1. Pêşgotin: Şerê Awûstûrya-Osmanî (1788-1791) û Bûyera Karánsebesê

A. Çarçoveya Giştî ya Şerê Awûstûrya-Osmanî (1788-1791)

Şerê Awûstûrya-Osmanî yê salên 1788-1791 di navbera Monarşiya Habsbûrgê û Împaratoriya Osmanî de qewimî. Ev şer hevdem bû ligel Şerê Rûs-Osmanî (1787–1792), ku tê de Awûstûrya hevalbenda Rûsyayê bû. Împarator Jozeph II armanc dikir ku destkeftiyên erdî bi dest bixe û alîkariya Rûsyayê bike. Ji bo Awûstûryayê, şer di Sibata 1788an de dest pê kir, her çend ji ber pirsgirêkên navxweyî (wek serhildanên li Belçîkayê) û aloziyên bi Prûsyayê re, di demekê de ku ji bo Jozeph II ne guncaw bû dest pê kir.

Hewldanên leşkerî yên destpêkê yên Awûstûryayê bi zehmetiyan re rû bi rû man, di nav de amadekariyên hêdî yên Rûsyayê, pirsgirêkên lojîstîkî, û nexweşiyên di nav leşkeran de. Osmaniyan di destpêkê de bala xwe dan ser Belgradê û heta Tîrmeha 1788an ketin Banata Awûstûryayê. Paşê, Awûstûryayê hin serkeftin bi dest xistin, di nav de girtina Belgradê (1789) û beşdarbûna di serkeftinên li Focşani û Rymnik de. Lêbelê, şer bandorên aborî û civakî yên neyînî yên giran li ser Awûstûryayê hiştin. Zextên navxweyî û derveyî yên li ser Împaratoriya Habsbûrgê, dibe ku berî bûyera Karánsebesê jî, di nav artêşê de bûbe sedema zêdebûna fikar û kêmbûna moralê. Ev faktorên stresê dikarin bibin sedema panîk û şaşfêmkirinê, ku hêmanên sereke yên bûyera Karánsebesê bûn.

Hin dîroknas vî şerî wekî “sîbera dîroknivîsiyê” bi nav dikin, ku di bin sîbera Şerên Şoreşa Fransî de maye û gelek caran ji perspektîfeke Awûstûrya-navendî hatiye lêkolînkirin. Berhemên Matthew Z. Mayer (tezên masterê 1997, doktorayê 2002) ji ber ku li ser bingeha arşîvên Viyanayê şer dinirxînin, têne zanîn. Kêmasiya baldariyê ya dîroknivîsiyê an jî “Awûstûrya-navendîbûn” derbarê şerê berfireh de, dibe ku bandor li ser awayê tomarkirin (an netomarkirin) û şîrovekirina bûyera Karánsebesê jî kiribe. Xwesteka birêvebirina vegotinên leşkerî yên neteweyî dikare bibe sedema biçûkxistin an mezinkirina bûyereke wisa şermîn.

B. Bûyera Karánsebesê: Karesateke Agirê Dostaniyê ya Bêhempa

Bûyera Karánsebesê wekî bûyereke agirê dostaniyê di şeva 21-22ê Îlona 1788an de tê zanîn. Hin çavkanî behsa 17ê Îlonê dikin, ku ev yek nakokiyeke destpêkê di derbarê dîrokê de nîşan dide. Di bûyerê de, beşên cuda yên artêşa Awûstûryayê, dema ku li hêzên Osmanî digeriyan, bi şaşîtî gule li hev reşandin. Gelek caran wekî “bûyera herî xirab a agirê dostaniyê di dîrokê de” tê binavkirin. Ev binavkirina dramatîk bi xwe jî mijara nîqaşên dîrokî ye. Osmanî rasterast tevlî “şer” nebûn lê ji encamên wê sûd wergirtin.

