Pêşgotin

Şerên Afyonê, ku di navbera salên 1839-1842 (Şerê Afyonê yê Yekem) û 1856-1860 (Şerê Afyonê yê Duyem) de qewimîn, di dîroka Çînê ya modern de xaleke werçerxanê ya krîtîk nîşan didin. Van şeran ne tenê Çîn bi zorê li hemberî hêzên emperyal ên Rojava vekirin, lê di heman demê de rêça pêşveçûna wê ya siyasî, aborî û civakî bi awayekî bingehîn guherandin. Ev pevçûn, bi taybetî ji hêla Brîtanya Mezin (û di şerê duyem de Fransa jî tevlî bû) ve, bi armanca sereke ya domandina bazirganiya afyonê ya qezencdar lê neqanûnî û bidestxistina îmtiyazên bazirganî û dîplomatîk ên berfirehtir hatin destpêkirin.

Têkçûna Çînê di Şerên Afyonê de û ferzkirina “peymanên newekhev” ên li pey wê, bi gelemperî wekî destpêka “Sedsala Rûreşiyê” ya Çînê têne qebûlkirin. Ev serdem, ku bi serdestiya biyanî, windakirina serweriyê û aloziyên navxweyî diyar dibe, nasnameya neteweyî û polîtîkaya derve ya Çînê ya modern bi awayekî kûr şekil da.

Armanca vê gotarê ew e ku analîzek akademîk a berfireh li ser Şerên Afyonê pêşkêş bike. Ew ê li ser sedem, bûyerên sereke û encamên pirreng ên van şeran ji bo Çînê, di nav de avaniya wê ya siyasî, aborî û civakî, û her weha pozîsyona wê ya navneteweyî, raweste. Wekî din, ev gotar dê li ser nîqaşên dîroknasî yên derbarê van pevçûnan jî lêkolîn bike.

Beşa I: Rewşa Împaratoriya Qing Beriya Şerên Afyonê

A. Rewşa Siyasî, Aborî û Civakî ya Xanedaniya Qing

Xanedaniya Qing, ku di sala 1644an de hate damezrandin, li ser împaratoriyeke mezin û pir-etnîkî bi hikûmeteke navendîparêz a xurt û bi serokatiya monarşek mutleq hukum dikir. Ji bo birêvebirina karbidestan, Qing pergala siyasî ya serdema Ming, di nav de pergala ezmûnên karûbarê sivîl, domand. Tevî serdemên bextewariyê, wek “Serdema Bilind a Qing” di bin serweriya Kangxi, Yongzheng û Qianlong de ku bi mezinbûna çandinî û nifûsê diyar bû , di destpêka sedsala 19an de, hikûmeta Qing wekî qels, gendelî û kevnare dihat dîtin. Gendelî berbelav bû; karbidest ji ber meaşên kêm “ji erdê dijiyan” û “diyarî” qebûl dikirin. Mînaka Heshen, karbidestekî payebilind ku serweteke mîna ya Împerator bi dest xistibû, asta gendeliya sîstemîk nîşan dide. Vê gendeliyê bandorek giran li ser jiyana gundiyên asayî kir. Pergala ezmûnên karûbarê sivîl ji ber zêdebûna nifûsê bi pirsgirêkan re rû bi rû ma, ku bû sedema zêdebûna mêrên xwenda lê bêkar ku gelek caran nerazî û ji hêla siyasî ve çalak bûn. Kotayên li ser dereceyan livîna civakî rawestand, û karmendên herêmî her ku çû îstîsmarker bûn. Rêyên neqanûnî yên gihîştina statuya elît, wek bertîl û neviyanî, berbelav bûn.

Di warê aborî de, Împaratoriya Qing di salên 1840î de bi kêşeyên giran re rû bi rû bû, û têgihiştinek hebû ku împaratorî li ber hilweşînê ye. Pergala bacê, ku bi giranî li ser baca erdê bû, ji hêla karbidestên ku pere dixistin bêrîka xwe ve hate xirakirin. Teqînek mezin a nifûsê çêbû, ku nifûs ji 100 mîlyonî di sala 1700î de çar qat zêde bû û di salên 1800-1840î de gihîşt 400 mîlyonî. Ev mezinbûn, ku di destpêkê de ji hêla çandiniyên nû yên wekî garis û kartolên şîrîn ve hate piştgirî kirin , di dawiyê de zext li ser çavkaniyan û darayiya dewletê kir. Tevî jiyanîbûna çandiniyê, Qing bi stresa fîskal re rû bi rû ma ji ber ku pergala bacê bi mezinbûna nifûsê re hevaheng nebû.

Di warê civakî de, civaka Qing li pênc tebeqeyên nisbeten girtî dabeş bûbû, ku elît ji karbidest, arîstokrasî û rewşenbîran pêk dihat. Pêşbaziya zêde ya ji bo hejmareke rawestandî ya postên elît û zêdebûna stresa fîskal a dewletê bû sedema nerazîbûna gel û elîtan, ku ev yek jî bû sedema serhildanên navxweyî yên girîng. Digel ku karesatên ekolojîk û êrişên biyanî bi serê xwe têrê nedikirin ku Qing hilweşînin, dema ku bi stresên civakî-siyasî yên navxweyî re hatin yek kirin, wan rêzek bûyerên bilez ên ku bi hilweşîna Qing bi dawî bûn, afirandin.

Rizîbûna navxweyî ya Qing wekî şertek pêşîn ji bo destdirêjiya biyanî kar kir. Snippets wêneyek xanedaniyekê xêz dikin ku beriya bandora tevahî ya zexta Rojava jixwe di hundurê xwe de têkoşîn dikir. Gendeliya berbelav , pergaleke karûbarê sivîl ku nikarîbû çîneke xwenda ya mezinbûyî bihewîne , û zexta mezin a nifûsê ku dibû sedema tengasiya fîskal , qelsiyên kûr afirandin. Ji ber vê yekê, Şerên Afyonê li împaratoriyeke saxlem û bihêz nexistin, lê belê li împaratoriyeke ku hevgirtina wê ya navxweyî û bandora îdarî jixwe têk çûbû, xistin. Gotina “Erd bilind e, û împerator dûr e” qelsbûna kontrola navendî nîşan dide. Ji ber vê yekê, Şerên Afyonê ji bilî ku tenê sedema pirsgirêkên paşerojê yên Qing bin, wekî lezgînkerê hilweşîna navxweyî ya ku jixwe hebû, tevgeriyan. Nekarîna xanedaniyê ji bo çareserkirina van pirsgirêkên navxweyî bi qasî zextên derve yên ku pê re rû bi rû ma, krîtîk bû.

B. Sîstema Bazirganiyê ya Kantonê û Bêhevsengiya Bazirganiyê

Sîstema Kantonê, ku di sala 1757an de hate damezrandin, hemî bazirganiya biyanî bi bendera başûrê Kantonê (Guangzhou) ve sînordar kir. Bazirganên biyanî tenê dikaribûn bi rêya fîrmayên bazirganî yên Çînî yên destnîşankirî yên bi navê Cohong (an bazirganên Hong) bazirganiyê bikin. Ev pergal ji bo birêkûpêkkirin û sînordarkirina bandora biyanî hate sêwirandin, ku hişyariya Xanedaniya Qing a ji bandora çandî ya biyanî nîşan dide. Biyaniyan bi gelek sînordariyan re rû bi rû man, di nav de ku tenê li herêma Sêzdeh Febrîqeyan bi cih bibin û fêrbûna Çînî qedexe bû.

Ji bo kelûpelên luks ên Çînî, bi taybetî çay, hevrîşim û porselen, daxwazeke mezin a Ewropî hebû. Mînak, di sala 1813an de, Brîtanya hema hema 32 mîlyon lîre çay dikirî , û karkerek navînî yê Londonê %5ê dahata malbata xwe ji bo çayê xerc dikir. Lêbelê, Çînê ji bo kelûpelên çêkirî yên Ewropî daxwazeke kêm hebû. Vê yekê bêhevsengiyeke bazirganî ya girîng afirand, ku Ewropiyan neçar kir ku ji bo kelûpelên Çînî bi giranî bi zîv bidin. Di navbera salên 1750-1800î de, Brîtanyayê bi nirxê 27 mîlyon lîreyî kelûpel ji Çînê kirî lê tenê bi nirxê 9 mîlyon lîreyî firot.

Sîstema Kantonê ji bo Qing wekî şûrekî du devî bû. Sîstema Kantonê ji hêla Qing ve ji bo kontrolkirina bazirganiya biyanî û sînordarkirina bandora biyanî hate armanc kirin. Digel ku di destpêkê de di kanalîzekirina bazirganiyê û çêkirina dahatê bi rêya Cohong de serketî bû, hişkbûn û cewhera wê ya sînordar di nav bazirganên biyanî de, nemaze Brîtanî, nerazîbûnek mezin çêkir. Ev nerazîbûn, digel kêmasiya bazirganî ya giran a ku Brîtanya pê re rû bi rû ma , ji bo Brîtanyayê teşwîqek xurt afirand ku ji bo hevsengkirina bazirganiyê û, di dawiyê de, ji bo hilweşandina pergalê bi zorê, rêyên alternatîf bibîne. Pergal, ku ji bo kontrolê hatibû sêwirandin, bêhemdî zextên ku dê bibin sedema hilweşandina wê ya tundûtûjî û vekirina bi zorê ya Çînê, gur kir. Cewhera sînordar a Sîstema Kantonê rasterast bû sedem ku Brîtanî li kelûpelek mîna afyonê bigerin da ku bêhevsengiya bazirganiyê berevajî bikin, ku ev yek jî bû sedema Şerên Afyonê.

C. Destpêk û Berfirehbûna Bazirganiya Afyonê

Ji bo li hember bêhevsengiya bazirganiyê bisekinin, Kompanyaya Hindistana Rojhilat a Brîtanî (EIC) dest bi çandina afyonê li Bengalê (Hindistan) kir û firotina wê ji qaçaxçiyên Çînî re hêsan kir. EIC li Bengalê monopola çandiniya afyonê ava kir. EIC ji ber qedexeyên Çînî rasterast afyon neşand Çînê lê ji bo vê yekê destûr da “bazirganên welat” ên taybet. Zîvê ku ji firotina afyonê dihat bidestxistin, paşê ji hêla EIC ve ji bo kirîna çaya Çînî hate bikar anîn.

EIC ji bo çandina afyonê bi erzanî û pirranî li Bengalê rêbaz pêş xistin. Pergal ji bo gundiyên Hindî pir îstîsmarker bû, ku gelek caran ji hêla Ajansa Afyonê ve bi rêbazên zorê bi windahî neçarî çandina xaşxaşê dihatin kirin. Afyon bi rêya planên berfireh, gelek caran bi hevkariya karbidestên Çînî yên gendelî, bi qaçaxî dihat Çînê. Rêyên qaçaxçîtiyê, mînakî, di navbera Hong Kong û Kantonê de hatin damezrandin.

Îxracata afyonê bo Çînê bi awayekî berbiçav zêde bû: ji ~200 sindoqan di sala 1729an de gihîşt ~1,000 sindoqan di sala 1767an de, di navbera salên 1820-1830î de salane ~10,000 sindoq, û di sala 1838an de gihîşt ~40,000 sindoqan. Her sindoq bi navînî ~140 lîre (63.5 kg) bû. Di sala 1838an de, Brîtanya salane ~1,400 ton afyon difirot Çînê. Hikûmeta Qing xetereyên afyonê nas kir. Împerator Yongzheng di sala 1729an de firotin û kişandina afyonê qedexe kir. Împerator Jiaqing di sala 1796an de îxracat û çandiniya afyonê neqanûnî îlan kir. Di salên 1800 û 1813an de qedexeyên din hatin derxistin. Tevî van biryarnameyan, bazirganî geş bû.

Bazirganiya afyonê hevsengiya peredanê berevajî kir, bû sedema derketina girîng a zîv ji Çînê. Vê kêmbûna zîv bû sedema depresyona aborî û nerazîbûna civakî. Girêdana berbelav a bi afyonê re bû pirsgirêkek civakî û aborî ya giran, ku bandor li hemî astên civakê kir, di nav de leşkerên împaratorî û karbidest. Texmîn hene ku heta sala 1838an 10 mîlyon an jî heta 12 mîlyon Çînî girêdayî afyonê bûn.

