Hypatia ya Îskenderî: Fîlozof, Matematîkzan û Stêrnasa Jin a Serdema Kevnar

Serpêhatî (Pêşgotin)

Hypatia ya Îskenderî (bi texmînî 350-370 – Adar 415 PZ), kesayetiyeke ronakbîr a pirhêl a serdema kevnar a Îskenderiyê bû, ku di warên felsefe, matematîk û stêrnasiyê de xwedî bandoreke kûr bû. Ew ne tenê wek matematîkzana jin a pêşîn ku jiyana wê bi awayekî berfireh hatiye qeydkirin tê nasîn, lê herwiha wek fîlozofeke Neoplatonîst a navdar û stêrnaseke jêhatî jî cihê xwe di dîrokê de girtiye. Girîngiya Hypatia ji ber wê yekê ye ku di cîhaneke ku bi piranî mêr tê de serdest bûn, wê karî xwe wek zanyareke payebilind bide pejirandin. Bavê wê, Theonê Îskenderî, ew wek akademîsyenekê perwerde kiribû, rêyeke ku di wê demê de bi piranî ji bo kuran vekirî bû, û Hypatia li Muzexaneya Îskenderiyê bû akademîsyeneke rêzdar, posteke ku beriya wê bi zor ji jinan re dihat dayîn.

Hypatia wek yek ji zanyarên mezin ên pagan ên dawî yên cîhana kevnar tê hesibandin. Ev binavkirin cihê wê yê taybet di serdemeke veguhêrîna olî ya mezin de nîşan dide, ku Xiristiyanî hêdî hêdî dibû ola serdest. Bandora wê ne tenê di warê akademîk de bû; wê hurmeta giştî ya ku wek fîlozof bi dest xistibû, ji bo bandorkirina li ser siyaseta sivîl a Îskenderiyê jî bi kar dianî. Têkiliyên wê yên xurt bi elîta rewşenbîrî û siyasî ya bajêr re hebûn, û ji ber rûmet û fezîleta xwe ya awarte, ji aliyê hemû mirovan ve dihat heyrankirin.

Lêbelê, çîroka Hypatia bi awayekî trajîk bi dawî dibe. Kuştina wê ya hovane di Adara 415an de ji aliyê girseyeke Xiristiyanên fanatîk ve, ne tenê dawiya jiyana wê ya berhemdar bû, lê herwiha wek xaleke girîng di dîroka Îskenderiyê û wek nîşana dawiya serdema klasîk a zanyariyê li bajêr tê dîtin. Ev bûyera xemgîn bandoreke kûr li ser cîhana rewşenbîrî ya wê demê hişt û mîrateya Hypatia heta roja îro jî didome. Qabîliyeta wê ya ne tenê di warê rewşenbîrî de, lê herwiha di rêvebirin û bandorkirina li qada giştî ya baviksalar de, ku îhtîmal e bi perwerdehiya wê ya yekta û rahênana felsefî pêş ketibû, wê dike kesayetiyeke awarte. Binavkirina wê wek yek ji “zanyarên mezin ên pagan ên dawî” yekser çîroka wê di nav vegotina mezin a veguhertin û pevçûnên olî yên Împaratoriya Romaya Dereng de bi cih dike, û pêşbîniya aloziyên ku dê bibin sedema mirina wê dike.

Jînenîgarî û Perwerdehiya Hypatia

Salên Jidayikbûn û Mirinê, Malbat (Bavê Wê Theonê Îskenderî)

Dîroka jidayikbûna Hypatia bi awayekî teqez ne diyar e, lê piraniya lêkolîneran dipejirînin ku ew di navbera salên 350 û 370 piştî zayînê (PZ) de li Îskenderiyê, Misrê, ku wê demê beşek ji Împaratoriya Romaya Rojhilat bû, ji dayik bûye. Hinek çavkanî sala 355 PZ û hinekên din jî dora 370 PZ destnîşan dikin. Nîqaş li ser sala jidayikbûna wê berdewam e; hin lêkolîner, li ser bingeha şiroveya Damascius a li ser bedewiya wê ya fîzîkî, texmîn dikin ku ew di dema serweriya Arcadius de herî zêde 30 salî bûye, ku ev yek sala jidayikbûnê derdora 370 PZ nîşan dide. Li hemberî vê, teoriyên ku jidayikbûna wê heta 350 PZ paşde dibin, xwe dispêrin gotina kronîknivîs John Malalas ku di dema mirina wê de jê re “pîr” gotiye. Mirina wê ya trajîk di Adara 415 PZ de qewimî.

Bavê Hypatia, Theonê Îskenderî (bi texmînî 335 – 405 PZ), matematîkzan û fîlozofekî navdar ê wê serdemê bû. Theon wek serokê dibistanekê bi navê “Mouseion” (Muzexane) li Îskenderiyê dihat nasîn, ku ev nav ji bo teqlîdkirina Mouseiona Helenîstîk a navdar hatibû danîn, her çend têkiliyeke rasterast di navbera wan de nemabû. Dibistana Theon wek cîhekî taybet, bi prestîj û ji aliyê doktrînê ve kevneperest dihat zanîn. Derbarê diya Hypatia de ti agahî di çavkaniyên heyî de peyda nabin. Theon di şîroveya xwe ya li ser Pirtûka IV ya Almagesta Ptolemeî de ji kesekî bi navê Epiphanius re wek “kurê min ê ezîz” xîtab dike, ku ev yek îhtîmala hebûna birayekî ji Hypatia re bi navê Epiphanius derdixe holê. Lêbelê, peyva Yewnanî teknon ku Theon bi kar tîne, her tim nayê wateya “kur” di wateya biyolojîk de û dibe ku tenê hezkirineke xurt a bavane nîşan bide.

Perwerdehiya Destpêkê û Bandora Bavê Wê

Hypatia di bin sîwana bavê xwe yê zanyar de perwerdehiyeke berfireh û kûr dît. Tê texmînkirin ku wê perwerdehiyeke klasîk a Yewnanî ya bêkêmasî wergirtiye, ku tê de berhemên Homer, trajedî, komedî, dîrok, retorîk, û bi taybetî felsefeya Platon û Arîstoteles cih digirtin. Herwiha, wê di warên matematîk, geometrî, muzîk û stêrnasiyê de jî, tevî berhemên Euclid û Ptolemeî, perwerde dît. Theon di perwerdekirina wê de roleke navendî lîst û bi îhtîmaleke mezin Hypatia di warê qabiliyetên rewşenbîrî de ji bavê xwe jî pêşdetir çû. Hin çavkanî destnîşan dikin ku Theon dibistana xwe radestî Hypatia kir dema ku eşkere bû ku ew ji wî jêhatîtir e , û Philostorgius jî dinivîse ku wê “bi taybetî di stêrnasiyê de ji mamosteyê xwe [bavê xwe] pir pêşdetir bû”.