2. Artêşa Awûstûryayê ya Pirreng: Pêkhate û Astengiyên Ragihandinê

A. Pêkhateya Etnîk û Zimanî ya Artêşa Habsbûrgê

Artêşa Habsbûrgê di dawiya sedsala 18an de mozaîkeke neteweyan bû: Awûstûriyên Alman, Mecar, Çek, Îtalî, Xirwat, Serb, Roman, Polon, Walon, û hindikahiyên din. Efser jî ji komên etnîk û çînên civakî yên cihêreng pêk dihatin. Alayên piyadeyan (cûreyên Almanî û Mecarî bi avahiyên tabûrên cuda), Grenzer (piyadeyên sivik, bi gelemperî ji herêmên sînorî yên wekî Xirwatistanê, ku pir dihatin qedirgirtin), Jäger, û yekîneyên siwarî yên cihêreng (kirasî, dragon, hûsar, ûlan) artêş pêk dianîn. Hebûna leşkerên “sînorên Slavonî” bi taybetî di yek vegotineke panîka Karánsebesê de tê behskirin.

B. Astengiyên Ragihandinê û Potansiyela Tevliheviyê

Pirrengiya zimanan zehmetiyên ragihandinê yên cewherî diafirandin, ku wekî “aloziyeke zimanî mîna mîta Birca Babîlê” û “kabûseke ragihandinê” hatiye wesifandin. Gelek leşker û heta efseran jî ji hev fêm nedikirin. Tê gotin ku Împarator Jozeph II bi xwe jî, di nameyeke îdiakirî de, “pirrengiya leşkerên me” wekî “zehmetiyeke mezin di fermandariyê de” pejirandiye, ku tê de mêrên ku “nikarin ji hev fêm bikin, bi provokasyona herî biçûk dikevin nava tevliheviyê”. Gotarên akademîk behsa pirzimanîbûna di nav Împaratoriya Habsbûrgê û artêşa wê de dikin, hebûna zimanên wekî Almanî (gelek caran fermî), Latînî, Xirwatî, Îtalî, hwd., û “lihevhatina Habsbûrgê” ku li şûna asîmîlasyonê hevjiyana cudahiyan teşwîq dikir, destnîşan dikin. Her çend hin çavkanî destnîşan dikin ku Fermandariya Bilind a Awûstûryayê “pir navendîparêz û bi burokrasiyeke bêkêrhatî dihat wesifandin” ku dibû sedema “biryardayîna hêdî” , ew rasterast van pirsgirêkên sîstemîk bi pirrengiya etnîkî/zimanî ve wekî sedema sereke ya zehmetiyên fermandariyê girê nade, her çend pirrengiyeke wisa bêguman dê bêkêrhatiyên burokratîk zêdetir bike.

Têkçûna ragihandinê ne tenê meseleyeke zimanên cuda bû, lê belê dibe ku ji ber çandên taybet ên yekîneyan, hevrikiyên (mînak, hûsar li dijî piyadeyan wek ku di S4, S14 de tê pêşniyarkirin), û astên cuda yên dîsîplîn an entegrasyonê di navbera beşên etnîkî yên cihêreng de zêdetir bûbe. Artêşa Habsbûrgê ku pişta xwe bi hêzeke pir-etnîkî ve girêdida, her çend hêza mirovî peyda dikir jî, qelsiyeke avahî ya domdar nîşan dida, nemaze di rewşên bi stres û kêm-dîtinê de wek operasyonên şevê. Bûyera Karánsebesê dikare wekî diyardeyeke tund a vê qelsiya cewherî were dîtin, ya ku serkirdayetiya leşkerî jê haydar bû (li gorî nameya îdiakirî ya Jozeph II,) lê di kêmkirina wê de bi bandor têkoşîn dikir.

3. Şeva Tevliheviyê li Karánsebesê: Vegotina Bûyeran

A. Mîsyona Keşfê û Alkola Bû Sedema Fitneyê

Pêşengeke Awûstûryayî, ku bi gelemperî wekî hûsar (siwariyên sivik ên Mecar) têne wesifandin, ji Çemê Timişê li nêzî Karánsebesê derbas bûn da ku li hêzên Osmanî bigerin. Artêş konên xwe vedidan. Ti Osmanî nehatin dîtin, lê hûsar rastî komeke Çîganên (Romanî) herêmî hatin ku schnapps an brandy difirotin. Hûsaran alkol kirîn û dest bi vexwarinê kirin.