Bazirganiya afyonê ne tenê pirsgirêkek aborî ya bêhevsengiya bazirganiyê bû. Wê li Çînê krîzek pirrengî derxist. Derketina mezin a zîv nirxê pereyê sifir kêm kir, ku ev yek bi bandor barê bacê li ser gundiyên ku bacên xwe bi zîv didan zêde kir, û bû sedema tengasiya aborî û potansiyela nerazîbûnê. Girêdana berbelav tenduristiya giştî, hilberîna kedê û nîzama civakî xera kir. Ew bandor li hemî çînan kir, ji gundiyan bigire heta karbidest û leşkeran , û çavkaniyên mirovî yên dewletê qels kir. Neqanûnîbûna eşkere ya bazirganiyê û gendeliya têkildar a karbidestan otorîteya exlaqî û meşrûiyeta hikûmeta Qing xera kir. Hewldanên destpêkê yên qedexekirinê bi ser neketin , ku bêbandoriya dewletê nîşan da. Cewhera bihevgrêdayî ya van krîzan (aborî, civakî, siyasî) rewşek pir nearam afirand ku tê de hewldanek bi biryar a ji bo rawestandina bazirganiya afyonê, mîna ya Lin Zexu, dikaribû bi hêsanî bibe pevçûnek mezin bi hêzek biyanî re ku bi giranî di domandina wê de veberhênan kiribû. Îstîsmarkirina gundiyên Hindî ji hêla Brîtaniyan ve ji bo hilberîna afyonê cewhera îstîsmarker û ji hêla exlaqî ve şermezarker a tevahiya pargîdaniyê ji hilberînê heya vexwarinê bêtir tekez dike.

Beşa II: Şerê Afyonê yê Yekem (1839-1842)

A. Sedemên Şer

Di sala 1839an de, Împerator Daoguang Lin Zexu wekî Komîserê Împeratorî yê Taybet ji bo tinekirina bazirganiya afyonê tayîn kir. Lin bi helwesta xwe ya exlaqî û serkeftina xwe ya berê di tepeserkirina afyonê de dihat nasîn. Wî firotina afyonê qedexe kir, daxwaza radestkirina hemî stokên afyonê kir, û kanala Çemê Perlê girt, bazirganên Brîtanî li Guangzhou asê kir. Wî zêdetirî 1,600 bazirganên Çînî girtin û bi deh hezaran lûleyên afyonê îmha kirin.

Lin Zexu zêdetirî 20,000 sindoqên afyonê (nêzîkî 1,400 ton an jî zêdetirî 1,150,000 kg) ku ji hêla bazirganên Brîtanî ve li Kantonê hatibûn depokirin, desteser kir û îmha kir. Afyon bi eşkereyî li perava Humenê hate îmha kirin. Lin Zexu nameyek vekirî ji Keybanû Victoria re nivîsand û jê xwest ku ji berpirsiyariya xwe ya exlaqî bazirganiya afyonê rawestîne. Wî pirsî ka Brîtanya çawa dikare exlaqî be dema ku bazirganên wê ji dermanek ku qaşo li Brîtanyayê bi xwe qedexe ye, sûd werdigirin. Lêbelê, name qet negihîşt Keybanûyê.

Hikûmeta Brîtanî piştgirî da daxwazên bazirganan ji bo tazmînata afyona desteserkirî û li ser prensîbên bazirganiya azad û naskirina dîplomatîk a wekhev israr kir. Afyon di sedsala 19an de yekane kelûpelê bazirganiyê yê herî qezencdar ê Brîtanyayê bû. Charles Elliot, Serpereştyarê Giştî yê Bazirganiya Brîtanî, di destpêkê de ferman da bazirganên Brîtanî ku afyonê radest bikin, û li ser navê hikûmeta Brîtanî berpirsiyariya tazmînatê girt ser xwe. Lêbelê, ev kiryar ji hêla hinekan ve li Brîtanyayê wekî sozek hate dîtin ku hikûmet dê zirarê bigire. Îmhakirina afyonê wekî heqaretek li rûmet û prensîbên bazirganiyê yên Brîtanî hate dîtin. Alozî bi bûyerên wekî kuştina gundiyek Çînî, Lin Weixi, ji hêla keleşên bazirganên Brîtanî ve, û redkirina Elliot a radestkirina wan ji rayedarên Çînî re zêde bû.

Kampanyaya Lin Zexu ji ber xema rastîn a ji bo bandora civakî û aborî ya wêranker a afyonê li ser Çînê û hestek rêveberiya exlaqî ya Konfuçyûsî hate meşandin. Kiryarên wî hewldanek xurt bûn ji bo misogerkirina serwerî û yasaya Çînî. Lêbelê, berteka Brîtanî di serî de ne li ser qanûnîbûna kiryarên Lin di bin yasaya Çînî de bû, lê li ser parastina bazirganiyek pir qezencdar û misogerkirina prestîja împaratorî û prensîba “bazirganiya azad” (tevî ku ew bazirganiya narkotîkek zerardar bû) bû. Biryara hikûmeta Brîtanî ya ji bo destpêkirina şer nîşan dide ku berjewendiyên aborî û projeksiyona hêza împaratorî li ser ملاحظاتên exlaqî yên di derbarê bazirganiya afyonê bi xwe de, bazirganiyek ku gelek kes li Brîtanyayê bi xwe ji hêla exlaqî ve jê pirsiyar bûn, serdest bûn. Nameya navdar a Lin ji Keybanû Victoria re , her çend xweşnivîs be jî, li ser têgihiştineke şaş a polîtîkaya navxweyî ya afyonê ya Brîtanî bû (afyon li Brîtanyayê bi heman awayê ku Lin bawer dikir bi tundî qedexe nebû) û di dawiyê de negihîşt wergirê xwe yê armanckirî an jî bandor li polîtîkaya Brîtanî nekir. Ev yek têkçûna ragihandinê û çarçoveyên cihêreng ên têkiliyên navneteweyî û exlaqê yên di lîstikê de nîşan dide. Çarçovekirina pevçûnê ji hêla Brîtaniyan ve li dora “bazirganiya azad” û “wekheviya dîplomatîk” ajokara aborî ya bingehîn: afyonê, veşart. Vê vegotinê alîkariya piştgiriya navxweyî kir û kiryarên împaratorî meşrû kir.

B. Pêşveçûna Şer û Şerên Sereke

Hêza Deryayî ya Qraliyetê di Hezîrana 1840an de dest bi seferekê kir, ku keştiyên serdest (di nav de keştiyên bi hêza hilmê yên wekî Nemesis) û çek nîşan dan. Hêzên Çînî, her çend li hin cihan ji hêla hejmarî ve serdest bûn , ji hêla teknolojî, perwerdehî û stratejiyê ve kevnar bûn. Çînê hêzek deryayî ya yekbûyî tune bû û ji êrişa deryayî re mexdûr bû.

Pevçûn di dawiya sala 1839an de dest pê kirin (mînak, Kowloon, Şerê Chuenpi). Hêzên Brîtanî di Tîrmeha 1840an de Chusan (Zhoushan) girtin û Ting-hai (Dinghai) bombebaran kirin. Di Çileya 1841an de kelehên li Chuenpi û Taikoktow (parêzvanên nêzîkatiyên Kantonê) hatin girtin. Di Gulana 1841an de Kanton hate dagir kirin. Kampanyayên Brîtanî yên di sala 1842an de girtina Chapu (Zhapu), Shanghai, û Chinkiang (Zhenjiang), ku Kanala Mezin qut kir, tê de bûn. Pêşveçûna Brîtanî ya li ser Nanking (Nanjing) di Tebaxa 1842an de bû sedema teslîmbûna Çînê.

Fermandarên sereke yên Brîtanî Charles Elliot (qonaxa destpêkê, paşê hate ji kar dûrxistin) , Sir Gordon Bremer , Sir Hugh Gough , û Sir Henry Pottinger (li şûna Elliot hat, Peymana Nankingê muzakere kir) bûn. Fermandarên Çînî Lin Zexu , Admiral Guan Tianpei , General Yang Fang , General Yishan, General QiShan , û Hai-lin (fermandarê Zhenjiang) bûn. Împerator Daoguang fermandariya giştî dikir.

Serkeftina Brîtanî bi giranî ji ber serweriya teknolojîk û stratejîk bû. Hêza wan a deryayî rê da wan ku hêzê li peravê û li ser çemên mezin bişînin , û gelek parastinên bejayî yên Çînê derbas bikin. Stratejiya Çînê ya şerê pozîsyonî û kelehên peravê li hember dijminek deryayî ya livdar bêbandor ma. Digel ku leşkerên Çînî carinan bi wêrekî şer dikirin (mînak, li Chapu ), çekên wan ên kevnar û nebûna avahiyek fermandariyê ya nûjen û yekbûyî têkçûn li hember leşkerên Brîtanî yên bi tecrube yên ku bi çekên nûjen û topan hatibûn çekdarkirin, hema hema neçar kir. Kêm nirxandina Qing a kapasîteyên leşkerî yên Brîtanî û pişta wan a bi rêbazên parastinê yên kevneşopî bi girîngî beşdarî asta têkçûna wan bû. Kapasîteya Brîtanî ya ji nû ve peydakirin û xurtkirina ji koloniyên nêzîk jî ji hêla Çînê ve hate kêm nirxandin.

C. Peymana Nankingê (1842) û Encamên Wê

Peymana Nankingê di 29ê Tebaxa 1842an de li ser keştiya HMS Cornwallis hate îmzekirin. Ew yekem ji “peymanên newekhev” bû.

Xalên sereke yên peymanê ev bûn: Çîn neçar ma ku 21 mîlyon dolarê zîv bide , ku 6 mîlyon ji bo afyona desteserkirî, 3 mîlyon ji bo deynên bazirganan, û 12 mîlyon ji bo lêçûnên şer bû.. Girava Hong Kongê bi awayekî daîmî ji Brîtanyayê re hate dayîn. Pênc bender ji bo bazirganî û rûniştina biyaniyan hatin vekirin: Kanton (Guangzhou), Amoy (Xiamen), Foochow (Fuzhou), Ningpo (Ningbo), û Shanghai. Monopola Cohong a li ser bazirganiya biyanî hate rakirin. Bazirganî dê di bin tarîfeyên sabît de be ku ji hêla her du hikûmetan ve hatine lihevkirin, ku ev yek bi bandor xweseriya tarîfê ya Çînê sînordar kir. Wekheviya dîplomatîk ji bo nameyên di navbera karbidestên her du welatan de hate destnîşankirin.

Peymana Nankingê bazirganiya afyonê qanûnî nekir , lê hewldanên Çînê yên ji bo rawestandina wê sekinandin. Li pey wê Peymana Bogue (1843) bi Brîtanyayê re hat, ku derve-erdî û statuya neteweya herî favorî da. Di demeke kurt de peymanên bi vî rengî bi DYA (Peymana Wanghia, 1844) û Fransa (Peymana Whampoa, 1844) re hatin îmzekirin.

Tablo: Peymana Nankingê (1842) – Xalên Sereke û Bandora li ser Çînê

Xal (Term)	Naverok	Bandora li ser Serwerî/Aboriya Çînê
Tazmînat (Indemnity)	Çîn neçar ma 21 mîlyon dolarê zîv bide (6 mîlyon ji bo afyonê, 3 mîlyon ji bo deynên bazirganan, 12 mîlyon ji bo lêçûnên şer).	Barekî giran ê aborî li ser Qing; kêmbûna xezîneyê.
Destberdana Hong Kongê (Cession of Hong Kong)	Girava Hong Kongê bi awayekî daîmî ji Brîtanyayê re hate dayîn.	Windakirina axê û serweriyê; Hong Kong bû bingeheke Brîtanî.
Vekirina Benderên Peymanê (Opening of Treaty Ports)	Pênc bender (Kanton, Amoy, Foochow, Ningpo, Shanghai) ji bo bazirganî û rûniştina biyaniyan hatin vekirin.	Zêdebûna bazirganiya biyanî lê di bin kontrola biyaniyan de; ketina kelûpelên biyanî.
Rakirina Sîstema Cohongê (Abolition of Cohong System)	Monopola Cohong a li ser bazirganiya biyanî hate rakirin.	Guhertina awayê bazirganiya Çînê; bazirganên biyanî rasterast bi bazirganên Çînî re danûstandin kirin.
Tarîfeyên Gümrükê yên Sabît (Fixed Customs Tariffs)	Tarîfeyên li ser îxracat û îthalatê dê bi lihevkirinê bên diyarkirin (bi gelemperî kêm).	Windakirina kontrola Çînê li ser polîtîkayên xwe yên tarîfeyê; nikarîbû pîşesaziyên xwe biparêze.
Wekheviya Dîplomatîk (Diplomatic Equality)	Di nameyên di navbera karbidestên Brîtanî û Çînî de diviyabû wekhevî hebe.	Rûxandina têgihiştina kevneşopî ya Çînê ya serweriya xwe li hemberî “barbaran”.

