Damezrandina Împeratoriya Mongolan û Kurultaya Mezin a Cengîz Xan (1206)

Kurte: Ev gotar dê bi awayekî akademîk û berfireh li ser pêvajoya damezrandina Împeratoriya Mongolan û rola sereke ya Kurultaya Mezin a 1206an raweste. Ew ê serhildana Temûcîn, yekkirina eşîrên Mongol û Tirk ên belavbûyî, ragihandina wî wek Cengîz Xan, û danîna hîmên împeratoriyeke ku dê bibe ya herî mezin a cîranî di dîrokê de, vekolîne. Gotar dê li ser bingeha çavkaniyên seretayî û lêkolînên akademîk ên nûjen, avabûna siyasî, leşkerî û civakî ya destpêkê ya dewleta Mongolan û bandora Yasa û Kheshigê şîrove bike.

Bêjeyên Sereke: Cengîz Xan, Împeratoriya Mongolan, Kurultay 1206, Eşîrên Mongol, Eşîrên Tirk, Yasa, Kheshig, Temûcîn, Çemê Ononê, Yekîtiya Mongolan, Avaniya Dewletê.

1. Pêşgotin

Girîngiya Dîrokî ya Damezrandina Împeratoriya Mongolan

Damezrandina Împeratoriya Mongolan di sala 1206an de di bin serokatiya Cengîz Xan de , bûyereke dîrokî ya yekemîn bû ku ne tenê qedera gelên Asyaya Navîn lê belê ya tevahiya parzemîna Ewrasyayê bi awayekî kûr guhert. Ev împeratorî, ku di dîrokê de wek mezintirîn împeratoriya bejahî ya hevgirtî tê nasîn , ne tenê bi destkeftiyên xwe yên leşkerî û berfirehbûna axa xwe, lê herweha bi bandorên xwe yên demdirêj ên li ser bazirganî, pevguhertina çandî û pêkhateyên siyasî yên herêmê jî cihekî girîng digire. Serdema ku bi navê Pax Mongolica (Aştiya Mongolî) tê binavkirin, tevî ku bi rêbazên tund û carinan hovane hate pêkanîn, rê li ber pevguhertineke bêhempa ya teknolojî, raman û kelûpelan di navbera Rojhilat û Rojava de vekir. Herwiha, belavbûna nexweşiyan, wek mînaka belaya bubonîk, jî yek ji encamên vê serdema girêdanên navparzemînî bû. Lewma, têgihiştina pêvajoya damezrandina vê hêza cîhanî ya nû ji bo analîzkirina geşedanên dîrokî yên paşerojê yên cîhanê xwedî girîngiyeke bingehîn e.

Kurteyek li ser Serhildana Temûcîn û Kurultaya 1206an

Temûcîn, ku paşê dê wek Cengîz Xan bihata naskirin, di serdemeke aloziya eşîrî û şerên navxweyî yên dijwar de li deştên Mongolistanê ji dayik bû. Ew bi ser ket ku zehmetiyên mezin ên jiyana xwe ya destpêkê, di nav de kuştina bavê wî û belavbûna malbata wî , derbas bike û gav bi gav eşîrên Mongol û Tirk ên belavbûyî û dijber li dora xwe bicivîne û bike yek. Ev pêvajoya yekkirinê ya dijwar û demdirêj di Kurultaya Mezin (civata giştî) a ku di sala 1206an de li peravên Çemê Ononê hate lidarxistin, gihîşt lûtkeya xwe. Di vê civata dîrokî de, Temûcîn bi awayekî fermî sernavê “Cengîz Xan” (Hukumdarê Gerdûnî) wergirt û wek Xaqanê hemû Mongolan hate ragihandin, ku ev yek jî bû bingeha damezrandina fermî ya Împeratoriya Mongolan.

Teza Sereke ya Gotarê

Ev gotar dê amaje bike ku Kurultaya 1206an ne tenê bûyereke sembolîk an tacdanîneke serokatî bû, lê belê ew kêliya diyarker a damezrandina Împeratoriya Mongolan bû. Ew bûyereke siyasî ya bi hûrgilî hatibû plankirin ku desthilatdariya herî bilind a Cengîz Xan rewa kir, reformên wî yên radîkal ên leşkerî û civakî (wek pergala dehyekî û Yasaya Mezin) sazûmanî kirin, û komên eşîrî yên cihêreng di bin sîwana dewleteke împeratorî ya nûjen de kom kirin. Bi vî awayî, Kurultayê bingeha pêwîst ji bo dagirkirinên Mongolan ên paşerojê û berfirehbûna bêhempa ya împeratoriyê danî.

Pêdivî ye ku Kurultay ne tenê wek pejirandineke eşîrî, lê wek çalakiyeke damezrîner a dewletê were nirxandin. Kurultayên kevneşopî civatên serokeşîran bûn ku ji bo hilbijartina serokan an biryardayîna li ser seferên mezin diciviyan. Lêbelê, Kurultaya 1206an, ku wek “bêhempa” û “pir tevlêkar” bi beşdariya nêzîkî milyonek kesî tê pênasekirin , ji vê rola kevneşopî wêdetir çû. Ew ne tenê eşîra Mongolan, lê “hemû gelên ku di konên hirî de dijîn” li xwe girt, ku ev yek nîşana yekîtiya komên cihêreng ên Mongol û Tirk bû. Dayîna sernavê nû “Cengîz Xan” , li şûna sernavekî eşîrî yê kevn wek Gür Xan , veqetîneke ji rabirdûyê û avakirina serweriyeke nû û gerdûnî sembolîze dikir. Ya herî girîng, Kurultay platforma ragihandina mekanîzmayên bingehîn ên dewletê bû: Yasaya Mezin (qanûna bingehîn) , ji nû ve birêxistinkirina artêşê di sîstemeke dehyekî de , û berfirehkirin/fermikirina Kheshig (cerdevanên împeratorî). Van çalakiyan hewldaneke bi zanebûn ji bo avakirina dewleteke xwedî otorîteyeke navendî, qanûneke yekgirtî, û amûreke leşkerî-îdarî ya birêkûpêk nîşan didin, ne ku tenê pejirandina serokatiyê li ser konfederasyoneke eşîrî ya sist. Ew jidayikbûna Yeke Mongol Ulus (Dewleta Mezin a Mongolan) bû.

2. Rewşa Deşta Asyaya Navîn Beriya 1206an

Erdnîgarî û Belavbûna Eşîrên Mongol û Tirk

Deştên berfireh ên li başûr û başûrê-rojhilatê Gola Baîkalê û herêma çiya-deştî ya Mongolistanê warê gelek eşîrên koçer ên Mongol û Tirkî-axêv bûn.

Eşîrên Sereke û Cihwarên Wan:

Kereyît (Kerait): Konfederasyoneke bihêz, bi guman bi eslê xwe Tirk lê bi zimanê Mongolî diaxivîn , li navenda Mongolistanê, li derdora çemên Onon, Kerulen û Tuul serwer bûn. Serokê wan Toghrul (Wang Xan) bû.
Nayman: Federasyoneke bihêz a Tirkî-axêv li rojavayê Mongolistanê, li seranserê Çiyayên Altayê. Ew hevrikên Kereyîtan bûn.
Merkît (Mergid): Eşîreke li bakurê Mongolistanê, li hewza Çemê Selengeyê bi cih bûbû. Dijminatiyeke wan a demdirêj bi malbata Temûcîn re hebû.
Tatar: Konfederasyoneke mezin li rojhilatê Mongolistanê, li derdora Gola Hulun û Gola Buir, rêyên bazirganiyê yên ber bi Çînê ve kontrol dikirin. Ew dijminên kevneşopî yên Mongolan bûn.
Tayîçûd (Taichiud): Qebîleke bingehîn a Mongolan, xizmên qebîla Borjigîn a Temûcîn bûn lê gelek caran ji bo serokatiya konfederasyona Khamag Mongol hevrikî dikirin. Li başûrê Zabaykalsky Krai û parêzgeha Dornodê bi cih bûbûn.
Khamag Mongol: Konfederasyoneke eşîrên bingehîn ên Mongolan, di nav de Borjigîn (qebîla Temûcîn) û Khiyad, navenda wan li çiyayên Khentei li serjêderên çemên Onon, Kerulen û Tuul bû.
Celayîr (Jalair): Beşek ji “Mongolên Sê Çeman”, bingeha gelê Mongol pêk dianîn.
Ongud: Wek “Tatarên Spî” dihatin nasîn, şaxeke Tataran bûn ku ji Tirkên Şatuo yên entegrebûyî pêk dihatin.
Oyrat (Oirat): Gelên daristanan ên li bakurê Mongolistanê, li Sîbîryayê.
Karluk: Konfederasyoneke eşîrî ya Tirkan.
Avaniya Siyasî û Civakî