Dibistana Theon, ku Hypatia tê de perwerde bû û paşê lê ders da, xwedî taybetmendiyên girîng bû. Ew dibistanek taybet û bi prestîj bû, û ji aliyê doktrînê ve kevneperest dihat hesibandin. Theon fêrkirinên Iamblichus, yek ji Neoplatonîstên navdar ê wê demê, red dikir û dibe ku serbilind bû ku Neoplatonîzmeke paqij a Plotînî hîn dikir. Ev yek jî bandoreke girîng li ser nêrîn û felsefeya Hypatia kir. Biryara Theon ku perwerdehiyeke ewqas berfireh û pêşketî bide Hypatia, û heta ku ew ji wî jî derbas bibe û dibistana wî bi rê ve bibe, di civakeke baviksalar de tevgereke dij-çandî ya kûr bû. Ev yek nîşan dide ku Theon ne tenê zanyarek bû, lê herwiha di derbarê perwerdehiya jinan de, bi kêmanî ji bo keça xwe, kesayetek pêşverû bû.

Rêbaza Felsefî ya Neoplatonîzmê û Hypatia

Hypatia û bavê wê Theon, alîgirên Neoplatonîzma Plotînî bûn, ku ji Neoplatonîzma Iamblîkî ya ku bêtir milîtan û ayînî bû, cuda bû. Neoplatonîzm, wekî ku Hypatia hîn dikir, felsefeyeke spekulatîf bû ku devjêberdana cîhana maddî û giringîdana bi manewiyatê diparast. Neoplatonîstan bawer dikir ku madîbûna laş û cîhanê bi giştî tiştên ku divê mirov li ser wan serbikeve ne. Matematîk, ku aritmetîk, geometrî, cebîr û stêrnasî dihewand, wek tiştekî bênîqaş û pîroz dihat dîtin, û wek rêyeke gihîştina hebûneke bilindtir an jî tiştê ku kevnaran jê re digotin “Yek” dihat hesibandin.

Hypatia bi xwe jî bi vê baweriyê dijiya û ji bo ku enerjiya xwe bide zanyarî û têrbûna cîhana ne-maddî, zewac red kir û jiyaneke selîbatî (nezewicî) hilbijart. Çîrokeke navdar heye ku tê de ew pêşniyara evînî ya xwendekarekî xwe bi nîşandana laçeke xwe ya mehane red dike û jê re dibêje: “Ma ev e tiştê ku tu jê hez dikî, xorto?”. Ev helwesta wê ya tund a li hemberî pêşniyarên wî nîşan dide ku çiqasî redkirina cîhana maddî ji bo Neoplatonîzmê bingehîn bû. Ev celeb felsefe, ji ber giringîdana xwe bi manewiyatê, bi hin aliyên bingehîn ên Xiristiyantiyê re ne dijber bû. Ji ber vê lihevhatinê, gelek xwendekarên Hypatia hem Neoplatonîst û hem jî Xiristiyan bûn. Helwesta wê ya li ser Neoplatonîzma Plotînî, li hemberî Neoplatonîzma Iamblîkî ya ku bêtir bi ayînên paganî ve girêdayî bû, dibe ku di destpêkê de rê dabe ku ew ji aliyê hin Xiristiyanan ve jî were qebûlkirin. Ev yek jî dibe ku sedema wê be ku wê karî ders bide xwendekarên ji paşerojên cuda, tevî gelek Xiristiyanan.

Nebûna zelaliyê derbarê sala jidayikbûna Hypatia (cudahiya heta 20 salan) bandorê li şîroveyên derbarê gihîştîbûn, bandor û dînamîkên têkiliya wê bi kesayetiyên sereke yên wekî Orestes re di dema mirina wê de dike. Hypatiayeke pîr (eger di salên 60î yên temenê xwe de bûya) dibe ku wek şêwirmendeke siyasî ya bi ezmûn û bihêztir bihata dîtin.

Tablo 1: Demên Sereke di Jiyan û Serdema Hypatia de

Bûyer/Kesayetî (Event/Figure)	Dîroka Texmînî (Approximate Date/Period)	Girîngî (Significance)
Jidayikbûna Hypatia	c. 350-370 PZ	Destpêka jiyana fîlozof, matematîkzan û stêrnasa navdar.
Serdema Theonê Îskenderî	c. 335 – c. 405 PZ	Bav û mamosteyê Hypatia, serokê Muzexaneyê, parêzvanê zanistên klasîk.
Hilweşandina Serapeumê	391 PZ	Bûyereke girîng a zêdebûna şîdeta olî û serdestiya Xiristiyantiyê li Îskenderiyê, di bin serokatiya Theofîlus de.
Destpêka Patrîkxaneya Kîrîlê Îskenderî	412 PZ	Destpêka serdema Kîrîl wek patrîkê Îskenderiyê, ku dê bibe sedema aloziyên siyasî û olî yên mezin.
Mirina Hypatia	Adar 415 PZ	Kuştina trajîk a Hypatia, ku wek dawiya serdema zêrîn a rewşenbîriya Îskenderiyê û sembola pevçûna zanist û fanatîzmê tê dîtin.

Ev tablo çarçoveyeke kronolojîk a zelal pêşkêş dike da ku xwendevan jiyana Hypatia û bûyerên girîng ên serdema wê baştir têbigihîjin û girêdana di navbera wan de bibînin.

Xebat û Beşdariyên Entelektuelî

Hypatia di sê warên sereke de beşdariyên entelektuelî kirine: felsefe, matematîk, û stêrnasî û endezyarî. Ew wek mamosteyeke jêhatî û şîrovekareke zîrek a berhemên klasîk dihate nasîn.