B. Nakokiya di navbera Hussar û Piyadeyan de û Guleya Yekemîn

Demeke kin şûnda, beşeke piyadeyan (carinan wekî piyadeyên Romanî têne destnîşankirin,) jî ji çem derbas bûn û, dîtina hûsarên ku vedixwarin, para xwe ya alkolê xwestin. Hûsarên (serxweş) red kirin, û hin vegotin dibêjin ku wan li dora bermîlan barîkatên demkî çêkirin. Nîqaşeke dijwar veguherî şerekî fîzîkî, û guleyek hate teqandin. Ev bû sedema destpêka kaosê. Redkirina parvekirina alkolê, ku ji ber serxweşî û dibe ku hevrikiya navbera yekîneyan gurr bûbû, bû sedema guleya yekemîn a krîtîk.

C. Belavbûna Panîkê: Qêrînên “Tirk! Tirk!” û Şaşfêmkirina “Halt!”

Di dema pevçûna di navbera yekîneyên Awûstûryayê de, hin leşkeran (carinan piyadeyên Romanî, an leşkerên din ên ne-Almanîaxêv) dest bi qîrîna “Turcii! Turcii!” (“Tirk! Tirk!”) kirin. Ev qîrîn, ligel dengê guleyan, bû sedema panîkê. Hûsar û piyadeyên ku di pevçûna destpêkê de beşdar bûn, reviyan, û fikirîn ku êrîşeke Osmanî li ber e. Dema ku kaos belav bû, efserên Awûstûryayî yên ku hewl didan nîzamê vegerînin, bi Almanî qîriyan “Halt! Halt!” (Raweste! Raweste!). Leşkerên ku bi Almanî nizanibûn (Slav, Roman, Îtalî, hwd.) “Halt!” wekî “Allah! Allah!”, qîrîna şer a Osmaniyan, şaş fêm kirin, û ev yek bêtir ew qanih kirin ku ew di bin êrîşa Tirkan de ne. Ev hêman bingeha bûyera agirê dostaniyê ne. Qîrîna “Tirk!” wekî alarma derewîn tevgeriya, û şaşfêmkirina “Halt!”/”Allah!” mînaka herî berbiçav û pir caran tê gotin a tevliheviya zimanî ye.

D. Zêdebûna Agirê Dostaniyê û Tevlêbûna Topxaneyê

Dema ku hûsarên panîkbûyî di nav kampa sereke de direviyan, fermandarekî korpûsa Awûstûryayê (Generalê Topxaneyê Colloredo di S42, S52 de tê binavkirin) reva wan wekî êrîşeke siwarî ya Osmaniyan şaş fêm kir û fermana gulebarana topan li ser wan/nav kaosê da. Tevahiya kampê bi dengê şer şiyar bû, û gulebaraneke berbelav dest pê kir dema ku leşkeran gule li siyan û li hev reşandin. Artêş ket nava bêserûberiyeke tam, û alayan gule li hev reşandin. Tevlêbûna topxaneyê nîşana zêdebûna pevçûnê ji şerekî biçûk ber bi tevlêbûneke mezintir û wêrankertir e.

E. Rola Qeyser Joseph II di Nava Kaosê de

Împaratorê Romaya Pîroz Jozeph II di dema vê kampanyayê û bûyerê de bi xwe ligel artêşê bû. Wî bi xwe hewl da ku gulebaranê rawestîne û tevliheviyê bi dawî bike, lê hewldanên wî bêfeyde bûn. Di dema panîkê de, ew ji peyrewên xwe veqetiya, li dora xwe geriya, û heta hat fikirîn ku dîl hatiye girtin. Yek vegotin dibêje ku ew ji hespê xwe ket an hate xistin nav çemokekê/robarekê. Tê gotin ku bûyerê ew bêhêvî kir, û bû sedema biryara vekişînê. Tenduristiya wî jixwe xirab bû, û ev şer, tevî bûyerên mîna Karánsebesê, bandorek neyînî lê kir, dibe ku bû sedema mirina wî di 1790an de. Hebûna Împarator bûyerê ji bo Awûstûriyan hê girîngtir û şermîntir dike.

