1. Pêşgotin

• Danasîna Ebbas Ibn Fîrnas û Girîngiya Wî

Ebbas Ibn Fîrnas, ku navê wî yê dirêj Ebûlqasim Ebbas Ibn Fîrnas Ibn Wirdas Et-Takurînî ye, yek ji kesayetiyên herî berbiçav û pirralî yên Serdema Zêrîn a Îslamî ye ku di navbera salên 810 û 887ê Mîladî de li Endulusê (Îspanyaya îroyîn) jiyaye. Ew ne tenê wekî dahêner û endezyar, lê herweha wekî stêrnas, bijîşk, kîmyager, helbestvanê dîwana Emewiyan, û muzîkjenekî jêhatî jî dihate nasîn. Navûdengê Ibn Fîrnas bi taybetî ji ber hewldanên wî yên efsanewî yên ji bo firînê belav bûye, ku ew dikin yek ji pêşengên pêşîn ên fezageriyê di dîroka mirovahiyê de. Lêbelê, girîngiya wî tenê bi van ceribandinan sînordar nabe; beşdariyên wî di warên cihêreng ên zanist û hunerê de û dahênanên wî yên din jî şahidiya zîrekî û pirralîbûna wî dikin. Ev gotar dê bi awayekî akademîk û rexneyî, li ser bingeha çavkaniyên dîrokî û lêkolînên hevdem, jiyan, xebatên zanistî, dahênan, helbest û mîrasa mayînde ya Ebbas Ibn Fîrnas binirxîne.

• Armanc û Çarçoveya Gotarê:

Armanca sereke ya vê gotarê ew e ku bi awayekî kûr û berfireh li ser jiyan û karên Ebbas Ibn Fîrnas raweste, û cihê wî yê taybet di dîroka zanist û teknolojiyê de, bi taybetî di çarçoveya rewşenbîrî ya geş a Endulusa sedsala 9an de, destnîşan bike. Gotar dê bi awayekî rexneyî çavkaniyên dîrokî yên derbarê hewldanên wî yên firînê û dahênanên wî yên din analîz bike. Herwiha, dê balê bikişîne ser rola wî wek helbestvanekî girîng ê serdema xwe û pirralîbûna wî wek rewşenbîrekî ku di gelek waran de xwedî berhem bû. Di dawiyê de, dê bandora wî ya muhtemel li ser zanyarên paşerojê û awayê ku ew îro tê bibîranîn, were nirxandin. Çarçoveya vê lêkolînê dê li ser bingeha analîza çavkaniyên seretayî û duyemîn ên berdest be, û hewl bide ku têgihiştineke hevseng û akademîk pêşkêş bike.

2. Jînenîgarî û Konteksta Dîrokî ya Ebbas Ibn Fîrnas

• Kurtejiyana Ebbas Ibn Fîrnas:

Ebûlqasim Ebbas Ibn Fîrnas Ibn Wirdas Et-Takurînî, li gorî piraniya çavkaniyan, di sala 810ê Mîladî de li bajarê Ronda (ku di wê demê de wek Îzn-Rand Onda dihate nasîn) li parêzgeha Takurunna ya Endulusê, ji dayik bûye. Koka wî bi gelemperî wek Berberî tê qebûlkirin , û malbata wî beşdarî fetha Misilmanan a Spanyayê bûbû. Piraniya jiyana xwe ya akademîk û pîşeyî li Qurtubayê (Córdoba), ku wê demê paytexta dewlemend û bibirq a Emîrtiya Emewî ya Endulusê bû, derbas kir. Li vî bajarî, ku navendeke girîng a fêrbûn û zanistê bû, Ibn Fîrnas di warên cihêreng ên wekî bijîşkî, stêrnasî, matematîk, endezyarî, kîmya, muzîk û helbestê de perwerde dît û xebatên girîng kirin. Ew ji ber zana û pirralîbûna xwe bi nasnavê “Hekîm El-Endulus” (Zanayê Endulusê) jî dihat binavkirin. Ibn Fîrnas di sala 887ê Mîladî de, di temenê 77 saliyê de, li Qurtubayê koça dawî kir.

• Endulus di Sedsala 9an de: Jîngeha Zanistî, Çandî û Rewşenbîrî ya Geş

Sedsala 9an ji bo Endulusê, û bi taybetî ji bo paytexta wê Qurtubayê, serdemeke geşepêdan û pêşketineke bêhempa ya zanistî, çandî û rewşenbîrî bû. Di bin sîwana Emîrên Emewî de, nemaze di dema Ebderrehman II (822-852 Mîladî) û paşê di serdema Xelîfetiya Qurtubayê de, ev herêm veguherî yek ji navendên herî girîng ên şaristaniya cîhanê. Qurtuba ne tenê bi mezinahî û dewlemendiya xwe, lê herwiha bi pirtûkxane, medrese û zanîngehên xwe yên ku zanyar û xwendekar ji her aliyên cîhana Îslamî û heta ji Ewropayê jî ber bi xwe ve dikişandin, navdar bû.

Ev jîngeha rewşenbîrî ya Qurtubayê ne tenê pasîf bû, lê bi awayekî çalak teşwîqa xebatên navdîsîplînî dikir. Piştgiriya mîr û xelîfeyan, wek Ebderrehman II û El-Hekem II, ji bo wergera berhemên klasîk ên Yewnanî, Farisî, Suryanî û Hîndî bo zimanê Erebî, û herwiha ji bo lêkolînên zanistî yên resen, zemîneke pir guncaw ji bo kesayetiyên pirralî yên wekî Ibn Fîrnas afirand ku di gelek waran de bi serbestî bixebitin û dahênanan bikin. Mîrên Emewî bi zanebûn hewl didan ku Qurtubayê bikin hevrika Bexdayê di warê zanist û çandê de, û ji bo vê armancê zanyarên navdar vedixwendin Endulusê û piştgirî didan xebatên wan. Di vê serdemê de, zanistên wekî bijîşkî, stêrnasî, matematîk, endezyarî, kîmya, kiroşî (agronomy), û felsefe geş bûn. Wek mînak, di warê bijîşkiyê de, zanyarên wekî Ebûlqasim El-Zehrawî (Albucasis) berhemên nemir afirandin û teknîkên nû yên cerahiyê pêş xistin. Di stêrnasiyê de, Maslama El-Mecrîtî û El-Zerqalî (Arzachel) bi xebatên xwe yên li ser teqwîm û amûrên stêrnasiyê navdar bûn.

Ev jîngeha zanistî di nav atmosfereke pirçandî de pêş diket, ku tê de Misilman, Xiristiyan (Mozarab) û Cihû bi hev re dijiyan û beşdarî pêşketina rewşenbîrî û aborî dibûn. Her çend ev hevjiyana çandan (bi Spanî: convivencia) her tim bêkêmasî nebûbe jî, ew ji bo demek dirêj derfet da danûstandineke berhemdar a fikrî. Zimanê Erebî wek zimanê zanist û edebiyatê serdest bû û ji aliyê gelek ne-Ereban ve jî dihat bikaranîn.