Di Warê Felsefeyê De

Dibistana Felsefî ya Hypatia û Dersên Wê

Hypatia li Îskenderiyê seroka dibistaneke felsefî ya Neoplatonîk bû. Bavê wê Theon, dibistana xwe radestî wê kiribû dema ku jêhatiya wê ya awarte eşkere bû. Wê li vê dibistanê dersên giştî didan û xwendekar ji herêmên cuda yên Deryaya Navîn, ji bo guhdarîkirina dersên wê û wergirtina zanînê dihatin Îskenderiyê. Dersên wê bi giranî li ser felsefeya Platon û Arîstoteles bûn , ku ev her du fîlozof jî ji bo Neoplatonîzmê bingehîn bûn. Hypatia di hînkirina xwe de giringî dida lêgerîna zanînê û têgihiştina têgeha Neoplatonîk a “Yek”ê, ku wek çavkaniya her tiştî dihat dîtin.

Ew bi şiyana xwe ya awarte ya vegotina têgehên felsefî yên tevlihev bi awayekî zelal û bi karîzmaya xwe ya di dersdayînê de dihate nasîn. Xwendekarên wê jê re pir hurmet digirtin û jê hez dikirin. Yek ji taybetmendiyên girîng ên hînkirina Hypatia ew bû ku wê xwendekarên xwe teşwîq dikir ku rêzê li nêrînên hevûdu bigirin, bêyî ku cihêtiya olî û baweriyan bikin asteng. Ev helwesta wê ya tolerans û rêzgirtinê di serdemeke ku aloziyên olî zêde bûn de, pir girîng bû.

Xwendekarên Wê yên Navdar (Synesiusê Kîrenê) û Peywendiyên Entelektuelî

Yek ji xwendekarên herî navdar û dilsoz ê Hypatia, Synesiusê Kîrenê bû. Synesius, ku paşê bû metranê Ptolemaisê, di destpêka salên 390î de li cem Hypatia xwendibû û piştî vegera xwe jî pê re nameyan diguherand. Nameyên Synesius ku heta roja me ya îro mane, çavkaniyeke sereke ne ji bo agahiyên derbarê jiyan, kesayetî û hînkirinên Hypatia. Di van nameyan de, Synesius bi hurmeteke mezin behsa Hypatia dike û wê wek “fîlozofa herî pîroz”, “dayik, xwişk, mamoste, û xêrxwaz” û kesê ku “bi awayekî rewa serokatiya razên felsefeyê dike” bi nav dike. Ev pesnên Synesius nîşan didin ku Hypatia ne tenê mamosteyeke zanyar bû, lê herwiha kesayetiyeke xwedî bandor û rêber bû ji bo xwendekarên xwe.

Xwendekarên Hypatia ji paşerojên cuda û baweriyên olî yên cihêreng dihatin. Tevî ku Hypatia bi xwe pagan bû, gelek xwendekarên wê, tevî Synesius, Xiristiyan bûn. Ev yek nîşan dide ku dibistana wê cîhekî tolerans û diyaloga rewşenbîrî bû.

Di Warê Matematîkê De

Hypatia di warê matematîkê de bi taybetî bi şîrovekirin û sererastkirina berhemên matematîkzanên mezin ên beriya xwe navdar bû. Armanca wê ew bû ku van berhemên tevlihev ji xwendekaran re hêsantir û têgihîştîtir bike.

Şîroveyên li ser Berhemên Dîofantos û Apollonius

Çavkaniyên dîrokî, bi taybetî Suda Lexicon, destnîşan dikin ku Hypatia şîroveyek li ser berhema Dîofantos a bi navê Arithmetica (ku ji 13 cîldan pêk dihat) û şîroveyek jî li ser berhema Apolloniusê Pergawî ya bi navê Konîk nivîsandiye. Dîofantos wek “bavê cebîrê” tê nasîn û berhema wî Arithmetica yek ji girîngtirîn tekstên cebîrê yên serdema kevnar e. Berhema Apollonius a li ser konîkan (elîps, parabol, hîperbol) jî di warê geometriya pêşketî de xwedî cihekî taybet e. Armanca Hypatia ji nivîsandina van şîroveyan ew bû ku têgehên dijwar û tevlihev ên van berheman ji bo xwendekarên xwe zelal bike û wan hêsantir bike.

Tê bawer kirin ku beşek ji şîroveya Hypatia ya li ser Arithmeticaya Dîofantos, bi awayê lêzêdekirinan di nav wergerên Erebî yên vê berhemê de, heta roja me ya îro hatiye parastin. Herwiha, hatiye îddîakirin ku perçeyek ji vê şîroveyê di sedsala 15an de li Vatîkanê hatiye dîtin. Lêbelê, şîroveya wê ya li ser Konîkên Apollonius winda bûye û negihîştiye roja me.

Xebata li ser “Almagest”a Ptolemeî

Yek ji beşdariyên herî girîng ên Hypatia ku bi awayekî teqez tê zanîn, xebata wê ya li ser berhema mezin a stêrnasiyê ya Ptolemeî, Almagest e. Bavê wê, Theonê Îskenderî, di şîroveya xwe ya li ser Pirtûka III ya Almagestê de bi eşkereyî dinivîse ku “çapa [vê pirtûkê] ji aliyê fîlozof, keça min Hypatia ve hatiye amadekirin”. Piraniya lêkolîneran li ser wê yekê hemfikir in ku beşdariya Hypatia di vir de pêşxistina rêbazeke nû û efektîvtir ji bo algorîtmayên dabeşkirina dirêj bûye, ku ev yek ji bo hesabên stêrnasî yên di Almagestê de pir girîng bû. Pêdivî ye ku were zanîn ku Hypatia van hesaban bi karanîna tîpên Yewnanî dikir, ji ber ku hejmarên Erebî (tevî sifirê) wê demê hêj nehatibûn bikaranîn.

Nîqaş: Parêzvana Zanînê yan Dahêner?

Piraniya lêkolînerên nûjen Hypatia bêtir wek mamosteyeke jêhatî, şîrovekareke zîrek û parêzvaneke zanînê dibînin, ne ku wek dahênereke teoriyên nû yên matematîkî. Armanca wê ya sereke ew bû ku berhemên matematîkî yên klasîk biparêze, wan ji xwendekaran re têgihîştî bike û bi vî awayî berdewamiya zanînê misoger bike. Di serdemeke ku dibe ku piştgiriya sazûmanî ya ji bo zanistê kêm dibû, rola wê ya di parastin û ragihandina zanînê de pir girîng bû. Xebatên wê yên li ser şîroveyan û sererastkirina tekstên kevn, wek Almagesta Ptolemeî û Elementên Euclid (ku bi bavê xwe re li ser xebitî), roleke bingehîn di gihandina van berhemên nemir bo nifşên paşerojê û heta roja me de lîstine.