Rêzeya bûyeran têkçûneke zincîrwarî nîşan dide, ku tê de her şaşfêmkirin û berteka panîkê ya din gurr dikir, ku ji hêla alkol, tarîtî, astengiyên zimanî, û tirsa pêşwext a êrîşa Osmaniyan ve dihat xurtkirin. Ew ne xeletiyeke yekane bû, lê bertekeke zincîrwarî bû. Vegotina Karánsebesê, nemaze tevliheviya “Halt”/”Allah” û nîqaşa schnappsê, hêmanên ku xwe ji bo xemilandina folklorîk guncan dikin dihewîne. Dema ku pirsgirêkên zimanî rast bûn, cewhera hema hema şanoyî ya van hûrguliyên taybetî yên ku bi domdarî di çavkaniyên duyemîn ên paşîn de têne ragihandin dibe ku nîşana asteke sadekirina vegotinê an dramatîzekirinê bi demê re be. Çavkaniyên hevdem li ser van xalên taybetî kêmtir zelal in. Mînak, S44 (ku ji raporeke 1788an vedibêje) behsa panîkê û agirê dostaniyê dike lê kêmtir balê dikişîne ser van hûrguliyên rengîn ên rastîn. Dûrahiya di navbera Lugoj û Karánsebesê de (nêzîkî 40-44 km,) û behskirina panîkê li nêzî Lugojê di S44an de, pirsan derbarê cîhê rast û cewhera yekane ya çîroka Karánsebesê ya ku bi gelemperî tê gotin, derdixe holê.

4. Encamên Bûyerê: Windahî, Dagirkirina Osmanî û Nirxandinên Dîrokî

A. Gihîştina Artêşa Osmanî û Desteserkirina Karánsebesê

Du roj piştî bûyera agirê dostaniyê, artêşa Osmanî, bi serokatiya Wezîrê Mezin Koca Yusuf Paşa, gihîşt Karánsebesê. Wan artêşa Awûstûryayê di nava tevliheviyê de dît, an jî jixwe vekişiyabû, û leşkerên Awûstûryayî yên mirî û birîndar dîtin. Osmaniyan bi hêsanî Karánsebes bêyî şer, an bi hewldaneke hindik, desteser kirin. Ev encameke sereke ye ku paşveçûneke girîng a Awûstûryayê piştrast dike. Koca Yusuf Paşa di vê serdemê de serkêşiya hêza sereke ya Osmaniyan li dijî Awûstûriyan dikir, bi planeke ku bikeve Banatê.

B. Nîqaşên li ser Hejmara Qurbaniyan: Ji Raporên Hemdem Heta Îdîayên Dîrokî

Hejmarên qurbaniyan pir diguherin û xaleke sereke ya nîqaşê ne. Hin vegotin dibêjin ku parêzvanên paşîn ên Awûstûryayê 150 qurbanî dan. Yek din dibêje ku 1,000 mêrên birîndar birin keleha Aradê. Çavkaniyeke cuda îdîa dike ku 538 mêr, 24 Jäger, û yek efser winda bûn, lê piraniya wan vegeriyan ser karê xwe. Paul Bernard, di jînenîgariyeke Jozeph II ya 1968an de, îdîayeke bêçavkanî ya 10,000 qurbaniyan kir. Ev hejmar ji hêla dîroknasên din ên wekî Geoffrey Regan û Michael Clodfelter ve hatiye dubarekirin. Vegotinên din ên populer behsa “hezaran”, “di navbera 500 û 10,000 de”, “nêzîkî 1200 mirî û çend hezar birîndar”, an “dibe ku bi qasî 10,000”, an “200-2,000” dikin.

Lêkolîna Matthew Mayer destnîşan dike ku raporên fermî yên Awûstûryayê piraniya deh hezaran qurbaniyên di dema kampanyaya 1788an de bi nexweşiyê (malarya, dîzenterî) ve girê didin, ne bi vê bûyera yekane. Tê gotin ku nameyên Jozeph II bi xwe jî behsa qurbaniyên giran ji bûyereke wisa nakin.