Peymana Nankingê ji çareserkirina pevçûnek taybetî wêdetir bû. Ew ji bo awayê ku hêzên Rojava dê bi Çînê re mijûl bibin, pêşnumayek ava kir: bi hêza leşkerî û li pey wê peymanên dîktatorî. Xalên sereke yên wekî benderên peymanê, derve-erdî (ku di Peymana Bogue ya paşerojê de hate dayîn ), tarîfeyên sabît, û xalên neteweya herî favorî di peymanên paşerojê yên bi hêzên din ên Rojava re bûn taybetmendiyên standard. Vê yekê pergalek têkiliyên newekhev afirand, ku tê de Çîn gav bi gav ji serwerî û xweseriya xwe ya aborî hate bêpar kirin. Ji ber vê yekê, Peymana Nankingê ne bûyerek îzolekirî bû lê kevirê bingehîn ê nîzamek nû ya împaratorî li Asyaya Rojhilat bû, ku bandora “dîplomasiya keştiyên topan” nîşan da û zemîn ji bo sedsalek destwerdana biyanî li Çînê amade kir. Têgihiştina destpêkê ya Qing ku peyman ji hêla girîngiyê ve ne mezin bû, û berawirdkirina wê bi peymanek bi Kokand re , têgihiştineke kûr a şaş a pîvan û cewhera armancên împaratorî yên Rojava nîşan dide.

Beşa III: Şerê Afyonê yê Duyem (1856-1860)

A. Sedemên Şer

Brîtanya û Fransa daxwaza îmtiyazên bazirganî yên zêdetir dikirin, di nav de qanûnîkirina tevahî ya bazirganiya afyonê, vekirina tevahiya Çînê ji bazirganên xwe re, efûkirina kelûpelên biyanî yên îxrackirî ji bacên transît ên navxweyî, û damezrandina balyozxaneyên dîplomatîk ên daîmî li Pekînê. Peymanên heyî (Nanking) têrker nedihatin dîtin.

Di Cotmeha 1856an de, karbidestên Çînî li keştiya Arrow, keştiyeke bi qeyda Brîtanî (her çend qeyda wê qediyabû) lê xwediyê Çînî li Kantonê, siwar bûn, ekîba Çînî bi gumana korsanî girtin, û îdia kirin ku ala Brîtanî daxistine. Konsulê Brîtanî Harry Parkes protesto kir, daxwaza berdan û lêborînê kir. Cîgirê Key Ye Mingchen piraniya keleşan berdan lê ne hemî û red kir ku lêborînê bixwaze. Ev ji hêla Brîtaniyan ve wekî hincetek ji bo nûkirina dijminatiyê hate bikar anîn.

Di Sibata 1856an de, mîsyonerê Fransî Auguste Chapdelaine li parêzgeha Guangxi, herêmek ku ji biyaniyan re qedexe bû, hate girtin, îşkence kirin û kuştin. Fransa vê yekê wekî casus belli bikar anî da ku bi Brîtanyayê re li dijî Çînê tevbigere.

Bûyera Arrow û kuştina Chapdelaine ji bo Brîtanya û Fransa wekî hincetên guncaw xizmet kirin. Qeyda Brîtanî ya Arrow gumanbar bû û dema wê derbas bûbû. Chapdelaine li herêmek qedexekirî bû, yasaya Çînî binpê dikir, û mirina wî, her çend hovane be jî, ji bo berjewendiya împaratorî hate îstîsmar kirin, ji ber ku Fransa her gav bi leşkerî bertek nîşanî mirina mîsyoneran li cîhek din nedabû. Armancên bingehîn xwesteka hêzên Rojava ya ji bo bi zorê berfirehkirina bazirganiyê, qanûnîkirina afyonê, û damezrandina hebûna dîplomatîk û bazirganî ya serdest li seranserê Çînê bû. Mijûlbûna Qing bi Serhildana Taiping re wekî demek guncaw ji bo pêkanîna van daxwazan hate dîtin. Xwesteka îmtiyazên berfirehtir ajokara sereke bû; bûyer hincet bûn ku ji bo kiryarên leşkerî yên ku îhtîmal bû ku bêyî wan jî biqewimin, ji ber armancên împaratorî yên serdemê, hatin bikar anîn.

B. Hevpeymaniya Anglo-Fransî û Operasyonên Leşkerî

Armancên hevpeymaniyê ew bûn ku erêkirin/revîzekirina peymanên berê (bi taybetî Peymana Tientsin piştî berxwedana destpêkê), qanûnîkirina bazirganiya afyonê, vekirina bêtir benderan, gihîştina navxweyî, damezrandina hebûna dîplomatîk a daîmî li Pekînê, û bidestxistina tazmînatên din misoger bikin. Fransa her weha armanc dikir ku mîsyonerên Katolîk biparêze û bi berfirehbûna Brîtanî re hevaheng be.

Hêzên Anglo-Fransî di dawiya Kanûna 1857an de piştî bombebaranê Kanton bi lez girtin. Cîgirê Key Ye Mingchen hate girtin. Bajar hema hema çar salan ji hêla komîsyonek Anglo-Fransî ve hate rêvebirin. Hêzên hevalbend di Gulana 1858an de kelehên Taku (parêzvanên rêya Tientsin û Pekînê) girtin. Lêbelê, di Hezîrana 1859an de, hewldanek Anglo-Fransî ya ji bo derbaskirina bi zorê ji kelehên Taku yên xurtkirî ji bo radestkirina peymanên erêkirî ji Pekînê re bi windahiyên giran hate paşve xistin. Vê serkeftina Çînî, di bin fermandariya General Sengge Rinchen de, pêşveçûna hevalbendan dereng xist. Di Tebaxa 1860an de, hêzek Anglo-Fransî ya mezintir vegeriya, bataryayên Dagu (Taku) îmha kirin, û ber bi Tientsin ve çûn.

Di Cotmeha 1860an de, piştî ku muzakerevanên Anglo-Fransî ji hêla Çîniyan ve hatin girtin û hinek hatin kuştin/îşkence kirin , Lord Elgin ferman da talankirin û şewitandina Koşka Havînê ya Kevin (Yuanmingyuan) û Koşka Havînê wekî tolhildan û ji bo zextê li ser dîwana Qing bike. Vê kiryara vandalîzma çandî 3,500-4,000 leşkerên Brîtanî girt û sê rojan dom kir.

Fermandar û dîplomatên sereke yên Brîtanî Lord Elgin (Komîserê Bilind) , Admiral Sir Michael Seymour , General Sir James Hope Grant , Major-General Sir Robert Napier , û Harry Parkes (Konsul) bûn. Fermandar û dîplomatên Fransî Baron Gros (Plenipotentiary) , Admiral Rigault de Genouilly , û General Charles Cousin-Montauban (Comte de Palikao) bûn. Fermandar û dîplomatên Çînî Cîgirê Key Ye Mingchen , General Sengge Rinchen , Prens Gong (muzakerevan) , û Împerator Xianfeng bûn.

Kampanyayên leşkerî yên Şerê Afyonê yê Duyem, nemaze girtina Kantonê û pêşveçûna ber bi Pekînê ve, serweriya leşkerî ya Rojava ya berbiçav nîşan dan. Paşvexistina li Kelehên Taku di sala 1859an de anomalîyek bû, ku bi lez ji hêla hêzek mezintir û bi biryartir ve hate rast kirin. Biryara Lord Elgin a şewitandina Koşkên Havînê ne kiryarek hêrsê ya spontan bû lê kiryarek hesabkirî ya şerê siyasî û psîkolojîk bû. Armanc ew bû ku Împeratorê Qing ji bo muameleya xerab a balyozan bi xwe ceza bike. Her weha armanc ew bû ku berxwedana Çînî bişkîne û qebûlkirina şertên peymanê bi zorê bike bêyî ku rasterast êrişî Bajarê Qedexe bike, ku dibe ku muzakere bi tevahî têk biçin. Wekî din, ew wekî hişyariyek tund li ser encamên dijberiya hêza Rojava xizmet kir. Ev bûyer li Çînê bû sembolek xurt a êrişa biyanî û wêrankirina çandî, û bi kûrahî di vegotina “Sedsala Rûreşiyê” de cih girt. Ew nîşan dide ku şerê kolonyal çawa gelek caran ji armancên leşkerî yên safî wêdetir diçû û kiryarên ku ji bo demoralîzekirin û bindestkirinê hatibûn sêwirandin, tê de bûn.

C. Peymanên Tientsinê (1858) û Peymana Pekînê (1860)

Peymanên Tientsinê di sala 1858an de bi Brîtanya, Fransa, Rûsya û DYA re hatin îmzekirin. Xalên sereke ev bûn: 11 benderên din ji bo bazirganiya biyanî hatin vekirin, di nav de Niuzhuang, Tǎngchow (Penglai, paşê Yantai), Taiwan-fu (Tainan), Chau-chau (Shantou), Kiungchow (Haikou), Zhenjiang, Jiujiang, Hankou, û bi navê Nanjing.. Destûr hat dayîn ku balyozên biyanî li Pekînê bi cih bibin. Mafê rêwîtiyê li hundurê Çînê di bin pasaportan de ji biyaniyan re hate dayîn. Çalakiya mîsyonerên Xiristiyan, di nav de mafê xwedîkirina milk û mizgîniyê, hate destûr kirin. Bazirganiya afyonê bi bandor hate qanûnî kirin.. Çîn dê tazmînatê bide Brîtanya û Fransa (bi tevahî 6 mîlyon tael: 2 mîlyon ji Fransa re, 2 mîlyon ji Brîtanya re ji bo lêçûnên leşkerî, 2 mîlyon wekî tazmînat ji bazirganên Brîtanî re).

Peymana Pekînê (1860) Peymana Tientsin erê kir. Xalên zêde ev bûn: Tazmînata ji bo Brîtanya û Fransa her yekî gihîşt 8 mîlyon taelê zîv. Ji bo Brîtanyayê, 2 mîlyon ji vê ji bo zirarên bazirganan li Kantonê, 6 mîlyon ji bo lêçûnên şer bû. Fransa jî 8 mîlyon tael wergirt. Beşa başûrê Nîvgirava Kowloon û Girava Stonecutters ji Brîtanyayê re hate dayîn. Tientsin bi fermî wekî bendera bazirganiyê hate vekirin. Destberdanên ji Rûsyayê re, ku bi Peymana Aigun a berê (1858) û vê peymanê ve girêdayî bûn, erêkirina tevlêbûna Rûsyayê ya herêmên li bakurê Çemê Amur û rojhilatê Çemê Ussuri (Mançuryaya Derve) piştrast kir.

Tablo: Peymanên Tientsinê (1858) û Peymana Pekînê (1860) – Xalên Sereke û Bandora li ser Çînê

Xal (Term)	Peyman (Treaty)	Naverok	Bandora li ser Serwerî/Aborî/Civaka Çînê
Vekirina Benderên Nû	Tientsin/Pekîn	11 benderên din hatin vekirin (Niuzhuang, Tǎngchow, Tainan, Shantou, Haikou, Zhenjiang, Jiujiang, Hankou, Nanjing, Tientsin).	Berfirehkirina bazirganiya biyanî û bandora Rojava li navxweyî Çînê.
Nûnerên Dîplomatîk li Pekînê	Tientsin/Pekîn	Destûr ji bo rûniştina daîmî ya balyozên biyanî li Pekînê.	Têkbirina kevneşopiya Qing a îzolekirina paytextê ji biyaniyan; zêdebûna zexta dîplomatîk a rasterast.
Rêwîtiya Navxweyî	Tientsin/Pekîn	Mafê rêwîtiyê ji bo biyaniyan li hundurê Çînê bi pasaportan.	Zêdebûna ketina biyaniyan bo navxweyî Çînê ji bo bazirganî, mîsyonerî û armancên din.
Mafên Mîsyoneran	Tientsin/Pekîn	Destûr ji bo çalakiya mîsyonerên Xiristiyan, xwedîkirina milk û mizgîniyê.	Berfirehbûna Xiristiyantiyê lê her weha zêdebûna aloziyên çandî û civakî.
Yasayîkirina Afyonê	Tientsin/Pekîn	Bazirganiya afyonê bi bandor hate qanûnî kirin.	Zêdebûna berbelavbûna afyonê û pirsgirêkên civakî û tenduristiyê yên têkildar.
Tazmînat	Tientsin	6 mîlyon tael bi tevahî ji bo Brîtanya û Fransa.	Barekî destpêkê yê aborî.
Tazmînat	Pekîn	Ji bo Brîtanya û Fransa her yekî 8 mîlyon tael.	Barekî pir giran ê aborî, ku darayiya Qing bêtir qels kir.
Destberdanên Erdî	Pekîn	Nîvgirava Kowloon û Girava Stonecutters ji Brîtanyayê re; Mançuryaya Derve ji Rûsyayê re (bi Peymana Aigunê hate piştrast kirin).	Windakirina axa serwer; xurtkirina pozîsyona stratejîk a Brîtanya û Rûsyayê.

