Koçberî, Dagirkerî û Jidayikbûna Hêzeke Nû

1. Pêşgotin

• Kurteçîroka Keyaniya Vandalan û Girîngiya Dîrokî ya Damezrandina Wê

Damezrandina Keyaniya Vandalan li Afrîkaya Bakur di sala 439 P.Z. de, bi taybetî bi zeftkirina Kartacayê ji aliyê Gêyzerîk (Geiseric) ve, yek ji bûyerên herî girîng û diyarker ên serdema paşîn a antîk û destpêka serdema navîn a zû ye. Ev keyanî, ku ji yekîtiya eşîrên Vandalan ên Germanî û Alanan ên Îranîaxêv pêk hatibû , ne tenê wekî yek ji gelek keyaniyên “barbar” ên ku li ser xirbeyên Împeratoriya Romayê ya Rojava ava bûbûn derket holê, lê belê di heman demê de wekî hêzeke nû û serbixwe ku hevsengiya siyasî, aborî û leşkerî ya Deryaya Navîn bi awayekî radîkal guhert, xwe da nîşandan. Girîngiya Keyaniya Vandalan ne tenê di dagirkirina erdekî berfireh û stratejîk de bû, ku wek “depoya genim” a Romayê dihat nasîn, lê di heman demê de di avakirina hêzeke deryayî ya bihêz de jî diyar dibû, ku berê di nav eşîrên Germanî de ne gelemper bû. Ev hêza deryayî hişt ku Vandalan ne tenê Afrîkaya Bakur kontrol bikin, lê di heman demê de êrîşan bibin ser peravên Îtalya, Sîsîlya, Sardînya, Korsîka û heta Romayê bi xwe jî di sala 455 P.Z. de talan bikin.

Serokatiya Gêyzerîk di vê pêvajoyê de xwedî roleke navendî û diyarker bû. Ew ne tenê wekî şervanekî jêhatî, lê di heman demê de wekî siyasetmedarekî dûrbîn û stratejîstekî jîr jî derket pêş. Jêhatîbûna wî di birêvebirina koçberiyeke mezin a gelê xwe de ji Nîvgirava Îberyayê ber bi Afrîkayê ve, di têkbirina hêzên Romayî de, di bikaranîna fersendên ku ji lawazbûna Împeratoriya Romayê derketibûn holê, û di dawiyê de di damezrandina keyaniyeke serbixwe û bihêz de, hemû şahidê jêhatîbûna wî ya awarte ne. Yekîtiya Vandalan û Alanan, ku du komên etnîkî yên cihê bûn, di bin serokatiya wî de hêzeke leşkerî ya têkel û bibandor ava kir. Ev yekîtî ne tenê di warê leşkerî de, lê dibe ku di warê çandî û civakî de jî bandor li karakterê keyaniya nû kiribe. Her çend Vandalan wekî hêza serdest dihatin dîtin, hebûna Alanan di nav artêş û rêveberiya wan de îhtîmal e ku tevkariyeke girîng di serkeftinên wan de kiribe.

Divê were zanîn ku damezrandina Keyaniya Vandalan ne tenê bûyereke dagirkeriyê bû; ew di heman demê de nîşana guherîneke kûr di têkiliyên di navbera Împeratoriya Romayê û gelên ku jê re “barbar” dihat gotin de bû. Ev bûyer nîşan da ku êdî Împeratoriya Romayê ya Rojava nikare kontrola xwe li ser parêzgehên xwe yên herî girîng jî biparêze. Wekî ku dîroknas Richard Miles destnîşan dike, tevî navûdengê wan ê wêrankirinê, Vandalan piştgirî dan berdewamiya saziyên perwerdehiyê li keyaniya xwe, û Afrîkaya Bakur di dema wan de mazûvaniya “gelek nivîskar û zanyarên xwezayî yên herî nûjen” ên cîhana latînîaxêv a rojava kir. Ev nîşan dide ku Keyaniya Vandalan, tevî karakterê xwe yê leşkerî û olî yê taybet, di heman demê de xwedî aliyên çandî û rewşenbîrî yên tevlihev bû.

• Çarçoveya Dîrokî: Lawazbûna Împeratoriya Romayê ya Rojava

Damezrandina Keyaniya Vandalan li Afrîkaya Bakur di çarçoveyeke dîrokî ya taybet de pêk hat: lawazbûn û hilweşîna gav bi gav a Împeratoriya Romayê ya Rojava. Di sedsala 5an a P.Z. de, ev împeratoriya mezin bi krîzên kûr ên siyasî, aborî û leşkerî re rû bi rû mabû. Faktorên navxweyî yên wekî bêîstîqrara siyasî, gendelî, serwerên lawaz an jî yên ku di temenê biçûk de derketibûn ser text (wek Honorius û Valentinian III), û zêdebûna hêza generalên leşkerî ku carinan li dijî berjewendiyên navendî tevdigeriyan, hemûyan otorîteya împeratoriyê qels kiribûn. Ji aliyê aborî ve, kêmbûna hilberîna çandiniyê ji ber êrîşên berdewam, sîstema bacê ya giran û neheq, paşveçûna bajaran û girêdana bi leşkerên kirêgirtî re, hemû barê împeratoriyê girantir kiribûn. Ji aliyê leşkerî ve, artêşa Romayê êdî ne ew hêza berê bû; dîsîplîn û moral kêm bûbûn, û “barbarîzekirina” artêşê bi tevlîkirina eşîrên Germanî wek foederati (hevpeyman) her çiqas ji bo demkî kêmasiya leşkeran telafî kiribe jî, di demek dirêj de bû sedema kêmbûna dilsoziya artêşê û tevliheviya nasnameyê. Zexta li ser sînoran ji ber êrîşên Hun û eşîrên din ên Germanî jî bê navber didomiya. Ev lawazbûna giştî ya Împeratoriya Romayê ya Rojava zemîneke guncaw ji bo êrîş û bicihbûna Vandalan û Alanên ku ji Nîvgirava Îberyayê dihatin, amade kir. Gêyzerîk bi awayekî stratejîk ev lawazî û valahiya hêzê ya ku li Afrîkaya Bakur hebû, texmîn kir û ji bo berjewendiyên gelê xwe bikar anî. Ev ne tenê êrîşeke ji nişka ve bû, lê belê tevgereke stratejîk bû ku li ser têgihiştineke kûr a rewşa jeopolîtîk a Deryaya Navîn û lawaziyên Romayê ava bûbû.

• Armanc û Struktura Giştî ya مقالê

Armanca sereke ya vê مقالê ew e ku pêvajoya tevlihev a damezrandina Keyaniya Vandalan li Afrîkaya Bakur, bi taybetî bûyerên ku di sala 439 P.Z. de bi zeftkirina Kartacayê gihîştin lûtkeyê, bi awayekî akademîk û berfireh analîz bike. Ev مقال dê hewl bide ku faktorên ku rê li ber vê bûyera dîrokî vekirine, qonaxên sereke yên koçberî û dagirkeriyê, rola serokên girîng ên wekî Gêyzerîk, û encamên destpêkê yên damezrandina vê keyaniya nû ronî bike.

Struktura مقالê dê bi vî rengî be:

1. Pêşgotin: Danasîna mijarê, girîngiya dîrokî, çarçoveya giştî û armanca مقالê.
2. Rewşa Împeratoriya Romayê ya Rojava berî Dagirkirina Vandalan: Analîzkirina faktorên siyasî, aborî, leşkerî û civakî yên ku bûne sedema lawazbûna Împeratoriyê.
3. Vandal û Alan: Koka Wan û Koçberiya ber bi Afrîkayê ve: Vekolîna li ser koka etnîkî û çandî ya Vandalan û Alanan, sedemên koçberiya wan, û rêwîtiya wan ji Ewropaya Navendî heta Nîvgirava Îberyayê û amadekariyên ji bo derbasbûna Afrîkayê.
4. Dagirkirina Afrîkaya Bakur û Zeftkirina Kartacayê: Danasîna qonaxên dagirkirina Afrîkaya Bakur, ji derbasbûna Tengava Cebelîtariqê heta zeftkirina Kartacayê, tevî dorpêçkirina Hîppo Regîusê û peymanên bi Romayê re.
5. Damezrandina Keyaniya Serbixwe ya Vandalan: Analîzkirina taybetmendiyên destpêkê yên keyaniya nû, wek paytext, hêza deryayî, polîtîkayên navxweyî (dabeşkirina axê, siyaseta olî, rêveberî), têkiliyên bi nifûsa xwecihî re, û çand û huner.
6. Encam û Bandora Demdirêj: Kurteya faktorên sereke, nirxandina bandora damezrandina keyaniyê li ser Afrîkaya Bakur û Împeratoriya Romayê, û mîrateya Keyaniya Vandalan.

Di tevahiya مقالê de, dê hewl were dayîn ku agahiyên ji çavkaniyên seretayî û lêkolînên akademîk ên nûjen bi awayekî rexneyî werin bikaranîn û şîrovekirin.