Tablo 1: Berawirdkirina Texmînên Qurbaniyên Bûyera Karánsebesê

Çavkanî (Nivîskar/Weşan)	Dîroka Çavkaniyê/Raporê	Cûreyê Qurbanî (Kuştî, Birîndar, Winda)	Têbînî
Parêzvanên Paşîn ên Awûstûryayê (çavkaniyên cuda)	Nêzîkî 1788-1840an	150 qurbanî	Tenê parêzvanên paşîn
Birîndarên ku birin Aradê (çavkaniyên cuda)	Nêzîkî 1788-1840an	1,000 mêrên birîndar
Winda (piraniya wan vegeriyan) (çavkaniyên cuda)	Nêzîkî 1788-1840an	538 mêr, 24 Jäger, 1 efser winda	Piraniya wan vegeriyan ser karê xwe
Paul Bernard	1968	10,000 qurbanî	Bêçavkanî
Geoffrey Regan / Michael Clodfelter	Dawiya sedsala 20an	10,000 qurbanî	Dubarekirina îdîaya Bernard
Çavkaniya gotara Îtalî	Nenas (paşê)	~1,200 mirî, çend hezar birîndar
Çavkaniya S42	Nenas (paşê)	200-2,000 mirî û birîndar
Çavkaniya S33, S64	Nenas (paşê)	Texmînî 150 qurbanî
Raporên Fermî yên Awûstûryayê (bi riya Mayer)	1788 û paşê	Piraniya windahiyên kampanyayê ji ber nexweşiyê (malarya, dîzenterî) bûn	Qurbaniyên rasterast ên agirê dostaniyê yên Karánsebesê pir kêmtir in ji hejmarên bilind ên îdîakirî

Cûdahiya girîng di hejmarên qurbaniyan de, ku ji 150 heta 10,000 diguhere, bi xurtî destnîşan dike ku hejmarên bilind dibe ku mezinkirin an tevlihevkirina bi windahiyên giştî yên kampanyayê (tevî nexweşiyê) bin, û ku bûyera Karánsebesê, her çend kaotîk be jî, dibe ku ji aliyê mirinên rasterast ên agirê dostaniyê ve ji efsaneya populer kêmtir qetlîamek bûbe. Girtina Karánsebesê ji hêla Osmaniyan ve “bêyî şer” nîşaneke pêbawertir a têkçûneke girîng a Awûstûryayê ye ji hejmarên qurbaniyan ên nîqaşbar. Tevî hejmara rastîn a qurbaniyên xwe-fermkirî, artêşa Awûstûryayê eşkere ye ku ji aliyê operasyonel ve bêbandor bûye an jî hilbijartiye ku vekişe, û erdekî stratejîk ê girîng daye dest.

C. Windakirina Amûr û Çavkaniyan

Vegotin behsa windakirina 3 topan û sandoqa ku meaşê artêşê tê de bû dikin. Nameya Jozeph II, li gorî analîza Mayer a ku di S26an de tê gotin, behsa zirara li embarên artêşê, windakirina “hemû pot û konan,” û “sê topan” dike. Herwiha têkçûna trênê barhilgirê Awûstûryayê jî tê destnîşankirin.

5. Nîqaşên Dîrokî û Kêmasiya Çavkaniyan li ser Bûyera Karánsebesê

A. Analîza Çavkaniyên Seretayî û Duyemîn ên Destpêkê

Raporên Hemdem (1788): Real Zeitung (Erlangen, 7ê Cotmehê 1788), Bayreuther Zeitungen (7ê Cotmehê 1788), û yên din wekî çavkaniyên hevdem têne navnîş kirin. Rapora dîwana Awûstûryayê ji Sacu, 23ê Îlonê 1788 (ku di S44an de tê behskirin) “alarmeke derewîn” li nêzî Ilova/Lugojê di 21ê de vedibêje ku bûye sedema tevliheviyê di trênê barhilgirê de ku ber bi Karánsebesê ve hatibû şandin, û pevçûneke cuda ku tê de Tirkan li nêzî Karánsebesê bi xwe êrîşî alayeke hûsaran kirine. Ev rapora hevdem tevlihevtir e û kêmtir balê dikişîne ser şerekî yekane û mezin ê agirê dostaniyê ku ji ber nîqaşeke schnappsê dest pê kiriye.