Lêbelê, divê neyê jibîrkirin ku tevî vê jîngeha zanistî ya geş û toleransa nisbî, kesayetiyên wekî Ibn Fîrnas, ku bi ceribandinên nûjen û carinan ji bo serdema xwe “ecêb” û “cesûr” radibûn (wek hewldana firînê an çêkirina odeya ku birûsk û ewran teqlîd dike), dibe ku rastî hin dijberî an tawanbarkirinên olî jî hatibin. Çavkanî destnîşan dikin ku Ibn Fîrnas carinan bi zanîna sêrbazî û kîmyaya veşartî (alchemy) dihat tawanbar kirin û ji aliyê hin şêx û oldaran ve dihate ceribandin an rexnekirin. Mînak, helbestvanê hevdem Mu’min ibn Seîd, ku ji Ibn Fîrnas hez nedikir, birûska wî ya çêkirî rexne dikir û henekên xwe pê dikir. Ev yek nîşan dide ku nûjenî û ceribandinên zanistî, tevî piştgiriya giştî, dikaribûn bi kevneşopî û hin têgihiştinên serdest re bikevin nava aloziyê. Dahênanên wî yên wekî odeya meteorolojîk, ku tê de birûsk û ewr dihatin teqlîdkirin , dibe ku ji aliyê hin kesan ve wekî hewldanek ji bo teqlîdkirina hêzên Xwedê hatibe dîtin û ev yek bûbe sedema rexneyan. Ji ber vê yekê, jîngeha rewşenbîrî ya Endulusê, tevî hemû pêşketin û azadiya nisbî, ji bo zanyarên wekî Ibn Fîrnas ku sînorên zanistê yên naskirî diceribandin, dibe ku hin astengî û dijwarî jî dihewandibe.

3. Dahênan û Xebatên Zanistî yên Ebbas Ibn Fîrnas

Ebbas Ibn Fîrnas ne tenê wekî helbestvan û muzîkjenekî dîwanê, lê bi taybetî wekî dahênerekî jêhatî û zanyarekî ku di gelek waran de xwedî meraq û lêkolîn bû, derketiye pêş. Beşdariyên wî yên di warê teknolojî û zanistê de pirreng û girîng in.

• Hewldana Firînê ya Dîrokî

Hewldana herî navdar û efsanewî ya Ebbas Ibn Fîrnas bêguman ceribandina wî ya ji bo firînê ye, ku ew dike yek ji kesayetiyên pêşîn ên dîroka fezageriyê.

* Vebêjên Dîrokî:

Çavkaniya herî berfireh û gelek caran hatiye vegotin derbarê firîna Ibn Fîrnas, nivîsên dîroknasê Cezayîrî yê sedsala 17an, Ehmed El-Meqerî ye. El-Meqerî di berhema xwe ya bi navê “Nefh Et-Tîb min Gusn El-Endelus Er-Retîb” de, behsa ceribandina firînê ya Ibn Fîrnas dike û îdîa dike ku wî ji bo vê agahiyê çavkaniyên kevnar ên ku di dema wî de êdî winda bûbûn, bi kar aniye. Li gorî El-Meqerî, Ibn Fîrnas xwe bi perran pêça, du baskan li laşê xwe girêda, û ji cihekî bilind xwe avêt hewayê. Ew ji bo mesafeyeke berbiçav firî, lê di dema daketinê de ji ber ku dûvikek ji bo xwe çênekiribû, pişta wî bi giranî birîndar bû.

Lêbelê, çavkaniyeke kevntir û dibe ku pêbawertir jî heye. Belgeyeke destnivîskî ya Erebî ya sedsala 11an, ku di salên 1930î de hatiye dîtin, paşê winda bûye û di salên 1990î de ji nû ve hatiye keşfkirin, vegotineke zelaltir û hûrgiltir a ceribandina firînê pêşkêş dike. Ev destnivîs, ku ji aliyê Glaire Anderson û hevkarên wê ve hatiye lêkolînkirin û wergerandin, diyar dike ku Ibn Fîrnas “xwe bi perrên ku li ser hevrîşimê hatibûn girêdan xemiland û ji bo xwe du baskên bi avahiyeke hesabkirî (bi Îngilîzî: calculated structure) dirêj kirin”. Bi van baskan, ew karîbû rabe hewayê, ji derdora Rusafayê (li Qurtubayê) bifire, li hewa bigere û li cihekî dûrî cihê destpêkê dakeve. Lê daketina wî baş nebû û hestiyê qûnê (coccyx) wî birîndar bû. Ya girîng, ev çavkaniya kevnar destnîşan dike ku baskên wî “du baskên cihêreng bûn ku dikaribûn bi awayekî kontrolkirî û domdar bixijikin (glide)” û “ew nehatine hejandin (flap)”. Ev hûrgilî pir girîng e ji ber ku ew nîşan dide ku Ibn Fîrnas li ser prensîba gliderê xebitiye, ne li ser ornithopterê (amûra ku baskan dihejîne).

Herwiha, helbestvanê hevdem ê Qurtubayê, Mu’min ibn Seîd, ku wek rexnegirê Ibn Fîrnas dihat nasîn, di helbesteke xwe de bi awayekî ku dibe îronîk be, amaje bi firîna wî dike û dibêje: “Ew di firîna xwe de ji teyrê Anka (fenîks) bileztir firî, dema ku laşê xwe bi perrên sîqalkê (gezgîn) xemiland”. Tevî ku dibe armanca Mu’min ibn Seîd henekpêkirin be jî, ev beyt wekî delîlek hevdem a girîng tê dîtin ku bûyereke wisa awarte qewimiye û di nav gel de deng vedaye.

* Nîqaşên li ser Armen Fîrman

Hin çavkaniyên duyemîn îdîa dikin ku Ibn Fîrnas îlhama xwe ji kesekî bi navê Armen Fîrman (an jî Armen Firman) girtiye. Li gorî van vegotinan, Armen Fîrman, ku ne zanyar bû lê belê akrobatekî jîr bû, bi qasî 20 sal beriya ceribandina navdar a Ibn Fîrnas, xwe bi cilûbergekî fireh ê ku bi daran hatibû zexmkirin, ji birca Mizgefta Mezin a Qurtubayê avêtibû. Armanca wî ew bû ku ev cilûberg wek bask an paraşûtê kar bike. Her çend hewldana wî ya firînê bi ser neketibe jî, tê gotin ku cilûbergê wî leza ketina wî kêm kiriye û ew tenê bi birînên sivik xelas bûye, ku ev yek wekî yekem ceribandina paraşûtê ya tomarkirî tê dîtin. Tê gotin ku Ibn Fîrnas şahidê vê bûyerê bûye û ev yek ew teşwîq kiriye ku li ser firînê kûrtir bixebite.

Lêbelê, divê ev îdîa bi rexneyî were nirxandin. Gelek çavkaniyên din ên ku bi hûrgilî li ser firîna Ibn Fîrnas radiwestin, bi taybetî vegotina El-Meqerî ku wek çavkaniya seretayî ya çîroka firînê tê hesibandin, qet behsa kesekî bi navê Armen Fîrman nakin. Ji ber ku tê gotin ku bazdana Fîrman çavkaniya îlhama Ibn Fîrnas bûye, nebûna behsa Fîrman di vegotina El-Meqerî de dibe ku nîşana sentezekê be – ango bazdana ji bircê paşê di nivîsên duyemîn de bi hewldana xijikînê ya Ibn Fîrnas re tevlihev bûye. Bi rastî, îhtîmaleke xurt heye ku “Armen Fîrman” tenê guhertoya latînîkirî an jî navê ku bi xeletî hatiye veguhestin ê “Ebbas Ibn Fîrnas” bi xwe be.