Di sedsalên 12an û 13an de, sîstema kevneşopî ya qebîletî (obuq) ya ku li ser bingeha girêdanên xwînê ava bûbû, ber bi hilweşînê ve diçû, û hevgirtina civakî zêdetir li ser bingeha berjewendiyên hevpar ên sosyo-aborî (yasuns) ava dibû. Ev yek rê li ber avabûna yekîtiyên eşîrî yên mezintir an jî konfederasyonên (xanlix) vekir. Civak bi şivantiya koçerî û sîstemeke qebîletî ya baviksalarî ya nenavendî dihat pênasekirin. Cudahiyên çînî diyar bûn, bi çîneke esilzade (noyad) ku xwediyê sernavên wek Xan (serok/key), mergen (mirovê zana/tîravêjê jêhatî), baghatur (leheng), sechen (zana), ejen (ax), û beki (şamanê birûmet) bûn. Piraniya gel ji çîna reaya (karachu, irgen, haran) pêk dihat. Sîstemên girêdayîbûnê hebûn, wek boghol (cûreyên cuda yên “xulam” an girêdayiyan, di nav de dîlên şer (ötög boghol) û vasalên mîrasî (unaghan boghol)) û noker (şervanên hevalbend ku bi awayekî azad serokek hildibijartin, ji bo komkirina hêzê li derveyî girêdanên xizmatiyê girîng bûn). Anda (biratiya bi xwînê) jî şêweyekî girîng ê hevalbendiyê bû. Konfederasyonên Tirkan gelek caran ji aliyê xaqanekî ve dihatin birêvebirin, monarşekî karîzmatîk ku desthilatdariya wî gelek caran nearam bû û kêmasiya rêgezên zelal ên cîgirtinê hebû, ku ev yek dibû sedema têkoşînên ji bo desthilatdariyê. Civaka Tirkan jî bi çînî bû (qebîla keyanî, hevalbend, şivanên reaya, pîşekar, xulam).

Jiyana Aborî û Baweriyên Olî

Aboriya serdest şivantiya koçerî bû, ku tê de koçberiya demsalî bi keriyên pez, bizin, hesp, yak û deveyan dihat kirin. Xwedîderketina taybet a li ser ajalan û mêrgan (sîstema ayil) li şûna xwedîderketina komunal a qebîletî ya kevn (sîstema küriyen) berbelav dibû. Kontrolkirina rêyên bazirganiyê jî çavkaniyeke dewlemendî û pevçûnê bû. Baweriyên olî cihêreng bûn. Şamanîzm (Tengrîzm), ku li ser bingeha perestina Tengrî (Ezmanê Şîn ê Herheyî) û ruhên cuda yên xwezayê ava bûbû, di nav Mongolan de serdest bû. Şamanan (beki) xwedî otorîteyeke olî ya girîng bûn. Xiristiyaniya Nestorî bi awayekî berbiçav hebû, bi taybetî di nav eşîrên Kereyît û Naymanan de , û herwiha Ongudan de. Bûdîzm jî di nav Naymanan de dihat nasîn, bi guman bi rêya têkiliyên bi Uyguran û Qara Xitayiyan re. Ev pirrengiya olî û toleranseke giştî ji bo baweriyên cuda taybetmendiya herêmê beriya yekîtiya Mongolan bû.

Têkiliyên Navbera Eşîran: Hevpeymanî û Dijminatî

Qada siyasî pir perçekirî bû û bi şerên berdewam, hevalbendiyên guherbar, û hevrikiyên kûr dihat naskirin. Xanedana Jin a bakurê Çînê bi awayekî çalak van dubendiyan bi rêya polîtîkaya “parçe bike û hukum bike” bikar dianî, bi taybetî pevçûnên di navbera Tatar û Mongolan de gur dikir.

Têkiliyên Kereyît-Nayman: Kereyît û Nayman du ji konfederasyonên herî bihêz bûn û gelek caran hevrikên hev bûn. Herduyan jî xwedî pêkhateyên siyasî yên pêşketî bûn û di bin bandora çandên cîran ên niştecî de mabûn (Liao, Xi Xia, Qara Xitayî), di nav de xwende-nivîsendetî û olên cuda. Nearamiya di nav malbata keyanî ya Kereyîtan de di dawiya sedsala 12an de derfet ji bo hêzên nû yên wek Temûcîn re vekir.
Têkiliyên Tataran: Tatar gelek caran bi Mongolan re di nav pevçûnê de bûn û carinan ji aliyê Jinan ve dihatin handan ku êrîşî wan bikin. Jehrîkirina Yesugey ji aliyê Tataran ve û îxanetkirina Ambaghai Xan ji Jinan re ji aliyê Tataran ve vê dijminatiyê xurtir kir. Di sala 1201an de, komeke Tataran tevlî koalîsyona Jamuxa ya dijî Temûcîn/Toghrul bû.
Têkiliyên Merkîtan: Merkît dijminên qebîla Borjigîn a Temûcîn bûn ji ber bûyerên berê yên revandina jinan. Ew herwiha tevlî pevçûnên eşîrî yên berfirehtir dibûn, carinan bi Naymanan re hevalbendî dikirin.
Têkiliyên Tayîçûdan: Wek qebîleke girîng di nav konfederasyona Khamag Mongol de, Tayîçûd gelek caran hevrikên qebîla Borjigîn a Temûcîn bûn ji bo serokatiyê. Wan malbata Temûcîn piştî mirina Yesugey bi tenê hiştibû û paşê bi Jamuxa re li dijî Temûcîn hevalbendî kirin.
Konfederasyona Khamag Mongol bi xwe di dawiya sedsala 12an de ji ber pevçûnên navxweyî (bi taybetî bi Tataran re) û zextên derve pir lawaz bûbû.

Valahiya hêzê ya li deştê û şert û mercên ji bo yekbûnê di vê serdemê de bi awayekî berbiçav xuya dibin. Çavkaniyên dîrokî bi berdewamî deşta dawiya sedsala 12an wek mozaîkeke konfederasyonên eşîrî yên dijber (Kereyît, Nayman, Tatar, Merkît, Mongol bi xwe) nîşan didin ku ti hêzeke serdest a yekane tinebû. Hilweşîna dewletên kevnar û mezintir ên wek konfederasyona Khamag Mongol û polîtîkayên çalak ên “parçe bike û hukum bike” yên dewletên derve yên wek Xanedana Jin vê perçebûnê girantir kirin. Ev nearamiya kronîk û şer û pevçûn dê nearamiyeke berbelav û potansiyeleke ji bo hêzeke yekbûyî ya ku bikaribe nîzamê ferz bike, afirandibe. Di heman demê de, derketina saziyên wek sîstema noker , ku rê dida serokan ku li ser bingeha dilsoziya kesane ne tenê li ser bingeha xizmatiyê şopîneran ava bikin, mekanîzmayek ji bo kesên azwer peyda kir ku ji sînorên eşîrî yên kevneşopî wêdetir biçin. Ji ber vê yekê, cewhera perçebûyî û bi pevçûn a deştê, ligel pêkhateyên civakî yên di حالê guherînê de, valahiyeke hêzê û jîngeheke guncaw ji bo serokekî leşkerî û siyasî yê jêhatî wek Temûcîn afirand ku bi soza bidawîkirina kaosê hêzê kom bike. Serkeftina wî ya dawî ne tenê ji ber jêhatîbûna wî ya leşkerî bû, lê herwiha ji ber pêşkêşkirina çareseriyekê ji bo nearamiya endemîk bû.