Vegotinên Destpêka Sedsala 19an: Österreichische Militärische Zeitschrift (Kovara Leşkerî ya Awûstûryayê) ya 1831ê wekî ku vegotineke “rast û temam” dihewîne tê binavkirin. Ev çavkaniyeke sereke ye, her çend 43 sal piştî bûyerê derketiye holê. Berhema F.C. Schlosser History of the Eighteenth Century… (1843) çavkaniyeke din a duyemîn a destpêkê ye. Berhema A. J. Gross-Hoffinger Geschichte Josephs des Zweiten (1847) jî pir caran tê binavkirin. Ew hema hema 60 sal piştî bûyerê hatiye nivîsandin.

Nebûna Misogerî ya Dîrokî: Derengketina derketina vegotinên hûrgulî (gelek caran 40-60 sal şûnda) ji bo zanyaran zehmet kiriye ku delîlên pêbawer ji bo vegotineke hûrgulî bi dest bixin. Kêmasiya tomarên hevdem ên hûrgulî yên li ser aliyê agirê dostaniyê dibe ku hewldaneke Awûstûriyan ji bo veşartina hûrguliyên şermîn nîşan bide.

Tablo 2: Çavkaniyên Sereke yên Seretayî û Duyemîn ên Destpêkê yên li ser Bûyera Karánsebesê

Sernavê Çavkaniyê/Nivîskar/Weşan	Dîroka Weşanê/Raporê	Cûre (Rapora Nûçeyan a Hemdem, Kovara Leşkerî, Monografiya Dîrokî)	Agahiyên Sereke/Pêwendiya bi Karánsebesê re
Real Zeitung, Bayreuther Zeitungen, hwd.	1788	Rapora Nûçeyan a Hemdem	Raporên panîkê, windahiyên Awûstûryayê, pêşveçûna Osmaniyan.
Rapora Dîwana Awûstûryayê ji Sacu	23ê Îlona 1788	Rapora Leşkerî ya Fermî	Behsa alarma derewîn li nêzî Lugoj/Ilova, tevliheviya trênê barhilgirê, êrîşa cuda ya Tirkan li ser hûsaran li Karánsebesê dike.
Österreichische Militärische Zeitschrift	1831	Kovara Leşkerî	Tê gotin ku “vegotineke rast û temam” a meşa şevê û encamên wê ye.
F.C. Schlosser, History of the Eighteenth Century…	1843	Monografiya Dîrokî	Vegotineke duyemîn a hûrgulî ya destpêkê.
A. J. Gross-Hoffinger, Geschichte Josephs des Zweiten	1847	Monografiya Dîrokî	Vegotineke duyemîn a destpêkê ya bibandor, hûrguliyên bûyera schnappsê vedibêje.
Paul Bernard, Joseph II (jînenîgarî)	1968	Monografiya Dîrokî	Çavkaniya hejmara qurbaniyan a 10,000 (bêçavkanî).
Matthew Z. Mayer, Joseph II and the campaign of 1788… (Teza Masterê)	1997	Teza Akademîk	Lêkolîna arşîvî, hejmarên bilind ên qurbaniyan dipirse, balê dikişîne ser nexweşiyê.

B. Şikparêziya Dîroknasan û “Efsaneya” Karánsebesê

Gelek zanyar û dîroknasên nûjen rastî û mezinahiya vegotina kevneşopî ya Karánsebesê dipirsin, carinan jê re dibêjin efsane, efsaneyeke bajarî, an “şerekî çêkirî”. Argumanên ji bo şikparêziyê: Hûrguliyên nepejirandin (mînak, hûsarên ku ji Çîganan brandy dikirin). Kêmasiya delîlên hevdem ên qanih ji bo guhertoya dramatîk. Çîrok “hemû qutiyan tijî dike” ji bo mijarên bêkêrhatiya Awûstûryayê (bêkêrhatiya pirzimanî, pirsgirêkên li ser bingeha çînî, bêkêrhatiya leşkerî ya giştî, pirsgirêkên girêdayî vexwarinê). Gûmaneke mezin li ser 10,000 qurbaniyên agirê dostaniyê di bûyereke şevekê de. Çîrok gelek caran di pirtûkên dîroka leşkerî yên populer de ku balê dikişînin ser şaşîtiyan de xuya dike. Cewhera dramatîk a çîrokê dibe sedema dubarekirin û potansiyela mezinkirina wê bi demê re.