* Analîza Teknîkî û Nirxandina Krîtîk a Hewldanên Firînê

Li gorî piraniya vegotinên dîrokî, Ebbas Ibn Fîrnas ceribandina xwe ya herî navdar a firînê di dora sala 875ê Mîladî de, dema ku ew di navbera 65 û 70 saliya xwe de bû, pêk aniye. Wî amûreke firînê, ku dişibiya gliderê, ji materyalên sivik ên wê demê yên wekî dar (dibe ku bambû), hevrîşim û perrên rastîn ên çûkan (bi taybetî yên sîqalk an teyrên eylo) çêkiribû. Sêwirana baskan bi mebesta teqlîdkirina baskên çûkan bû.

Ji bo ceribandinê, ew hilkişiyabû ser cihekî bilind – hin çavkanî dibêjin Mizgefta Rusafa li Qurtubayê , hinên din dibêjin zinarek li çiyayê Arûs (Jabal al-‘Arus) li nêzîkî Qurtubayê (ne li Yemenê wek ku hin çavkaniyên populer bi xeletî dibêjin). Piştî ku xwe amade kir, wî xwe berda hewayê. Vebêjên dîrokî li hev dikin ku ew ji bo mesafeyeke berbiçav û ji bo demekê (ku di navbera çend kêliyan û deh deqeyan de diguhere) li hewa ma û xijikî. Ev yek ji bo wê serdemê serkeftineke mezin û bûyereke awarte bû ku gelek kes şahidî lê kirin.

Lêbelê, pirsgirêka sereke di dema daketinê de derket. Ibn Fîrnas bi awayekî nebaş û bi lez daket erdê, û di encamê de pişta wî û dibe ku lingên wî jî bi giranî birîndar bûn. Ev birîn heta dawiya jiyana wî bandor li ser wî hişt. Piştî vê ceribandinê, Ibn Fîrnas bixwe têgihişt ku sedema sereke ya têkçûna daketinê nebûna dûvikek (tail) di sêwirana amûra wî de bû. Wî dîtibû ku çûk ji bo hevsengî, kontrol û bi taybetî ji bo hêdîkirina leza xwe di dema daketinê de dûvikên xwe bi kar tînin, û wî ev elementa girîng di sêwirana xwe de ji bîr kiribû an jî paşguh kiribû. Ev têgihiştin ne tenê şîroveyeke piştî têkçûnê ye, lê belê nîşana pêvajoyeke zanistî ya bingehîn e: ew bi salan li ser firîna çûkan lêkolîn kiribû , li ser bingeha van çavdêriyan amûrek sêwirand û çêkir, ceribandina xwe pêk anî, encamên têkçûnê analîz kir, û sedema kêmasiyê destnîşan kir. Ev rêbaz, heya radeyekê, pêşengiya metodolojiya zanistî ya nûjen dike, ku tê de çavdêrî, hîpotez, ceribandin, û analîzkirina encaman (tevî têkçûnan) ji bo pêşxistina zanînê girîng in. Ji ber vê yekê, Ibn Fîrnas ne tenê wek kesekî “cesûr” lê di heman demê de wek “zanyarekî” ku bi nêzîkatiyeke sîstematîk tevdigere, divê were dîtin.

Wekî ku li jor hate gotin, cûdahiya di navbera vegotina El-Meqerî ya sedsala 17an û destnivîsa sedsala 11an de girîng e. Destnivîsa kevntir, ku nêzîktirî dema bûyerê ye, bi zelalî diyar dike ku bask “nehatine hejandin” û firîn wekî “xijikîna kontrolkirî û domdar” tê wesfandin. Ev yek bi xurtî piştgiriyê dide teoriyê ku Ibn Fîrnas li ser prensîba gliderê xebitiye, ne li ser ornithopterê (amûra ku baskan dihejîne), wek ku hin çavkaniyên nûjentir an populer îdîa dikin. Ev hûrgilî ji bo têgihiştina rastîn a teknolojî û armanca wî pir girîng e û dibe ku di vegotinên paşê de, ku dibe ku bêtir di bin bandora efsaneyan de mabûn, hatibe guhertin an jî winda bûbe. Ev cûdahî girîngiya lêkolîna rexneyî ya çavkaniyên seretayî û berawirdkirina wan ji bo têgihiştina rastîn a bûyerên dîrokî yên zanistî radixe ber çavan.

Hin çavkanî herweha behsa ceribandineke berê ya Ibn Fîrnas dikin ku di sala 852ê Mîladî de pêk hatiye. Di vê ceribandinê de, tê gotin ku wî xwe bi qumaşekî mezin (wek paraşûtê) ji birca Mizgefta Mezin a Qurtubayê avêtiye û tevî ku bi awayekî dijwar daketiye, tenê bi birînên sivik xelas bûye. Heger ev rast be, ev yek wî dike yek ji pêşengên paraşûtê jî.

Table 2: Berawirdkirina Vebêjên Dîrokî yên Hewldana Firînê

Çavkanî (Source)	Dîroka Vebêjê (Date of Narrative)	Hûrgiliyên Sereke (Sêwirana Baskan, Cewhera Firînê, Daketin, Encam)	Xalên Hevpar / Cûdahî (Common/Different Points)	Snippet ID
El-Meqerî	Sedsala 17an	Perrên li laş girêdayî, du bask, firîna dûr û dirêj, daketina xerab ji ber nebûna dûvikê, birîna piştê.	Vebêja klasîk, balê dikişîne ser nebûna dûvikê.
Destnivîsa Sedsala 11an	Sedsala 11an	Perrên bi hevrîşimê ve girêdayî, du baskên bi “strukturên hesabkirî”, rabûn, li hewa geriyan, dûr daketin, birîna hestiyê qûnê. Firîn wekî xijikîn (glide) bû, ne hejandina baskan (flap).	Çavkaniya herî kevn a berdest, hûrgiliyên teknîkî yên girîng (xijikîn, ne hejandin) dide.
Helbesta Mu’min ibn Seîd	Sedsala 9an	Laşê xwe bi perrên sîqalkê (gezgîn) xemiland, ji teyrê Anka (fenîks) bileztir firî.	Şahidiyeke hevdem, dibe ku îronîk be, lê qewimîna bûyereke awarte piştrast dike.

Ev tablo ji bo nirxandina rexneyî ya çavkaniyên seretayî û duyemîn ên derbarê ceribandina herî navdar a Ibn Fîrnas de krîtîk e. Bi berawirdkirina hûrgiliyan, xwendevan dikare pêşveçûna vegotinê, hevgirtin û nakokiyan fam bike. Ev yek têgihiştineke nûansê peyda dike û girîngiya lêkolîna kûr a çavkaniyên dîrokî destnîşan dike.

• Dahênanên Din ên Berbiçav

Pirralîbûna Ebbas Ibn Fîrnas ne tenê di hewldanên wî yên fezageriyê de, lê di gelek dahênanên wî yên din de jî diyar dibe, ku şahidiya jêhatîbûn û meraqa wî ya zanistî dikin:

* Planeteryûm (Odeya Esmanî): Yek ji dahênanên herî balkêş ên Ibn Fîrnas avakirina planeteryûmekê (an odeyeke esmanî) di mala xwe de bû. Ev ne tenê modelek statîk bû; ew amûreke mekanîkî ya tevlihev bû ku tevgera stêrk, roj, heyv û gerstêrkan nîşan dida. Ya hê balkêştir, Ibn Fîrnas di vê odeyê de karîbû diyardeyên hewayî yên wekî ewr, birûsk û heta guregura ezman jî bi awayekî mekanîkî teqlîd bike, ku ev yek ji bo serdema wî teknolojiyeke pir pêşketî bû û temaşevanan matmayî dikir. Ev dahênan ne tenê jêhatîbûna wî ya endezyariyê, lê herwiha têgihiştina wî ya kûr a stêrnasiyê jî nîşan dide.