Ev pêşgotin çarçoveyeke giştî ji bo têgihiştina kûrtir a bûyeran û girîngiya wan datîne. Ne tenê Vandalan ji lawaziya Romayê sûd wergirtin, lê belê Gêyzerîk bi awayekî çalak û stratejîk ev lawazî ji bo avakirina hêzeke nû û mayînde bikar anî. Ev yek nîşan dide ku serokatiya “barbar” di vê serdemê de dikaribû bigihîje asteke bilind a sofîstîkebûna siyasî û leşkerî. Wekî din, damezrandina Keyaniya Vandalan ne tenê wekî dagirkirineke din a “barbaran” li ser axa Romayê, lê belê wekî xaleke werçerxanê di pêvajoya hilweşîna Împeratoriya Romayê ya Rojava û derketina keyaniyên cîgir de tê dîtin. Ev keyanî bi awayekî çalak beşdarî jihevxistina strukturên împeratorî bû û navendeke nû ya hêzê li derveyî kontrola Romayê ava kir, ku ev yek ji bo serdema xwe fenomeneke nû û girîng bû.

2. Rewşa Împeratoriya Romayê ya Rojava berî Dagirkirina Vandalan

Sedsala 5an a P.Z. ji bo Împeratoriya Romayê ya Rojava serdemeke krîzên kûr û pirralî bû. Ev krîz ne tenê ji ber gefên derve, lê bi giranî ji ber pirsgirêkên navxweyî yên siyasî, aborî, leşkerî û civakî-çandî yên ku bi salan kom bûbûn, derketibûn holê. Ev rewşa tevlihev û lawaz zemîneke guncaw ji bo tevgerên gelên koçber, di nav de Vandalan û Alanan, amade kir ku karibin beşên girîng ên împeratoriyê dagir bikin û keyaniyên xwe yên serbixwe ava bikin.

• Krîza Siyasî ya Navxweyî û Bêîstiqrariya Desthilatdariyê

Yek ji taybetmendiyên herî berbiçav ên sedsala 5an a P.Z. li Împeratoriya Romayê ya Rojava bêîstiqrara siyasî ya berdewam bû. Guhertinên pir caran di serokatiyê de, ku bi gelemperî bi derbeyên leşkerî an kuştinan pêk dihatin, rêveberiyeke bibandor û domdar ne gengaz dikir. Gelek împerator, wek Honorius (serwerî 395-423 P.Z.) û Valentinian III (serwerî 425-455 P.Z.), yan di temenekî biçûk de derketibûn ser text, yan bê tecrube bûn, yan jî di bin bandora generalên bihêz û karbidestên qesrê de bûn. Ev kêmasiya serokatiyeke bihêz rê li ber bêkêriya îdarî û gendeliyê vedikir.

Bi lawazbûna otorîteya navendî re, serokên parêzgehan û fermandarên leşkerî yên wekî Stilicho, Aëtius, û Bonifacius (ku paşê di bûyerên Afrîkayê de roleke wî ya îdîakirî hebû) hêzeke berbiçav bi dest xistin. Van kesan gelek caran berjewendiyên xwe yên herêmî an şexsî li pêşiya yekîtiya împeratoriyê digirtin, ku ev yek hê bêtir dibû sedema perçebûna otorîteyê. Parçebûna fermî ya Împeratoriya Romayê di sala 395 P.Z. de bo Rojava û Rojhilat (Bîzans) jî lawaziya Rojava zêdetir kir. Dema ku Împeratoriya Romayê ya Rojhilat bi awayekî nisbî îstîqrar û çavkaniyên xwe parastin, Rojava ji bo parastina sînorên xwe û yekîtiya xwe ya navxweyî têkoşîn dikir. Ev perçebûna siyasî û zêdebûna hêza fîgurên leşkerî yên wekî Bonifacius, ku li Afrîkayê xwedî hêzeke mezin bû, derfet ji Vandalan re vekir ku ji vê rewşa tevlihev sûd werbigirin. Îdîaya ku Bonifacius bi xwe Vandalan vexwendiye Afrîkayê , çi rast be çi na, nîşana kûrahiya krîza siyasî û parçebûna dilsoziyê di nav rêveberiya Romayê de ye.

• Tengasiyên Aborî yên Kûr

Bêîstiqrara aborî faktoreke din a girîng bû ku beşdarî hilweşîna Împeratoriya Romayê ya Rojava bû. Sedsala 5an P.Z. şahidê kêmbûneke mezin di hilberîna aborî û kapasîteya darayî de bû, ku ji ber çend pirsgirêkên bi hev ve girêdayî derketibû holê. Êrîşên berdewam û şerên navxweyî hilberîna çandiniyê têk biribûn, ku ev yek dibû sedema kêmbûna xurek û enflasyonê. Sîstema bacê ya împeratoriyê her ku çû girantir û neheq bû, û newekheviya aborî di navbera elîta dewlemend û çînên jêrîn de kûrtir dikir. Navendên bajarî yên mezin, ku berê navendên jiyana aborî û çandî ya Romayê bûn, bi kêmbûna nifûsê re rû bi rû man, ji ber ku niştecih ji bac, êrîş û rawestana aborî direviyan û berê xwe didan gundan.

Girêdana împeratoriyê bi leşkerên kirêgirtî yên biha re çavkaniyên darayî dixwar, her wekî ku windakirina çavkaniyên dahatê yên sereke ji parêzgehên ku ketibûn destê “barbaran” jî bandoreke neyînî dikir. Afrîkaya Bakur ji bo Romayê çavkaniyeke pir girîng a genim û rûnê zeytûnê bû. Ji ber vê yekê, windakirina vê parêzgehê ji bo Vandalan ne tenê prestîja leşkerî ya Romayê lawaz kir, lê di heman demê de derbeke giran li başbûna wê ya aborî jî da. Her çend hin lêkolîn destnîşan dikin ku sedsala 4an ji bo hin deveran serdemek çalakiya çandiniyê ya herî zêde bû jî, pirsgirêka bacê berdewam dikir. Kêmbûna kapasîteya aborî ya împeratoriyê rasterast bandor li şiyana wê ya ji bo fînansekirina artêşeke bihêz û dilsoz û parastina sînorên xwe yên berfireh dikir.

• Pirsgirêkên Leşkerî û Parastina Sînoran

Artêşa Romayê, ku demekê stûna sereke ya hêza împeratoriyê bû, di sedsala 5an P.Z. de bi xerabûneke berbiçav re rû bi rû mabû. Dîsîplîn û moralê leşkeran kêm bûbû. Yek ji sedemên sereke yên vê xerabûnê, li gorî hin dîroknasan, zêdebûna tevlîkirina eşîrên Germanî wek foederati di nav artêşê de bû, ku wekî “barbarîzekirina” artêşê tê binavkirin. Ev leşkerên foederati gelek caran xwedî dilsoziyên cihê bûn û ne her gav bi temamî di bin kontrola fermandarên Romayî de bûn. Ev yek ne tenê yekîtiya artêşê lawaz dikir, lê di heman demê de dibû sedema belavbûna adetên xerab û kêmbûna jêhatîbûna leşkerî.

Wekî din, împeratorî ji ber mezinahiya xwe û pirbûna gefên li ser sînorên xwe, di warê leşkerî de zêde barê xwe giran kiribû. Zexta ji ber êrîşên Hun li Balkanan û Ewropaya Navendî, û her weha êrîşên eşîrên din ên Germanî li ser sînorê Rhine û Dunayê, çavkaniyên Romayê yên berê kêm bûbûn, parçe kiribû. Di vê rewşê de, parastina parêzgeheke dûr û dewlemend a wekî Afrîkaya Bakur her ku diçû dijwartir dibû. Lawazbûna artêşa Romayê û nekarîna wê ya ji bo bersivdana bi bandor li hember gelek gefan di heman demê de, derfet ji Vandalan re vekir ku bi hêsanî bikevin Afrîkayê û li wir bi cih bibin.

• Guhertinên Civakî û Çandî

Sedsala 5an P.Z. di heman demê de şahidê guhertinên girîng ên civakî û çandî bû ku bingeha civaka Romayê lawaz kirin. Zêdebûna cudahiyên di navbera çîna elîta dewlemend û girseya xizan de dibû sedema nerazîbûna civakî. Elît gelek caran ji bo parastina îmtiyazên xwe li ser hesabê îstîqrara civakî ya berfirehtir tevdigeriyan. Tevlîbûna gelên cihêreng, nemaze bi rêya foederati yên “barbar” û bicihbûna wan di nav axa Romayê de, nasnameya kevneşopî ya Romayî xiste ber lêpirsînê. Ev rastiya pirçandî gelek caran dibû sedema aloziyan û perçebûna çandî.

Guhertina olî ya herî mezin bilindbûna Xirîstiyantiyê bû wekî ola serdest, piştî ku ew hatibû qanûnîkirin û di dawiyê de wekî ola dewletê hatibû pejirandin. Her çend Xirîstiyantî ji bo hinekan îdeolojiyeke yekgirtî peyda kiribe jî, ew di heman demê de bû sedema dubendiyan, nemaze bi paşveçûna saziyên pagan ên kevneşopî û derketina nakokiyên teolojîk ên wekî gengeşeya Aryaniyîzmê. Ev gengeşeya olî dê paşê di têkiliyên Vandalan (ku bi piranî Aryenî bûn) û nifûsa Romano-Afrîkî ya ku bi piranî Nîkayî (Katolîk) bû, de roleke girîng bilîze.