Herwiha, divê bê zanîn ku civakên deştê yên beriya împeratoriyê ne tenê ji çanda koçerî pêk dihatin, lê di bin bandora têkiliyên bi cîranên xwe yên niştecî re jî bûn. Koka civaka deştê şivantiya koçerî bû, bi hereket û rêxistina xwe ya eşîrî. Lêbelê, konfederasyonên bihêz ên wek Kereyît û Nayman ne îzole bûn. Têkiliyên wan ên girîng bi şaristaniyên cîran ên niştecî re hebûn (Liao, Xi Xia, Qara Xitayî, Uygur). Van têkiliyan rê li ber pejirandina hêmanên wek Xiristiyaniya Nestorî û Bûdîzmê, xwende-nivîsendetiyê, û rêxistineke siyasî ya tevlihevtir (“xemlên keyanî yên xemilandî,” burokrasî) ji aliyê elîtên wan ve vekiribû. Ev yek nîşan dide ku deşta beriya 1206an ne civakeke yekreng û “prîmîtîv” bû, lê herêmeke dînamîk bû ku kevneşopiyên koçerî yên xwecihî bi şêweyên çandî û siyasî yên derve re di nav têkiliyê de bûn û bi awayekî bijartî dipejirandin. Ev asta heyî ya pêşketina siyasî û rûbirûbûna bi sîstemên baweriyê yên cihêreng re di nav hin eşîrên mezin de, bi guman zemîneke tevlihevtir û, di hin waran de, amadetir ji bo pêkhate û polîtîkayên împeratorî yên paşerojê (wek toleransa olî û bikaranîna rêveberên xwenda) yên ku ji aliyê Cengîz Xan ve hatin damezrandin, peyda kir. Wî ne li ser zemîneke bi tevahî vala ava dikir, lê li ser dîmeneke ku jixwe ji hêla van têkiliyan ve hatibû teşekirin.

3. Serhildana Temûcîn û Yekîtiya Mongolan

Jiyana Destpêkê ya Temûcîn: Zehmetî û Têkoşîn

Temûcîn, ku navê wî yê jidayikbûnê bû, li dora sala 1162an di nav qebîla Borjigîn de ji dayik bû. Bavê wî, Yesugey, serokeşîrekî Kiyad û hevalbendê Toghrul ê Kereyît bû. Dema Temûcîn nêzîkî neh salî bû, bavê wî ji aliyê Tataran ve hate jehrîkirin. Piştî mirina Yesugey, qebîla wan (bi serkêşiya Tayîçûdan) diya Temûcîn, Hoelun, û zarokên wê bi tenê hiştin, û ew ketin nav xizaniyeke giran, neçar man ku bi nêçîr û berhevkariyê bijîn. Temûcîn ji aliyê Tayîçûdan ve hate girtin û dîl kirin, bi cangue (stûyê darîn) hate zincîrkirin, lê paşê bi alîkariya cerdevanekî dilovan, Sorkan-Şîra, reviya. Vê revê navûdengê wî zêde kir. Jina wî Borte ji aliyê eşîra Merkît ve hate revandin, ku ev bûyereke girîng bû ku hevalbendiyên wî yên destpêkê teşwîq kirin. Van zehmetiyan karakterê wî teşe kirin, wî hînî nirxdayîna dilsoziyê kirin û azwera wî xurt kirin.

Hevpeymanî û Şerên Yekemîn (Initial Alliances and Wars: Relations with Toghrul Khan and Jamukha):

Temûcîn bi Toghrul (Ong Xan) ê Kereyît re, ku anda (birayê sondxwarî) yê bavê wî bû, hevalbendî kir. Wî kirasekî samûrî pêşkêşî Toghrul kir. Herwiha, wî bi Jamuxa re, hevalê zaroktiyê û andayê xwe, hevalbendî kir. Bi hev re, wan Borte ji Merkîtan rizgar kirin.

Kronolojiya Şerên Yekkirinê (1180î-1205):

Nêz. 1185: Mongolan li Burkhan Xaldun kom bûn û piştgirî dan Temûcîn li hember hêza Jamuxa ya ku zêde dibû.
Nêz. 1187: Temûcîn bi Xongiradan re li dijî Tataran hevalbendî kir. Temûcîn li Dalan Baljut ji aliyê Jamuxa ve hate têkbirin, ku dibe sedema “salên windabûyî” an jî xizmeta ji Xanedana Jin re.
Nêz. 1191: Temûcîn, Jamuxa û Toghrul êrîşî Merkîtan kirin.
Nêz. 1196: Temûcîn bi hêzeke nû ji nû ve derket holê. Sefera cezakirinê ya Jin û Mongolan li dijî Tataran; Temûcîn alîkariya Toghrul kir ku serokatiya Kereyîtan ji nû ve bi dest bixe, Toghrul ji aliyê Jinan ve wek Ong Xan hate binavkirin. Temûcîn bû hevalbendê wekhev ê Toghrul.
Nêz. 1197: Eşîra Jurkîn a serîhildêr bindest kir.
1201: Jamuxa ji aliyê eşîrên dijber (Tatar, Tayîçûd, Nayman, Oyrat û hwd.) ve wek Gur Xan hate ragihandin. Temûcîn û Toghrul koalîsyona Jamuxa li Yedî Qunan têk birin.
1202: Temûcîn Tataran têk bir û tune kir. Tayîçûdan têk bir.
1203: Nakokî bi Toghrul (Wang Xan) re ji ber çavnebariya Senggum û redkirina hevalbendiya zewacê ji aliyê Toghrul ve (Jochi bi keça Toghrul re) derket. Kereyîtan Temûcîn li Qalaqaljid Sands têk birin. Temûcîn ji nû ve kom bû (Peymana Baljuna – ) û Toghrul li Jeje’er Heights têk bir; eşîra Kereyît hilweşiya.
1204: Temûcîn Nayman, Merkît û Jamuxa têk birin. Jamuxa hate girtin û îdamkirin. Uygur û Ongud teslîm bûn.
1205: Êrîşên destpêkê li dijî Xi Xia. Heta sala 1205an, Temûcîn bû axayê deştên Mongolî.
Têkbirina Rikberan û Bidestxistina Hêzê

Temûcîn bi awayekî sîstematîk eşîrên mezin ên hevrik têk bir: Tatar (1202 – ), Kereyît (1203 – ), Nayman (1204 – ), Merkît (1204 – ), Tayîçûd (1202 – ). Jamuxa, hevrikê wî yê sereke yê Mongol, di sala 1204/1206an de hate têkbirin û îdamkirin.

Reformên Leşkerî û Civakî yên Temûcîn (beriya 1206an)

Temûcîn şervanên xwe di yekîneyên dehyekî de (10, 100, 1000) ji nû ve birêxistin kir, ku bi dilsoziyê girêdayî bûn û serokên wan li gorî lîyaqetê dihatin hilbijartin. Vê yekê girêdanên eşîrî yên kevn şikandin. Wî talankirina bêserûber qedexe kir; xenîmet bi awayekî wekhev bi şervanan û malbatên kesên ketî re, di nav de jinebî û sêwiyan, dihat parvekirin. Serokên eşîrên hevrik dihatin îdamkirin lê endamên reaya yên eşîrên têkçûyî di nav artêşa wî de dihatin entegrekirin. Wî Kheshig (cerdevanên elît) di sala 1203/1204an de piştî têkbirina Ong Xan ava kir.