* Saeta Avê (El-Maqata): Ibn Fîrnas saetek avê ya pir pêşketî û tevlihev, bi navê “El-Maqata” (an jî “Minqana”) çêkiribû. Ev saet bi mekanîzmayeke ku bi herikîna avê dixebitî, karîbû wextê roj û şevê bi awayekî rast nîşan bide, ku ev yek di wê demê de pir awarte û bikêr bû. Çêkirina amûreke wisa rast û teqez jêhatîbûneke mezin di warê mekanîk û hîdrolîkê de hewce dikir.

* Teknîka Birrîna Krîstalê Kevir û Çêkirina Şûşeyê: Beriya Ibn Fîrnas, teknîka birrîn û xemilandina krîstalê kevir (quartz) bi taybetî di destê Misriyan de bû. Ibn Fîrnas ev teknîk ji nû ve keşf kir an jî bi awayekî serbixwe pêş xist û li Endulusê belav kir. Ev yek rê li ber pêşketina pîşesaziya krîstalê li Endulusê vekir. Herwiha, wî rêbazek ji bo çêkirina şûşeya bêreng û zelal ji qûm û mîneralên din pêş xist. Ev şûşeya zelal ji bo çêkirina qedehên vexwarinê yên Endulusî û, ya girîngtir, ji bo çêkirina lenseyên sererastker ên dîtinê (“kevirên xwendinê” – reading stones) dihat bikaranîn. Van lenseyan, ku wek pêşengên berçavkên îroyîn têne hesibandin, ji bo xwendina destnivîsan ji aliyê kesên ku dîtina wan qels bûbû, pir bikêr bûn.

* Tabloyên Stêrnasî (Sindhind): Ibn Fîrnas yekem kes bû li Nîvgirava Îberî (û dibe ku li Ewropayê jî) ku tabloyên stêrnasî yên Sindhind, ku bi koka xwe Hîndî bûn û bi rêya Bexdayê gihîştibûn Endulusê, bi kar anî û şîrove kir. Van tabloyan ji bo hesabkirina tevgera gerstêrkan û diyardeyên din ên astronomîk pir girîng bûn û paşê bandoreke mezin li ser pêşketina zanista stêrnasiyê li Ewropaya Serdema Navîn kirin.

* Kureya Zevî ya Bi Çember (Armillary Sphere): Wî herweha amûreke stêrnasî ya bi navê küreya zevî ya bi çember (astrolaba sfêrîk an jî armillary sphere) çêkiribû. Ev amûr ji bo nîşandana tevgera laşên esmanî, hesabkirina pozîsyonên wan, û ji bo çavdêriyên din ên astronomîk dihat bikaranîn.

Dahênanên Ibn Fîrnas ên di warên cuda de (stêrnasî, mekanîk, optîk) ne tenê nîşana pirralîbûna wî ne, lê herwiha nîşana têkiliyeke kûr a di navbera van waran de di Serdema Zêrîn a Îslamî de ye. Zanîna wî ya stêrnasiyê ji bo çêkirina planeteryûm û küreya zevî ya bi çember bingehîn bû. Jêhatîbûna wî di mekanîkê de ji bo çêkirina saeta avê û planeteryûma tevgerbar pêwîst bû. Herwiha, eleqeya wî bi krîstal û mîneralan re ew ber bi pêşxistina teknîkên nû yên di optîk û kîmyayê de bir. Ev yek nîşan dide ku pêşketin di yek warê zanistî de dikare pêşketinê di warên din de jî bi xwe re bîne û çawa zanîn û jêhatîbûn di navbera dîsîplînên cihêreng de dikarin hevdu xurt bikin û bibin sedema dahênanên nû. Ev nêzîkatiya navdîsîplînî yek ji taybetmendiyên sereke yên gelek zanyarên Serdema Zêrîn a Îslamî bû.

Table 1: Dahênanên Sereke yên Ebbas Ibn Fîrnas

Navê Dahênanê (Kurdî / Navê Eslî) (Invention Name – Kurdish/Original)	Kurte Danasîn (Kurdî) (Brief Description – Kurdish)	Çavkaniyên Dîrokî / Delîl (Historical Sources/Evidence – Snippet ID)
Amûra Firînê / Glider (Flying Device / Glider)	Amûreke ji dar, hevrîşim û perran çêkirî ji bo xijikîna li hewa.
Planeteryûm / Odeya Esmanî (Planetarium / Celestial Room)	Odeyeke mekanîkî ku tevgera laşên esmanî û diyardeyên hewayî (ewr, birûsk, guregur) teqlîd dikir.
Saeta Avê / El-Maqata (Water Clock / Al-Maqata)	Saetek mekanîkî ya tevlihev ku bi hêza avê dixebitî û wextê roj û şevê nîşan dida.
Teknîka Birrîna Krîstalê Kevir (Rock Crystal Cutting Technique)	Pêşxistina teknîkekê ji bo birrîn, qutkirin û xemilandina krîstalê kevir (quartz).
Çêkirina Şûşeya Zelal û Lenseyên Xwendinê (Manufacture of Clear Glass and Reading Lenses)	Pêşxistina rêbazekê ji bo çêkirina şûşeya bêreng û zelal, û lenseyên ji bo sererastkirina dîtinê (“kevirên xwendinê”).
Bikaranîna Tabloyên Stêrnasî yên Sindhind (Use of Sindhind Astronomical Tables)	Yekem bikaranîna van tabloyên bi koka xwe Hîndî li Nîvgirava Îberî ji bo hesabên stêrnasî.
Küreya Zevî ya Bi Çember / Astrolaba Sfêrîk (Armillary Sphere / Spherical Astrolabe)	Amûreke stêrnasî ji bo nîşandana tevgera stêrkan û hesabên astronomîk.
Paraşût (Ceribandina Destpêkê) (Parachute – Early Attempt)	Bikaranîna qumaşekî mezin ji bo kêmkirina leza ketinê di dema xweavêtina ji bircê de (li gorî hin çavkaniyan).

Ev tablo bi awayekî sîstematîk û kurt berfirehiya jêhatîbûna dahênerî ya Ibn Fîrnas li derveyî hewldana wî ya navdar a firînê nîşan dide û statuya wî ya wek kesayetiyek pirralî xurt dike. Ew dihêle ku xwendevan bi lez û bez cihêrengiya beşdariyên wî yên di warên cuda yên zanist û teknolojiyê de bibîne.

4. Ebbas Ibn Fîrnas: Helbestvan û Rewşenbîrê Pirralî

Li gel jêhatîbûna xwe ya di warên zanistî û endezyariyê de, Ebbas Ibn Fîrnas herwiha helbestvanekî navdar û jêhatî yê serdema xwe bû. Pirralîbûna wî di navbera zanist, huner û edebiyatê de ew dikir kesayetiyek yekta di dîwana Emewiyan a Qurtubayê de.