Ev faktorên hanê bi hev re bandor li ser hev dikirin û çerxeke xirab a lawazbûnê diafirandin. Bêîstiqrara siyasî rê li ber çareserkirina pirsgirêkên aborî digirt; krîzên aborî şiyana leşkerî lawaz dikirin; û artêşeke lawaz nikarîbû sînoran biparêze an jî aramiya navxweyî misoger bike, ku ev yek hê bêtir bêîstiqrara siyasî û têkçûna aborî gur dikir. Di vê çarçoveyê de, “barbarîzekirina” artêşa Romayê, her çend ji bo peydakirina hêza mirovî dihat armanc kirin jî, bêhemdî beşdarî têkbirina nasnameyeke leşkerî ya Romayî ya yekbûyî û dilsoziyê bû. Ev yek potansiyel hêsantir dikir ku komên “barbar” ên hevgirtî yên mîna Vandalan hêzên Romayî yên ku bi xwe her ku diçûn perçebûyî an xwedî dilsoziyên tevlihev bûn, têk bibin.

Wekî encameke girîngtir, windakirina taybetî ya Afrîkaya Bakur ne tenê nîşaneke lawazbûna Romayê bû, lê di heman demê de lezgihînerek krîtîk a wê lawazbûnê bû, nemaze ji bo Împeratoriya Rojava. Dewlemendî, genim û cîhê stratejîk ê parêzgehê ew qas jiyanî bû ku veqetandina wê di bin destê Vandalan de derbeyek hema hema kujer li şiyana Rojava ya ji bo xwe-domandinê da, ku ji bandora windakirina herêmên din ên kêmtir navendî pir wêdetir bû. Ev yek xalek werçerxanê bû ku fonksiyonên bingehîn ên Rojava seqet kir.

3. Vandal û Alan: Koka Wan û Koçberiya ber bi Afrîkayê ve

Têgihiştina koka etnîkî, çandî û rêwîtiya koçberiyê ya Vandalan û Alanan ji bo têgihiştina motîvasyonên wan, kapasîteyên wan ên leşkerî û di dawiyê de serkeftina wan di damezrandina keyaniyeke serbixwe de li Afrîkaya Bakur girîng e. Ev her du kom, her çend ji aliyê etnîkî ve ji hev cuda bin jî, di serdemeke tevlihev a dîrokê de hevkarî kirin û bi hev re çarenûsa xwe û ya Împeratoriya Romayê ya Rojava şekil dan.

• Koka Etnîkî û Çandî ya Vandalan û Alanan

Vandal eşîreke Germanî ya Rojhilatî bûn, ku koka wan bi gelemperî bi Skandînavyayê an jî herêmên Ewropaya Navendî yên wekî Polonya û Macaristana îroyîn ve tê girêdan. Di sedsala 2an a P.Z. de, ew li van deveran bi cih bûbûn. Vandal bi giranî li du komên sereke dabeş dibûn: Hasdingî û Silingî. Her çend her komek xwedî nasnameya xwe ya cihê bû jî, ew xisletên çandî û zimanî bi eşîrên din ên Germanî yên Rojhilatî re parve dikirin. Çavkaniyên arkeolojîk, wekî goristan û berhemên hunerî, destnîşan dikin ku Vandalan bi çandinî, bazirganî û carinan jî bi pevçûnên bi komên cîran re mijûl dibûn. Hin lêkolîn Vandalan bi çanda Przeworsk a li Polonyayê ve girê didin.

Alan, ji aliyê din ve, komeke koçer a Îranîaxêv bûn ku ji gelên Sarmatî yên berfirehtir derketibûn. Ew bi siwarî û şervaniya xwe ya bi tîr û kevan navdar bûn. Koka wan li deştên Ewrasyayê bû, û ew jî, mîna gelek komên koçer ên din, ji ber zextên hawîrdorê û tevgerên gelên din ber bi rojava ve hatibûn paldan. Hevkariya di navbera Vandalan ên Germanî û Alanan ên Îranî de yekîtiyeke leşkerî ya balkêş û bihêz ava kir, ku di serkeftinên wan ên paşerojê de roleke girîng lîst. Sernavê ku paşê ji hêla keyên Vandalan ve hat bikaranîn, Rex Vandalorum et Alanorum (Keyê Vandalan û Alanan) , girîngiya vê yekîtiyê nîşan dide.

• Sedemên Koçberiyê

Koçberiya Vandalan û Alanan, mîna gelek tevgerên din ên gelan di Serdema Koçberiyan de, ji ber tevliheviyeke faktorên “palder” û “kêşker” bû. Zextên hawîrdorê, wekî guherînên avhewayê an kêmbûna çavkaniyan, dibe ku rolek lîstibin. Dînamîkên navxweyî yên eşîran, wekî zêdebûna nifûsê an jî lêgerîna li derfetên nû, jî dikarin bibin faktor. Lêbelê, yek ji sedemên herî girîng û rasterast gefa eşîrên din bû, nemaze Hunên ku ji rojhilat ve dihatin û zexteke mezin li ser gelên Germanî û Sarmatî dikirin. Ev “bandora domînoyê” ya ku ji hêla Hun ve hatibû destpêkirin, gelek eşîr, di nav de Vandal û Alan, neçar kir ku ji warên xwe yên kevn bar bikin û li herêmên nû û ewletir bigerin, ku gelek caran ev herêm di nav sînorên Împeratoriya Romayê de bûn.

• Koçberiya ji Ewropaya Navendî û Rhine Derbasbûn (406 P.Z.)

Li dora sala 400 P.Z., Vandal di bin serokatiya Godigisel de ji parêzgehên Panonyayê ber bi peravên rojhilatê Çemê Rhine ve çûn. Di şeva sersalê ya 31ê Kanûna Pêşîn a 406 P.Z. de, bûyereke diyarker qewimî: Vandal, bi Alanan û Suebiyan re, ji Çemê Rhine yê ku ji ber serma zêde cemidîbû, derbas bûn û ketin Gaulayê (Fransaya îroyîn). Ev derbasbûn ne bê berxwedan bû; li gorî hin çavkaniyan, Vandalan li dijî Frankan, ku herêmên Romayî yên li bakurê Gaulayê kontrol dikirin, şer kirin û bi alîkariya Alanan karîn wan têk bibin. Godigisel di vî şerî de jiyana xwe ji dest da. Ketina Gaulayê serdemeke wêrankirin û pevçûnan bi xwe re anî, ji ber ku ev komên koçber ji bo peydakirina xurek û talanê li seranserê herêmê belav bûn. Her çend hin çavkaniyên Romayî wêrankariyên mezin radigihînin, zehmet e ku meriv asta rastîn a zirarê bipîve. Lêbelê, diyar e ku ev êrîş ji bo parêzgehên Romayî yên Gaulayê bû sedema bêîstiqrarî û tirsê.

• Bicihbûna li Îberyayê

Piştî çend salên bêîstiqrarî û şer li Gaulayê, Vandal û Alan, bi Suebiyan re, di sala 409 P.Z. de ji Çiyayên Pîreneyan derbas bûn û ketin Nîvgirava Îberyayê (Spanya û Portûgala îroyîn). Li gorî hin çavkaniyan, ev derbasbûn bi vexwendin an jî kêmî ve bi destûra bêdeng a Generalê Romayî Maximus pêk hat, ku di wê demê de ji bo desthilatdariyê bi împeratorên din re di nav têkoşînê de bû. Li Îberyayê, komên cihê li herêmên cuda bi cih bûn: Vandalan ên Hasdingî li Gallaecia (bakur-rojavayê Spanyayê), Vandalan ên Silingî li Baetica (başûrê Spanyayê, ango Andalusia), û Alan li Lusitania (Portûgal) û Carthaginensis (başûr-rojhilatê Spanyayê) bi cih bûn.

Lêbelê, bicihbûna li Îberyayê ne aram bû. Vandalan û Alanan bi berdewamî bi hêzên Romayî yên mayî, bi eşîrên hevrik ên wekî Suebiyan, û nemaze bi Vîzîgotan re, ku wekî hevpeymanên Romayê tevdigeriyan, di nav pevçûnan de bûn. Di encama van şeran de, Vandalan ên Silingî hema hema bi tevahî hatin qirkirin, û Alanan ên ku sax mabûn, tevî Vandalan ên Hasdingî di bin serokatiya key Gunderîk de bûn yek. Ev serdem li Îberyayê, ku bi “bîst salên şerê xwînxwar û bêarmanc” tê binavkirin, Vandalan û Alanan ji aliyê leşkerî ve hêj bêtir hişk kir û yekîtiya wan xurtir kir. Lêbelê, zexta Vîzîgotan di dawiyê de ew neçar kirin ku li alternatîfên nû bigerin.

• Serokatiya Gêyzerîk û Biryara Derbasbûna Afrîkayê

Piştî mirina Gunderîk di sala 428 P.Z. de (an 427 P.Z. li gorî hin çavkaniyan) , birayê wî yê nîv-xwînî Gêyzerîk (Gaiseric an Genseric jî tê nivîsandin) bû keyê Vandalan û Alanan. Gêyzerîk, ku li dora sala 389 P.Z. ji dayik bûbû , serokekî pir jêhatî, dûrbîn û bêrehm bû. Yek ji biryarên wî yên yekem û herî girîng ew bû ku tevahiya gelê Vandal û Alan, ku hejmara wan bi qasî 80,000 kes dihat texmînkirin (tevî şervan, jin, zarok û koleyan) , ji başûrê Îberyayê ber bi Afrîkaya Bakur ve derbas bike. Ev koçberiya girseyî di Gulana 429 P.Z. de pêk hat.