Ev tablo ji bo kurtekirina tawîzên berfireh û kûr ên ku Çîn neçar ma piştî Şerê Afyonê yê Duyem bide, krîtîk e. Ew ê bi zelalî şertên di nav du komên peymanan de destnîşan bike û wan bi hilweşîna serweriyê, barên aborî û guhertinên civakî ve girêbide. Ev wêneyek zelal a zêdebûna destdirêjiya biyanî û mekanîzmayên ku bi wan statuya nîv-kolonyal a Çînê hate zexm kirin, peyda dike. Peymanên Tientsin û Pekînê di heman demê de xalên têkildarî çalakiya mîsyonerên Xiristiyan jî dihewandin, ku mafê mizgînî, xwedîkirina milk û rêwîtiya azad dida wan. Ev gelek caran wekî beşek ji “mîsyona şaristanîkirinê” ya hêzên Rojava dihat çarçovekirin. Lêbelê, ev li gel qanûnîkirina bazirganiya afyonê , maddeyek ku zirarek civakî û girêdanek mezin çêdikir , hate ferz kirin. Ferzkirina bi zorê ya azadiyên olî û di heman demê de qebûlkirina bi zorê ya bazirganiyek dermanên wêranker, nakokiyek kûr di polîtîkaya Rojava de eşkere dike. Çalakiyên mîsyoneran, ku bi van peymanan hatibûn parastin, gelek caran dibûn sedema pevçûnên herêmî û hestên dij-biyanî , carinan dibûn hincet ji bo destwerdana biyanî ya din. Aliyê “mîsyona şaristanîkirinê” ya emperyalîzma Rojava bi kûrahî bi armancên wê yên aborî û siyasî yên êrişkar re têkildar bû û gelek caran bi wan re di nakokiyê de bû. Pêşxistina Xiristiyantiyê di çarçoveyek zordariya leşkerî û îstîsmara aborî de pêk hat, ku pêşwazî û bandora wê li Çînê tevlihev kir.

Beşa IV: Encam û Bandorên Şerên Afyonê li ser Çînê

A. Windakirina Serweriyê û Peymanên Newekhev

Piştî Şerên Afyonê, Çîn bi sîstemeke “peymanên newekhev” re rû bi rû ma ku serweriya wê bi awayekî berbiçav kêm kir. Yek ji stûnên sereke yên vê sîstemê “derve-erdî” bû, ku tê de welatiyên biyanî yên li Çînê ji yasayên Çînî muaf bûn û ji hêla dadgehên xwe yên konsulxaneyê ve dihatin darizandin. Vê yekê otorîteya dadwerî ya Qing bi giranî têk bir.

Çîn her weha kontrola li ser tarîfeyên xwe winda kir. Rêjeyên tarîfeyê yên li ser kelûpelên biyanî di astên nizm de (mînak, %5 nirxa ad valorem) hatin sabîtkirin, ku ev yek Çînê ji kontrola li ser polîtîkayên xwe yên bazirganiyê û şiyana parastina pîşesaziyên xwe yên nûjen bêpar hişt. Vekirina benderên peymanê rê da damezrandina niştecîh û îmtiyazên biyanî, ku tê de biyaniyan dikaribûn bijîn, bazirganiyê bikin û xwedî milk bin, gelek caran di bin rêveberiya biyanî de, wek Niştecîhiya Navneteweyî ya Shanghai. Van deveran li ser axa Çînî bûn enklavên hêza biyanî. Wekî din, Çîn neçar ma ku dev ji axên girîng berde: Hong Kong û Kowloon ji Brîtanyayê re , û Mançuryaya Derve ji Rûsyayê re.

Windakirina serweriyê ne tenê bi dayîna axê re sînordar bû. Ew êrişek pir-qatî bû li ser şiyana dewleta Qing a ji bo rêvebirinê. Derve-erdî tê vê wateyê ku yasaya Çînî ji bo hejmareke zêde ya biyaniyan derbas nedibû, pergalên yasayî yên paralel diafirandin û otorîteya dadwerî ya Çînî têk didan. Windakirina xweseriya tarîfeyê rê li ber Çînê girt ku tarîfeyan ji bo parastina pîşesaziyên xwe an jî ji bo çêkirina dahatê bi bandor bikar bîne. Kontrola biyanî ya li ser gumrukên deryayî ji bo misogerkirina dayîna tazmînatê hêza aborî ya biyanî bêtir xurt kir. Niştecîhên biyanî wekî saziyên nîv-serbixwe tevgeriyan, û rêveberiya Qing heta di nav bajarên Çînî de jî dijwar kirin. Mafê keştiyên şer ên biyanî yên ji bo dewriyekirina li rêyên avê yên navxweyî gefek leşkerî ya domdar bû. Vê hilweşîna sîstemîk Çîn veguherand dewletek nîv-kolonyal , ku serxwebûna wê bi navê bû, û karûbarên wê yên navxweyî di bin destwerdana girîng a biyanî de bûn. Vê yekê nerazîbûnek kûr afirand û tevgerên neteweperest gur kir.

B. Bandorên Aborî

Piştî Şerê Afyonê yê Yekem, Çîn neçar ma ku 21 mîlyon dolarê zîv wekî tazmînat bide Brîtanyayê. Piştî Şerê Afyonê yê Duyem, Peymanên Tientsinê di destpêkê de bi tevahî 6 mîlyon tael ji bo Brîtanya û Fransa destnîşan kirin. Lêbelê, Peymana Pekînê ev hejmar ji bo Brîtanya û Fransa her yekî gihand 8 mîlyon taelê zîv. Van tazmînatên giran zextek mezin li ser darayiya Qing kirin , ku beşek girîng ji dahata salane pêk dianîn.

Vekirina bi zorê ya benderên peymanê ketina kelûpel û sermayeya biyanî hêsan kir. Digel ku benderên peymanê li derdora xwe pîşesazîbûnê lezandin û ji ber saziyên Rojava karîgeriya bazara sermayeyê zêde kirin , ev gelek caran di bin serweriya biyanî an jî bi rêberiya kompradoran de bû.

Ketina kelûpelên biyanî yên erzantir û bi makîneyan çêkirî, nemaze tekstîl, bandorek neyînî li ser pîşesaziyên destan ên kevneşopî yên Çînî yên wekî ristin û tevna pembû kir. Hin çavkanî hilweşîna li hin deveran destnîşan dikin , hinên din wêneyek tevlihevtir nîşan didin ku hin sektorên destan xwe adapte dikin an jî bi hev re dijîn, carinan ji yarnê îxrackirî sûd werdigirin. Bandor li gorî herêmê diguherî; li hin deveran, tevna destan kêm bû ji ber ku karker derbasî pîşesaziya nûjen bûn, lê li deverên din, tevna destan a bazirganî bi karanîna yarnê bi makîneyan çêkirî pêş ket. Aboriya gundiyan, ku bi giranî bi destanên malê ve girêdayî bû, têk çû.

Di destpêkê de, bazirganiya afyonê herikîna zîv berevajî kir, û ew ji Çînê derxist. Qanûnîkirina afyonê û zêdebûna çandiniya navxweyî li Çînê paşê armanc kir ku vê derketina pereyan rawestîne.

Tablo: Tazmînatên ku Çînê piştî Şerên Afyonê Dane

Peyman (Treaty)	Hêza Wergir (Recipient Power(s))	Mîqdar (Amount – Silver Taels/Dollars)	Armanc (Purpose)
Peymana Nankingê (1842)	Brîtanya	21 mîlyon dolarê zîv	6 mîlyon ji bo afyonê, 3 mîlyon ji bo deynên bazirganan, 12 mîlyon ji bo lêçûnên şer
Peymanên Tientsinê (1858)	Brîtanya, Fransa	Bi tevahî 6 mîlyon tael (2 mîlyon ji Brîtanyayê re ji bo lêçûnên leşkerî, 2 mîlyon ji Brîtanyayê re wekî tazmînat ji bazirganan re, 2 mîlyon ji Fransa re)	Lêçûnên leşkerî, tazmînata bazirganan
Peymana Pekînê (1860)	Brîtanya	8 mîlyon tael	2 mîlyon ji bo zirarên bazirganan li Kantonê, 6 mîlyon ji bo lêçûnên şer
Peymana Pekînê (1860)	Fransa	8 mîlyon tael	Lêçûnên leşkerî, tazmînata ji bo zirarên bazirganan

Ev tablo agahiyên belavbûyî yên li ser tazmînatan yek dike, û bi zelalî barê aborî yê mezin ê ku ji hêla gelek hêzan ve li seranserê peymanên cihêreng li ser Çînê hate ferz kirin, nîşan dide. Ew aliyek sereke ya îstîsmara aborî û kêmbûna darayiya Qing, ku beşdarî qelsbûna wê bû, tekez dike. Benderên peymanê navendên destdirêjiya biyanî û sembolên serweriya windabûyî bûn. Lêbelê, ew her weha bûn kanalên teknolojiyên nû, pratîkên bazirganî û ramanan. Ji aliyekî ve, wan ketina kelûpelên biyanî yên ku gelek caran bi destanên herêmî re pêşbazî dikirin hêsan kirin , şêwazên aborî yên kevneşopî têk birin, û cihên hêza yasayî û îdarî ya biyanî bûn ku li ser otorîteya Çînî serdest bûn. Ji aliyê din ve (bêhemdî/sînordar), wan hin şêweyên pîşesazîbûnê li derdora xwe gur kirin , bûn sedema derketina çîneke komprador a ku bi pargîdaniyên nûjen re mijûl bû , û hin Çîniyan bi rêbazên karsaziyê û çarçoveyên yasayî yên Rojava re rû bi rû kirin, ku bandorên alîkar li ser karîgeriya bazara sermayeyê hebûn. Bandora aborî bi yekrengî wêranker nebû. Digel ku sektorên kevneşopî zirar dîtin, çalakiyên aborî yên nû, her çend gelek caran di bin bandora biyanî de bin jî, li van benderan û derdora wan derketin holê. Vê yekê li şûna çîrokek hêsan a bêpîşesazîbûnê, dîmenek aborî ya tevlihev afirand. Lêbelê, feyde gelek caran herêmî bûn û bi awayekî bêhevseng ji biyaniyan û beşek piçûk a nifûsa Çînî re diçûn.

C. Bandorên Civakî

Qanûnîkirina afyonê piştî Şerê Afyonê yê Duyem bû sedema zêdebûna îxracat û çandiniya navxweyî. Di sala 1906an de, texmîn dihat kirin ku li Çînê di navbera 13.5 mîlyon û 25 mîlyon bikarhênerên afyonê hebûn, hin çavkanî diyar dikin ku hema hema çaryeka nifûsa mêr a mezin salane ew bikar dianîn , an jî %27ê mêrên mezin. Vê yekê encamên wêranker ên tenduristiya giştî û civakî hebûn.

Şer, peyman û zêdebûna hebûna biyanî (di nav de mîsyoner) bûn sedema nerazîbûna civakî û hestên dij-biyanî. Hebûna Rojava hate destnîşankirin ku protestoyên civakên veşartî zêde dike. Bûyerên wekî Komkujiya Tientsinê (1870), her çend hinekî li derveyî serdema şerê rasterast be jî, vê aloziya zêde ya ku bi çalakiyên mîsyoneran û hebûna biyanî ve girêdayî ye, nîşan didin. Kuştina Lin Weixi ji hêla keleşên Brîtanî ve beriya Şerê Afyonê yê Yekem jî aloziyan zêde kir.

Şerên Afyonê û qelsbûna Xanedaniya Qing beşdarî çarçoveya Serhildana Taiping bûn. Hin lêkolîner argûman dikin ku şer rasterast bûne sedem an jî faktorek girîng a beşdar bûne. Serhildana Taiping, şerekî navxweyî yê mezin, Çîn bêtir bêîstîkrar kir û qelsiya Qing eşkere kir. Hêzên biyanî carinan destwerdan kirin, gelek caran ji bo parastina berjewendiyên xwe an jî ji bo piştgirîkirina Qing a qels li hember rejîmek Taiping a potansiyel têkdartir.

Peymanan mafê rêwîtî, rûniştin, xwedîkirina milk û mizgîniyê li seranserê Çînê da mîsyoneran. Hebûna mîsyoneran gelek caran dibû sedema pevçûnên çandî, nerazîbûn û bûyerên tundûtûjî (mînak, Serhildana Yangzhou 1868, Bûyera Margary 1875, Komkujiya Tientsin 1870) , ji ber ku çalakiyên wan wekî dijberiyek li hember civaka kevneşopî ya Çînî dihatin dîtin û carinan bi êrişa biyanî ve dihatin girêdan.