• Rola Wî wek Helbestvanê Dîwanê:

Ebbas Ibn Fîrnas ji bo demek dirêj wek helbestvanê dîwana sê mîrên Emewî yên li Endulusê kar kir: El-Hekem El-Rebadî (an jî El-Hekem I), kurê wî Ebderrehman El-Ewsat (Ebderrehman II), û neviyê wî Mihemed Ibn Ebderrehman (Mihemed I). Ev yek nîşan dide ku ew ne tenê ji ber zanîna xwe ya zanistî, lê herwiha ji ber jêhatîbûna xwe ya edebî jî di dîwanê de dihat qedirgirtin. Li gorî hin çavkaniyên dîrokî, helbest ji bo Ibn Fîrnas amûreke sereke û herî serdest bû. Ew wek helbestvanekî jêhatî, xwedî xwezayeke xurt, pir afirîner, xwedî wateyên xweş û kûr, û xwedî hişekî nazik dihat wesfandin. Ibn Heyyan, dîroknasê navdar ê Endulusî, wî wek “helbestvanê jîr” ê Mîr Mihemed Ibn Ebderrehman û “kesê herî jêhatî û berbiçav” di nav helbestvanên dîwanê de bi nav dike.

• Mijar û Şêwaza Helbestên Wî:

Helbestên Ebbas Ibn Fîrnas bi giranî neynika jiyana wî ya li dîwana mîran û eleqeyên wî yên cihêreng bûn. Mijarên sereke yên helbestên wî ev bûn:

1. Pesindayîna Mîran (Medh): Ev mijara herî berbelav bû di helbestên wî de, ku gelek caran bi mijarên din re têkel dibû. Wî pesnê mîran dida ji ber serkeftinên wan ên leşkerî, qesr û avahiyên ku wan ava dikirin, civînên muzîkê yên ku li dar dixistin, û herwiha dahênanên ku wî bixwe ji bo wan çêdikirin. Mînak, wî qesîdeyên dirêj li ser serkeftina Mîr Mihemed Ibn Ebderrehman li dijî gelê Tuleytulayê (Toledo) nivîsandine. Herwiha, wî helbest li ser dahênanên xwe yên wekî saeta avê “El-Minqana” (an “El-Miqata”) û amûra stêrnasî “Zat El-Helaq” (Küreya Zevî ya bi Çember) nivîsandine, ku tê de hem wesfa amûrê dikir hem jî pesnê mîrê ku ew jê re diyarî kiriye, dida. Di van helbestan de, wî gelek caran behsa kêrhatina van amûran ji bo dîn û dewletê dikir. Mînak, di helbesta li ser El-Minqana de, ew dibêje ku ev amûr ji bo diyarkirina dema nimêjê, bi taybetî dema ku roj an stêrk xuya nebin, pir bikêr e, û vê yekê bi saya “bextê Emîrê Misilmanan Mihemed” pêk tê.
2. Wesfandin (El-Wesf): Ibn Fîrnas di wesfandinê de jî hostayekî mezin bû. Wî bi awayekî zindî û rengîn jiyana Endulusê, xwezaya wê ya bedew, baxçe û qesrên mîran wesfandiye. Şêwaza wî ya wesfandinê orîjînal û kêm di bin bandora helbesta kevneşopî ya Erebî ya Rojhilatî de dihat dîtin. Zimanê wî nazik, şêrîn, û bi rîtmên muzîkal bû, û kêm caran peyvên xerîb an giran tê de dihatin dîtin.
3. Evînî (El-Xezel): Her çend ev mijar bi gelemperî di nav mijarên din de, bi taybetî pesindanê de, dihate hûnandin jî, helbestên wî yên evînî bi zelalî, wêneyên zindî, û teşbîhên xweşik diyar dibin.

Taybetmendiyeke din a girîng a helbestên Ibn Fîrnas ew bû ku zanîna wî ya zanistî û eleqeyên wî yên rewşenbîrî bi awayekî xwezayî di nav zimanê wî yê helbestî de cih digirtin. Wî bêyî ku zorê li peyvan bike, termên ji gramer, kalîgrafî, stêrnasî û warên din ên zanistê di helbestên xwe de bi kar dianîn. Mînak, di pesindayîna Mîr Mihemed de, wî gelek caran wêneyên ji stêrnasiyê bi kar dianîn, wek “di rûyê wî de tovê Kadizê (Milky Way) tê dîtin” an “tav tîrêjên xwe li ser mirovan ji wî dide dema ku ew xuya dibe”. Herwiha, di wesfandina kûçikekî nêçîrê de, devê wî dişibîne tîpa “Kaf” a Erebî, an jî di wesfandina bedewiyekê de, zulifên wê dişibîne du tîpên “Nûn” ên ku bi mureka miskê hatine nuqtekirin. Ev yek nîşan dide ku zanist û huner di kesayetiya wî de bi awayekî kûr bi hev ve girêdayî bûn.

• Rikberiya bi Mu’min ibn Seîd re:

Di dîwana Qurtubayê de, rikberiyeke dijwar û gelek caran bi hecû (satire) û rexneyên tûj di navbera Ebbas Ibn Fîrnas û helbestvanekî din ê navdar ê hevdem, Mu’min ibn Seîd El-Qurtubî de hebû. Mu’min ibn Seîd, ku bi helbestên xwe yên klasîk navdar bû, gelek caran henekên xwe bi dahênan û ceribandinên Ibn Fîrnas dikir û carinan ew bi bêdînî an jî îdîayên pûç tawanbar dikir. Mînak, piştî hewldana firînê ya Ibn Fîrnas, Mu’min ibn Seîd beyta navborî ya ku tê de dibêje Ibn Fîrnas “ji teyrê Anka bileztir firî dema ku laşê xwe bi perrên sîqalkê xemiland” , gotibû. Her çend hin lêkolîner vê beytê wek delîlek ji bo serkeftina firînê şîrove dikin , îhtîmal e ku Mu’min ibn Seîd ew bi armanca henekpêkirin û îroniyê gotibe, ji ber ku Anka teyrekî efsanewî ye û sîqalk jî teyrekî nêçîrvan û ne xweşik e.

Herwiha, dema ku Ibn Fîrnas planeteryûma xwe ya ku tê de birûsk û guregur dihat teqlîdkirin çêkir, Mu’min ibn Seîd ew rexne kir û got: “Ez li bin esmanekî Ibn Fîrnas rûniştim, min fikirî ku aşek li ser serê min dizivire”. Ibn Fîrnas jî bi heman awayî û carinan bi zimanekî hê dijwartir bersiva hecû û rexneyên Mu’min dida.

Ev rikberiya di navbera Ibn Fîrnas û Mu’min ibn Seîd de ne tenê dijminatiyeke şexsî bû. Dibe ku ew nîşana têkoşîneke berfirehtir a di navbera nûjenîxwazî û kevneperestiyê de, an jî di navbera nêzîkatiyên cihêreng ên zanist û hunerê de li Qurtubaya wê demê be. Ibn Fîrnas, bi meraqa xwe ya bêsînor û ceribandinên xwe yên wêrek, nûjeniyê temsîl dikir, lê Mu’min ibn Seîd, ku bêtir pabendî formên klasîk bû, dibe ku bi guman li van nûjeniyan dinêrî. Lêbelê, ya balkêş ew e ku hecû û rexneyên Mu’min, tevî ku neyînî ne, bi awayekî neyekser girîngî û nûbûna xebatên Ibn Fîrnas piştrast dikin. Ji ber ku tiştên asayî û rojane kêm caran dibin hedefa hecûyên bi vî rengî yên tûj. Ev pevçûna rewşenbîrî dibe ku herdu helbestvan jî teşwîq kiribin ku di hunera xwe de kûrtir bibin û ji xeletiyan dûr bikevin.