Guherandina şerê deştê û nîzama civakî ji aliyê Temûcîn ve ne tenê guhertinên leşkerî yên taktîkî bûn, lê ji nû ve avakirineke bingehîn a civaka koçerî bû. Sîstema dehyekî pêkhateyên leşkerî yên kevneşopî yên li ser bingeha qebîleyan şikand, û li şûna wan yekîneyên ku rasterast bi Temûcîn û fermandarên wî yên tayînkirî ve girêdayî bûn, danî. Polîtîkaya wî ya li ser parvekirina xenîmetan îmtiyazên arîstokratîk ên kevn lawaz kir û dilsoziya di nav şervanên reaya de xurt kir. Bi entegrekirina şervanên eşîrên têkçûyî li şûna ku tenê xwe bispêre qebîla xwe, wî hêzeke mezintir, cihêrengtir û di dawiyê de bihêztir ava kir. Ev guherînek ji şerê konfederasyona eşîrî ber bi bingehên artêşeke dewletî ve bû. Şerê kevneşopî yê deştê gelek caran li ser bingeha leşkerên qebîleyî û serokatiya arîstokratîk bû. Sîstema dehyekî ya Temûcîn hiyerarşiyeke leşkerî ya nû li ser bingeha dilsoziya bi wî re û lîyaqetê ava kir, ku xetên eşîrî yên kevn derbas dikir. Polîtîkaya wî ya xenîmetan rasterast sûd da leşkerên reaya û malbatên wan, dilsoziya wan misoger kir û hêza arîstokratên kevneşopî yên ku berê destkeftiyên şer monopolîze dikirin, kêm kir. Entegrebûna şervanên têkçûyî hêza mirovî ya wî ji bingeha eşîrî ya wî ya eslî wêdetir berfireh kir. Van guhertinan bi hev re cewhera hêza wî ya şerker ji koalîsyoneke eşîrî veguherand artêşeke proto-împeratorî ya yekbûyî û dîsîplînkirî, ku ji bo dagirkirinên wî yên paşerojê bingehîn bû.

Herwiha, ezmûnên jiyana destpêkê ya Temûcîn – kuştina bavê, terikandin, koletî, revandina jinê – ne tenê hûrgiliyên biyografîk bûn, lê bûyerên teşekar bûn ku bi guman bêbaweriya wî ya li hember sîstema arîstokratîk a eşîrî ya heyî û ajotina wî ya ji bo nîzameke yekbûyîtir û merîtokratîk xurt kirin. Polîtîkayên wî yên cezakirina arîstokratên bêdilsoz û xelatkirina dilsozî û lîyaqetê bêyî guhdanîna bi eslê xwe dikarin wek bertekên rasterast li hember îxanet û nearamiya ku wî bi xwe jiyabû, werin dîtin. Empatiya wî ya ji bo leşkerê reaya (parvekirina xenîmetan, lênêrîna malbatan – ) dibe ku ji ezmûnên wî yên xizaniyê derketibe. Temûcîn gelek îxanet û zehmetî ji pêkhate û serokên eşîrî yên heyî kişandibûn. Reformên wî gelek caran rasterast nîzama arîstokratîk a kevneşopî dijberî dikirin (mînak, pêşvebirina li ser bingeha lîyaqetê, xenîmetên wekhev – ). Wî herî zêde qîmet dida dilsoziyê ( – îdamkirina kesên ku ji bo wî îxanet li serokên xwe kiribûn). Ev yek girêdaneke sedemî nîşan dide: ezmûnên wî yên neyînî bi sîstema kevn re ew teşwîq kir ku sîstemeke nû li ser bingeha prensîbên cuda biafirîne. Serhildana wî ne tenê têkbirina hevrikan bû, lê şoreşek li dijî normên sosyo-siyasî yên serdest ên deştê bû.

4. Kurultaya Mezin a 1206an li Peravê Çemê Ononê

Civîn û Beşdar

Kurultaya Mezin a sala 1206an li peravên Çemê Ononê hate lidarxistin. Ev bûyereke bêhempa û pir tevlêkar bû ku tê gotin nêzîkî milyonek “Gelên Konên Keçeyî” (ango hemû Mongol û eşîrên yekbûyî) beşdar bûn. Beşdaran serokên dilsoz û nûnerên eşîrên Mongol û Tirk ên yekbûyî li xwe digirtin. Li gorî dîroknas B. Ayagan (ku ji Dîroka Veşartî vedibêje), eşîrên taybet ên ku beşdar bûne ev bûn: Konyrat (3000 kes), Onkut (5000 kes), Celayîr (ji hêla Muqalî ve hatibû temsîlkirin), Merkît, qebîlên Kereyîtan, Nayman û Oyrat. Alaquş ê Ongud jî beşdarekî sereke bû ku eşîra wî statuyeke taybet wergirtibû. Hebûna van komên cihêreng, ku gelek ji wan nû hatibûn têkbirin (Kereyît, Nayman, Merkît), berfirehiya yekîtiya Temûcîn û tevlîkirina wan di nav pêkhateya împeratorî ya nû de nîşan dide.

Temûcîn wek “Cengîz Xan” tê Îlankirin

Temûcîn, ku wê demê nêzîkî 40-44 salî bû, bi awayekî fermî sernavê “Cengîz Xan” (Çîngîz Xan) wergirt, ku tê wateya “Hukumdarê Gerdûnî” an “Hukumdarê Xurt” an jî “Xanê Hemû Tiştên Di Navbera Okyanûsan de”. Şamanekî (Kokoçu Teb Tengrî) ew wek Xan ragihand û pejirand ku desthilatdariya wî ji aliyê Tengrî (Ezman) ve hatiye dayîn. Vê yekê desthilatdariya wî ya li ser hemû Mongolan rewa kir.

Damezrandina Fermî ya Împeratoriya Mongolan

Sala 1206an û ev Kurultay wek destpêka Împeratoriya Mongolan têne hesibandin. Vê yekê yekîtiya eşîrên Mongol û Tirk ên din di bin desthilatdariya wî ya yekane de nîşan da. Ev împeratorî dê bibûya mezintirîn împeratoriya bejahî ya hevgirtî di dîrokê de.

Biryarên Sereke yên Kurultayê

Ragihandina Yasayê (Qanûna Mezin): Cengîz Xan qanûneke nû ji bo împeratoriyê ragihand. Wî ferman da ku ji bo tomarkirina Yasa û belgeyên din nivîseke Mongolî ya nivîskî (li ser bingeha nivîsa Uygurî ji hêla Tata-tongayê ve) were pêşxistin. Şîgî Qutuqu wek dadgerê herî bilind hate tayînkirin ku tomaran bigire.
Ji Nû Ve Rêxistinkirina Leşkerî: Sîstema dehyekî (yekîneyên 10, 100, 1000, 10,000) ji bo artêşê hate xurtkirin, xetên eşîrî yên kevn şikandin û dilsoziya bi dewletê re xurt kirin.
Rêxistinkirin û Berfirehkirina Kheshig (Cerdevanên Împeratorî): Kheshig bi awayekî fermî hate damezrandin an jî bi awayekî mezin hate berfirehkirin û hejmara wê gihîşt 10,000 mêran.
Tayînkirinên Sereke: Nokerên payebilind û fermandarên dilsoz ji bo postên leşkerî û îdarî yên bilind hatin tayînkirin. Bo’orçu û Muqalî wek fermandarên baskên rast û çep ên artêşê hatin tayînkirin (her yek bi 10,000 mêran). Şîgî Qutuqu wek dadgerê sereke (yeke jarghuchi) hate tayînkirin.
Hate biryardan ku Xaqanên Mezin ên paşerojê tenê bi rêya Kurultayê dikarin werin hilbijartin, ne bi cîgirtina malbatî (ji bo parastina ruhê demokratîk, her çend ev yek paşê hate nîqaşkirin).
Tablo 4.1: Eşîrên Sereke û Serok/Nûnerên Wan ên li Kurultaya 1206an