Şerên Afyonê di valahiyekê de çênebûn. Ew bi serhildanên navxweyî yên mezin ên mîna Taiping re li hev ketin. Şeran dewleta Qing ji hêla aborî û leşkerî ve qels kir, û şiyana wê ya ji bo mijûlbûna bi bandor bi serhildanên navxweyî re kêm kir. Tazmînat û windakirina dahata ji tarîfeyên benderên peymanê stresa fîskal girantir kir. Rûreşiya têkçûna ji hêla biyaniyan ve meşrûiyeta Qing di çavên gelê xwe de xera kir, û potansiyel hestên dij-xanedanî yên ku bi gilî û gazincên heyî re yek bûn, gur kir. Hêzên biyanî, digel ku carinan bi Qing re şer dikirin, di heman demê de carinan alîkariya Qing kirin di tepeserkirina serhildanan de (mîna Taiping) dema ku ew li gorî berjewendiyên wan bû ku li şûna xetereya rejîmek potansiyel bihêztir û neteweperesttir, hikûmetek navendî ya guhdar biparêzin. Şerên Afyonê çerxek xirab afirandin: êrişa biyanî Qing qels kir, ew ji serhildanên navxweyî re mexdûrtir kir; van serhildanan Qing bêtir qels kir, ew ji daxwazên biyanî re hê bêtir mexdûr kir. Vê dînamîkê piraniya krîza sedsala 19an a Çînê diyar kir.

D. Tevgera Xwe-Hêzkirinê (The Self-Strengthening Movement c. 1861-1895)

Tevgera Xwe-Hêzkirinê bertekek ji hêla karbidestên Qing ve li hember têkçûnên di Şerên Afyonê de û serhildanên navxweyî bû. Armanca wê ew bû ku bi pejirandina teknolojiya Rojava (“fêrbûna Rojava ji bo sepanê, fêrbûna Çînî ji bo esasê” – 西學為用，中學為體) artêş û pîşesaziya Çînê nûjen bike û di heman demê de nirx û saziyên kevneşopî yên Çînî biparêze. Kesayetên sereke Zeng Guofan, Li Hongzhang, û Prens Gong bûn. Tevger li ser avakirina cebilxane, keştîxane, dibistanên ji bo wergêran, û şandina xwendekaran bo derve sekinî.

Tevgera Xwe-Hêzkirinê encamek rasterast a şoka Şerên Afyonê bû. Ew hewldanek ji hêla beşek elîta Qing ve ji bo adaptasyona bi rastiya nû ya hêza Rojava re temsîl dikir. Lêbelê, bingeha wê ya sereke – pejirandina teknolojiya Rojava bêyî guhertinek bingehîn a sazî an îdeolojîk – di dawiyê de kêmasiyek krîtîk îspat kir. Tevger bi berxwedana navxweyî ya ji hêla hêmanên kevneperest ên di nav dîwanê de, kêmbûna sermayeyê, û nebûna rêveberiyek navendî ya hevaheng re rû bi rû ma. Wekî din, ew nekarî pirsgirêkên bingehîn ên gendeliyê û bêbandoriya îdarî yên ku Qing ji hundur ve qels dikirin, çareser bike. Têkçûna Çînê di Şerê Çînî-Japonî yê Yekem de (1894-1895) bi awayekî berbiçav sînorên Tevgera Xwe-Hêzkirinê û hewcedariya reformên kûrtir û berfirehtir eşkere kir, û rê ji bo tevgerên reform û şoreşgerî yên radîkaltir vekir.

Beşa V: “Sedsala Rûreşiyê” û Mîrata Wê

A. Destpêk û Pênaseya Têgehê (Origin and Definition of the Concept)

Têgeha “Sedsala Rûreşiyê” (百年國恥 – Bǎinián Guóchǐ) serdemek di dîroka Çînê de vedibêje ku bi gelemperî tê hesibandin ku bi Şerê Afyonê yê Yekem (1839-1842) dest pê dike û heya damezrandina Komara Gel a Çînê di sala 1949an de (an jî carinan heya dawiya Şerê Cîhanê yê Duyem di 1945an de) didome. Ev serdem bi destwerdana biyanî ya berfireh, windakirina serweriyê, têkçûnên leşkerî, ferzkirina peymanên newekhev, û perçebûna navxweyî ya Xanedaniya Qing û paşê Komara Çînê tê karakterîzekirin. Ev têgih di salên 1920î û 1930î de ji hêla neteweperestên Çînî ve hate populerkirin û ji hêla Kuomintang û Partiya Komunîst a Çînê ve di kampanyayên wan de hate bikar anîn.

Daxuyaniya vê serdemê wekî “rûreşî” bi hewayek neteweperestiya Çînî piştî têkçûna Çînê di Şerê Çînî-Japonî yê Yekem ê 1894-1895an de û bûyerên paşerojê yên wekî pêşbaziya ji bo îmtiyazan di dawiya salên 1890î de derket holê. Fikra rûreşiya neteweyî di nav nivîskar û zanyarên Çînî de bû mijarek navendî ya nîqaşan, her çend şîroveyên wan cuda bûn. Piştî damezrandina Komara Çînê, têgeha rûreşiya neteweyî li dijî Bîst û Yek Daxwazên ku ji hêla hikûmeta Japonî ve di sala 1915an de hatin kirin, û bi protestoyên li dijî muameleya nebaş a Çînê di Peymana Versailles de di sala 1919an de, girîngiyek zêdetir bi dest xist.

B. Bandora li ser Nasnameya Neteweyî û Polîtîkaya Derve ya Çînê (Impact on Chinese National Identity and Foreign Policy)

“Sedsala Rûreşiyê” bûye beşek bingehîn a vegotina damezrîner a Çînê ya modern û bingehek ji bo neteweperestiya Çînî. Ew ji bo meşrûkirina desthilatdariya Partiya Komunîst a Çînê (CCP) hatiye bikar anîn, ku xwe wekî hêza ku Çîn ji vê serdema bindestiyê rizgar kiriye û rûmeta neteweyî vegerandiye, nîşan dide. Mao Zedong di sala 1949an de bi navdarî ragihand, “Ya me êdî dê nebe neteweyek ku bikeve ber heqaret û rûreşiyê. Em rabûne ser piyan.”.

Ev vegotin polîtîkaya derve ya Çînê jî şekil daye, û israra li ser serwerî, yekparçebûna axê, û dijberiya li hember destwerdana biyanî xurt kiriye. Ew ji bo seferberkirin û teşwîqkirina welatiyên Çînî ji bo vegerandina rûmeta berê ya Çînê û cîhê wê yê rast di cîhanê de hatiye bikar anîn. Têgih berdewam e ku di retorîka siyasî û çanda populer de bi berfirehî tê bikar anîn. Hin analîst pêşniyar dikin ku bikaranîna wê alîkariyê dide ku rexneyên biyanî yên li ser binpêkirinên mafên mirovan li Çînê bêne paşguh kirin, bala navxweyî ji pirsgirêkên gendeliyê bêne dûrxistin, û îdiayên axê yên Çînê û rabûna wê ya aborî û siyasî ya giştî bêne xurt kirin.

Vegotina “Sedsala Rûreşiyê” ne tenê bîranînek dîrokî ye, lê lensek e ku bi rêya wê gelek Çînî û rêberên wan têkiliyên navneteweyî û rola Çînê di cîhanê de şîrove dikin. Têgihiştina ku hêzên Rojava di dîrokê de ji bo berjewendiyên xwe Çîn îstîsmar kirine û rûreş kirine , hişyariyek domdar li hember armancên biyanî û israra li ser pêşîgirtina li dûbarebûna dîrokê çêdike. Ev yek di nêzîkatiya Çînê ya ji bo têkiliyên bi hêzên mezin re, israra wê ya li ser wekheviya serwerî, û armanca wê ya ji bo bidestxistina statuyek rêzdar û bibandor di pergala navneteweyî de diyar dibe. Ji ber vê yekê, mîrata Şerên Afyonê, ku bi riya têgeha “Sedsala Rûreşiyê” tê parzûn kirin, berdewam dike ku bandorek kûr li ser psîkolojiya neteweyî û helwesta stratejîk a Çînê bike.

Beşa VI: Pîvanên Navneteweyî û Polîtîkayên Hêzên Din

A. Siyaseta DYA’yê û Feydeyên Wê (US Policy and its Advantages)

Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê (DYA) rasterast wekî şervanek beşdarî Şerên Afyonê nebû, lê wê bi awayekî stratejîk encamên van pevçûnan, nemaze serkeftinên Brîtanyayê, ji bo ewlekirina tawîzên xwe yên bazirganî û yasayî yên bi avantaj ji Çînê bi rêya peymanan bikar anî. Bazirganên Amerîkî, mîna yên Brîtanî, ji bo temamkirina îxracata xwe bo Çînê serî li afyonê dan. Piştî Şerê Afyonê yê Yekem, DYA Peymana Wanghia (1844) bi Çînê re îmze kir, ku gelek şertên sereke yên Peymana Nankingê dubare kir û pênc benderên peymanê ji bo bazirganiya Çînî-Rojava vekir (Guangzhou, Xiamen, Fuzhou, Ningbo, Shanghai). Peymana DYA’yê her weha parastina mîsyonerên Amerîkî û destûra ji bo Amerîkiyan ku mamosteyan ji bo fêrbûna Çînî bigirin, tê de bû. Berevajî Brîtanyayê, DYA li hev kir ku her kesê ku beşdarî bazirganiya afyonê an qaçaxçîtiya kelûpelên qedexe bibe dê di bin yasaya Çînî de were darizandin, lê ji bilî vê yekê, Amerîkiyên din li Çînê ji feydeyên derve-erdî sûd werdigirin.

Di dema Şerê Afyonê yê Duyem de, di bin “xala neteweya herî favorî” de, DYA, ligel Fransa û Rûsyayê, di sala 1858an de li Tientsinê peyman bi Çînê re îmze kirin, û heman tawîzên ku Brîtanya bi zorê bi dest xistibûn, bi dest xistin. Van peymanan ji hêzên Rojava re gelek maf û îmtiyaz dan, di nav de zêdekirina hejmara benderên peymanê, gihîştina tevahî ya navxweyî, û damezrandina balyozxaneyan li Pekînê.

B. Siyaseta Rûsyayê û Destkeftiyên Erdî (Russian Policy and Territorial Gains)

Rûsya di dema Şerên Afyonê de wekî navbeynkar tevgeriya, hem bi Brîtanya, Fransa û DYA re hevalbend bû û hem jî bi elîtên Xanedaniya Qing re muzakere dikir. Rûsyayê alîkariya leşkerî ya hindik peyda kir û hêza dîplomatîk bikar anî da ku berjewendiyên xwe di pevçûnê de pêşkêş bike. Rûsyayê ji qelsiya Çînê sûd wergirt û bi Peymana Aigun (1858) û Peymana Pekînê (1860) destkeftiyên axê yên girîng bi dest xistin. Peymana Aigunê Çemê Amur wekî sînorê fermî di navbera Rûsya û Çînê de nas kir, û hemî axên li bakurê Çemê Amur da Rûsyayê. Herêma di navbera Çemê Ussuri û deryayê de di bin xwedîtiya hevbeş de hate danîn. Peymana Pekînê van destkeftiyan piştrast kir û her weha tevahiya tiştê ku niha wekî Mançuryaya Derve tê zanîn da Rûsyayê, û bi vî rengî gihîştina Çînê ya Deryaya Japonê qut kir. Van peymanan her weha têkiliyên bazirganî yên Rûs-Çînî bi berfirehî birêkûpêk kirin, destûr dan bazirganiya azad û bêbac li seranserê xeta sînor, û destûr dan Rûsyayê ku konsulxaneyan li Urga û Kashgar veke.

C. Bertekên Navneteweyî yên Din û Raya Giştî (Other International Reactions and Public Opinion)

Li Brîtanyayê, raya giştî li ser Şerê Afyonê yê Yekem dubendî bû. Gelek kes, di nav de siyasetmedarên payebilind ên wekî William Gladstone, ji ber neheqî û rûreşiya daîmî ya ku dê li welat bikeve, şer şermezar kirin. Hin kes ji ber kiryarên Brîtanyayê li dijî Çînê ji “dadmendiya Xwedê” ditirsiyan. Pîşeya bijîşkî îstîsmara afyonê wekî xetereyek tenduristiyê ya cidî nas dikir, lê gelek caran ew bi qelsiya exlaqî ve girêdida. Mîsyoner di destpêkê de ji bo destwerdana hikûmetê li dijî bazirganiya afyonê parêzvanî dikirin, lê paşê helwesta xwe nerm kirin, û argûman kirin ku tenê Xiristiyankirina Çîniyan dikare pirsgirêkê çareser bike. Rexneya li ser bazirganiyê piştî destpêka Şerê Afyonê yê Yekem gihîşt lûtkeyê lê heya destpêka şerê duyem veguherî qebûlkirina giştî ya qanûnîkirinê.