5. Mîras û Bandora Ebbas Ibn Fîrnas

Mîrasa Ebbas Ibn Fîrnas ji gelek aliyan ve dewlemend û mayînde ye. Ew ne tenê wekî kesayetiyek dîrokî ya balkêş, lê herwiha wekî sembola meraqa zanistî, cesareta ceribandinê, û pirralîbûna rewşenbîrî tê dîtin.

• Cihê Wî di Dîroka Fezageriyê de:

Bêguman, Ebbas Ibn Fîrnas di dîroka fezageriyê de xwedî cihekî taybet û pêşeng e. Ew bi sedsalan beriya pêşengên navdar ên Ewropî yên wekî Leonardo da Vinci (sedsala 15-16an) û Birayên Wright (destpêka sedsala 20an), bi awayekî zanistî û sîstematîk hewl daye ku pirsgirêka firîna mirovan çareser bike. Her çend ceribandina wî ya firînê bi temamî bi ser neketibe û bi birîndarbûnê bi dawî bûbe jî, ew wekî yekem hewldana tomarkirî ya firîna bi amûreke ji hewayê girantir (heavier-than-air machine) tê hesibandin.

Ya girîngtir, têgihiştina wî ya li ser girîngiya dûvikê ji bo kontrolkirin û daketineke ewle, wekî beşdariyeke teorîk a girîng di pêşketina ramana aerodînamîk de tê dîtin. Ev yek nîşan dide ku ew ne tenê cesûr bû, lê di heman demê de zanyarek bû ku ji ceribandin û têkçûnên xwe ders derdixist û li ser prensîbên bingehîn ên firînê difikirî. Her çend delîlên rasterast ên ku nîşan bidin ka sêwirana wî ya gliderê çiqasî aerodînamîk bû kêm bin jî, rastiya ku ew ji bo demekê li hewa maye û xijikiye, destnîşan dike ku wî hin prensîbên bingehîn ên hilgirtinê (lift) û berxwedana hewayê (drag) fam kiribû.

• Bandora wî li ser Zanyarên Piştre û Naskirina Wî Îro:

Pirs û nîqaş hene ka gelo xebat û ceribandinên Ebbas Ibn Fîrnas rasterast bandor li ser pêşengên firînê yên paşê li Ewropayê kirine an na. Hin lêkolîner îdîa dikin ku hewldana Ibn Fîrnas dibe ku bi rêyên cihêreng (wek werger, çîrokên devkî, an destnivîsên windabûyî) gihîştibe Ewropayê û bandor li kesên wekî keşîşê Îngilîz Eilmerê Malmesbury (ku di destpêka sedsala 11an de hewldaneke bi heman rengî ya firînê kir û ew jî bal kişand ser girîngiya dûvikê) , Roger Bacon (fîlozof û zanyarê Îngilîz ê sedsala 13an ku li ser îmkana çêkirina amûrên firînê nivîsandiye) , û heta Leonardo da Vinci (ku sêwiranên berfireh ji bo amûrên firînê çêkirine) kiribe. Lêbelê, divê were gotin ku delîlên rasterast û bênîqaş ji bo vê bandora yekser kêm in û ev mijar hîn jî di nav dîroknasên zanistê de cihê nîqaşê ye.

Kêmasiya delîlên rasterast ên ji bo bandora Ibn Fîrnas li ser pêşengên firînê yên Ewropî yên paşê ne hewce ye ku were wateya tunebûna bandorê bi tevahî. Belavbûna zanînê di Serdema Navîn de gelek caran bi rêyên neyekser û tevlihev pêk dihat. Bi taybetî piştî Reconquista li Spanyayê, gelek berhemên zanistî yên Erebî li navendên wergerê yên wekî Toledo bo Latînî hatin wergerandin û ev zanîn bingeha Ronesansa Ewropî û Şoreşa Zanistî ya paşê pêk anî. Tevî ku dibe ku berhemeke taybet a Ibn Fîrnas li ser firînê nehatibe wergerandin an jî îro negihîştibe me, îhtîmal e ku çîrok û agahiyên li ser ceribandinên wî yên balkêş bi devkî, bi rêya bazirganan, an jî bi destnivîsên ku paşê winda bûne, belav bûbin. Mînaka Eilmerê Malmesbury, ku hema hema 150 sal piştî Ibn Fîrnas hewldaneke bi heman rengî kir û heman encamê (girîngiya dûvikê) derxist , pir balkêş e û îhtîmala hin agahiyên ku bi awayekî neyekser gihîştine wî xurt dike. Ji ber vê yekê, lêkolînên kûrtir li ser rêyên muhtemel ên veguhestina zanînê û bandorên neyekser pêwîst in.

Sedemên ku çima xebatên Ibn Fîrnas, bi taybetî di derbarê fezageriyê de, ji bo demek dirêj di vegotinên Rojava yên dîroka zanistê de bi têra xwe nehatine nasîn an jî hatine paşguhkirin, cihêreng in. Kêmbûna belgeyên seretayî yên berfireh, wernegerandina berhema El-Meqerî (ku çavkaniya sereke ye) bo zimanên Ewropî heta sedsalên dawî, û dibe ku şewitandin û windabûna gelek pirtûkxaneyên mezin ên Serdema Zêrîn a Îslamî (wek Pirtûkxaneya Qurtubayê an Mala Hîkmetê li Bexdayê) di nav van sedeman de ne.

Lêbelê, di sedsalên 20an û 21an de, bi zêdebûna eleqeya ji bo dîroka zanistê ya ne-Rojava û bi hewldanên lêkolînerên dîroka Îslamî, kesayetiya Ebbas Ibn Fîrnas ji nû ve hatiye keşfkirin û nirxandin. Îro, ew bi awayên cihêreng li seranserê cîhanê, bi taybetî li welatên Misilman, tê bibîranîn û rêz lê tê girtin. Wek mînak, balafirgehek li Bexdayê (Iraq) , pirek li ser çemê Guadalquivir li Qurtubayê (Îspanya) , û kraterk li ser rûyê Heyvê (ji aliyê Yekîtiya Stêrnasî ya Navneteweyî – IAU ve) bi navê wî hatine binavkirin. Herwiha, peykerên wî li hin cihan hatine danîn û pûlên posteyê bi wêneya wî hatine çapkirin.

Ev ji nû ve nirxandin û nasandina kesayetiyên wekî Ibn Fîrnas ne tenê rastkirineke dîrokî ye, lê herwiha beşek e ji hewldaneke berfirehtir ji bo naskirina beşdariyên çand û şaristaniyên ne-Rojava di pêşketina zanist û teknolojiyê ya cîhanî de. Ev yek girîngiya “dîroka zanistê ya gerdûnî” radixe ber çavan û nîşan dide ku têgihiştina me ya li ser dîroka zanistê ber bi perspektîfeke berfirehtir û kêmtir Ewropa-navendî ve diçe, ku tê de beşdariyên hemû çandan tên naskirin û nirxandin.