Lêbelê, hin lêkolînên dawî yên li ser destnivîsên matematîkî yên ji Rojhilata Navîn destnîşan dikin ku dibe ku Hypatia di pêşxistina hin aliyên cebîrê de, bi taybetî di warê hevkêşeyên Dîofantînî de, ji ya ku berê dihate texmînkirin roleke mezintir lîstibe. Analîzên van destnivîsan nîşan didin ku şêwaza hin pêşketinên matematîkî yên tê de bi şêwaza Hypatia re li hev dike. Ev yek îhtîmala ku bandora wê, bi kêmanî bi awayekî nerasterast, heta serdema zêrîn a zanistên Îslamî jî dirêj bûbe, xurt dike.

Di Warê Stêrnasî û Endezyariyê De

Beşdariyên Stêrnasî

Hypatia ne tenê matematîkzanek bû, lê herwiha stêrnaseke jêhatî bû jî. Tê bawer kirin ku wê di têgihiştina modela gerdûnê ya Ptolemeîk (geocentrîk), ku Erdê di navenda gerdûnê de didît, de hin pêşketin bi dest xistine. Wê nexşeyên esmanî çêkirine û li ser tevgera stêrk û gerstêrkan xebitiye. Hin çavkanî behsa wê yekê dikin ku wê “nexşeyeke esmanî” sêwirandiye û “tablo ji bo ravekirina tevgera heyberên esmanî” amade kirine. Herwiha, tê gotin ku wê planîsferek (nexşeyeke stêrkan) jî çêkiriye.

Hin teoriyên nûjen destnîşan dikin ku Hypatia dibe ku di diyarkirina dema rast a ekînoksa biharê de rolek lîstibe, û ev yek jî bûbe yek ji sedemên ku ew ketiye nav pevçûnên siyasî-olî yên ku bûne sedema mirina wê. Lêbelê, ev teorî hîn jî di asta spekulasyonê de ye û bi awayekî berfireh nehatiye pejirandin.

Amûrên Zanistî (Astrolab, Hîdrometre, hwd.)

Hypatia bi sêwirandin, çêkirin û başkirina hin amûrên zanistî yên wê serdemê jî tê nasîn. Yek ji van amûran astrolab bû, ku ji bo pîvandina bilindahiya stêrkan, navîgasyona keştiyan û diyarkirina demê dihat bikaranîn. Amûreke din hîdrometre (an jî hîdroskop) bû, ku ji bo pîvandina tîrbûn an giraniya taybet a şilekan dihat bikaranîn. Her çend Hypatia ne dahênera van amûran be jî (ji ber ku ew beriya wê jî dihatin zanîn û bikaranîn) , wê di başkirina sêwirana wan û hêsankirina bikaranîna wan de roleke girîng lîstiye. Nameyên Synesiusê Kîrenê, ku tê de daxwaza çêkirina hîdrometreyekê ji Hypatia dike û behsa beşdariya wê di sêwirana astrolabekê de dike, vê yekê piştrast dikin. Ev daxwazên Synesius ji bo amûrên pratîkî nîşan didin ku felsefeya Neoplatonîk a ku Hypatia hîn dikir, ne tenê teorîk û razber bû, lê herwiha bi serîlêdanên zanistî û teknolojîk re jî eleqedar bû. Ev yek nêrîneke hêsan a Neoplatonîzmê ya ku tenê wekî devjêberdana cîhana maddî tê dîtin, dijber dike.

Hin çavkanî herwiha behsa wê yekê dikin ku Hypatia amûreke ji bo distîlekirina avê û pîvaneke bayê (wind gauge) jî pêş xistiye.

Tablo 2: Berhem û Beşdariyên Zanistî yên Hypatia

Warê Xebatê (Field of Work)	Berhem/Beşdarî (Work/Contribution)	Hûrgilî (Details)	Çavkaniyên Sereke yên Agahiyê (Key Sources)
Matematîk	Şîrove li ser Arithmetica ya Dîofantos	Şîroveyeke 13-cîldî ji bo zelalkirina têgehên cebîrê; beşek dibe ku di wergerên Erebî de mabe.	Suda, Socrates Scholasticus
Matematîk	Şîrove li ser Konîkên Apollonius	Şîroveyeke 8-cîldî li ser geometriya konîkan; armanc hêsankirina têgehan bû; berhem winda bûye.	Suda
Matematîk/Stêrnasî	Beşdarî di Pirtûka III ya Almagesta Ptolemeî de (bi Theon re)	Pêşxistina rêbazeke baştir ji bo algorîtmayên dabeşkirina dirêj di hesabên stêrnasî de.	Theon (di şîroveya xwe de)
Stêrnasî	Pêşxistina têgihiştina modela Ptolemeîk	Xebat li ser modela geocentrîk a gerdûnê.	Çavkaniyên duyemîn
Stêrnasî	Çêkirina nexşeyên esmanî/planîsfer	Nexşekirina cihê stêrk û gerstêrkan.	Suda, Synesius (bi awayekî nerasterast)
Endezyarî/Amûrên Zanistî	Sêwirandin/Başkirina Astrolabê	Amûrek ji bo pîvandina pozîsyona stêrkan, navîgasyon û demê; başkirina sêwirana heyî.	Synesius, Suda
Endezyarî/Amûrên Zanistî	Sêwirandin/Başkirina Hîdrometreyê (Hîdroskop)	Amûrek ji bo pîvandina tîrbûna şilekan.	Synesius, Suda
Endezyarî/Amûrên Zanistî	Amûra Distîlekirina Avê	Pêşxistina amûreke ji bo paqijkirina avê.	Suda (bi awayekî giştî behsa amûran dike)

Ev tablo bi awayekî kurt û berbiçav xebatên sereke yên Hypatia û cewhera beşdariyên wê nîşan dide, ji xwendevanan re dibe alîkar ku bi lez û bez girîngiya wê ya zanistî fêm bikin.

Îskenderiya di Serdema Hypatia de: Rewşa Civakî û Siyasî

Ji bo têgihiştina jiyan û mirina Hypatia, pêdivî ye ku em li rewşa civakî, siyasî û olî ya Îskenderiyê di sedsalên 4an û 5an ên PZ de binêrin. Ev serdem, serdemeke guhertin û aloziyên mezin bû.