Navê Eşîrê	Serok/Nûnerê Naskirî (eger hebe)	Statu (Hevalbend/Bindestkirî)	Girîngiya Hebûna Wan
Kereyît (Qebîl)	(Nûnerên gelê Toghrul ê têkçûyî)	Bindestkirî	Entegrebûna di nav neteweya nû ya Mongol de
Ongud	Alaquş	Hevalbend (kurê wî bi keça Cengîz re zewicî bû)	Fermandariya yekîneya eşîrî parast
Konyrat	(Nûner)	(Bi guman hevalbend/entegrekirî)	Nîşana berfirehiya yekîtiyê
Onkut	(Nûner)	(Bi guman hevalbend/entegrekirî)	Nîşana berfirehiya yekîtiyê
Celayîr	Muqalî	Hevalbendê dilsoz	Nûnertiya yek ji eşîrên bingehîn ên Mongolan
Merkît	(Nûnerên têkçûyî)	Bindestkirî	Sembola serweriya tam a Cengîz Xan li ser dijminan
Nayman	(Nûnerên têkçûyî)	Bindestkirî	Tevlîkirina hevrikên berê yên bihêz di nav sîstemê de
Oyrat	(Nûner)	(Bi guman hevalbend/entegrekirî)	Tevlîbûna gelên daristanan ên bakur

Mezinahiya Kurultaya 1206an (“nêzîkî milyonek Gelên Konên Keçeyî” – ) nîşan dide ku ew wek pêşandaneke giştî ya bihêz a yekîtiyê û jidayikbûna neteweyeke nû (Yeke Mongol Ulus – ) hatibû armanckirin. Ragihandina fermî ya Cengîz Xan ji aliyê şamanekî ve , ku desthilatdariya wî bi fermana xwedayî (Tengrî) ve girêdida, rewaîyeke kûr peyda kir. Di heman demê de, ragihandina Yasayê û afirandina nivîseke nivîskî civakeke devkî ya li ser bingeha adetên eşîrî veguherand civakeke ku ji hêla qanûnên împeratorî yên kodkirî ve tê birêvebirin, ku ev yek gaveke girîng di avakirina dewletê de bû. Hebûna girseyî aliyekî giştî û performansî nîşan dide ku ji bo bandorkirin û yekkirinê hatibû sêwirandin. Ragihandina şamanî rewaîyeke xwedayî peyda kir, ku di civakeke ku Tengrîzm tê de bibandor bû, girîng bû. Ragihandina Yasayê çarçoveyeke qanûnî ya yekgirtî ji bo hemû eşîran ava kir, li şûna adetên cihêreng. Pêşxistina nivîsekê rê da tomarkirina van qanûnan û biryarên îdarî, ku nîşaneke dewleteke fermî ye. Van çalakiyan bi hev re fonksiyona Kurultayê wek kêliyeke bingehîn hem ji bo nasnameya neteweyî hem jî ji bo dewletbûna qanûnî-îdarî nîşan didin.

Tayînkirinên ku di Kurultayê de hatin kirin, bi taybetî ji bo fermandariya leşkerî û Kheshigê, bi giranî hevalên dilsoz (noker) ên Cengîz Xan, ku gelek ji wan ji eslê xwe yê nefsbiçûk bûn (mînak, Celme, Subutay, kurên hesinkaran – ), dihewandin. Ev veqetîneke bi zanebûn ji arîstokrasiya kevneşopî ya deştê bû, ku tê de bi gelemperî nijad pozîsyon diyar dikir. Bi bilindkirina kesan li ser bingeha lîyaqet û dilsoziya kesane, Cengîz Xan elîteke nû ya ku rasterast bi wî ve girêdayî bû, afirand, û bi vî awayî aramî û bandorkeriya desthilatdarî û makîneya xwe ya leşkerî misoger kir. Kheshig bi xwe, ku ji kurên fermandaran pêk dihat, herwiha wek mekanîzmayek ji bo misogerkirina dilsoziyê bi rêya rengekî rehîngirtina îmtiyazdar û îndoktrînasyonê dixebitî. Cengîz Xan nokerên xwe yên payebilind ji bo postên herî bilind tayîn kirin. Gelek ji van kesên tayînkirî ji statuyeke civakî ya nizm bûn , ku ev yek bi sîstemên arîstokratîk ên kevneşopî re dijber bû. Ev yek polîtîkayeke zelal a pêşvebirina li ser bingeha lîyaqet û dilsoziyê li şûna mafê jidayikbûnê nîşan dide. Kheshig ji kurên fermandaran pêk dihat , ku dilsoziya nifşê nû yê serokatiya leşkerî misoger dikir. Vê stratejiyê elîteke îdarî û leşkerî ya ku bi kesane deyndar û dilsozê Cengîz Xan bû, ne ku girêdanên eşîrî yên kevn, afirand, ku ev yek ji bo hevgirtina împeratoriya nû girîng bû.

5. Avahîsaziya Destpêkê ya Dewleta Mongolan

Rêxistina Leşkerî ya Nû

Sîstema dehyekî (yekîneyên 10, 100, 1000, 10,000 – arban, jaghun, mingghan, tumen) bi tevahî hate pêkanîn, û serok li ser bingeha lîyaqet û dilsoziyê hatin tayînkirin. Vê sîstemê şervanên ji eşîrên cihêreng entegre kirin, dilsoziyên kevn şikandin û artêşeke Mongolî ya yekbûyî xurt kirin. Artêşên Mongolan bi giranî ji siwariyan pêk dihatin, ku ji ber hereket û leza xwe dihatin pesinandin, û bi awayekî bibandor tîr û kevanên xwe ji ser pişta hespan bikar dianîn.

Kheshig (Cerdevanên Împeratorî): Avakirin, rol û fermandarî

Kheshig di Kurultaya 1206an de bi awayekî fermî hate damezrandin an jî bi awayekî mezin hate berfirehkirin û hejmara wê gihîşt 10,000 mêran. Di destpêkê de ji 70 cerdevanên rojê (Torguud/Tunghaut) û 80 cerdevanên şevê (Khevtuul) pêk dihat.

Rolên Kheshigê: Wek cerdevanên kesane ji bo Xan û malbata împeratorî dixebitîn , karmendên malê, akademiyeke leşkerî ji bo serokên paşerojê, û navenda rêveberiya hikûmetê bûn. Endamên Kheshigê ji efserên leşkerî yên din payebilindtir bûn.
Pêkhateya Fermandariyê:

Fermandarê herî bilind Çerbî bû. Navê taybet ê Çerbiyê yekem ê Cengîz Xan di snippetan de bi awayekî قطعی nehatiye diyarkirin, her çend Nayagha wek fermandarê Kheshigê tê binavkirin dema ku hejmara wê gihîşt 10,000 mêran “di nîveka serdestiya Cengîz Xan de”. Subtenly pêşniyar dike ku Qaraçar Noyan dibe ku serokê beşa Kheshigê ya Çaxetay bûbe û dibe ku yarghuchi (dadgerê sereke) jî bûbe.
Kheshig li çar koman/beşan dihat dabeşkirin ku ji hêla çar generalan ve dihatin fermankirin: Muqalî, Bo’orçu, Borokhula, û Çormaqan. Reşîdedîn, ku di de (biyografiya Boroqul) tê binavkirin, diyar dike ku Boroqul û Bo’orçu fermandariya sernavî ya Kheshigê bi Muqalî û Çîlaun re parve dikirin (Cengîz van çar kesan wek “hespên” xwe binav kiribû). Ev yek nîşan dide ku dibe ku Çîlaun di hin çarçoveyan de li şûna Çormaqan ê çaremîn bûbe, an jî rol hatine parvekirin/pêşvebirin. Çormaqan wek endam û generalekî Kheshigê tê binavkirin , ku paşê di bin serweriya Ogedey de li Farisistanê navdar bû. Çîlaun, kurê Sorkan-Şîra (ku alîkariya Temûcîn kiribû ku ji Tayîçûdan bireve), bû generalek. Lîsteya قطعی ya çar kesan di rêxistina 1206an de pêdivî bi sentezeke baldar heye, ku guhertoyên çavkaniyan li ber çavan bigire.
Yekîneyên Kheshigê û Fonksiyonên Wan:

Torguud (Tunghaut): Cerdevanên rojê, her tim nêzîkî hukumdar bûn.
Khevtuul: Cerdevanên şevê, konê Xan diparastin, çavdêriya xizmetkaran dikirin, xwarin/vexwarin ji bo jehrê kontrol dikirin, wek servîsa veşartî/polîs dixebitîn.
Xorçîn (Khorchin): Hilgirên tîrkevanan, wek nîşangirên parastinê di rojê de dixebitîn, Xan di seferên leşkerî de li qada şer diparastin.
pêşniyar dike ku ev yekîne (Xorçîn, Khevtuul, Turhag/Torgut) ew kom bûn ku ji hêla çar generalan ve dihatin fermankirin, û her komek xwedî fonksiyonên taybet bû. Xorçîn (tîrkevan/nîşangir), Khevtuul (cerdevanên şevê/servîsa veşartî), Turhag (ewlehiya giran/operasyonên taybet). Ev yek dabeşkirineke fonksiyonel di bin fermandariya çar kesan de nîşan dide.
Yasa (Qanûna Mezin): Naverok, afirandin û bandora wê

Yasaya Mezin kodeke qanûnî ya devkî bû ku gav bi gav di dema serweriya Cengîz Xan de hate avakirin û di Kurultaya 1206an de hate ragihandin. Ew veşartî dihat girtin, ku ev yek rê dida guhertin û bikaranîna bijartî.

Naveroka Yasayê: Firotina jinan, dizî, şerê di navbera Mongolan de, zîna (di navbera malbatên cuda de), revandina jinan, nêçîra ajalan di demsala hevjînê de, û kuştina bêserûber a ajalan qedexe dikir. Parvekirina xwarinê bi rêwiyan re, îtaeta ji Cengîz Xan re, yekîtiya qebîlên koçer, û cezakirina bêrehm a neheqiyê ferz dikir. Toleransa olî pêş dixist. Dîsîplîna leşkerî ya tund (mînak, mirin ji bo reviyan an leşkerê ku tiştekî ketî hilnede). Zêdetir li ser mirovan, ne li ser milk, hûr dibû; sûcdarî bi îtîrafê an girtina di dema sûc de dihat îsbatkirin.
Afirandin û Pêkanîn: Ji hêla Cengîz Xan û kurê wî yê pejirandî Şîgî Qutuqu (Dadgerê Bilind) ve dihat çavdêrîkirin. Şîgî Qutuqu bi afirandina “tomara nivîsa şîn” a biryarên dadwerî û dabeşkirinan hatibû erkdarkirin. Çaxetay (kurê duyem ê Cengîz) çavdêriya pêkanîna wê dikir. Bi nivîsa Uygurî dihat nivîsandin.
Bandora Yasayê: Gelên cihêreng yek kirin, nîzam û dîsîplîn ava kirin. Çavkaniyên kevneşopî yên pevçûnê (serdegirtin) kêm kirin lê di heman demê de rêyên kevneşopî yên pêşketina civakî jî sînordar kirin, ku dibe ku ev yek xwesteka ji bo dagirkirina derve gur kiribe. Çarçoveyeke qanûnî ji bo împeratoriyê peyda kir, bandor li sîstemên qanûnî yên paşerojê kir.
Rêveberiya Destpêkê û Kesayetên Sereke

Hêza navendî di destê Xan de bû, ku ji hêla şêwirmendên leşkerî/siyasî ve dihat alîkarîkirin. Di destpêkê de rêveberiyeke beşan ava nebûbû; rêxistina leşkerî serdest bû. Şêwirmendên wek Yelu Çutsay (karbidestê berê yê Xitayî yê Jin, ku şîret kir ku Bakurê Çînê nekin mêrg, bacpêşxistinê pêşniyar kir – ) û Uyguran bibandor bûn. Nivîsa Uygurî ji bo zimanê Mongolî hate pejirandin.

Şîgî Qutuqu: Kurê pejirandî yê Cengîz Xan. Wek dadgerê sereke (yeke jarghuchi) hate tayînkirin. Bi tomarkirina qanûn û biryarên qanûnî di “pirtûka şîn” (koke debter) de hatibû erkdarkirin. Çavdêriya desteserkirina xezîneya Jin kir. Paşê li Bakurê Çînê serjimêrî kir.
Bo’orçu: Hevalbendê destpêkê û dilsoz. Wek fermandarê baskê rastê (10,000 mêr) hate tayînkirin. Yek ji çar fermandarên Kheshigê. Yek ji “hespên” Cengîz û endamê konseya navxweyî.
Muqalî (Mukhulai): Ji eşîra Celayîr, generalekî dilsoz. Wek fermandarê baskê çepê (10,000 mêr) hate tayînkirin. Sernavê Goo Van (wekheviya Serokwezîr) wergirt. Yek ji çar fermandarên Kheshigê. Yek ji “hespên” Cengîz û endamê konseya navxweyî.
Borokhula (Boroqul): Ji hêla Hoelun ve hatibû pejirandin, generalekî dilsoz. Jiyana Ogedey xilas kiribû. Yek ji çar fermandarên Kheshigê. Yek ji “hespên” Cengîz û endamê konseya navxweyî. Bi Bo’orçu re fermandariya baskê rastê dikir.
Çormaqan: Endamê Kheshigê. Yek ji çar fermandarên Kheshigê. Paşê generalekî navdar di bin serweriya Ogedey de li Farisistanê.
Çîlaun: Kurê Sorkan-Şîra. Bû generalek. Li gorî Reşîdedîn, bi Muqalî, Bo’orçu û Borokhula re fermandariya sernavî ya Kheshigê parve dikir. Ev yek pêdivî bi lihevanîna bi çavkaniyên ku Çormaqan wek çaremîn binav dikin, heye.
Celme: Hevalbendê destpêkê yê dilsoz. Serokekî payebilind, wek serokê mingghanekê hate tayînkirin. Yek ji “segên” Cengîz.
Subutay & Cebe: Generalên sereke, bi lîyaqetê bilind bûn. Subutay ji eslê xwe yê reaya bû, kurê hesinkarekî bû. Cebe wek dijmin dest pê kiribû, hespê Cengîz birîndar kiribû, paşê bi dilsozî xizmet kiribû. Herdu jî “seg” bûn. Subutay di salên xwe yên destpêkê de di Kheshigê de bû.
Tablo 5.1: Pêkhateya Fermandariya Destpêkê ya Kheshigê (nêz. 1206)

Rola Fermandariyê	Kesê(ên) Tayînkirî	Berpirsiyarî/Yekîneya Sereke
Çerbî (Fermandarê Giştî)	[Nav di snippetan de ji bo 1206an bi قطعی nehatiye diyarkirin, Nayagha paşê ji bo Kheshigê berfirehkirî]	Fermandariya giştî ya Kheshigê
Fermandarê Beşê	Muqalî	Fermandariya yek ji çar beşên Kheshigê; Fermandarê Artêşa Baskê Çepê
Fermandarê Beşê	Bo’orçu	Fermandariya yek ji çar beşên Kheshigê; Fermandarê Artêşa Baskê Rastê
Fermandarê Beşê	Borokhula	Fermandariya yek ji çar beşên Kheshigê
Fermandarê Beşê	Çormaqan / Çîlaun	Fermandariya yek ji çar beşên Kheshigê (guhertoyên çavkaniyan hene)
Cerdevanên Rojê (Torguud)	Beşek ji beşên Kheshigê	Parastina nêzîk a Xan di rojê de
Cerdevanên Şevê (Khevtuul)	Beşek ji beşên Kheshigê	Parastina konê Xan di şevê de, çavdêriya xizmetkaran, kontrolkirina xwarin/vexwarinê
Xorçîn (Hilgirên Tîrkevanan)	Beşek ji beşên Kheshigê	Cerdevanên şerker, nîşangirên parastinê