6. Encam

• Kurteya Sereke ya Destkeftî û Girîngiya Ebbas Ibn Fîrnas:

Ebbas Ibn Fîrnas, wekî yek ji zanyar û dahênerên herî berbiçav ên Endulusa sedsala 9an, kesayetiyek pirralî bû ku di gelek warên zanist, endezyarî, huner û edebiyatê de xwedî beşdariyên girîng bû. Navûdengê wî yê herî mezin ji hewldana wî ya wêrek û pêşeng a ji bo firînê tê, ku ew dike yek ji kesayetiyên destpêkê di dîroka fezageriyê de. Lêbelê, girîngiya Ibn Fîrnas ne tenê bi vê ceribandina efsanewî sînordar e. Dahênanên wî yên wekî planeteryûma mekanîkî, saeta avê ya pêşketî (El-Maqata), teknîka birrîna krîstalê kevir, çêkirina şûşeya zelal û lenseyên xwendinê, û bikaranîna tabloyên stêrnasî yên Sindhind, şahidiya zîrekî, meraq û jêhatîbûna wî ya awarte dikin. Ew ne tenê wek “mirovê yekem ê ku firî” divê were bibîranîn, lê wek zanyarekî ku rêbazên zanistî yên wekî çavdêrî, sêwirandin, ceribandin, û analîzkirina encaman (tevî têkçûnan) bi kar aniye û bi vî awayî beşdarî pêşxistina ramana zanistî ya serdema xwe bûye. Herwiha, rola wî wek helbestvanekî jêhatî yê dîwana Emewiyan û pirralîbûna wî ya rewşenbîrî, wî dike nimûneyeke balkêş a “mirovê Ronesansê” yê Serdema Zêrîn a Îslamî.

• Ramandin li ser Cihê Wî di Dîroka Zanistê de û Pêşniyarên ji bo Lêkolînên Pêşerojê:

Cihê Ebbas Ibn Fîrnas di dîroka zanistê de hêjayî nirxandin û lêkolîneke kûrtir e. Tevî ku di van salên dawî de eleqeyek zêdetir ji bo wî û beşdariyên wî çêbûye, hîn jî gelek aliyên jiyan û xebatên wî hene ku divê werin ronîkirin. Pêdivî bi lêkolînên bêtir heye ji bo ku hûrgiliyên teknîkî yên dahênanên wî, bi taybetî amûra firînê, bi awayekî zelaltir werin famkirin. Lêgerîna li çavkaniyên nû yên dîrokî, bi taybetî destnivîsên ku dibe ku hîn nehatine keşfkirin an jî bi têra xwe nehatine lêkolînkirin, dikare agahiyên nû û girîng li ser wî û serdema wî pêşkêş bike.

Herwiha, lêkolînên ku bandora neyekser a zanista Endulusî, tevî xebatên kesayetiyên wekî Ibn Fîrnas, li ser pêşketina zanistê li Ewropaya Serdema Navîn û Ronesansê dikolin, pir girîng in. Pêwîst e ku rêyên muhtemel ên veguhestina zanîn û teknolojiyê di navbera şaristaniyan de bi hûrgilî werin lêkolînkirin.

Ji bo civaka akademîk a Kurd jî, wergerandin û weşandina berhemên li ser Ebbas Ibn Fîrnas û zanyarên din ên Serdema Zêrîn a Îslamî bo zimanê Kurdî, û herwiha teşwîqkirina lêkolînên resen di vî warî de, dikare beşdarî dewlemendkirina zanîna dîrokî û zanistî ya bi zimanê Kurdî bibe. Ebbas Ibn Fîrnas, wekî sembola meraq, cesaret û dahênanê, dikare ji bo nifşên ciwan ên Kurd jî bibe çavkaniya îlhama.

7. Çavkanî (References)

(Ev beş dê lîsteya hemû çavkaniyên ku di metnê de hatine bikaranîn, li gorî rêbazeke akademîk a standard (wek APA, MLA, an Chicago) rêz bike. Ji ber ku di vê formatê de ne mimkûn e ku lîsteyek tam û formatkirî were çêkirin, li vir tenê tê gotin ku divê were amadekirin.)

• Al-Hassani, Salim T.S. (ed.). (2006). 1001 Inventions: Muslim Heritage in Our World. Foundation for Science, Technology and Civilisation.
• Anderson, Glaire D. (2024). A Bridge to the Sky: The Arts of Science in the Age of ‘Abbas Ibn Firnas. Oxford University Press.
• El-Meqerî, Ehmed Ibn Mihemed. (sedsala 17an). Nefh Et-Tîb min Gusn El-Endelus Er-Retîb.
• Hitti, Philip K. (1964). History of the Arabs. Macmillan.
• Jamsari, E. A., et al. (2013). Ibn Firnas and His Contribution to the Aviation Technology of the World. Revelation and Science, 03(02).
• Lienhard, John H. “Abbas Ibn Firnas.” Engines of Our Ingenuity, Episode No. 1910. University of Houston. [ (navborî ye)]
• White Jr., Lynn. (Spring, 1961). “Eilmer of Malmesbury, an Eleventh Century Aviator: A Case Study of Technological Innovation, Its Context and Tradition”. Technology and Culture, 2(2), 97–111.
• Vernet, J. “Abbas Ibn Firnas.” Dictionary of Scientific Biography.
• Çavkaniyên din ên ku di metnê de bi ID hatine nîşankirin.