Aloziyên Olî: Nakokiyên di Navbera Pagan, Xiristiyan û Cihûyan de

Sedsalên 4an û 5an ên PZ li Împaratoriya Romaya Rojhilat serdemeke veguhêrînên kûr ên civakî û olî bûn. Xiristiyanî, ku di destpêkê de hêzeke nû bû di siyaseta împaratorî û polîtîkayên olî de, hêdî hêdî ber bi serdestiyê ve diçû û di nîveka sedsala 5an de bi awayekî eşkere serdestiya xwe îlan kiribû. Îskenderiye, wek yek ji bajarên herî mezin û girîng ên împaratoriyê, navendeke pirçandî bû ku tê de komên olî yên cuda – bi taybetî Pagan (Yewnaniyên kevnar), Xiristiyan û Cihû – bi hev re dijiyan. Lêbelê, ev hevjiyana pirçandî her tim ne di nav aştiyê de bû. Berevajî, di navbera van koman de aloziyên tund û kûr hebûn. Bajar wek “texteke agir” bû ku tê de komên dijber li dijî hev di nav pevçûnê de bûn: Xiristiyan li dijî Pagan û Cihûyan, ortodoks li dijî heterodoksan, û di dawiyê de desthilata olî li dijî desthilata sivîl. Van aloziyan gelek caran bi şîdet, serhildan û pevçûnên kolanan bi encam dibûn. Îskenderiye bi wê yekê navdar bû ku bi hêsanî dikaribû bikeve nav tundûtûjiyê.

Rolên Kesayetiyên Sereke: Orestes, Kîrîl, û Theofîlus

Di nav vê rewşa aloz de, çend kesayetiyên sereke rolên girîng lîstin:

Orestes: Ew waliyê (prefectus augustalis) Îskenderiyê bû, ku ji aliyê împaratorê ve hatibû tayînkirin û desthilata sivîl temsîl dikir. Orestes bi Hypatia re têkiliyeke nêzîk û dostane hebû û gelek caran şîret jê werdigirt. Ew di pevçûneke siyasî û desthilatdariyê ya tund de bi Kîrîlê Îskenderî re bû. Derbarê baweriya olî ya Orestes de nêrînên cuda hene; hin çavkanî wî wek Pagan û hinên din jî wek Xiristiyanekî moderat bi nav dikin.
Kîrîlê Îskenderî (Saint Cyril): Ew ji sala 412 PZ ve metran (paşê patrîk) ê Xiristiyan ê Îskenderiyê bû. Kîrîl bi xîret û tundiya xwe ya ji bo parastina ortodoksiya Xiristiyanî û bi rola xwe ya di pevçûnên olî û siyasî yên bajêr de dihate nasîn. Ew li dijî Novatiyanan (sekteke Xiristiyan a ku ji dêra sereke veqetiyabû) û Cihûyan tevgeriya û di pevçûneke dijwar de bi Orestes re bû ji bo kontrolkirina bajêr.
Theofîlusê Îskenderî (Saint Theophilus): Ew apê Kîrîl bû û beriya wî patrîkê Îskenderiyê bû (384-412 PZ). Theofîlus bi rola xwe ya di hilweşandina Serapeumê de, ku yek ji perestgehên herî mezin û girîng ên pagan li Îskenderiyê bû, navdar e. Her çend Theofîlus di destpêkê de ji Hypatia re tolerans nîşan dabû , kiryarên wî yên li dijî paganîzmê beşek ji atmosfera tundrew a wê serdemê bûn.

Bûyerên Girîng ên Serdemê (mînak, Hilweşandina Serapeumê)

Yek ji bûyerên herî girîng û sembolîk a vê serdemê hilweşandina Serapeumê di sala 391 PZ de bû. Serapeum ne tenê perestgeheke mezin a ji bo xwedawendên Serapis û Isis bû, lê herwiha navendeke çandî û rewşenbîrî ya girîng bû ku bi kevneşopiya Ptolemeyî û kulta împaratorî ve girêdayî bû. Hilweşandina vê kompleksa olî û çandî ji aliyê girseyeke Xiristiyan ve, di bin serokatiya Metran Theofîlus de, kiryareke plankirî ya tundûtûjiyê bû ku armanca wê ew bû ku nîşan bide ku dewleta Roman êdî cihên kultî yên hedefgirtî ji êrîşên milîtanên Xiristiyan naparêze û ku kiryarên van tundûtûjiyan dê bêceza bimînin. Ev bûyer, ku bi erêkirina împaratorê wê demê pêk hat, nîşaneke eşkere ya zêdebûna hêza Xiristiyanan û tepeserkirina paganîzmê bû. Hilweşandina Serapeumê ne tenê wek kiryareke vandalîzmê, lê wek guhertineke di cihê otorîteya pîroz de di cîhana Roman de dihat dîtin, ku tê de împaratorên Roman êdî modelên kevneşopî yên padîşahiya xwedayî diterikandin û otorîteya giyanî radestî metranên Xiristiyan dikirin. Ev bûyer, ku bi dehsalan beriya kuştina Hypatia qewimî, zemîneke ji bo tundûtûjiya olî ya paşerojê amade kir.

Piştî ku Kîrîl bû patrîk, wî jî polîtîkayên tundrew domandin. Wî dêrên Novatiyanan girtin û kelûpelên wan ên pîroz desteser kirin. Herwiha, ew di derxistina Cihûyan ji Îskenderiyê de jî roleke sereke lîst, piştî ku Cihûyan êrîşî Xiristiyanan kiribûn. Van kiryaran bûne sedema serhildanan û Kîrîl, ku heke ne rasterast berpirsiyar be jî, tiştek ji bo pêşîgirtina li wan nekiribû, neçar ma ku otorîteya hikûmeta sivîl bipejirîne.

Pevçûna di navbera Orestes û Kîrîl de ji ber desteserkirina hêza sivîl ji aliyê metranan û piştî êrîşa Kîrîl a li dijî Cihûyan kûrtir bû. Orestes ji ber ku Kîrîl û alîgirên wî (bi taybetî rahîbên Nîtriyayî yên tundrew) destwerdanê di karûbarên sivîl de dikirin û tundûtûjiyê derdixistin, aciz bû. Rahîbên Nîtriyayî heta êrîşî Orestes bi xwe jî kirin û ew bi pagantiyê tawanbar kirin. Hypatia di nav vê pevçûna desthilatdariyê de ma, ne tenê ji ber paganîzma xwe, lê ji ber têkiliya wê ya nêzîk bi Orestes re, ku nûnerê desthilata sivîl bû. Kuştina wê dikare wek êrîşeke wekaletî li dijî Orestes û desthilata laîk a ku wî temsîl dikir were dîtin, ku ji aliyê komên ku piştgiriya serweriya Kîrîl a li ser karûbarên sivîl dikirin ve hatibû organîzekirin an jî teşwîqkirin.