Di dema Şerê Afyonê yê Duyem de, çapemeniya biyanî bi gelemperî şer bi heybet nîşan dida û zirara li Çînê kêm dikir, her çend hin wêneyên rastîn jî derketin. Rêberê lîberal Lord Palmerston polîtîkayek êrişkar a parastina berjewendiyên Brîtanî bi zorê li her devera ku ew dihatin tehdît kirin, parêzvanî dikir, lê ew bi dijberiya kesên ku ji lêçûna pevçûna leşkerî ditirsiyan û Vîktoryayiyên lîberal ên ku ji ber bazirganiya afyonê ji وجدانên xwe aciz bûn, re rû bi rû ma. Di nîqaşa li ser şerê Çînê de, Palmerston rexnegirên xwe şermezar kir ku pêşniyar dikin ku “civakek mezin a welatiyên Brîtanî li dawiya dinyayê ji komek barbaran re – komek revandî, kujer, jehrînerên barbaran – bihêlin”. Wêneyên dîtbarî yên di çapemeniyê de van stereotipan piştgirî dikirin, karbidestên Çînî wekî cinawirên ku li gorî rêgezên mirovahiya şaristanî tevnagerin, nîşan didin, û hovîtiyên Brîtanî yên li dijî Çîniyên asayî ji holê radikin an efû dikin.

Şewitandina Koşka Havînê ya Kevin ji hêla gelek kesan ve, di nav de romannivîsê navdar ê Fransî Victor Hugo, hate şermezar kirin, ku ew wekî kiryarek barbarî ya ku ji hêla “du bandîtan” ve hatî kirin, ku yek jê Fransa û yê din jî Ingilistan bû, bi nav kir. Ev bertekên cihêreng nîşan didin ku di nav hêzên Rojava bi xwe de jî li ser exlaq û rastdariya Şerên Afyonê yekdengiyek tunebû, her çend berjewendiyên împaratorî di dawiyê de serwer bûn.

Beşa VII: Nêrînên Dîroknasî li ser Şerên Afyonê

A. Perspektîfên Dîroknasî yên Çînî (Chinese Historiographical Perspectives)

Dîroknasiya Çînî ya li ser Şerên Afyonê bi giranî li ser rêberên Çînî û biryargirtina wan, bi giranî li ser faktorên stratejîk û leşkerî disekine. Ev nêzîkatî gelek caran li ser nirxandina kesan û kiryarên wan disekine, li gorî lêkolînên Rojava kêmtir bala xwe dide şert û mercên civakî, siyasî û aborî yên berfirehtir.

Lêkolînên destpêkê yên Çînî, wekî xebata Wei Yuan Hesabê Çînî yê Şerê Afyonê (1888), meyldar bûn ku sûcdariya Împerator Daoguang di têkçûna Çînê de kêm bikin, û argûman dikirin ku karbidestên sereke yên hikûmetê agahiyên şaş dane împerator. Vê nêzîkatiyê armanc dikir ku serbilindiya Çînî biparêze û gelek caran rêber û leşkerên Brîtanî şermezar dikir, ku ev yek nefretkirina hevpar a ji Rojava di nav çîna serdest a Çînî ya dawiya sedsala nozdehan de nîşan dide.

Lêkolînên paşerojê, wekî xebata Kuo Pinjia Lêkolînek Rexneyî ya Şerê Yekem ê Anglo-Çînî (1935), guhertinek dîroknasî ya girîng nîşan dide, ku lêpirsînek bêtir afyon-navendî dipejirîne û faktorên aborî û çandî yên ku dibin sedema şer vedikole. Kuo girîngiyê dide kêmasiya zîv a bêîstîqrarker a ku ji ber bazirganiya afyonê çêbûye û aliyê leşkerî wekî bêpêwendî red dike, û bawer dike ku têkçûna Çînî neçar bû. Xebata Kuo di heman demê de çavkaniyên Rojava jî dihewîne û hewl dide ku nirxandinek objektîftir a kiryar û armancên Brîtanî bike.

Lêkolînên nûtir ên Çînî, wekî xebata Mao Haijian Împaratoriya Qing û Şerê Afyonê: Hilweşîna Xanedaniya Ezmanî (1995), lêkolînên heyî yên Çînî dinirxînin û rexne li cewhera wan a revîzyonîst dikin ku ji bo dûrxistina sûcê ji Împerator, kesayetiyan bi paşverû wekî xayîn bi nav dikin. Mao performansa şer a karbidestên Çînî û Împerator Daoguang ji nû ve dinirxîne, û digihîje wê encamê ku têkçûna Çînî neçar bû, û rexne li Lin Zexu dike ku kêmtir agahdar bûye û karbidestên din ji bo stratejiyên kin-nêrîn rexne dike.

Motîvasyonek welatparêzî ya xurt bandorê li dîroknasiya Çînî dike, bi armanca baştirkirina Çînê û dersgirtina ji Şerên Afyonê. Ev di gotinên hêvîdar ên Wei Yuan ên di derbarê poşmanî û başbûna pêşerojê de, û di giraniya Mao Haijian a li ser dersgirtina ji têkçûnên Çînî ji bo baştirkirina rewşa heyî ya Çînê de diyar dibe.

B. Perspektîfên Dîroknasî yên Rojava (Western Historiographical Perspectives)

Dîroknasiya Rojava ya li ser Şerên Afyonê perspektîfek hevsengtir pêşkêş dike, gelek caran hem li ser kesayetên Rojava û hem jî yên Çînî disekine û hewl dide ku bi biryarên her aliyekî re empatî bike, her çend meylek eşkere ber bi lêkolîna kesayetên Rojava ve hebe jî. Dîroknasên Rojava yên wekî Julia Lovell û Stephen Platt armanc dikin ku vegotinên baş-kontekstkirî ava bikin, bi gelemperî hûrguliyên çandî û kesane yên biyografîk ên kesên têkildar tê de dikin û ji xêzek demkî ya berfirehtir sûd werdigirin.

Stephen Platt di Tîrêja Împaratorî: Şerê Afyonê û Dawiya Serdema Zêrîn a Dawî ya Çînê (2018) de Şerê Afyonê di çarçoveya pêşveçûna berfirehtir a têkiliya di navbera Çîn û welatên biyanî yên cihêreng de kontekstualîze dike, û argûman dike ku şer bi bingehîn li ser afyonê bû û encama bûyerên kêfî bû ne ku pevçûnek neçar. Travis Haines di Şerên Afyonê: Girêdana Yek Împaratoriyê û Gendeliya Yekî Din (2002) de hesta kûr a serweriya çandî ya ku hem ji hêla Brîtanî û hem jî ji hêla Çîniyan ve tê hîs kirin, û her weha bazirganiya navneteweyî ya bi piranî yekalî wekî sedemên sereke yên pevçûnê destnîşan dike.

Julia Lovell di Şerê Afyonê: Derman, Xewn û Çêkirina Çînê ya Modern (2011) de xêza demkî ya vegotinê dirêj dike da ku bi eşkereyî li ser mîrata demdirêj a pevçûnê û bandora wê ya domdar li ser nasnameya siyasî û çandî ya Çînê ya hevdem bisekine. Lovell polîtîkaya bazirganiya derve ya hişk a Çînê ya hevdem vedigerîne cudahiyên çandî û têgihiştinên şaş ên serdema Şerê Afyonê û helwestên hevdem ên qurbaniyetê û hembêzkirina parastinê ya polîtîkayên neteweperest bi ezmûna neyînî ya Çînê ya bi êrişa leşkerî ya Brîtanî û îstîsmara neheq a di dema muzakereyên piştî şer de girêdide.

Bi giştî, lêkolînên Rojava meyldar in ku li ser têkiliya giştî ya di navbera welatên Rojava û Çînê de bisekinin, û li şûna ku bi giranî biryarên takekesî binirxînin, meşrûiyeta vegotinên li dora Şerên Afyonê, sedemên wê û bandorên wê yên demdirêj dinirxînin. Armanca dîroknasiya Rojava ew e ku rastiya li ser sedem û bandorên Şerên Afyonê li ser têkiliyên navneteweyî yên heyî eşkere bike, û bi gelemperî nêzîkatiyek berfirehtir û çavdêriyê dipejirîne.

C. Nîqaş û Şîroveyên Cihêreng (Debates and Varying Interpretations)

Nîqaşên dîroknasî li ser neçariya şer, girîngiya relatîf a bazirganiya afyonê li hember faktorên din (mînak, daxwazên dîplomatîk, pevçûnên çandî), û asta ku tê de şer bi rastî “şerên afyonê” bûn, berdewam dikin. Hin lêkolîner, wek Platt, argûman dikin ku pevçûn ne neçar bû û ji hêla bûyerên kêfî ve hate gur kirin , hinên din, mîna Haines, li ser cudahiyên çandî yên kûr û bêhevsengiyên aborî yên wekî sedemên bingehîn disekinin. Bikaranîna têgeha “Şerê Afyonê” bi xwe, ku ji hêla Karl Marx ve hate populerkirin , sedemên bingehîn û berdewamiya bi Şerê Afyonê yê Yekem re tekez dike, nemaze girêdayîbûna Brîtanyayê bi bazirganiya afyonê re.

Wekî din, rola kesayetên sereke yên wekî Lin Zexu û Charles Elliot mijara nîqaşê ye. Dema ku dîroknasiya Çînî gelek caran Lin wekî lehengek exlaqî nîşan dide, hin lêkolînên Rojava û Çînî yên nûtir helwesta wî ya bêkompromîs wekî faktorek ku aloziyan zêde kiriye dinirxînin. Bi heman awayî, hewldanên Elliot ên ji bo navbeynkariyê wekî pragmatîk lê di dawiyê de ji ber kêmbûna kontrola li ser bazirganên Brîtanî û piştgiriya qels a ji hikûmeta Brîtanî têk çûne, têne dîtin. Ev şîroveyên cihêreng tevliheviya Şerên Afyonê û pirsgirêkên di avakirina vegotinek yekane û teqez de nîşan didin.

Encam

Şerên Afyonê ji bo Çînê serdemek trawmatîk û veguherîner temsîl dikin. Ew ne tenê têkçûnên leşkerî bûn, lê di heman demê de katalîzatorên guhertinên kûr ên siyasî, aborî û civakî bûn ku dê sedsala pêş de Çînê şekil bidin. Bi zorê vekirina Çînê ji bazirganiya Rojava re, ferzkirina peymanên newekhev, û windakirina serweriyê ya li pey wê, bingeha “Sedsala Rûreşiyê” danî, ku bandorek mayînde li ser psîkolojiya neteweyî û polîtîkaya derve ya Çînê hişt.

Ji hêla aborî ve, tazmînatên giran û windakirina kontrola tarîfeyê darayiya Qing qels kir, dema ku ketina kelûpelên biyanî bandorek tevlihev li ser pîşesaziyên herêmî kir, hin sektorên kevneşopî têk bir û di heman demê de li hin deveran şêweyên nû yên çalakiya aborî teşwîq kir. Ji hêla civakî ve, berbelavbûna girêdana bi afyonê re, ku piştî qanûnîkirina wê girantir bû, zirarek mezin da civaka Çînî. Nerazîbûna civakî û hestên dij-biyanî zêde bûn, ku beşdarî serhildanên navxweyî yên mezin ên mîna Serhildana Taiping bûn.

Şerên Afyonê di heman demê de qelsiya leşkerî û teknolojîk a Xanedaniya Qing li hember hêzên Rojava yên pîşesazîbûyî eşkere kirin. Vê yekê bû sedema Tevgera Xwe-Hêzkirinê, hewldanek ji bo nûjenkirina Çînê di heman demê de ku nirxên kevneşopî diparêze, lê ev tevger di dawiyê de têrê nekir ku pêşî li destdirêjiya biyanî ya din bigire an jî xanedaniyê ji hilweşînê rizgar bike.

Mîrata Şerên Afyonê pirreng e. Ew bûne sembola navendî di vegotina neteweperest a Çînê de, ku israra li ser serwerî û yekparçebûna axê gur dike. Di heman demê de, ew dersên girîng li ser encamên newekheviya hêzê di têkiliyên navneteweyî de û bandorên demdirêj ên emperyalîzmê pêşkêş dikin. Têgihiştina Şerên Afyonê ji bo têgihiştina rêça dîroka Çînê ya modern û pozîsyona wê ya heyî di cîhanê de krîtîk e. Van pevçûnan ne tenê dawiya îzolasyona relatîf a Çînê nîşan dan, lê di heman demê de destpêka têkoşînek dirêj û bi êş ji bo ji nû ve pênasekirina xwe li hemberî cîhanek ku bi lez diguhere, nîşan dan.