Sedemên rastîn ên vê biryara radîkal bi tevahî ne zelal in. Hin dîroknasên kevnar, wek Procopius, îdîa dikin ku Bonifacius, Kontê (waliyê) Romayî yê Afrîkayê, ku di wê demê de bi hikûmeta navendî ya Ravennayê re di nav nakokiyê de bû, Vandalan vexwendiye Afrîkayê da ku alîkariya wî bikin. Lêbelê, ev îdîa ji hêla hin lêkolînerên nûjen ve tê nîqaşkirin, û dibe ku ew ji bo veşartina têkçûna Romayê di parastina Afrîkayê de hatibe çêkirin. Çi dibe bila bibe, Gêyzerîk fersendeke zêrîn di lawaziya Romayê û dewlemendiya Afrîkaya Bakur de dît. Afrîka ne tenê ji aliyê çandiniyê ve dewlemend bû, lê di heman demê de ji aliyê stratejîk ve jî pir girîng bû, ji ber ku ew kontrola li ser Deryaya Navîn a rojava û rêyên bazirganiyê yên girîng pêşkêş dikir.

Rêwîtiya dirêj û bi zehmet a Vandalan û Alanan ji Ewropaya Navendî, di nav Gaul û Îberyayê re, û di dawiyê de ber bi Afrîkayê ve, ne tenê koçberiyeke ji ber neçariyê bû. Ew di heman demê de pêvajoyeke adaptasyon û bihêzbûnê bû. Her qonaxek ji vê koçberiyê, bi şer û pevçûnên xwe, bi hevalbendî û îxanetên xwe, ev gelên koçber ji aliyê leşkerî û siyasî ve perwerde kirin. Dema ku ew di bin serokatiya Gêyzerîk de gihîştin peravên Afrîkayê, ew êdî ne komeke bêserûber a penaberan bûn, lê belê hêzeke leşkerî ya organîze û bi tecrube bûn, ku amade bûn ji bo dagirkirineke mayîndetir û ambargoyeke mezintir.

Nakokiya li ser rola Bonifacius di vexwendina Vandalan de, çi rast be çi efsane, bi serê xwe rastiyeke girîngtir eşkere dike: perçebûna kûr a di nav rêveberiya Romayê de. Ku generalekî Romayî yê payebilind dikaribû bi awayekî serbixwe tevgereke bi vî rengî bike, an jî ku çîrokeke bi vî rengî ji bo ravekirina karesatekê dikaribû were çêkirin, nîşana hilweşîna otorîteya navendî û dilsoziyê ye. Ev rewş ji bo Gêyzerîk derfetên îdeal pêşkêş dikir.

Wekî din, hilbijartina Afrîkaya Bakur wekî armanc, ne tesadufî bû. Gêyzerîk ne tenê li erdekî ji bo bicihbûnê digeriya; wî li navendeke stratejîk digeriya ku bikaribe hem ji aliyê aborî ve xwe têr bike, hem jî hêza xwe li seranserê Deryaya Navîn belav bike. Bi hedefgirtina Afrîkayê, wî rasterast li dilê aboriya Împeratoriya Romayê ya Rojava dixist û bingeha hêzeke deryayî ya nû datanî. Ev yek têgihiştineke sofîstîke ya jeopolîtîk û lojîstîka împeratorî nîşan dide.

4. Dagirkirina Afrîkaya Bakur û Zeftkirina Kartacayê

Piştî biryara stratejîk a Gêyzerîk ji bo derbasbûna Afrîkaya Bakur, Vandal û Alan dest bi kampanyayeke leşkerî ya serkeftî kirin ku di nav deh salan de bû sedema kontrolkirina parêzgehên herî dewlemend ên Romayê û damezrandina keyaniyeke serbixwe. Ev pêvajo bi derbasbûna Tengava Cebelîtariqê dest pê kir û bi zeftkirina bajarê sembolîk Kartacayê gihîşt lûtkeyê.

• Derbasbûna Tengava Cebelîtariqê (Gulan 429 P.Z.)

Di Gulana 429 P.Z. de, Gêyzerîk tevahiya gelê Vandal û Alan, ku hejmara wan li dora 80,000 kesî dihat texmînkirin (tevî şervan, malbat û koleyan) , ji peravên başûrê Îberyayê (Bætica) bi keştiyan derbasî Afrîkaya Bakur kir. Ev operasyoneke lojîstîk a mezin bû ku jêhatîbûna organîzasyonê ya Gêyzerîk û biryardariya gelê wî nîşan dide. Her çend Procopius îdîa dike ku Gêyzerîk artêşa xwe li 80 “hezaran” dabeş kiribû da ku qelsiya xwe ya rastîn veşêre û dibe ku hêza rastîn a koalîsyona Vandalan tenê 50,000 leşker bûya , dîsa jî ev hejmareke girîng bû ku karîbû parastina Romayî ya lawazkirî ya li Afrîkayê têk bibe. Ew li Tingis (Tancaya îroyîn li Fasê) daketin û ji wir bi lez ber bi rojhilat ve pêşve çûn.

• Pêşveçûna Destpêkê û Dorpêçkirina Hîppo Regîusê

Vandalan di pêşveçûna xwe ya destpêkê de li parêzgehên Romayî yên Mauretania û Numidia rastî berxwedaneke hindik hatin. Hêzên Romayî yên li herêmê, ku dibe ku ji ber nakokiyên navxweyî û kêmbûna piştgiriyê lawaz bûbûn, nekarîn pêşiya pêla Vandalan bigirin. Bonifacius, Kontê Afrîkayê, hewl da ku li dijî wan şer bike, lê li nêzîkî bajarê Calama têkçûneke giran xwar. Piştî vê serkeftinê, Vandalan berê xwe dan Hîppo Regîusê (Annaba ya îroyîn li Cezayîrê), yek ji bajarên herî girîng ên Numidiayê û navenda metranî ya Saint Augustine yê navdar.

Dorpêçkirina Hîppo Regîusê di Gulana an Hezîrana 430 P.Z. de dest pê kir û nêzîkî çardeh mehan dewam kir. Di dema vê dorpêça dirêj û dijwar de, Saint Augustine, yek ji bavên dêrê yên herî mezin, di Tebaxa 430 P.Z. de jiyana xwe ji dest da. Mirina wî di nav dorpêçê de bûyer sembolîk bû ku dawiya serdemekê ji bo Afrîkaya Bakur a Romayî nîşan dida. Çavkaniya hevdem a Possidius, şagirtê Augustine ku di dema dorpêçê de li Hîppoyê bû, wêrankarî û azarên ku gelê sivîl û dêrê kişandine, bi hûrgilî vedibêje. Di dawiyê de, Vandalan di Tîrmeha 431 P.Z. de Hîppo Regîus zeft kirin û ew wekî paytexta xwe ya demkî bikar anîn.

• Peymana bi Romayê re (30 Çile 435 P.Z.)

Piştî têkçûnên li Hîppoyê û zexta berdewam a Vandalan, Împeratoriya Romayê ya Rojava neçar ma ku bi Gêyzerîk re bikeve nav danûstandinan. Di 30ê Çileya 435 P.Z. de , di navbera Împerator Valentinian III û Gêyzerîk de li Hîppo Regîusê peymanek hat îmzekirin. Li gorî vê peymanê, Vandalan wekî foederati (hevpeymanên Romayê) hatin naskirin û destûr ji wan re hat dayîn ku li beşên girîng ên Numidia û Mauretania Sitifensis bi cih bibin. Di berdêla vê de, Romayê kontrola xwe li ser Kartacayê û parêzgeha dewlemend a prokonsulî ya Afrîkayê (Zeugitana) parast. Ev peyman ji bo Romayê hewldanek bû ji bo rawestandina pêşveçûna Vandalan û parastina herêmên herî girîng ên aborî. Ji bo Gêyzerîk, ew dibe ku wekî fersendekê dihat dîtin ji bo konsolîdekirina destkeftiyên xwe û amadekirina ji bo gava paşîn.

• Êrîşa Ji Nişka ve û Zeftkirina Kartacayê (19 Cotmeh 439 P.Z.)

Gêyzerîk rêzdariya xwe ji bo peymana 435 P.Z. tenê heta ku ji berjewendiyên wî re xizmet dikir, nîşan da. Di 19ê Cotmeha 439 P.Z. de, bêyî ku şer bi fermî ragihîne, wî bi awayekî ji nişka ve û bi hêzeke mezin êrîş bir ser Kartacayê. Bajarê ku ji bo êrîşeke bi vî rengî ne amade bû, bi hêsanî ket destê Vandalan. Zeftkirina Kartacayê, ku wekî “sêyemîn bajarê herî mezin ê Împeratoriya Romayê” dihat hesibandin , ji bo Gêyzerîk serkeftineke stratejîk û sembolîk a pir mezin bû. Vandalan bajar talan kirin û ew wekî paytexta nû ya keyaniya xwe ya serbixwe ragihandin. Kontrolkirina Kartacayê ne tenê dewlemendiyeke mezin xiste destê Vandalan, lê di heman demê de kontrola li ser hilberîna genimê Afrîkayê û benderên girîng ên Deryaya Navîn jî da wan, ku ev yek ji bo avakirina hêza wan a deryayî bingehek zexm ava kir.

• Peymana Duyemîn bi Romayê re (442 P.Z.)

