://www.britannica.com/biography/Saint-Theophilus-of-Alexandria 22. Theophilus I of Alexandria – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Theophilus_I_of_Alexandria 23. Early Christians May Have Destroyed What Remained of the …, https://www.historyofinformation.com/detail.php?id=2729 24. Alexandrian World Chronicle – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Alexandrian_World_Chronicle 25. Crowd Behaviour and the Destruction of the Serapeum at Alexandria in 391/392 ce (Chapter 12) – Religious Violence in the Ancient World – Cambridge University Press & Assessment, https://www.cambridge.org/core/books/religious-violence-in-the-ancient-world/crowd-behaviour-and-the-destruction-of-the-serapeum-at-alexandria-in-391392-ce/8830A069D813A300E844431C41B6362A 26. The ‘Alexandrian World Chronicle’ | PDF | Religion And Belief – Scribd, https://www.scribd.com/document/314604194/The-Alexandrian-World-Chronicle 27. Full text of “Patrologia seu historia antiquae litteraturae ecclesiasticae” – Internet Archive, https://archive.org/stream/patrologia_1937-basilio_steidle/patrologia_1937-basilio_steidle_djvu.txt 28. Full text of “Samuel Rocca Herod’s Judaea A Mediterranean State In The Classical World”, https://archive.org/stream/samuel-rocca-herods-judaea-a-mediterranean-state-in-the-classical-world_202105/Mostafa%20el-Abbadi%20%26%20Omnia%20M%20Fathallah%2C%20eds%20-%20What%20Happened%20to%20the%20Ancient%20Library%20of%20Alexandria_djvu.txt 29. ancient history – What knowledge may have been lost at the Library …, https://history.stackexchange.com/questions/677/what-knowledge-may-have-been-lost-at-the-library-of-alexandria 30. Destruction of Knowledge Centers, and Our Recover/ies – Cerebrate Nature, https://www.cerebratenature.net/post/destruction-of-knowledge-centers-and-our-recover-ies 31. If the library of Alexandria was under constant attack, and they had a sister library, the Serapeum, did they have any other means of protecting that knowledge? What was the current state of cryptography? Were there other sister libraries? – Quora, https://www.quora.com/If-the-library-of-Alexandria-was-under-constant-attack-and-they-had-a-sister-library-the-Serapeum-did-they-have-any-other-means-of-protecting-that-knowledge-What-was-the-current-state-of-cryptography-Were-there-other-sister-libraries