WERGIRTÎ

1. Ultimate Guide to Opium Wars Causes and Effects, https://www.numberanalytics.com/blog/ultimate-guide-opium-wars-causes-effects 2. Century of humiliation – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Century_of_humiliation 3. Opium Wars – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Opium_Wars 4. Influences of Western Philosophy and Educational Thought in China and their Effects on the New Culture Movement, https://digitalcommons.buffalostate.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1037&context=history_theses 5. Opium Wars | Definition, Summary, Facts, & Causes – Britannica, https://www.britannica.com/topic/Opium-Wars 6. asiapacificcurriculum.ca, https://asiapacificcurriculum.ca/learning-module/opium-wars-china#:~:text=While%20the%20first%20Opium%20War,in%20favour%20of%20the%20West. 7. China’s Foreign Trade and Investment, 1800-1950Kyle Butts, Jacob Howard, Peiyuan Li, William Ridley, and Javier Andres Santi – National Bureau of Economic Research, https://www.nber.org/system/files/working_papers/w27558/w27558.pdf 8. Opium trade | China, History, Wars, & Facts | Britannica, https://www.britannica.com/topic/opium-trade 9. First Opium War – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/First_Opium_War 10. http://www.britannica.com, https://www.britannica.com/topic/Opium-Wars#:~:text=The%20second%20Opium%20War%20was,and%20territorial%20concessions%20in%20China. 11. 10000 years of economy – First Opium War between China and the United Kingdom, https://www.citeco.fr/10000-years-history-economics/industrial-revolutions/first-opium-war-between-china-and-the-united-kingdom 12. The First Opium War and Global Free Trade – Case – Faculty & Research, https://www.hbs.edu/faculty/Pages/item.aspx?num=61944 13. The Second Opium War – MIT Visualizing Cultures, https://visualizingcultures.mit.edu/opium_wars_02/ow2_essay01.pdf 14. Second Opium War – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Second_Opium_War 15. First China War | National Army Museum, https://www.nam.ac.uk/explore/first-china-war-1839-1842 16. The Tragic Death of China’s Gardens; A Triumphant Invasion of the Poppy, https://clas.ucdenver.edu/nhdc/sites/default/files/attached-files/entry_447.pdf 17. Uğurcan Yardımoğlu: Afyon Savaşları ve ‘Aşağılanma Yüzyılı’ – CGTN Türk, https://www.cgtnturk.com/afyon-savaslari-ve-asagilanma-yuzyili 18. Treaty of Nanking – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Treaty_of_Nanking 19. The National Humiliation Narrative: Dealing with the Present by Fixating on the Past, https://www.asianstudies.org/publications/eaa/archives/the-national-humiliation-narrative-dealing-with-the-present-by-fixating-on-the-past/ 20. 1842 afyon savaşı – Uludağ Üniversitesi, https://acikerisim.uludag.edu.tr/bitstreams/183b543f-8cfe-4130-a7ef-86cd31859a37/download 21. Çin Dış Politikasında Süreklilik ve Değişim – DergiPark, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2780516 22. Aşağılanma yüzyılı – Vikipedi, https://tr.wikipedia.org/wiki/A%C5%9Fa%C4%9F%C4%B1lanma_y%C3%BCzy%C4%B1l%C4%B1 23. Modernisation and China’s ‘century of humiliation’ – CEPR, https://cepr.org/voxeu/columns/modernisation-and-chinas-century-humiliation 24. Sovereignty and Underdevelopment in China: The 1842 Treaty of Nanjing and the Unequal Treaties – Journal of Undergraduate Research and Scholarly excellence, https://jurpress.squarespace.com/s/Sovereignty-and-Underdevelopment-in-China-The-1842-Treaty-of-Nanjing-and-the-Unequal-Treaties.pdf 25. en.wikipedia.org, https://en.wikipedia.org/wiki/Century_of_humiliation#:~:text=The%20century%20of%20humiliation%20was,Nations%20Security%20Council%2C%20or%20alternately%2C 26. The “Century of Humiliation” and China’s national narratives, https://www.uscc.gov/sites/default/files/3.10.11Kaufman.pdf 27. China & Its National Psychology of ‘Shame & Humiliation’, https://orcasia.org/article/1018/china-its-national-psychology-of-shame-humiliation 28. Importance of Century of Humiliation in Relations – ArcGIS StoryMaps, https://storymaps.arcgis.com/stories/87a284e99a494c93b541252e0ac15403 29. Modern Period (1840-1919), http://auckland.china-consulate.gov.cn/eng/zt/zggk/ls/200311/t20031119_230030.htm 30. Qing Hanedanı, Çin’in Son Feodal Hanedanı 2025, https://www.thechinajourney.com/tr/qing-hanedani/ 31. READ: Qing Dynasty (article) | Khan Academy, https://www.khanacademy.org/humanities/whp-1750/xcabef9ed3fc7da7b:unit-1-the-world-in-1750/xcabef9ed3fc7da7b:1-2-scaling-to-two-places-in-the-world/a/read-qing-dynasty-beta 32. The Qing and the First Opium War, https://earlham.edu/wp-content/uploads/2021/03/the-qing-and-the-first-opium-war.pdf 33. Society Under the Qing | World History – Lumen Learning, https://courses.lumenlearning.com/suny-worldhistory/chapter/27-1-2-society-under-the-qing/ 34. Structural-demographic analysis of the Qing Dynasty (1644–1912) collapse in China – PMC, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10437944/ 35. Canton System (1757–1842) | EBSCO Research Starters, https://www.ebsco.com/research-starters/history/canton-system-1757-1842 36. Canton Trade – Google Arts & Culture, https://artsandculture.google.com/story/canton-trade-hk-maritime-museum/5gWBhKKXSKUpJg?hl=en 37. Treaty of Tientsin and Beijing Convention terms – Imperial Trade …, https://app.studyraid.com/en/read/15138/524388/treaty-of-tientsin-and-beijing-convention-terms 38. Treaty of Nanking (Nanjing) – “The World and Japan” Database, https://worldjpn.net/documents/texts/pw/18420829.T1E.html 39. Primary Source Document with Questions (DBQs) EXCERPTS FROM THE TREATY OF NANJING, AUGUST 1842 Introduction Following China’s – Asia for Educators, https://afe.easia.columbia.edu/ps/china/nanjing.pdf 40. Opium – Captions | Cambridge University Library, https://www.lib.cam.ac.uk/rcs/projects-exhibitions/opium-morally-indefensible-trade-horrible-drug/opium-captions 41. The Opium War and Foreign Encroachment – Asia for Educators – Columbia University, https://afe.easia.columbia.edu/special/china_1750_opium.htm 42. How opium, imperialism boosted Chinese art trade – Harvard Gazette, https://news.harvard.edu/gazette/story/2023/11/how-opium-imperialism-boosted-chinese-art-trade/ 43. The Opium Wars in China | Asia Pacific Curriculum, https://asiapacificcurriculum.ca/learning-module/opium-wars-china 44. Hong Kong and the Opium Wars – The National Archives, https://www.nationalarchives.gov.uk/education/resources/hong-kong-and-the-opium-wars/ 45. How Britain’s opium trade impoverished Indians – BBC, https://www.bbc.com/news/world-asia-india-49404024 46. The Burning of Opium at Humen – Google Arts & Culture, https://artsandculture.google.com/exhibit/the-burning-of-opium-at-humen/AR2zugte 47. COLONIAL RULE AND ITS EFFECTS ON INDIA’S RURAL ECONOMY – EScience Press, https://esciencepress.net/journals/index.php/JSAS/article/download/494/719 48. Chapter 1 Introduction in: The Peasant Production of Opium in Nineteenth-Century India, https://brill.com/display/book/9789004385184/BP000001.xml 49. T.C. ÇANAKKALE ONSEKİZ MART ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KORE TARİHİNİ SOSYO-KÜLTÜREL KODLAR İLE Y, https://acikbilim.yok.gov.tr/bitstream/handle/20.500.12812/606032/yokAcikBilim_10252247.pdf?sequence=-1&isAllowed=y 50. The Opening to China Part I: the First Opium War, the United States, and the Treaty of Wangxia, 1839–1844 – Office of the Historian, https://history.state.gov/milestones/1830-1860/china-1 51. A Critique of Marx’s View of the Taiping Rebellion and Its Origins – Digital Commons@Georgia Southern, https://digitalcommons.georgiasouthern.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1202&context=aujh 52. THE OPIUM WARS IN CHINA – Asia Pacific Curriculum, https://asiapacificcurriculum.ca/system/files/2019-02/Opium%20Wars%20-%20Background%20Reading.pdf 53. The Nineteenth-Century Anglo- Indian Opium Trade to China and its Lasting Legacy – Revistas Universidad EAFIT, https://publicaciones.eafit.edu.co/index.php/map/article/download/7209/5314/23857 54. Drug Abuse in China: Past, Present and Future – PMC – PubMed Central, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11515005/ 55. A Century of International Drug Control, https://www.unodc.org/documents/data-and-analysis/Studies/100_Years_of_Drug_Control.pdf 56. The Story of Chinatown – PBS, https://www.pbs.org/kqed/chinatown/resourceguide/story.html 57. The Unnoticed Battle against Yin’s Yin : Opium Chinese Women and Protestant Missionaries in Late Qing – DigitalCommons@Pace, https://digitalcommons.pace.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1005&context=global_asia_journal 58. Knocking on China’s Door: The First Protestant Mission – Association for Asian Studies, https://www.asianstudies.org/publications/eaa/archives/knocking-on-chinas-door-the-first-protestant-mission/ 59. Characterization of Involuntary Contractions after Spinal Cord Injury …, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5299008/ 60. The Opium Wars | World History – Lumen Learning, https://courses.lumenlearning.com/suny-worldhistory/chapter/27-1-4-the-opium-wars/ 61. China as “Victim”? The Opium War That Wasn’t, https://ces.fas.harvard.edu/uploads/files/Working-Papers-Archives/CES_WP136.pdf 62. GAS Lecture Series ” The Remarkable Commissioner Lin Zexu: An Old Tale Retold “, https://www.ioc.u-tokyo.ac.jp/en/news/news_en20250331104446/ 63. Lin Zexu – Chinaculture.org, http://en.chinaculture.org/focus/focus/cities/2010-07/14/content_385571.htm 64. Chinese Qing Dynasty Hero – Lin Zexu – Top China Travel, https://www.topchinatravel.com/china-attractions/chinese-qing-dynasty-hero-lin-zexu.htm 65. First Opium War | Definition, Overview, China, Consequences, Treaty, & Facts | Britannica, https://www.britannica.com/event/First-Opium-War 66. “ The wealth of China is used to profit the barbarians.” – Moodle@Units, https://moodle2.units.it/mod/resource/view.php?id=122523 67. The PRC and its Anti-Drug War: The Opium Suppression Campaign of the Early 1950’s – eGrove, https://egrove.olemiss.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=2092&context=hon_thesis 68. Miscalculations of the Opium War, https://chinafirstopiumwar.hcommons.org/ 69. Address To The Crown—Compensation For Opium Seized By The Chinese – Hansard, https://hansard.parliament.uk/Commons/1842-03-17/debates/27ecbf3d-d7df-4e43-86cf-8de95816f66e/AddressToTheCrown%E2%80%94CompensationForOpiumSeizedByTheChinese 70. “British reaction to the opium trade, 1839-1860” by James F. Miskel, https://orb.binghamton.edu/dissertation_and_theses/402/ 71. The Opium Trade—Observations – Hansard – UK Parliament, https://hansard.parliament.uk/Commons/1880-06-04/debates/b53a59e8-4235-47f9-beec-31da92fdfbf4/TheOpiumTrade%E2%80%94Observations 72. Did China Have A Chance To Win The Opium War? – Hoover Institution, https://www.hoover.org/research/did-china-have-chance-win-opium-war 73. China’s Military History and Way of War: A Backgrounder – Army University Press, https://www.armyupress.army.mil/Journals/Military-Review/Online-Exclusive/2023-OLE/Babb/ 74. China and the Modern World: Imperial China and the West Part I, 1815–1881 – Gale, https://www.gale.com/binaries/content/assets/gale-us-en/intl-assets/intl-assets-uk–europe/imperialchina_pages_brochure_2021.pdf 75. osf.io, https://osf.io/w5jky/download/?format=pdf 76. Nanking Antlaşması / Uluslararası Antlaşmalar / Hukuk Ansiklopedisi, https://hukukbook.com/nanking-antlasmasi/ 77. Unequal treaties – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Unequal_treaty 78. The Second Opium War – Origins osu.edu, https://origins.osu.edu/read/second-opium-war 79. THE TREATY OF NANKING (1842) – Derecho Internacional Público – dipublico.org, https://www.dipublico.org/100514/the-treaty-of-nanking-1842/ 80. Afyon Savaşları: Çin’i Uyuşturup Yönetme Çabaları – İlimge, https://www.ilimge.com/afyon-savaslari-cini-uyusturup-yonetme-cabalari 81. Western colonialism – Opium Wars, China, Britain | Britannica, https://www.britannica.com/topic/Western-colonialism/The-Opium-Wars 82. The Chinese Revolution of 1911 – Milestones in the History of U.S. Foreign Relations – Office of the Historian, https://history.state.gov/milestones/1899-1913/chinese-rev 83. Treaty ports – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Treaty_ports 84. fiveable.me, https://fiveable.me/key-terms/history-modern-china/treaty-ports#:~:text=The%20establishment%20of%20treaty%20ports%20dramatically%20altered%20China’s%20economy%20by,of%20foreign%20goods%20and%20capital. 