Piştî ketina Kartacayê û têkçûna hewldanên Romayê ji bo vegerandina wê (wekî hewldana împeratorê rojhilat Leo ku têk çû ), Împeratoriya Romayê ya Rojava careke din neçar ma ku bi Vandalan re li ser maseyê rûne. Di sala 442 P.Z. de, peymaneke nû hat îmzekirin ku tê de Romayê bi awayekî fermî serweriya Vandalan li ser parêzgehên herî dewlemend ên Afrîkayê, di nav de Afrîkaya Prokonsularîs (Zeugitana), Byzacena û beşek ji Numidiayê, nas kir. Ev peyman, ku di heman demê de zewaca di navbera Huneric, kurê Gêyzerîk, û Eudocia, keça Împerator Valentinian III de jî pêşbînî dikir , bingeha qanûnî ya Keyaniya Vandalan xurt kir û serweriya wan li ser herêmên dagirkirî bi awayekî fermî da nasîn. Ev yek nîşana lawaziya bêveger a Romayê û serkeftina tam a Gêyzerîk di kampanyaya wî ya Afrîkayê de bû.

Stratejiya leşkerî ya Gêyzerîk li Afrîkayê bi tevliheviyeke jêhatî ya êrîşên bilez, dorpêçên stratejîk ên li ser navendên bajarî yên sereke (wek Hîppo û Kartaca), û manevrayên dîplomatîk ên jîr diyar dibû. Wî dizanibû kengê şer bike û kengê danûstandinan bike, her gav armanc dikir ku destkeftiyên xwe zêde bike. Ev nêzîkatiya maqûl nîşana têgihiştineke kûr a leşkerî û siyasî bû.

Ketina Kartacayê di sala 439 P.Z. de ne tenê têkçûneke leşkerî bû ji bo Romayê, lê di heman demê de derbeyeke psîkolojîk a kûr bû. Kartaca, bajarekî xwedî girîngiyeke dîrokî û aborî ya mezin ji bo Romayê (berê hevrika wê ya Pûnîk, paşê jî bingeha dewlemendiya wê ya Afrîkî), ku ketibû destê komeke “barbar”, hilweşîna bêveger a hêza Romaya Rojava bi awayekî ku çend windahiyên din nikarîbûn nîşan bidin, îfade dikir. Ev bûyer nîşaneke berbiçav bû ku Împeratoriya Rojava ji hundir ve hildiweşiya.

Wekî din, dagirkirina Afrîkaya Bakur ji hêla Vandalan ve, ku bi zeftkirina Kartacayê bi dawî bû, bi awayekî bingehîn rêyên bazirganiyê û dînamîkên deryayî yên Deryaya Navîn guhert. Vê yekê Roma ji çavkaniya xwe ya sereke ya genim mehrûm kir, ew neçar kir ku li alternatîfan bigere û hêza wê ya aborî lawaz kir, di heman demê de Vandalan wekî hêzeke deryayî ya nû û bihêz, ku karîbû hêza xwe û korsanîtiyê li seranserê deryayê belav bike, bi hêz kir. Ev yek guherîneke paradigmê di hêza Deryaya Navîn de çêkir; Romayê serweriya xwe ya deryayî û ewlehiya aborî li Rojava winda kir.

5. Damezrandina Keyaniya Serbixwe ya Vandalan

Piştî zeftkirina Kartacayê di sala 439 P.Z. de û naskirina fermî ya ji hêla Romayê ve bi peymana 442 P.Z., Keyaniya Vandalan û Alanan li Afrîkaya Bakur bi awayekî serbixwe û xweser dest bi jiyana xwe kir. Ev keyanî, ku nêzîkî sed salan (heta dagirkirina Bîzansê di 533-534 P.Z. de) dom kir , taybetmendiyên xwe yên siyasî, aborî, olî û çandî pêş xist.

• Kartaca wek Paytexta Nû û Navenda Hêzê

Hilbijartina Kartacayê wek paytexta nû ji hêla Gêyzerîk ve biryareke stratejîk û sembolîk bû. Kartaca ne tenê bajarekî mezin û dewlemend bû ku xwedî binesaziyeke bajarî ya pêşketî û bendereke girîng bû, lê di heman demê de navenda rêveberiya Romayî ya li Afrîkayê bû. Bi kontrolkirina Kartacayê, Vandalan ne tenê çavkaniyên aborî yên herêmê xistin destê xwe, lê di heman demê de xwe wekî cîgirên desthilatdariya Romayî li herêmê dan nasîn. Ji Kartacayê, wan karîbû kontrola xwe li ser herêmên berfireh ên Afrîkaya Bakur, ji Mauretanyayê heta Tripolitanyayê, xurt bikin. Ev yek jî îradeya Vandalan a ji bo avakirina dewleteke mayînde, ne tenê ji bo talankirinê, nîşan dide.

• Avakirina Hêzeke Deryayî ya Bihêz

Yek ji destkeftiyên herî girîng û diyarker ên Gêyzerîk û Keyaniya Vandalan avakirina hêzeke deryayî ya bihêz bû. Vandalan, ku bi eslê xwe eşîreke bejayî bûn, bi zeftkirina Kartacayê û benderên wê yên girîng, di demeke kurt de veguherîn hêzeke deryayî ya serdest li rojavayê Deryaya Navîn. Ev hêza deryayî hişt ku ew ne tenê parêzgehên xwe yên Afrîkî biparêzin, lê di heman demê de kontrola xwe li ser giravên girîng ên wekî Sîsîlya, Sardînya, Korsîka û Giravên Balear jî berfireh bikin. Wekî din, keştiyên Vandalan bi awayekî sîstematîk dest bi êrîşên korsanî li ser keştiyên bazirganiyê û peravên Împeratoriya Romayê kirin, û tewra di sala 455 P.Z. de bajarê Romayê bi xwe jî talan kirin. Kartaca di bin destê Vandalan de bûbû “kelekeke korsanan”. Ev serweriya deryayî ne tenê ji bo aboriya Vandalan (bi rêya talan û bacê) girîng bû, lê di heman demê de hêza Romayê ya li Deryaya Navîn bi awayekî berbiçav lawaz kir.

• Polîtîkayên Navxweyî

• Dabeşkirina Axê (Sortes Wandalorum): Yek ji polîtîkayên sereke yên Gêyzerîk piştî dagirkirina Afrîkayê destdanîna ser erdên Romayiyan û belavkirina wan di navbera elîta Vandalan de bû. Ev erd, ku wekî sortes Wandalorum (parên Vandalan) dihatin nasîn, bi giranî ji endamên ruhbaniya Aryenî, şervan û optimates (adel) ên Vandal re dihatin dayîn. Ev polîtîka bi awayekî bingehîn struktura xwedîderketina axê li herêmên herî dewlemend ên Afrîkayê (wekî Afrîkaya Prokonsularîs) guhert û çîneke nû ya serdest a Vandalan ava kir, ku li ser hesabê gelek xwedan-erdên Romayî yên ku ji erdên xwe hatibûn derxistin, pêk hat. Ev “erdên Vandalan” ji bacê muaf bûn , ku ev yek hê bêtir hêza aborî ya elîta Vandal xurt dikir. Hebûna van “erdên Vandalan” bû yek ji taybetmendiyên diyarker ên nasnameya civakî û etnîkî ya komê.
• Siyaseta Olî (Aryaniyîzm): Vandalan Xirîstiyên Aryenî bûn, baweriyeke ku ji hêla Dêra Katolîk a Nîkayî ve wekî heretîk dihat dîtin. Ev cudahiya olî bû yek ji faktorên sereke yên alozî û pevçûnan di navbera Vandalan ên serdest û nifûsa Romano-Afrîkî ya ku bi piranî Katolîk bû. Gêyzerîk û cîgirên wî (nemaze Huneric) polîtîkayeke zordestiyê li hemberî Katolîkan meşandin. Dêrên Katolîk hatin desteserkirin, metran û ruhbanî hatin sirgûnkirin an kuştin, û Katolîk ji karên giştî hatin dûrxistin û gelek caran mal û milkên wan hatin desteserkirin. Çavkaniya sereke ji bo vê zordestiyê Historia Persecutionis Africanae Provinciae ya Victor Vitensis e. Gêyzerîk ruhbaniyeke Aryenî ya organîzekirî anî Afrîkayê û bi Donatîstan re, ku sekteke Xirîstiyanî ya hevrik bû, tifaq kir. Ev siyaseta olî ne tenê ji bo xurtkirina nasnameya Vandalan û serbixwebûna wan ji ruhbaniya Romayî bû , lê di heman demê de bû sedema perçebûneke kûr di civaka Afrîkaya Bakur de û mîrateyeke zordestiyê hişt.
• Rêveberî û Qanûn: Her çend Vandalan desthilatdariya xwe ferz kiribin jî, wan bi tevahî sîstema îdarî ya Romayî ji holê ranekirin. Gêyzerîk û cîgirên wî gelek caran rêveberên Romayî di karên îdarî de bikar anîn. Jiyana gelek arîstokratên Romayî, heke rasterast neketibûna ber polîtîkayên desteserkirina axê an zordestiya olî, bi rengekî berdewam kir, tenê ku niha di bin rêveberiyeke biyanî de bûn. Qanûnên Vandalan hebûna çînên Romayî yên wekî inlustres, spectabiles, senatores, sacerdotales, û principales nas dikirin. Mînakên wekî Fulgentius yê Ruspe, ku wekî procurator (berpirsiyarê bacê) di rêveberiya Vandalan de kar kiribû , û helbestvan Dracontius, ku parêzer bû li dadgehên Kartacayê di bin Vandalan de , destnîşan dikin ku Romano-Afrîkîyan dikaribûn di rêveberî û jiyana giştî de rol bilîzin, her çend ev yek carinan bi rîsk bû. Sîstema qanûnî ya Vandalan bi îhtîmaleke mezin tevliheviyeke adetên Germanî û kevneşopiyên qanûnî yên Romayî bû, lê kodên qanûnî yên Vandalan bi qasî yên keyaniyên Germanî yên din baş nehatine belgekirin.
• Aborî û Bazirganî: Keyaniya Vandalan mîrasa herêmeke çandiniyê ya dewlemend girtibû û bi awayekî çalak beşdarî bazirganiya Deryaya Navîn bû, lê li gorî şertên xwe. Çandina genim û zeytûnan, ku ji bo aboriya Afrîkaya Romayî girîng bûn, di bin Vandalan de jî berdewam kir. Wan kontrola li ser rêyên bazirganiyê û bacgirtinê bikar anîn ji bo xurtkirina aboriya xwe. Vandalan pereyên xwe yên bronz derxistin, ku temamkerê pereyên Romayî yên kevn bûn. Lêkolînên li ser pereyên Vandalan destnîşan dikin ku wan carinan motîfên Pûnîk ên kevnar ên wekî serê hesp û dara xurmê bikar anîne , ku ev yek dibe ku hewldanek ji bo rewakirinê an jî ji bo entegrasyona herêmî bûya. Sîstema pereyan a Vandalan tevliheviyeke berdewamiya Romayî û nûjeniyên Vandalan bû, ku tê de pereyên pseudo-împeratorî, keyanî û carinan anonîm hebûn, û nîşanên nirxê li ser pereyên zîv û sifir berbelav bûn. Bacgirtin çavkaniyeke girîng a dahatê bû, ku Vandalan bi xwe bi piranî jê muaf bûn.
• Têkiliyên bi Nifûsa Romano-Afrîkî û Berberan re