Kheshig ne tenê cerdevaneke elît bû. Berfirehkirina wê heta 10,000 mêran , pêkhateya wê (kurên fermandaran, bi esehî rehîn – ), û fonksiyonên wê yên cihêreng (karmendên malê, akademiya leşkerî, navenda îdarî – ) sêwiraneke bi zanebûn ji aliyê Cengîz Xan ve nîşan didin. Ew wek amûrekê ji bo xurtkirina dilsoziyê di nav elîtê de, perwerdekirina serokên paşerojê, û avakirina burokrasiyeke nûjen dixebitî, hemû jî dema ku ewlehiya wî ya kesane misoger dikir. Fermandarên Kheshigê (Muqalî, Bo’orçu, Borokhula, Çormaqan/Çîlaun) di nav generalên wî yên herî pêbawer de bûn, ku girêdana hêza leşkerî û kesane nîşan dide. Kheshig cerdevaneke elît bû. Ew di Kurultaya 1206an de bi awayekî berbiçav hate berfirehkirin. Endamên wê kurên fermandaran bûn , ku dilsoziya elîta leşkerî misoger dikir. Ew herwiha wek akademiya leşkerî û navenda îdarî jî dixebitî. Vê cewhera pirfonksiyonel rola wê ya ji parastina tenê wêdetir nîşan dide, wê wek saziyeke sereke ji bo xurtkirina hêzê, perwerdekirina karmendan, û birêvebirina împeratoriya destpêkê bi cih dike.

Bendên Yasayê ji kodên qanûnî yên tîpîk wêdetir diçûn; armanca wan ji nû ve endezyarkirina civaka Mongolî bû. Qanûnên li dijî dizî û şerê di navbera Mongolan de , firotina jinan , û rêzikên li ser nêçîrê armanc dikirin ku çavkaniyên kevneşopî yên pevçûnê ji holê rakin û nasnameyeke Mongolî ya yekbûyî di bin otorîteya herî bilind a Xan de pêş bixin. Veşartîbûn û adaptasyona wê rê dida ku ew bibe amûreke nerm a rêveberiya împeratorî li ser gelên cihêreng ên dagirkirî. Girîngiya li ser toleransa olî tedbîreke pragmatîk bû ji bo kêmkirina berxwedanê û entegrekirina nifûsên cihêreng. Yasa ajokarên pevçûnên kevneşopî yên wek serdegirtin û diziyê di nav Mongolan de qedexe kir. Wê adetên civakî yên wek zewac û nêçîrê birêkûpêk kir. Armanca van qanûnan avakirina civakeke aramtir û yekbûyîtir di bin desthilatdariya Cengîz Xan de bû. Toleransa olî ji bo birêvebirina împeratoriyeke cihêreng bendeke sereke bû. Ji ber vê yekê Yasa ne tenê komeke qanûnan bû, lê amûreke ji bo veguherîna civakî û kontrola împeratorî bû, ku ji bo çêkirina civakeke hevgirtî ji eşîrên cihêreng û birêvebirina nifûsên dagirkirî hatibû sêwirandin.

6. Berfirehbûna Destpêkê û Bandora li ser Gelên Bindest

Armanca Împeratorî û Fikrê Mîsyona Ezmanî

Cengîz Xan û cîgirên wî baweriya xwe bi mîsyoneke ezmanî ji bo hukumkirina cîhanê anîn. Xwesteka kontrolkirina rêyên bazirganiya navparzemînî jî yek ji motîvasyonan bû. Yasa û rêxistina leşkerî pevçûnên navxweyî ji holê rakirin lê di heman demê de rêyên kevneşopî yên pêşketina civakî (serdegirtin) jî sînordar kirin, ku ev yek Cengîz ber bi dagirkirinên derve ve ji bo dewlemendî û rûmetê ajot.

Kampanyayên Destpêkê: Xi Xia û Xanedana Jin

Êrîşa yekem li dijî Xi Xia ya Tangutan (1205-1209) bû, ku bi dilsoziyê bi dawî bû. Xi Xia paşê red kir ku alîkariya Mongolan bike û di sala 1227an de hema hema bi tevahî hate tune kirin. Seferên li dijî Xanedana Jin a Jurchenan li Bakurê Çînê di sala 1211an de dest pê kirin. Pekîn di sala 1215an de ket. Jin wek dewleteke tampon hate kêmkirin. Dagirkirina Jin ji hêla Ogedey ve di sala 1234an de hate temamkirin. Mongolan li hember berxwedanê taktîkên hovane bikar anîn (komkujiyên giştî, koletî), tenê kesên xwedî hunerên kêrhatî dijiya. Teslîmbûna bi dilxwazî gelek caran dibû sedema tevlîbûna wek federasyonan. Şerê psîkolojîk dihat bikaranîn.

Bindestkirina “Gelên Daristanê” (1207)

Jochi di sala 1207an de gelên daristanan, di nav de Qirxiz, Oyrat û Buryatan, bindest kirin.

Bandora Destpêkê li ser Civakên Xi Xia û Jin

Di qonaxên destpêkê de îstismareke bêrehm di bin zexta leşkerî ya xurt de hebû. Makîneya dewletê ya heyî dihat paşguhkirin. Wêrankariyeke berbelav, bêmirovbûn, komkujî li bajarên berxwedêr. Zhongdu (paytexta Jin) bi tevahî hate talankirin, bi deh hezaran kes hatin koletîkirin, gelek kes hatin qetilkirin; şahidekî çavan bermahîyên hestiyan dîtibû. Zeviyên çandiniyê hatin wêrankirin, aborî hatin têkbirin. Pîşekar, endezyar, bijîjk, hesinkar gelek caran dihatin parastin û ji bo împeratoriyê dihatin bikaranîn. Yelu Çutsay Cengîz Xan îqna kir ku li şûna ku gelên dagirkirî yên Bakurê Çînê qetil bike, bacê ji wan bistîne, bi vî awayî huner û dewlemendî parastin. Ev guherîneke polîtîk a girîng bû.

Yekkirina eşîrên Mongol û Tirk û ferzkirina Yasayê, ku serdegirtinên kevneşopî yên nav-eşîrî qedexe dikir , bi bandor rêyên bingehîn ên bidestxistina dewlemendî, statu û rûmetê di nav civaka deştê de ji holê rakir. Cengîz Xan fêm kir ku ev aştiya navxweyî ya nûhatî dikare bibe sedema bêaramiyê. Ji ber vê yekê, dagirkirina derve bû derfeteke pêwîst ji bo enerjiyên civaka şervan a yekbûyî, çavkaniyên nû yên talan, bac û derfetên pêşketinê peyda kir, û bi vî awayî dilsoziya domdar a şopînerên wî û aramiya dewleta wî ya nû misoger kir. Yasayê serdegirtina kevneşopî, ku çavkaniyeke dewlemendî û hereketa civakî bû, qedexe kir. Cengîz Xan fêm kir ku bêyî rêyên nû yên dewlemendî û rûmetê, gelê wî yê yekbûyî dibe ku bêaram bibe. Dagirkirinên derve van rêyên nû pêşkêş kirin. Ev yek nîşan dide ku pasîfîkasyona navxweyî ya ku bi yekîtî û Yasayê hate bidestxistin, rasterast ajotina ji bo berfirehbûna derve wek navgînek ji bo domandina nîzama nû gur kir.