1. Inspiring figure: Abbas Ibn Firnas, Islamic Golden Age – Muslim Aid, https://www.muslimaid.org/get-involved/the-islamic-golden-age/abbas-ibn-firnas/ 2. Abbas Ibn Firnas: Pioneer of Flight and Innovation – Alert Hub – University of Houston, https://alerts2.uh.edu/abbas-ibn-firnas 3. Abbas ibn Firnas – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Abbas_ibn_Firnas 4. science4fun.info, https://science4fun.info/abbas-ibn-firnas/#:~:text=Abbas%20Ibn%20Firnas%20learned%20music,study%20the%20motion%20of%20planets. 5. Abbas Ibn Firnas, the first man to fly and live to tell the tale : r/IslamIsScience – Reddit, https://www.reddit.com/r/IslamIsScience/comments/un30c6/abbas_ibn_firnas_the_first_man_to_fly_and_live_to/ 6. Abbas ibn Farnas – The Philosophy Room, https://www.thephilroom.com/blog/2024/04/24/abbas-ibn-farnas/ 7. Ibn Firnás (or Ibn Firis), Abbás (810 – 887) – DMG Lib, https://www.dmg-lib.org/dmglib/main/biogrViewer_content.jsp?id=9123004&skipSearchBar=1 8. Abbas ibn Firnas | Biography + Inventions + Facts | – Science4Fun, https://science4fun.info/abbas-ibn-firnas/ 9. Abbas ibn Firnas – Wikiwand, https://www.wikiwand.com/en/articles/Abbas_ibn_Firnas 10. Abbas Ibn Firnas – the First Man to Fly and Live to Tell the Tale – Aertec, https://aertecsolutions.com/fr/blog/abbas-ibn-firnas-the-first-man-to-fly-and-live-to-tell-the-tale/ 11. Abbas ibn Firnâs – Vikipedi, https://tr.wikipedia.org/wiki/Abbas_ibn_Firn%C3%A2s 12. Al-Andalus – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Al-Andalus 13. Al Andalus: A Fascinating Tapestry of Legacy and Influence – | The Valfers, https://thevalfers.com/spain/al-andalus-heritage/ 14. The Golden Age of Muslim Spain: Contributions to Science, Medicine, and Philosophy, https://llbguide.com/the-golden-age-of-muslim-spain-contributions-to-science-medicine-and-philosophy/ 15. Science in the medieval Islamic world – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Science_in_the_medieval_Islamic_world 16. (PDF) The Earliest Source for ‘Abbas Ibn Firnas’ Medieval ‘First in Flight’? – ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/315541403_The_Earliest_Source_for_’Abbas_Ibn_Firnas’_Medieval_’First_in_Flight’ 17. Uçmayı Wright Kardeşler’den Asırlar Önce Denemiş Olan Müslüman Bilim Adamı: İbn Firnas, https://eksiseyler.com/ucmayi-wright-kardeslerden-asirlar-once-denemis-olan-musluman-bilim-adami-ibn-firnas 18. The Legacy of Abbas Ibn Firnas: The Forgotten Father of Aviation …, https://kashmirreader.com/2024/03/27/the-legacy-of-abbas-ibn-firnas-the-forgotten-father-of-aviation/ 19. Abbas Ibn Firnas : The Legendary Polymath and Sage of Al-Andalus (Context in Comment) : r/IslamicHistoryMeme – Reddit, https://www.reddit.com/r/IslamicHistoryMeme/comments/1hkicxj/abbas_ibn_firnas_the_legendary_polymath_and_sage/ 20. Abbas ibn Firnas’ Attempt At Flight — On Verticality, https://www.onverticality.com/blog/abbas-ibn-firnas-attempt-at-flight 21. Ibn Firnas: the First Man to Fly – The Friday Times, https://thefridaytimes.com/02-Apr-2021/ibn-firnas-the-first-man-to-fly 22. (PDF) The Earliest Source for ‘Abbas Ibn Firnas’ Medieval ‘First in …, https://www.researchgate.net/publication/315541403_The_Earliest_Source_for_%27Abbas_Ibn_Firnas%27_Medieval_%27First_in_Flight%27 23. Flight of fancy – The University of North Carolina at Chapel Hill, https://www.unc.edu/discover/flight-of-fancy/ 24. Flight of Fancy – UNC Center for Middle East and Islamic Studies, https://mideast.unc.edu/flight-of-fancy/ 25. AbbasIbnFirnas (1) | PDF – Scribd, https://www.scribd.com/document/827789506/AbbasIbnFirnas-1 26. Arab World Joins the Space Race with the Launch of the UAE’s Mission to Mars, https://www.catalystplanet.com/travel-and-social-action-stories/2020/8/10/arab-world-joins-the-space-race-with-the-launch-of-the-uaes-mission-to-mars-xj8xy 27. https://www.albayan.ae/opinions/diary/2012-02-22-1.1597622 28. İLK UÇAN ENDÜLÜSLÜ – Gümüşhane Olay, http://www.gumushaneolay.com/ilk-ucan-enduluslu-10701h.htm 29. Emily S. Paper Final Draft – Google Docs, https://docs.google.com/document/d/1vhTmapDRiSIqZ0seI12kXRKM9eVkcDbqm64Nu53eH3I/preview?hgd=1 30. Abbas Ibn Firnas: the first human to fly, https://www.trtworld.com/magazine/abbas-ibn-firnas-the-first-human-to-fly-36655 31. Abbas Ibn Firnas, the Andalusi Sage who Invented a Parachute and Wings for Flying, https://www.labrujulaverde.com/en/2024/01/abbas-ibn-firnas-the-andalusi-sage-who-invented-a-parachute-and-wings-for-flying/ 32. http://www.armenfirmangroup.com, http://www.armenfirmangroup.com/about-us/#:~:text=Armen%20Firman%20Engineering%20was%20named,have%20strived%20two%20successful%20flights. 33. Aviation history: The early endeavours – ICAO, https://applications.icao.int/postalhistory/aviation_history_the_early_endeavours.htm 34. Flight – Center for Islamic Study, https://islamic-study.org/flight/ 35. Lost History – The Enduring Legacy of Muslim Scientists, Thinkers and Artists, https://archive.org/download/04isart/04isart_text.pdf 36. The Legacy of Muslim Astronomers in Medieval Maritime Supremacy and Its Importance in Today’s Maritime Domain – IIUM Journals, https://journals.iium.edu.my/revival/index.php/revival/article/download/400/287/1480 37. Soaring Through Time: The Evolution of Human Gliding from Abbas Ibn Firnas to Modern Wingsuits – ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/378297688_Soaring_Through_Time_The_Evolution_of_Human_Gliding_from_Abbas_Ibn_Firnas_to_Modern_Wingsuits 38. ORIGINAL ARTICLE Ibn Firnas and His Contribution to the Aviation Technology of the World – ResearchGate, https://www.researchgate.net/profile/Adibah-Sulaiman/publication/257656795_Ibn_Firnas_and_His_Contribution_to_the_Aviation_Technology_of_the_World/links/00b49525b5b0c7e8a7000000/Ibn-Firnas-and-His-Contribution-to-the-Aviation-Technology-of-the-World.pdf 39. lab sketch Abbas Ibn Firnas designed a water clock called al-Maqata, devised a means of manufacturing colorless glass, invented various glass planispheres, made corrective lenses (“reading stones”), devised a chain of rings that could be used to simulate the motions of the planets and stars, and developed a process for cutting rock crystal that allowed Spain to cease exporting quartz to Egypt to be cut (5) – Behance, https://www.behance.net/gallery/81031193/Abbas-ibn-Firnas-/modules/469729561 40. https://arabic.jo/wp-content/uploads/res/mag/38/38-4.doc 41.  https://www.ida2at.com/abbas-ibn-firnas-light-shone-middle-city/ 42. Orta Çağ İslam dünyasında bilim – Vikipedi, https://tr.wikipedia.org/wiki/Orta_%C3%87a%C4%9F_%C4%B0slam_d%C3%BCnyas%C4%B1nda_bilim 43. ScEnciklostoleills.Al – CORE, https://core.ac.uk/download/pdf/42988449.pdf 44. From Abbas Ibn Firnas to Assassin’s Creed: The legacy of Medieval intellectualism – OUP Blog, https://blog.oup.com/2024/01/from-abbas-ibn-firnas-to-assassins-creed-the-legacy-of-medieval-intellectualism/ 45. GLOBAL ETHICS FOR LEADERSHIP – Globethics Library Homepage, https://repository.globethics.net/bitstream/handle/20.500.12424/154302/GE_Global_13_web_DOI.pdf?sequence=1&isAllowed=y 46. A Bridge to the Sky – Glaire D. Anderson – Oxford University Press, https://global.oup.com/academic/product/a-bridge-to-the-sky-9780190913243 47. A Bridge to the Sky: The Arts of Science in the Age of ‘Abbas Ibn Firnas – Amazon.com, https://www.amazon.com/Bridge-Sky-Science-Abbas-Firnas/dp/019091324X 48. EIStreamer/scripts/keywords.txt at master – GitHub, https://github.com/deplicator/EIStreamer/blob/master/scripts/keywords.txt 49. 1506 GULZARA ŞÊX TAHIRÊ ŞOŞÎ: MESNEWÎYEKE XWESER A EDEBÎYATA KURDÎ YA KLASÎK Û TAYBETÎYÊN WÊ YÊN AVAHÎYA DEREKÎ – DergiPark, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1439230