Desthilatdariya Vandalan ji bo nifûsa Romano-Afrîkî encamên tevlihev bi xwe re anî. Ji aliyekî ve, gelek xwedan-erdên Romayî erdên xwe winda kirin û Katolîk rastî zordestiya olî hatin. Ji aliyê din ve, wekî ku hate gotin, hin Romano-Afrîkîyan karîn di bin rêveberiya nû de jiyana xwe bidomînin û heta di rêveberiyê de jî cih bigirin. Çavkaniyên wekî Victor Vitensis, tevî ku bi giranî li ser zordestiyê hûr dibin, di heman demê de îşaret bi hewldanên ji bo pêşîgirtina li lihevkirina di navbera Vandalan ên Aryenî û Katolîkên Afrîkaya Bakur de dikin , ku ev yek hebûna hin têkiliyan destnîşan dike.

Berber (an Amazigh), ku nifûsa xwecihî ya kevnar a Afrîkaya Bakur bûn, di bin desthilatdariya Vandalan de jî wekî hêzeke girîng man. Her çend hin komên Berberan di destpêkê de alîkariya Vandalan kiribin jî di dagirkirina Afrîkayê de , têkiliyên wan bi gelemperî bi alozî û pevçûnan tije bûn. Nemaze piştî mirina Gêyzerîk û di dema polîtîkayên ne populer ên Huneric de, serhildanên Berberan zêde bûn. Van serhildanan rê li ber avakirina keyaniyên Berber ên serbixwe li herêmên çiyayî û hundurîn ên wekî Keyaniya Aurès vekir, ku kontrola Vandalan li van deveran dijwar dikir û carinan jî bi tevahî red dikir.

• Çand û Huner

Tevî navûdengê “Vandalîzmê” ku paşê bi wan ve hat girêdan (peyveke ku di sedsala 18an de derketiye holê û dibe ku bi awayekî neheqî Vandalan wekî wêrankerên çandê nîşan bide) , serdema Vandalan li Afrîkaya Bakur ne serdemeke bi tevahî tarî ya çandî bû. Gelek kevneşopiyên çandî yên Romayî, di nav de perwerdehî û wêje, berdewam kirin. Vandalan bûn patronên huner û wêjeyê, û Afrîkaya Bakur di bin desthilatdariya wan de mazûvaniya hin nivîskar û zanyarên girîng ên cîhana latînî kir.

Di warê hunerê de, mozaîkên serdema Vandalan berdewamiya teknîk û şêwazên Romayî nîşan didin, lê carinan bi hêmanên Germanî an jî mijarên ku jiyana elîta Vandal nîşan didin, wek dîmenên nêçîrê an siwarên bi kincên Germanî. Mozaîka navdar a ji Bordj-Djedid, ku siwarekî Vandal yê bi kincên Germanî li ber vîllayeke Romayî nîşan dide , mînakeke baş a vê tevliheviya çandî ye. Ev mozaîk û berhemên din ên hunerî destnîşan dikin ku Vandalan ne tenê wêranker bûn, lê di heman demê de beşdarî jiyana çandî ya herêmê bûn û çandeke hîbrîd a Romano-Germanî afirandin. Pereyên Vandalan, wekî ku hate gotin, carinan motîfên Pûnîk ên herêmî bikar anîne, ku ev yek jî nîşana danûstandineke çandî ya tevlihev e. Berhemên zêr û çekên ku ji gorên Vandalan (her çend piraniya wan li derveyî Afrîkayê, ji serdemên berê ne) hatine dîtin, şêwazên xemilandinê yên Germanî nîşan didin.

Keyaniya Vandalan li Afrîkayê, tevî serokatiya xwe ya Germanî, di gelek waran de dewleteke cîgir bû ku bi giranî xwe dispêra çarçoveyên îdarî, aborî û heta çandî yên Romayî yên heyî. “Vandalîzma” wan gelek caran armanckirî bû (mînak, li dijî dêrên Katolîk an elîtên Romayî yên taybet) ne ku wêrankirineke bêserûber a tevna civakî ya ku wan niha kontrol dikir. Vandalan serwerên pragmatîk bûn. Dema ku serdestiya xwe û tercîhên xwe yên olî ferz dikirin, wan nirxa sîstemên heyî yên Afrîkaya Bakur a Romayî fêm dikir û ew ji bo berjewendiya xwe bi kar dianîn, ku ev yek rê li ber civakeke hîbrîd a Romano-Germanî vedikir.

Bikaranîna sembolên Pûnîk li ser pereyên Vandalan dikare wekî hewldaneke sofîstîke ya ji bo rewakirinê û entegrasyona herêmî were şîrovekirin. Bi referanskirina kevneşopiyên herêmî yên kevnar, yên berî Romayê, dibe ku wan hewl dabû ku bala xwe bikişînin ser hestek berfirehtir a nasnameya Afrîkî, ku ji kontrola împeratorî ya Romayî cuda ye, û bi vî rengî serweriya xwe xurt bikin. Ev stratejiya numismatîk têgihiştineke nazik a siyaseta çandî ya herêmî nîşan dide.

Polîtîkaya olî ya Aryaniyîzmê ya Keyaniya Vandalan ne tenê tercîheke teolojîk bû, lê amûreke girîng bû ji bo cudakirina etnîkî û siyasî ji nifûsa Romayî ya Nîkayî. Ev dubendiya olî bû şikestineke sereke li Afrîkaya Bakur a Vandalan, ku pevçûnên navxweyî gur dikir û ji dijminên derve (wekî Bîzansê) re hincetek ji bo destwerdanê peyda dikir.

6. Encam û Bandora Demdirêj

Damezrandina Keyaniya Vandalan li Afrîkaya Bakur di sala 439 P.Z. de ne tenê xaleke werçerxanê di dîroka herêmê de bû, lê di heman demê de bandoreke kûr û mayînde li ser Împeratoriya Romayê ya Rojava û hevsengiya hêzê li Deryaya Navîn hişt. Ev beş dê faktorên sereke yên ku rê li ber damezrandina keyaniyê vekirin, bandora wê ya rasterast, û mîrateya wê ya demdirêj binirxîne.

• Kurteya Faktorên Sereke yên Damezrandina Keyaniyê

Serkeftina Vandalan û Alanan di damezrandina keyaniyeke serbixwe de li Afrîkaya Bakur encama tevliheviyeke faktorên navxweyî yên Romayî û jêhatîbûna Vandalan bi xwe bû. Lawazbûna berbiçav a Împeratoriya Romayê ya Rojava ji ber krîzên siyasî, aborî û leşkerî yên kûr, zemîneke guncaw ji bo destwerdana derve amade kiribû. Serokatiya jîr, dûrbîn û carinan bêrehm a Gêyzerîk roleke diyarker di yekkirina Vandalan û Alanan, birêvebirina koçberiya wan a dijwar, û bikaranîna fersendên stratejîk de lîst. Wekî din, girîngiya stratejîk û aborî ya Afrîkaya Bakur wekî “depoya genim” a Romayê û navendeke bazirganiyê ya sereke, ew kiribû hedefeke balkêş û bi nirx. Zeftkirina Kartacayê bi awayekî ji nişka ve û bikêrhatî, lûtkeya vê pêvajoyê bû û bingeha keyaniya nû zexm kir.