C. Lêkolîna Matthew Z. Mayer û Şîroveyên Alternatîf

Teza masterê (1997) û teza doktorayê (2002) ya Matthew Z. Mayer li ser kampanyaya Jozeph II ya 1788an li ser bingeha çavkaniyên seretayî yên ji Kriegsarchiv li Viyanayê ne. Lêkolîna Mayer destnîşan dike ku her çend kampanyaya Jozeph II ya 1788an bi zehmetiyan re rû bi rû ma jî, ew ne têkçûneke tam bû, û sûc nabe tenê li ser generaltiya Jozeph were avêtin. Faktorên wekî alîkariya Rûsî ya têrker, avhewa/erdê dijwar, û hewldaneke Osmanî ya sosret a xurt jî girîng bûn. Bi taybetî derbarê Karánsebesê de, karê Mayer (wekî ku ji hêla kesên din ve tê gotin, mînak, S26) hejmara 10,000 qurbaniyan kêm dike, û destnîşan dike ku ew di jînenîgariya Bernard de bêçavkanî ye. Mayer destnîşan dike ku nameyên Jozeph II ji birayê wî re behsa qurbaniyên giran ji bûyereke wisa nakin, tenê zirara li embarên artêşê û windakirina hin topan. Raporên fermî yên Awûstûryayê, li gorî Mayer, piraniya deh hezaran qurbaniyên Awûstûryayê di kampanyaya 1788an de bi nexweşiyê (malarya û dîzenterî) ve girê didin ne bi vê bûyera taybetî ya agirê dostaniyê.

D. Pêşveçûna Vegotina Şerê Karánsebesê: Ji Sedsala 18-an heya Sedsala 19-an û Pêve

Raporên rojnameyên hevdem ên 1788an panîk û tevliheviyê vedibêjin, lê gelek caran hûrguliyên taybetî û dramatîk (pevçûna schnappsê, “Halt/Allah”) ku vegotinên paşîn diyar dikin, kêm in. Rapora di S44an de behsa “alarmeke derewîn” ji hêla Walakiyan ve li nêzî Lugojê û êrîşeke cuda ya Tirkan li Karánsebesê dike. Vegotina Österreichische Militärische Zeitschrift ya 1831ê wekî “rast û temam” tê wesifandin, ku nîşan dide ku vegotineke dîrokî ya leşkerî ya fermîtir dehsalan şûnda derketiye holê. Berhemên dîrokî yên nîvê sedsala 19an ên Schlosser (1843) û Gross-Hoffinger (1847) vegotinê bêtir xurt kirin, ku Gross-Hoffinger gelek caran ji bo çîroka hûrgulî ya ku nîqaşa alkolê jî di nav de ye tê binavkirin. Ev 55-59 sal piştî bûyerê hatine nivîsandin. Diyar e ku vegotin bi demê re xemilandinên dramatîktir û hejmarên qurbaniyan ên bilindtir bi dest xistiye, nemaze di dîrokên populer û jînenîgariyên sedsala 20an de (mînak, hejmara 10,000 a Bernard di 1968an de,).