Şîdeta girseyî ya dubare li Îskenderiyê, ku tê de komên olî û siyasî yên cuda beşdar bûn, nîşan dide ku bajarek xwedî bêîstîqrariya civakî ya kûr û gelheyek ku bi hêsanî ji bo kiryarên tundûtûjiyê dihat seferberkirin hebû. Ev taybetmendiya bajêr a ku “bi hêsanî dikaribû bikeve nav tundûtûjiyê” faktoreke krîtîk bû di bûyerên trajîk de, tevî kuştina Hypatia.

Kuştina Hypatia: Bûyer û Şîrove

Kuştina Hypatia yek ji bûyerên herî nîqaşkirî û xemgîn ên dîroka Îskenderiya kevnar e. Ew ne tenê mirina kesayetiyeke rewşenbîr a mezin bû, lê herwiha sembola pevçûnên kûr ên wê serdemê bû.

Hûrgiliyên Bûyera Kuştinê li gorî Çavkaniyên Dîrokî

Li gorî çavkaniyên dîrokî yên sereke, bi taybetî dîroknasê dêrê Socrates Scholasticus, ku bi qasî 25 salan piştî bûyerê nivîsiye, Hypatia di Adara 415 PZ de, di dema rojiyên Lentê (rojiyên beriya Paskalyayê) de, rastî êrîşê hat. Dema ku ew bi erebeya xwe vedigeriya malê, girseyeke Xiristiyanên fanatîk, bi serkêşiya kesekî bi navê Petrûsê Lektor (xwendevanê dêrê), ew ji erebeya wê kişandin û birin dêra bi navê Kaisarion (berê perestgeheke pagan bû ku veguherîbû dêra Xiristiyan). Li wir, ew bi awayekî hovane tazî kirin û bi perçeyên saksiyan (ostraca – ku dikare wek “perçeyên saksiyan” an “qalikên îstirîdyeyan” were wergerandin) heta ku mir, lêdan. Damascius, fîlozofekî Neoplatonîst ku paşê nivîsiye, lê zêde dike ku çavên wê jî jê kirine.

Piştî kuştinê, kiryarên hovane yên girseyê bi dawî nebûn. Laşê Hypatia perçe kirin, li kolanên bajêr kaş kirin û di dawiyê de birin cîhekî bi navê Kînaron (an Sînaron) û li wir şewitandin. Ev awayê muameleya bi laşê wê re, li gorî hin şîroveyan, bi kevneşopiya Îskenderiyan re li hev dikir ku laşên “sûcdarên herî rezîl” li derveyî sînorên bajêr dişewitandin da ku bi awayekî sembolîk bajêr paqij bikin. Rêbaza kuştina Hypatia – tazîkirin, kuştina bi saksiyan/qelafetan, perçekirin û şewitandin – ne tesadufî bû lê dibe ku giraniyeke sembolîk hilgirtibe, ku armanc jê paqijkirina ayînî ya bajêr ji pîsbûna paganî ya têgihîştî an jî wek kiryareke dawî ya rezîlkirin û tinekirina rewşenbîreke jin a hêzdar bû.

Sedemên Kuştinê: Siyasî û Olî

Sedemên kuştina Hypatia tevlihev in û hem aliyên siyasî hem jî yên olî dihewînin:

Siyasî: Têkiliya nêzîk a Hypatia bi waliyê Îskenderiyê, Orestes, re û bandora wê ya li ser wî, wek sedemeke sereke ya siyasî tê dîtin. Gotegot belav bûbûn ku Hypatia nahêle Orestes û Metran Kîrîl li hev bên û pevçûna di navbera wan de kûrtir dike. Socrates Scholasticus bi eşkereyî dibêje ku ew “bû qurbana çavnebariya siyasî ya ku wê demê serdest bû”.
Olî: Paganîzma Hypatia û felsefeya wê ya Neoplatonîk ji aliyê hin Xiristiyanên fanatîk û tundrew ve wek gefek li ser baweriya Xiristiyanî dihat dîtin. Gotegotên ku ew bi sêrbazî û efsûnê mijûl e û mirovan ji baweriya rast dûr dixe jî di nav gel de belav bûbûn. Johnê Nîkîuyî bi eşkereyî wê wek pagana ku bi “efsûnên şeytanî” mirovan dixapîne bi nav dike.

Kujer û Berpirsiyarî: Rolê Girse, Petrûsê Lektor, û Parabolaniyan

Girseya Xiristiyan: Kuştin ji aliyê girseyeke mezin a Xiristiyanên fanatîk ve pêk hat. Ev yek di piraniya çavkaniyên seretayî de tê destnîşankirin.
Petrûsê Lektor: Socrates Scholasticus bi eşkereyî Petrûs, ku xwendevanekî dêrê (lector) bû, wek serkêş û rêberê vê girseyê bi nav dike. Beşdarbûna “Petrûsê Lektor” wek serkêş girîng e. Lektor pileyeke fermî ya jêrîn di nav hiyerarşiya dêrê de bû. Heger ev agahî rast be, serkêşiya wî ya ji bo girseyê rasterast komeke di nav dêra sazûmanî de di tundûtûjiyê de beşdar dike, ku ev yek ji serhildaneke gelêrî ya spontan wêdetir e û îhtîmala rêxistinbûn an jî teşwîqkirinê ji nav derdorên dêrî nîşan dide, heta ku ne rasterast ji Kîrîl bi xwe be jî.
Parabolanî: Hin çavkanî û lêkolîner destnîşan dikin ku Parabolanî di kuştina Hypatia de roleke sereke lîstine. Parabolanî komeke Xiristiyan bûn ku bi fermî ji bo lênêrîna nexweş û belengazan hatibûn damezrandin, lê di pratîkê de carinan wek milîsên taybet ên metran tevdigiriyan û di kiryarên tundûtûjiyê de dihatin bikaranîn. Ew di bin desthilata patrîk de bûn û dibe ku wek amûreke ji bo pêkanîna armancên wî hatibin bikaranîn.