85. Treaty Ports in China 1842–1936 – The Map Archive, https://www.themaparchive.com/product/treaty-ports-in-china-1842-1936/ 86. A Comparative Study of Tariff Policy Reforms in China and the United States in the 1920s and 1930s – Atlantis Press, https://www.atlantis-press.com/article/125997991.pdf 87. DOI: 10.30520/tjsosci.963128 CHINA’S ENCOUNTER WITH WEST IN THE 19TH CENTURY: POWER RELATIONS1 Oktay KÜÇÜKDEĞİRMENCİ2 Ab – DergiPark, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1862273 88. Second China War | National Army Museum, https://www.nam.ac.uk/explore/second-china-war 89. The Franco-British expedition to China, 1860 – napoleon.org, https://www.napoleon.org/en/history-of-the-two-empires/timelines/the-franco-british-expedition-to-china-1860/ 90. The Opening to China Part II: the Second Opium War, the United States, and the Treaty of Tianjin, 1857-1859, https://2001-2009.state.gov/r/pa/ho/time/dwe/82012.htm 91. The Opening to China Part II: the Second Opium War, the United States, and the Treaty of Tianjin, 1857–1859 – Office of the Historian, https://history.state.gov/milestones/1830-1860/china-2 92. Afyon Savaşları Tarihi, Nedenleri ve Sonuçları Nedir? 1. ve 2. Afyon …, https://www.haberturk.com/afyon-savaslari-tarihi-nedenleri-ve-sonuclari-1-ve-2-afyon-savasi-kimler-arasinda-ne-zaman-oldu-hteg-3519755 93. 7 Ekim 1856: İkinci Afyon Savaşı başladı | marksist.org, https://marksist.org/7-ekim-1856-ikinci-afyon-savasi-basladi/ 94. II. Afyon Savaşı – Vikipedi, https://tr.wikipedia.org/wiki/II._Afyon_Sava%C5%9F%C4%B1 95. 1856 – MIT Visualizing Cultures, https://visualizingcultures.mit.edu/opium_wars_02/ow2_essay02.html 96. Auguste Chapdelaine – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Auguste_Chapdelaine 97. http://www.ebay.com, https://www.ebay.com/itm/394432426766#:~:text=The%20Second%20Battle%20of%20Taku,attempted%20suppression%20of%20the%20forts. 98. 1859 Two Engravings – Battle of Taku Forts, Tianjin, China – Second Opium War | eBay, https://www.ebay.com/itm/394432426766 99. Old Summer Palace – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Old_Summer_Palace 100. The Summer Palace of the Qing Emperors & its Destruction – MIT Visualizing Cultures, https://visualizingcultures.mit.edu/opium_wars_02/ow2_essay05.pdf 101. Tea, Opium and the Burning of the Old Summer Palace – Siam Society, https://thesiamsociety.org/activity/tea-opium-and-the-burning-of-the-old-summer-palace/ 102. China’s Self-Strengthening Movement | EBSCO Research Starters, https://www.ebsco.com/research-starters/history/chinas-self-strengthening-movement 103. 4 Haunting Ruins of Beijing’s Old Summer Palace a.k.a. Yuanmingyuan – Rambling Feet, https://www.ramblingfeet.net/old-summer-palace-beijing/ 104. Imperial Summer Palace Yuen Min Yuen, Pekin, Before the Burning, October 18, 1860 – National Gallery of Art, https://www.nga.gov/collection/art-object-page.163388.html 105. View of the Summer Palace. Yuan Ming Yuan Pagoda. Before the Burning, Pekin, October 18, 1860 – Getty Museum, https://www.getty.edu/art/collection/object/109C3J 106. Convention of Peking – “The World and Japan” Database, https://worldjpn.net/documents/texts/pw/18601024.T1E.html 107. Convention of Peking – Webb-site Reports, https://webb-site.com/codocs/ConventionOfPeking.pdf 108. Convention of Peking – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Convention_of_Peking 109. The Chinese Expedition: The French Treaty with China, 1860 – napoleon.org, https://www.napoleon.org/en/history-of-the-two-empires/articles/the-chinese-expedition-the-french-treaty-with-china-1860/ 110. Treaty of Tientsin – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Treaty_of_Tientsin 111. The Convention of Peking of 1860 is concluded | Presidential Library, https://www.prlib.ru/en/history/619718 112. Treaty of Peking | China-Russia [1860] – Britannica, https://www.britannica.com/event/Treaty-of-Peking 113. (5) The Sino-British and Sino-French Conventions of Peking | Academy of Chinese Studies, https://chiculture.org.hk/en/photo-story/1215 114. Former Foreign Colonies and Major Concessions in China – World Statesmen.org, https://www.worldstatesmen.org/China_Foreign_colonies.html 115. List of Chinese treaty ports – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Chinese_treaty_ports 116. Treaty of Tientsin between the Queen of Great Britain and the Emperor of China – “The World and Japan” Database, https://worldjpn.net/documents/texts/pw/18580626.T1E.html 117. TREATY OF TIENTSIN – Historical Laws of Hong Kong Online, https://oelawhk.lib.hku.hk/items/show/1025 118. Peking Legation Quarter – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Peking_Legation_Quarter 119. The transfer of foreign modernity in Beijing: the new urban space in …, https://www.cambridge.org/core/journals/urban-history/article/transfer-of-foreign-modernity-in-beijing-the-new-urban-space-in-the-legation-quarter-19001928/0F30F6C2F014F78C609EC50A68C322D8 120. Treaty of Tien-Tsin between the United States of America and the Empire of China – “The World and Japan” Database, https://worldjpn.net/documents/texts/pw/18580618.T1E.html 121. History of the U.S. and China, https://china.usembassy-china.org.cn/history-of-the-u-s-and-china/ 122. Protestant missions in China – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Protestant_missions_in_China 123. The Opium Wars, Opium Legalization and Opium Consumption in China Share Your Story – Harvard DASH, https://dash.harvard.edu/bitstream/handle/1/11379703/miron-opium-wars.pdf 124. The Hong Kong Polytechnic University – Understanding Modern Chinese History – PolyU, https://www.polyu.edu.hk/ous/nationaleducation/en/resource-library/gallery/understanding-modern-chinese-history/ 125. Setting the Stage: An Overview of Chinese and Russian Interests and Influence in the Indo-Pacific – Foreign Policy Research Institute, https://www.fpri.org/article/2025/01/setting-the-stage-an-overview-of-chinese-and-russian-interests-and-influence-in-the-indo-pacific/ 126. Russia in the Opium Wars – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Russia_in_the_Opium_Wars 127. Treaty of Aigun | Sino-Russian relations | Britannica, https://www.britannica.com/event/Treaty-of-Aigun 128. (UPA) – BİRLEŞİK KRALLIK-ÇİN İLİŞKİLERİ – Uluslararası Politika Akademisi, https://politikaakademisi.org/2020/01/07/birlesik-krallik-cin-iliskileri/ 129. Bleeding Hearts: Religion, Violence, and the Tianjin Riots of 1870 – eScholarship.org, https://escholarship.org/uc/item/0540b7h9 130. Christian Missionaries and Modernization in China: The Evolution of meanings and Functions, https://www.repository.cam.ac.uk/bitstreams/3a69f4f3-1984-4460-bf88-219323b0ba92/download 131. The Boxer Rebellion | National Army Museum, https://www.nam.ac.uk/explore/boxer-rebellion 132. The Economic Consequences of the Opium War, https://www.nber.org/system/files/working_papers/w29404/w29404.pdf 133. Self-Strengthening Movement – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Self-Strengthening_Movement 134. Imperialism and Treaty Port Industrialization | Oxford Research Encyclopedia of Asian History, https://oxfordre.com/asianhistory/display/10.1093/acrefore/9780190277727.001.0001/acrefore-9780190277727-e-626?p=emailAo0.uEGtgilg2&d=/10.1093/acrefore/9780190277727.001.0001/acrefore-9780190277727-e-626 135. Treaty Ports and Modern China – The Gale Review, https://review.gale.com/2025/01/14/treaty-ports-and-modern-china/ 136. Handicraft and Manufactured Cotton Textiles in China, 1871–1910, https://www.cambridge.org/core/services/aop-cambridge-core/content/view/B539C9E87BC26AD1CE4B27FEAF4FFBAA/S0022050700066845a.pdf/handicraft_and_manufactured_cotton_textiles_in_china_18711910.pdf 137. Industrialization in China – Loren Brandt – University of Toronto, https://brandt.economics.utoronto.ca/wp-content/uploads/2020/07/dp10096.pdf 138. Chinese History in Economic Perspective – UC Press E-Books Collection, https://publishing.cdlib.org/ucpressebooks/view?docId=ft6489p0n6&chunk.id=d0e33854&toc.depth=100&brand=ucpress 139. Industrialization and the Chinese Hand-Reeled Silk Industry, https://repository.upenn.edu/bitstreams/e9f63070-1f1a-4c30-9892-408136052a3c/download 140. Employment in Nineteenth Century Indian Textiles* – University of Michigan Library, https://deepblue.lib.umich.edu/bitstream/handle/2027.42/25347/0000794.pdf?sequence=1 141. Industrialisation and Handicraft Cloth: The Jiangsu Peasant Economy in the Late Nineteenth and Early Twentieth Centuries1 | Modern Asian Studies, https://www.cambridge.org/core/journals/modern-asian-studies/article/industrialisation-and-handicraft-cloth-the-jiangsu-peasant-economy-in-the-late-nineteenth-and-early-twentieth-centuries1/8ED4222AA7B8852DA57CF54FA311BDDE 142. Economic history of China before 1912 – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Economic_history_of_China_before_1912 143. Handicraft and Modern Industries (Chapter 4) – The Cambridge Economic History of China, https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-economic-history-of-china/handicraft-and-modern-industries/FB0F2FDDEB8F51D51D881BE0A6E3C812 144. Handicraft and Manufactured Cotton Textiles in China, 1871–1910 …, https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-economic-history/article/handicraft-and-manufactured-cotton-textiles-in-china-18711910/B539C9E87BC26AD1CE4B27FEAF4FFBAA 145. Chinese Immigration and the Chinese Exclusion Acts – Office of the Historian, https://history.state.gov/milestones/1866-1898/chinese-immigration 146. History of China – Late Qing | Britannica, https://www.britannica.com/topic/history-of-China/Late-Qing 147. Taiping Rebellion summary – Britannica, https://www.britannica.com/summary/Taiping-Rebellion 148. Volume Information – jstor, https://www.jstor.org/stable/2051572 149. A Characterization of Submetacompactness in Terms of Products, https://www.jstor.org/stable/2048509 150. Cultural Contacts Between Central Asia and Mughal India – jstor, https://www.jstor.org/stable/41928135 151. Opium War & Taiping Rebellion – Modern World History – LibGuides, https://libguides.jscc.edu/modernworldhis/19thcchina 152. American Influences on Sun Yatsen – Association for Asian Studies, https://www.asianstudies.org/publications/eaa/archives/american-influences-on-sun-yatsen/ 153. Taiping Rebellion | Causes, Effects, & Facts | Britannica, https://www.britannica.com/event/Taiping-Rebellion 154. Opium Wars | Definition, Summary, Facts, & Causes | Britannica, https://www.britannica.com/event/Opium-Wars 155. From Reform to Revolution, 1842 to 1911 – Asia for Educators | Columbia University, https://afe.easia.columbia.edu/special/china_1750_reform.htm 156. Afyon Savaşları (Sanat ve Sosyal Bilimler) (Dünya Tarihi) – YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=BgGnP50goZQ 157. Changing Conceptions of the Opium War as History and Experience – IU Indianapolis ScholarWorks, https://scholarworks.indianapolis.iu.edu/bitstreams/cc97435b-e0bf-4833-bdf0-12fb5f733b7f/download