• Bandora li ser Afrîkaya Bakur û Împeratoriya Romayê

Ji bo Afrîkaya Bakur, damezrandina Keyaniya Vandalan serdemeke nû ya guhertinên kûr ên demografîk, aborî, olî û çandî dest pê kir. Hatina Vandalan û Alanan û bicihbûna wan, nemaze bi rêya sortes Wandalorum, struktura civakî û xwedîderketina axê guhert. Polîtîkaya olî ya Aryenî ya Vandalan bû sedema zordestiya li ser Katolîkên Nîkayî û perçebûneke kûr a olî li herêmê. Ji aliyê aborî ve, her çend hin astengî çêbûn jî, Afrîkaya Bakur wekî herêmeke hilberîner ma û bazirganiya wê bi Deryaya Navîn re, her çend di bin şert û mercên nû de be jî, berdewam kir. Derketina keyaniyên Berber ên serbixwe li herêmên hundurîn jî yek ji encamên lawazbûna kontrola navendî bû.

Ji bo Împeratoriya Romayê ya Rojava, windakirina Afrîkaya Bakur derbeyeke hema hema kujer bû. Roma ji çavkaniya xwe ya sereke ya genim û dahatên bacê yên girîng mehrûm ma, ku ev yek krîza wê ya aborî kûrtir kir û şiyana wê ya ji bo domandina artêş û rêveberiyeke bibandor lawaz kir. Wekî din, derketina Vandalan wekî hêzeke deryayî ya serdest li rojavayê Deryaya Navîn, kontrola Romayê ya li ser rêyên deryayî têk bir û ewlehiya peravên Îtalya û giravên din xiste xeterê. Gelek dîroknas bawer dikin ku windakirina Afrîkaya Bakur pêvajoya hilweşîna Împeratoriya Romayê ya Rojava, ku di sala 476 P.Z. de bi dawî bû, bi awayekî berbiçav leztir kir.

• Mîrateya Keyaniya Vandalan

Keyaniya Vandalan li Afrîkaya Bakur nêzîkî sed salan, heta ku ji hêla Împeratoriya Bîzansê ve di bin fermandariya General Belisarius de di salên 533-534 P.Z. de hate hilweşandin, dom kir. Tevî temenê xwe yê nisbeten kurt, bandora wê li ser dîroka herêmê û têkiliyên Germanî-Romayî mayînde bû. Ew yek ji mînakên herî serkeftî yên dewlet-avakirinê ji hêla komeke Germanî ve li ser axa Romayî ya berê bû.

Peyva “Vandalîzm”, ku îro ji bo wêrankirina bêserûber a huner û milkê giştî tê bikaranîn, ji navê Vandalan tê. Ev têgîn, ku di serdema Ronakbîriyê de ji hêla Henri Grégoire, metranê Blois ve di sala 1794an de di dema Şoreşa Fransî de hate populerkirin , bi giranî ji ber vegotinên dîroknasên Romayî û Katolîk ên ku Vandalan wekî wêranker û zordest nîşan didan, çêbûye. Lêbelê, lêkolînên nûjen ên dîrokî û arkeolojîk wêneyek tevlihevtir û nuwansetir a Keyaniya Vandalan pêşkêş dikin, ku tê de ne tenê wêrankarî, lê di heman demê de berdewamiya çandî, adaptasyon û heta patroniya huner û wêjeyê jî heye.

Hebûna Keyaniya Vandalan, her çend kurt be jî, îsbat kir ku keyaniyên Germanî yên serbixwe dikarin li ser axa Romayî ya berê bijîn û pêş bikevin. Ev yek ji bo dewletên cîgir ên din bû mînakek û nexşeya siyasî ya Ewropa û Deryaya Navîn bi awayekî bingehîn guhert. Ew nîşan da ku otorîteya Romayî dikare bi awayekî قطعی were hilweşandin û li şûna wê hêzeke nû were danîn.

Vejandina Bîzansî ya Keyaniya Vandalan, her çend desthilatdariya Romayî bi awayekî demkî vegerandibe jî, guhertinên kûr ên demografîk, olî û siyasî yên ku desthilatdariya Vandalan li Afrîkaya Bakur pêk anîbûn, ji holê ranekir. Têkiliya herêmê bi hêza împeratorî re û dînamîkên wê yên civakî yên navxweyî bi awayekî mayînde hatibûn guhertin. Serdema Vandalan rê li ber guhertinên din, di nav de dagirkirinên Ereban ên paşerojê, vekir. Bi vî rengî, Keyaniya Vandalan, tevî navûdengê xwe yê neyînî, beşeke girîng û nayê paşguhkirin ji dîroka tevlihev a serdema paşîn a antîk û veguherîna cîhana Deryaya Navîn pêk tîne.

Tabloyên Pêşniyarkirî:

Tablo 1: Rêzika Demî ya Bûyerên Sereke yên Damezrandina Keyaniya Vandalan

Dem (P.Z.)	Bûyer	Çavkanî
~400-406	Vandalan û Alanan li Panonyayê û amadekariya derbasbûna Rhine.
31 Kanûn 406	Derbasbûna Rhine û ketina Gaulayê.
409	Derbasbûna Pîreneyan û bicihbûna li Îberyayê.
428	Gêyzerîk dibe keyê Vandalan û Alanan.
Gulan 429	Derbasbûna Vandalan û Alanan ber bi Afrîkaya Bakur ve.
430-431	Dorpêçkirina Hîppo Regîusê; mirina Saint Augustine.
30 Çile 435	Peymana yekemîn bi Romayê re; Vandalan wek foederati li beşek ji Afrîkayê.
19 Cotmeh 439	Zeftkirina Kartacayê ji aliyê Gêyzerîk ve.
442	Peymana duyemîn bi Romayê re; nasîna fermî ya Keyaniya Vandalan.
455	Talankirina Romayê ji aliyê Vandalan ve.

Tablo 2: Terminologiya Dîrokî ya Kurdî ya Pêwendîdar û Wergera Wan

Termê Kurdî	Wergera Îngilîzî/Latînî
Vandal	Vandal
Alan	Alan
Keyaniya Vandalan (Qiraletiya Vandalan)	Vandal Kingdom
Împeratoriya Romayê (Rojava/Rojhilat)	Roman Empire (Western/Eastern)
Gêyzerîk	Geiseric (Gaiseric, Genseric)
Kartaca	Carthage
Hîppo Regîus	Hippo Regius
Koçberî	Migration
Dagirkirin/Zeftkirin	Conquest/Capture
Peyman	Treaty
Foederatî (Hevpeymanên Romayê)	Foederati
Parên Vandalan / Beşên Vandalan	Sortes Wandalorum (Vandal Lots/Portions)
Aryaniyîzm (Olnameya Aryenî)	Arianism
Xirîstiyaniya Nîkayî	Nicene Christianity
Berber (Amazigh) (Gelê Xwecihî yê Afrîkaya Bakur)	Berber (Amazigh) (Indigenous people of North Africa)
Sedsala Paşîn a Antîk (Serdema Dawî ya Antîk)	Late Antiquity
Serdema Koçberiyan	Migration Period

Tablo 3: Berawirdkirina Çavkaniyên Sereke yên Serdema Vandalan

Çavkanî (Source)	Nivîskar (Author)	Dem (Period)	Nêrîn/Aliyekî (Perspective/Bias)	Agahiyên Sereke yên Pêwendîdar (Key Relevant Information Provided)
De Bello Vandalico (Şerê Vandalan)	Procopius Kesariyayî	Sedsala 6an P.Z.	Bîzansî/Romayî	Agahî li ser şerê Bîzans û Vandalan, rêveberiya Vandalan, siyaseta Gêyzerîk.
Historia Persecutionis Africanae Provinciae (Dîroka Zordestiya li Parêzgeha Afrîkayê)	Victor Vitensis	Dawiya Sedsala 5an P.Z.	Katolîkê Afrîkî	Agahî li ser zordestiya Vandalan a Aryenî li ser Katolîkan.
Vita Augustini (Jiyana Augustine)	Possidius Calamayî	Naverasta Sedsala 5an P.Z.	Katolîkê Afrîkî, şagirtê Augustine	Agahiyên şahidhalî li ser dorpêçkirina Hîppo Regîusê û bandora dagirkirina Vandalan.
Chronicon (Kronîk)	Hydatius Lemîkî	Sedsala 5an P.Z.	Îberî-Romayî	Agahî li ser çalakiyên Vandalan li Îberyayê û derbasbûna wan a Afrîkayê.
Laterculus Regum Vuandalorum et Alanorum (Lîsteya Keyên Vandalan û Alanan)	Nenas (ji çend destnivîsan hatiye berhevkirin)	Sedsala 6an P.Z. (?)	Kronolojîk	Rêzika keyên Vandalan.