Nîqaşa li ser Berpirsiyariya Kîrîl

Berpirsiyariya Metran Kîrîl di kuştina Hypatia de mijareke ku ji wê demê ve heta roja îro jî tê nîqaşkirin. Çavkaniyên dîrokî û lêkolînerên nûjen nêrînên cuda pêşkêş dikin:

Socrates Scholasticus: Her çend Socrates Petrûsê Lektor wek serkêşê rasterast ê girseyê bi nav dike, ew bi eşkereyî dibêje ku “ev bûyer ne kêmtirîn şermezarî, ne tenê li ser Kîrîl, lê herwiha li ser tevahiya dêra Îskenderiyê anî”. Ev gotin bi gelemperî wek îşaretekê tê şîrovekirin ku Kîrîl, bi kêmanî bi awayekî nerasterast, ji ber atmosfera tundûtûjiyê ya ku wî afirandibû an jî ji ber ku wî pêşî li vê kiryarê negirtibû, berpirsiyar bûye.
Damascius: Fîlozofê pagan Damascius, ku bi qasî sed salekê piştî bûyerê nivîsiye, Kîrîl rasterast bi çavnebarî û plansazkirina kuştina Hypatia tawanbar dike. Li gorî Damascius, Kîrîl ji ber populerbûn û hurmeta ku Hypatia di nav bajêr de didît, çavnebar bû û “yekser dest bi plansazkirina kuştina wê û awayê herî rezîl ê kuştinê kir”.
Johnê Nîkîuyî: Berevajî Damascius, Johnê Nîkîuyî, metranekî Kiptî yê sedsala 7an, Kîrîl diparêze û pesnê wî dide. Ew Hypatia wek sêrbaz û pagana ku mirovan dixapîne bi nav dike û kuştina wê wek serkeftineke Xiristiyantiyê li dijî pûtperestiyê û wek kiryareke ku Kîrîl ji bo wê hêjayî pesindanê ye, dinirxîne. Ew dinivîse ku piştî mirina Hypatia, “hemû gel li dora patrîk Kîrîl kom bûn û jê re gotin ‘Theofîlusê Nû’; ji ber ku wî bermahiyên dawî yên pûtperestiyê li bajêr tune kiribûn”.
Nêrînên Akademîk ên Nûjen: Di nav lêkolînerên nûjen de jî nîqaş li ser rola Kîrîl berdewam e. Hin kes wî bi berpirsiyariya rasterast an nerasterast tawanbar dikin, amaje bi retorîka wî ya tund û kiryarên wî yên li dijî komên din ên olî dikin ku dibe ku hawîrdorek ji bo tundûtûjiyê afirandibe. Lêkolînên li ser nivîsên Kîrîl bi xwe destnîşan dikin ku wî di hin berhemên xwe yên destpêkê de retorîkeke tund bi kar aniye ku “bi awayekî maqûl beşdarî afirandina hawîrdora ku bû sedema kuştina Hypatia bûye”. Lêbelê, heman lêkolîn destnîşan dikin ku Kîrîl di berhemên xwe yên paşerojê de, dibe ku wek bertekek li hemberî mirina hovane ya Hypatia, bi eşkereyî tundûtûjiya bi motîvasyona olî red kiriye. Hinek lêkolînerên din jî Kîrîl diparêzin û dibêjin ku delîlên rasterast ji bo tawanbarkirina wî tune ne û ku ew bûye qurbana propagandayên dijberên xwe.

Vebêjên cuda yên mirina Hypatia ji çavkaniyên hevdem û nêzîk-hevdem (Socrates, Damascius, Johnê Nîkîuyî) bi xwe jî berhemên dîrokî ne ku alîgirî, rojevên siyasî û dilsoziyên olî yên nivîskarên xwe nîşan didin. Analîzkirina van cudahiyan bi qasî bûyerê bi xwe, têgihiştinê li ser “dîroka pêşwazîkirina” mirina Hypatia peyda dike.

Mîras û Bandora Hypatia

Mirina trajîk a Hypatia ne tenê dawiya jiyaneke rewşenbîrî ya berbiçav bû, lê herwiha bû destpêka mîraseke mayînde ku di serdemên cuda yên dîrokê de bi awayên cihêreng hatiye şîrovekirin û bikaranîn.

Wek Sembola Zanînê li Hemberî Fanatîzmê

Kuştina Hypatia gelek caran wek xaleke werçerxanê di dîroka rewşenbîrî de, bi taybetî li Îskenderiyê, tê dîtin. Ew wek sembola dawiya serdema klasîk a zanyariyê li vî bajarê mezin û serkeftina fanatîzmê li ser aqilmendî û ramana azad tê şîrovekirin. Hypatia wek “akademîsyena dawî ya cîhana kevnar” an jî “Yewnaniya dawî ya kevnar” hatiye binavkirin, kesayeta ku nirxên rewşenbîrî, matematîka dijwar, Neoplatonîzma esketîk, rola krîtîk a hişê, û dengê nermbûn û moderatoriyê di jiyana sivîl de parastiye. Jiyana wê ya ku ji bo zanînê hatibû terxankirin û mirina wê ya di encama tundûtûjiya fanatîk de, wê dike semboleke xurt a pevçûna di navbera ronakbîrî û cehaletê de.

Şehîda Felsefe û Zanistê

Mirina hovane ya Hypatia ew di çavên gelek kesan de veguherand “şehîda felsefeyê”. Ev yek bi taybetî di nav Neoplatonîstên paşerojê de, wek Damascius, ku piştî mirina wê di dijberiya xwe ya li dijî Xiristiyantiyê de hîn tundtir bûn, bi vî rengî bû. Çîroka wê ji bo parastina ramana azad, lêgerîna zanistî û nirxên felsefî li hemberî zordarî û fanatîzmê hatiye bikaranîn. Ew wek kesayetekê tê dîtin ku ji bo parastina ramana rasyonel li hemberî xîreta olî jiyana xwe daye û ji ber vê yekê di dîroka zanistê de cihekî bi rûmet digire. Lêbelê, girîng e ku were zanîn ku binavkirina wê wek “şehîda zanistê” dibe ku anakronîstîk be heke em têgehên nûjen ên orîjînaliya zanistî li ser çarçoveya wê ya dîrokî ferz bikin. Şehadeta wê bêtir ji bo azadiya rewşenbîrî û awayê jiyana felsefî ya ku wê temsîl dikir bû.