Nêzîkatiya Mongolan a li hember nifûsên dagirkirî tevliheviyeke hesabkirî ya hovîtiya tund û asîmîlasyona pragmatîk bû. Kuştina giştî ya nifûsên berxwedêr wek tirsandineke bihêz dixebitî (şerê psîkolojîk – ), berxwedana paşerojê kêm dikir. Lêbelê, parastin û bikaranîna pîşekar, endezyar û kesên din ên jêhatî , û tevlîkirina leşkerên teslîmbûyî di nav hêzên Mongolan de , têgihiştineke zelal a pêwîstiya bikaranîna çavkanî û jêhatîbûna gelên dagirkirî ji bo berjewendiya împeratoriyê nîşan dide. Ev ne tenê şîdeteke bêserûber bû; ew polîtîkayeke stratejîk ji bo avakirin û domandina împeratoriyê bû. Bandora Yelu Çutsay di guhertina ji tunekirinê ber bi bacgirtinê ve li Bakurê Çînê mînakeke sereke ya vê pragmatîzma pêşkeftî ye. Bajarên berxwedêr bi komkujî û koletiyê re rû bi rû diman. Vê hovîtiyê wek amûreke şerê psîkolojîk ji bo teşwîqkirina teslîmbûnê dixebitî. Kesên jêhatî (pîşekar, endezyar) gelek caran dihatin parastin û ji hêla împeratoriyê ve dihatin bikaranîn. Leşkerên teslîmbûyî di nav artêşên Mongolan de dihatin tevlîkirin. Vê nêzîkatiya dualî hesabekî stratejîk nîşan dide: tirs ji bo bindestkirinê, û asîmîlasyona bijartî ji bo îstismarkirina çavkanî û jêhatîbûnê ji bo mezinbûna împeratorî.

7. Encama Giştî û Nirxandin

Kurteya Vedîtinên Sereke û Girîngiya Kurultaya 1206an

Kurultaya 1206an lûtkeya hewldanên yekkirinê yên Temûcîn û jidayikbûna fermî ya dewleteke Mongolî ya birêkûpêk bû, ne tenê împeratoriyeke dagirkeriyê. Bingehên sazûmanî (Yasa, Kheshig, sîstema leşkerî-îdarî) yên ku di vê civatê de hatin danîn, ji bo pêşeroja împeratoriyê diyarker bûn. Ev Kurultay ne tenê serokatiya Cengîz Xan pejirand, lê di heman demê de nasnameyeke nû ya Mongolî afirand û çarçoveyeke qanûnî û îdarî ji bo gelên cihêreng ên di bin desthilatdariya wî de ava kir. Veguherîna ji konfederasyonên eşîrî yên sist ber bi dewleteke navendî ya bi artêşeke dîsîplînkirî û qanûneke yekgirtî ve, bingeha serkeftinên Mongolan ên paşerojê bû.

Mîrata Damezrandina Împeratoriya Mongolan

Damezrandina vê împeratoriyê nexşeya siyasî, aborî û çandî ya Ewrasyayê ji nû ve teşe kir. Wê bingeha Pax Mongolica danî, ku rê li ber bazirganî û pevguhertina navparzemînî ya bêhempa vekir. Prensîbên merîtokrasiyê, fermandariya navendî, û kodkirina qanûnî yên ku ji hêla Cengîz Xan ve hatin destnîşankirin, bandorên demdirêj hiştin. Her çend bi hovîtî û wêrankariyê re têkildar be jî, Împeratoriya Mongolan di heman demê de bû sedema têkiliyên nû di navbera şaristaniyên cihêreng de û rê li ber serdemeke nû ya globalîzasyona destpêkê vekir.

Pêşniyar ji bo Lêkolînên Paşerojê

Lêkolînên paşerojê dikarin li ser rolên taybet ên serokên eşîrî yên kêmtir naskirî di Kurultayê de kûrtir bibin. Analîzeke kûrtir a pêkanîna Yasayê li herêmên cihêreng ên împeratoriyê dikare têgihiştina me ya li ser rêveberiya Mongolan dewlemendtir bike. Lêkolînên berawirdî yên avakirina dewleta Mongolan bi împeratoriyên din ên koçerî re dikarin perspektîfên nû pêşkêş bikin. Nasnameya قطعی ya Çerbiyê yekem û pêkhateya fermandariya tam a çar beşên Kheshigê di dema damezrandinê de hîn jî warên ji bo zelalkirina bêtir li ser bingeha analîza çavkaniyên seretayî ne.

Damezrandina Împeratoriya Mongolan di bin serokatiya Cengîz Xan de paradokseke dîrokî ya girîng pêşkêş dike. Ew yekkirinekî eşîrên cihêreng û şerker bû, ku rengekî nîzam û qanûnê (Yasa) anî deşta Mongolî, û pêkhateyên ku dilsozî û nasnameyeke neteweyî ya nû xurt dikirin, afirandin. Lêbelê, ev pêvajoya yekkirinê û avakirina dewletê bi rêya wêrankariyeke mezin, bêmirovbûn, û hovîtiyê li ser erdên dagirkirî hate bidestxistin û rasterast rê li ber wan vekir. Ji ber vê yekê, çalakiya damezrandina împeratoriyê bi xwe di heman demê de tovên hem girêdaneke bêhempa hem jî wêrankariyeke berbelav çandin. Cengîz Xan eşîrên şerker yek kirin û qanûn û nîzam (Yasa) li Mongolistanê ava kir. Pêvajoya yekkirinê bi xwe têkbirin û gelek caran tepeserkirina hovane ya eşîrên hevrik dihewand. Berfirehbûna paşerojê bû sedema wêrankariyeke mezin û windakirina jiyanê li herêmên dagirkirî. Împeratoriyê bazirganî û pevguhertina çandî (Pax Mongolica) hêsan kir. Ev dualîtî – afirandin bi rêya wêrankirinê, yekkirina ku dibe sedema bindestkirineke berfireh – ji bo têgihiştina bingeha û mîrata Împeratoriya Mongolan navendî ye.

8. Çavkanî

Çavkaniyên Yekemîn

Dîroka Veşartî ya Mongolan (Di de hatiye referans kirin).
Ata-Melik Cûweynî, Tārīkh-i Jahāngushāy (Dîroka Cîhangîr) (Di de hatiye referans kirin).
Reşîdedîn Hemedanî, Jāmiʿ al-tawārīkh (Berhevoka Dîrokan) (Di de hatiye referans kirin).
Çangçun (Zanyarê Daoîst), Rêwîtiyên Kîmyagerekî (Di de hatiye referans kirin).
Çavkaniyên Duyemîn

Atwood, Christopher P. (2004). Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire. New York: Facts on File. (Referansên cihêreng, mînak )
Bawden, Charles R. (2025). “Genghis Khan”. Encyclopedia Britannica. (Referanskirî di )
Boyle, John Andrew (wergêr). (1997). History of the World Conqueror (Wergera Juvaini). Seattle: University of Washington Press. (Referanskirî di )
Buell, Paul D., and Francesca Fiaschetti. (Referanskirî di )
Cleaves, Francis Woodman (wergêr). (1982). The Secret History of the Mongols. Cambridge, MA: Harvard University Press. (Referanskirî di )
Columbia University, Asia for Educators (afe.easia.columbia.edu). (Referansên cihêreng, mînak )
Encyclopaedia Britannica (britannica.com). (Referansên cihêreng, mînak )
History Skills (historyskills.com). (Referanskirî di )
Lumen Learning (courses.lumenlearning.com). (Referansên cihêreng, mînak )
May, Timothy. (Referansên cihêreng, mînak )
Onon, Urgunge (wergêr). (1990). The History and the Life of Chinggis Khan. Leiden: E.J. Brill. (Referanskirî di )
OpenStax (openstax.org). (Referansên cihêreng, mînak )
Pressbooks (pressbooks.pub; louis.pressbooks.pub; pressbooks.ccconline.org). (Referansên cihêreng, mînak )
Ratchnevsky, Paul. (1991). Genghis Khan: His Life and Legacy. (Wergera Thomas Haining). Oxford: Blackwell. (Referanskirî di )
UNESCO Silk Road Programme (en.unesco.org/silkroad). (Referansên cihêreng, mînak )
Weatherford, Jack. (Referanskirî di )
Wikipedia (en.wikipedia.org). (Referansên cihêreng, mînak )
World History Encyclopedia (worldhistory.org). (Referansên cihêreng, mînak )
Malperên din ên akademîk û lêkolînê yên ku di snippetan de hatine bikaranîn.

WERGIRTÎ

Damezrandina Împeratoriya Mongolan û Kurultaya Mezin a Cengîz Xan (1206)

WERGIRTÎ

Bunu paylaş:

Yorum bırakın Cevabı iptal et

Ji nivîsên nû agahdar be!