WERGIRTÎ

1. The Kingdom of the Vandals (435–534 CE) – World History …, https://www.worldhistory.org/image/19898/the-kingdom-of-the-vandals-435-534-ce/ 2. Capture of Carthage (439) – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Capture_of_Carthage_(439) 3. Genseric | EBSCO Research Starters, https://www.ebsco.com/research-starters/history/genseric 4. Genseric Facts for Kids – History For Kids, https://www.historyforkids.net/genseric-the-vandal.html 5. Vandals – (World History – Before 1500) – Vocab, Definition, Explanations | Fiveable, https://library.fiveable.me/key-terms/world-history-to-1500/vandals 6. Wars of the Vandals – Heritage History, https://www.heritage-history.com/index.php?c=resources&s=war-dir&f=wars_vandals 7. Vandals – Brill Reference Works, https://referenceworks.brill.com/view/entries/EECO/SIM-00003584.xml 8. Gaiseric | North Africa, Barbarian Invasions, Roman Empire …, https://www.britannica.com/biography/Gaiseric 9. Vandal Kingdom – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Vandal_Kingdom 10. A Level Ancient History: Rome’s 5th Century Challenges | schools …, https://kenbaker.wordpress.com/2025/01/15/a-level-ancient-history-romes-5th-century-challenges/ 11. Did the Majority of Romans in North Africa get Along with the …, https://mikeaztec.wordpress.com/2014/03/24/did-the-majority-of-romans-in-north-africa-get-along-with-the-vandals/ 12. The Vandals: How Germanic Tribes Reshaped Roman Africa – Paganheim, https://paganheim.com/blogs/history/the-vandals-how-germanic-tribes-reshaped-roman-africa 13. SPAIN: VANDALS, SUEVI & VISIGOTHS, http://fmg.ac/Projects/MedLands/VANDALS,%20SUEVI,%20VISIGOTHS.htm 14. Vandals – World History Encyclopedia, https://www.worldhistory.org/Vandals/ 15. Languages and Communities in Late Antique and Early Medieval North Africa – Oxford Academic, https://academic.oup.com/book/55329/chapter/434343343 16. North Africa’s Place in the Mediterranean Economy of Late Antiquity, https://www.worldhistory.org/article/1331/north-africas-place-in-the-mediterranean-economy-o/ 17. Empire and development: the fall of the Roman west – History & Policy, https://historyandpolicy.org/policy-papers/papers/empire-and-development-the-fall-of-the-roman-west/ 18. Barbarian invasions and internal weaknesses | Intro to Ancient Rome Class Notes – Fiveable, https://library.fiveable.me/introduction-ancient-rome/unit-18/barbarian-invasions-internal-weaknesses/study-guide/lFliA8qtdncfem4l 19. Vandal North Africa and the Fourth Punic War | Classical Philology …, https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/692906 20. CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Vandals – New Advent, https://www.newadvent.org/cathen/15268b.htm 21. The Struggle Between Arian and Catholic Christianity in Vandal North Africa – YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=4p42is2bGkA 22. Vandals, Conquest, History – North Africa – Britannica, https://www.britannica.com/place/North-Africa/The-Vandal-conquest 23. Vandal Rule and Urban Decline in Carthage, 439 – 533 A.D., http://www.warhorsesim.com/papers/VandalCarthage.htm 24. Vandals – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Vandals 25. Search Results: Vandal kingdom – World History Encyclopedia, https://www.worldhistory.org/search/?q=vandal+kingdom 26. Vandal conquest of Roman Africa – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Vandal_conquest_of_Roman_Africa 27. 5th century bishop, Possidius of Calama … – Gloria Romanorum, http://gloriaromanorum.blogspot.com/2017/01/5th-century-bishop-possidius-of-calama.html 28. Vandalic War – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Vandalic_War 29. Kingdoms of North Africa (15:) – The Cambridge Companion to the Age of Attila, https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-companion-to-the-age-of-attila/kingdoms-of-north-africa/DCD83AD7BB1121896030871B4CDCDEA0 30. The Vandals in History – COPYRIGHTED MATERIAL, https://catalogimages.wiley.com/images/db/pdf/9781405160681.excerpt.pdf 31. THE VANDALS IN AFRICA AND THE ROMAN EMPIRE – (Y.) †Modéran Les Vandales et l’Empire romain. Edited by Michel-Yves Perrin . Pp. 302, ills, maps. Arles: Éditions Errance, 2014. Paper, €35. ISBN: 978-2-87772-435-7. | The Classical Review – Cambridge University Press & Assessment, https://www.cambridge.org/core/journals/classical-review/article/vandals-in-africa-and-the-roman-empire-y-moderan-les-vandales-et-lempire-romain-edited-by-michelyves-perrin-pp-302-ills-maps-arles-editions-errance-2014-paper-35-isbn-9782877724357/4912583B7190ABAF005ECC8ADF25954C 32. Archaeological Site of Carthage – UNESCO World Heritage Centre, https://whc.unesco.org/en/list/37/ 33. Carthage – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Carthage 34. (PDF) Settlement and Taxes: the Vandals in North Africa, https://www.researchgate.net/publication/306017304_Settlement_and_Taxes_the_Vandals_in_North_Africa 35. Victor of Vita: History of the Vandal Persecution – Google Books, https://books.google.com/books/about/Victor_of_Vita.html?id=N_usIGzl5SwC 36. Victoris episcopi vitensis Historia persecutionis africanae provinciae : Victor, Saint, Bishop of Vita, fl. 484 : Free Download, Borrow, and Streaming – Internet Archive, https://archive.org/details/bub_gb_dy8MAAAAIAAJ 37. Victor of Vita: History of the Vandal Persecution (Translated Texts for Historians, 11) (Volume 11) – Amazon.com, https://www.amazon.com/Victor-Vita-Persecution-Translated-Historians/dp/0853231273 38. Victor of Vita : history of the Vandal persecution – SearchWorks – Stanford University, https://searchworks.stanford.edu/view/2150063 39. Victor of Vita: History of the Vandal Persecution: 11 (Translated Texts for Historians): 9780853231271 – AbeBooks, https://www.abebooks.co.uk/9780853231271/Victor-Vita-History-Vandal-Persecution-0853231273/plp 40. Victor of Vita: History of the Vandal Persecution – Goodreads, https://www.goodreads.com/book/show/575374.Victor_of_Vita 41. The old ruling class under the Vandals (Chapter 3) – Staying Roman, https://www.cambridge.org/core/books/staying-roman/old-ruling-class-under-the-vandals/542F55289177065759F8888F4E7FD4ED 42. St. Fulgentius – Midwest Augustinians, https://www.midwestaugustinians.org/st-fulgentius 43. Fulgentius of Ruspe – Brill Reference Works, https://referenceworks.brill.com/display/entries/EECO/SIM-00001359.xml 44. Dracontius, Blossius Aemilius | Oxford Classical Dictionary, https://oxfordre.com/classics/display/10.1093/acrefore/9780199381135.001.0001/acrefore-9780199381135-e-2301?p=emailA2MSB3lb9Esls&d=/10.1093/acrefore/9780199381135.001.0001/acrefore-9780199381135-e-2301 45. zeugitana – NumisWiki, The Collaborative Numismatics Project – FORVM Ancient Coins, https://www.forumancientcoins.com/numiswiki/view.asp?key=zeugitana 46. Carthaginian coinage – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Carthaginian_coinage 47. Carthage and its coins – Coin World, https://www.coinworld.com/voices/carthage-and-its-coins.html 48. Minting in Vandal North Africa: coins of the Vandal period in the Coin Cabinet of Vienna’s Kunsthistorisches Museum | Request PDF – ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/227624812_Minting_in_Vandal_North_Africa_coins_of_the_Vandal_period_in_the_Coin_Cabinet_of_Vienna’s_Kunsthistorisches_Museum 49. Late Roman, Vandal, and Byzantine Coinage in Africa | Request PDF – ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/359444188_Late_Roman_Vandal_and_Byzantine_Coinage_in_Africa 50. The Carthage mint (439-695): Production and distribution of vandal and Byzantine African coinage | Request PDF – ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/288787688_The_Carthage_mint_439-695_Production_and_distribution_of_vandal_and_Byzantine_African_coinage 51. The Vandal Kingdom in North Africa: Conflict and Survival in the 5th Century – YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=_b2nVDPV3B4 52. Kingdom of the Aurès – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Kingdom_of_the_Aur%C3%A8s 53. The Vandals Summary PDF | Andrew Merrills – Bookey, https://www.bookey.app/book/the-vandals 54. Does the vandals really deserve the negative connotation? were they really brutal? – Reddit, https://www.reddit.com/r/AskHistory/comments/1j38xsa/does_the_vandals_really_deserve_the_negative/ 55. The Vandal conquest of North Africa – Flavius Claudius Julianus, https://flaviusclaudiusjulianus.com/the-vandal-conquest-of-north-africa/ 56. vandal africa – dhfhfhhfhfhf, https://vandalafrica.wordpress.com/ 57. ‘Vandal’ horseman mosaic – Google Arts & Culture, https://artsandculture.google.com/asset/vandal-horseman-mosaic/kAE-YTjhrDEmVg?hl=en 58. Vandal mosaic pavement · Art and Architecture of the Middle Ages: Exploring a Connected World · Omeka S, https://artofthemiddleages.com/s/main/item/3607 59. Graves of Vandal warriors discovered in ancient cemetery in Poland – Archaeology News, https://archaeologymag.com/2024/09/graves-of-vandal-warriors-discovered-in-poland/ 60. Rich Vandal graves discovered | ArchaeoFeed, http://archaeofeed.com/2017/08/rich-vandal-graves-discovered/ 61. The Decline And Fall Of The Roman Empire chapter 41, https://www.ccel.org/g/gibbon/decline/volume2/chap41.htm 62. Procopius and the Vandals: How the Byzantine propaganda constructs and changes African identity, https://austriaca.at/0xc1aa5572%200x001a295f.pdf 63. I. Introduction – beim Reichert Verlag, https://reichert-verlag.de/media/pdf/9783895009341_sample.pdf