Wek Pêşengeke Femînîst

Di sedsala 20an û pê de, Hypatia wek îkoneke mafên jinan û pêşengeke tevgera femînîst hat dîtin û pejirandin. Jiyana wê wek jineke rewşenbîr, fîlozof û mamoste di civakeke ku bi giranî ji aliyê mêran ve dihat birêvebirin, û serkeftina wê ya di van waran de, ji bo gelek jinan bûye çavkaniya îlhamê. Ew wek sembola wêrekiya rewşenbîrî û têkoşîna jinan di akademiyê de tê dîtin. Hilbijartina wê ya ji bo jiyaneke selîbatî ji bo ku xwe bi tevahî bide xebatên rewşenbîrî, û herwiha şiyana wê ya ku di qada giştî de cih bigire û bandorê bike, wê dike mînakeke pêşîn a jina azad û serbixwe.

Bibîranîna Wê di Serdemên Cuda yên Dîrokê de

Mîrasa Hypatia di seranserê dîrokê de bi awayên cuda hatiye şîrovekirin û bikaranîn, ku ev yek bêtir nîşana fikarên civakî-çandî û pevçûnên îdeolojîk ên wan serdeman e:

Serdema Navîn: Çîroka Hypatia bi awayekî sosret bi efsaneya Ezîz Katerînaya Îskenderî re hate tevlihevkirin. Katerîna wek şehîdeke Xiristiyan a bakîre, pir zana û jêhatî dihat teswîrkirin, û tê bawer kirin ku Hypatia beşek ji bingeha vê efsaneyê bûye. Bi vî awayî, kesayeta pagana Hypatia di nav kevneşopiya Xiristiyanî de wek sembola fezîletê hate veguhertin.
Serdema Ronahiyê: Di vê serdemê de, Hypatia ji nû ve hate keşfkirin û wek sembola dijberiya li dijî Katolîkîzmê û fanatîzma olî hate bikaranîn. Nivîskar û fîlozofên wek John Toland, Voltaire û Edward Gibbon çîroka wê bi kar anîn da ku dêrê û desthilata olî rexne bikin û wê wek parêzvana aqil û ramana azad li hemberî cehalet û zordariya Xiristiyanî nîşan bidin.
Sedsala 19an: Di vê sedsalê de, bi taybetî di nav tevgera neo-Helenîzmê de, eleqeyeke mezin ji bo Hypatia çêbû. Romana navdar a Charles Kingsley ya bi navê Hypatia; Or, New Foes with an Old Face (1853) ew wek “Hellenî ya Dawî” romantîze kir û wêneyekî trajîk û îdealîzekirî yê wê pêşkêş kir. Ev berhem û adaptasyonên wê yên şanoyî bandoreke mezin li ser têgihiştina gelêrî ya Hypatia kirin.
Sedsala 20an û 21an: Hypatia wek îkoneke femînîst a girîng hate pejirandin. Jiyana wê bû mijara gelek lêkolînên akademîk, berhemên hunerî û wêjeyî. Du kovarên femînîst navê wê hildane: Hypatia: Feminist Studies (Yewnanîstan) û Hypatia: A Journal of Feminist Philosophy (DY). Fîlma spanî Agora (2009) jî çîroka jiyana wê bi awayekî dramatîk ji temaşevanan re pêşkêş kir.

Fêrbûna Hypatia ji aliyê Xiristiyanên navdar ên wekî Synesius, ku bû metran û hezkirineke kûr ji wê re diparast, vegotina pevçûneke cewherî û lihevnayî ya di navbera Neoplatonîzma wê û hemû şêweyên Xiristiyaniya hevdem de tevlihev dike. Ev yek nîşan dide ku dijminatiya ku bû sedema mirina wê bêtir taybet bû, ku ji komên siyasî yên taybetî û dibe ku ji şaxeke Xiristiyaniyê ya milîtan/fanatîk derketibû, ne ku ji redkirineke Xiristiyanî ya gerdûnî ya wê û hînkirinên wê.

Encamname

Hypatia ya Îskenderî, wek fîlozofeke Neoplatonîst, matematîkzaneke jêhatî û stêrnaseke zîrek, di serdema xwe de kesayetiyeke ronakbîr a bêhempa bû. Jiyana wê ya ku ji bo zanîn, hînkirin û lêgerîna felsefî hatibû terxankirin, di nav aloziyên siyasî û olî yên Îskenderiya sedsala 5an de bi awayekî trajîk bi dawî bû. Beşdariyên wê yên di parastin, şîrovekirin û ragihandina berhemên klasîk ên matematîk û stêrnasiyê de, roleke girîng di gihandina vê mîrasa zanistî bo nifşên paşerojê de lîstine. Ew ne tenê wek mamosteyeke karîzmatîk û şîrovekareke jêhatî, lê herwiha wek jineke wêrek ku di cîhaneke mêrsalar de cihê xwe yê rewşenbîrî û giştî bi dest xistibû, tê bibîranîn.

Mîrasa Hypatia pirreng û mayînde ye. Ew îro jî wek semboleke girîng a têkoşîna ji bo zanînê, ramana azad, toleransa rewşenbîrî û wekheviya zayendî tê dîtin. Çîroka wê ya trajîk dersên girîng dide derbarê xetereyên fanatîzmê, tundûtûjiya bi motîvasyona siyasî û olî, û girîngiya parastina nirxên ronakbîrî û mirovî. Jiyana Hypatia wek çîrokeke hişyarker a bêdem li ser hevketina wêranker a azweriya siyasî, tundrewiya olî û dij-rewşenbîriyê kar dike, ku dînamîkên wê di civaka hevdem de jî têkildar dimînin.

Nivîsandin û lêkolînkirina li ser Hypatia, bi taybetî bi zimanekî wek Kurdî, bi xwe jî kiryareke vejandin û pîrozkirina kesayetiyeke ku bi awayekî hovane hatibû bêdengkirin e. Ew beşdarî vegotineke dîrokî ya berfirehtir dibe ku beşdariyên jinan û çand/felsefeyên ne-serdest nas dike. Bi vî awayî, ev gotar bi xwe jî dibe beşek ji mîrasa mayînde ya Hypatia, ku hêza zanistê ya ji bo têkoşîna li dijî jibîrkirina dîrokî û ji bo îlhamdayînê bi anîna kesayetiyên wek wê di nav gotûbêjên hevdem de di çarçoveyên çandî yên cihêreng de nîşan dide. Çîroka Hypatia berdewam dike ku îlhamê bide kesên ku ji bo cîhaneke dadperwertir, ronaktir û toleranstir têdikoşin.

wergirtî