Nîqaşa dîrokî ya li ser Karánsebesê ne tenê li ser rastiyan e, lê di heman demê de li ser awayê nivîsandina dîroka leşkerî û چawaniya avakirin û domandina vegotinên şermiya neteweyî an “şaşîtiyê” ye. Valahiya dirêj a berî ku vegotinên hûrgulî derkevin holê, cih ji şîrovekirin, xemilandin, û bicihkirina bûyerê di nav qalibên pêşwext ên li ser bêkêrhatiya leşkerî de hişt. Lêkolîna Matthew Z. Mayer destwerdaneke dîroknivîsî ya girîng temsîl dike, ku delîlên arşîvî bikar tîne da ku vegotina serdest û hestiyartir bipirse. Ev yek girîngiya lêkolîna hişk û li ser bingeha arşîvê di ji nû ve nirxandina “efsaneyên” dîrokî yên demdirêj de û bandora zanyariya akademîk di rastkirina şaşfêmkirinên populer de destnîşan dike. Tevliheviya di navbera bûyerên li Lugojê (panîka di trênê barhilgirê de ji ber qîrîna “Tirk!” ji hêla Walakiyan ve) û Karánsebesê (êrîşa rastîn a Tirkan li ser hûsaran, plus bûyera agirê dostaniyê) di raporên hevdem ên mîna ya ku di S44an de tê gotin de, destnîşan dike ku vegotina populer û yekane ya Karánsebesê dibe ku tevlihevkirin an sadekirina rêzeyek bûyerên kaotîk ên tevlihevtir be ku di dema vekişîn an tevgera artêşa Awûstûryayê de li wê herêmê qewimîne.

6. Bûyera Karánsebesê di Çarçoveya Dîroknivîsiya Leşkerî ya Kurdî de

Ev beş bi giranî ji bo bikarhêner e ku li ser bingeha agahiyên pêşkêşkirî pêş bixe. Rapor dê bingeha rastî û analîtîk pêşkêş bike.

Potansiyela Mijarê ji bo Lêkolînerên Kurd: Lêkolînkirina “mij û dûmana şer” û encamên wê di şerên dîrokî de. Analîzkirina zehmetiyên ku artêş û împaratoriyên pir-etnîkî pê re rû bi rû mane, mijareke ku potansiyel bi serpêhatiyên dîrokî yên Kurdan di nav împaratoriyên mezintir ên mîna Osmanî de rezonans dike. Lêkolînkirina şaşîyên leşkerî û têkçûnên ragihandinê wekî aliyên domdar ên şer. Şerên Awûstûrya-Osmanî ji bo Împaratoriya Osmanî, ku Kurdistan beşek jê bû, girîng bûn. Fêmkirina qelsiyên leşkerî yên Ewropî (wek Karánsebesê) çarçoveyê dide van pevçûnên berfirehtir.

Terminolojiya Leşkerî ya Kurdî ya Pêwendîdar: Bikarhêner dê hewce bike ku xwe bispêre ferhenga leşkerî ya dîrokî ya Kurdî. Çavkaniyên S58, S76 hin têgehên giştî yên Kurdî yên girêdayî leşkerî/pevçûnê peyda dikin (mînak, Pêşmerge bi wateya ‘Yên ku li pêşiya mirinê disekinin’, her çend wateya wê ya nûjen taybet e; Şer, Artêş, Leşker, Qomandar, Agirê Dostaniyê (têgeheke wesfî ku heke hevwateyeke dîrokî ya rasterast tune be divê were çêkirin), Tevlihevî, Xof). S58 behsa kevnariya zimanê Kurdî û zaravayên wê (Kurmancî, Lurî, Goranî, Kelhûrî) û beşdariyên dîrokî yên ji danûstandinên çandî/leşkerî dike. Ev çarçoveya zimanî ji bo bikarhêner dema ku gotara xwe ya akademîk bi Kurdî dinivîse girîng e.

Hebûna Kurdan di Artêşên Osmanî de li Balkanan (Sedsala 18-an): Her çend çavkaniyên pêşkêşkirî yên li ser Karánsebesê behsa leşkerên Kurd di artêşa Awûstûryayê de nakin, Kurdan di artêşa Osmanî de xizmet kirine. S74 dibêje ku Şêx Ubeydullah hejmareke hindik leşker şandiye da ku alîkariya Artêşa Osmanî di Şerê Rûs-Osmanî yê 1877-1878an de bike, ku ev ji serdema Karánsebesê paşê ye lê şêweyekê nîşan dide. / behsa Kûrt Osman Paşa dike ku di dawiya sedsala 18an de (di 1798an de miriye) wekî waliyê Silistreyê (Balkan) xizmet kiriye û hebûna giştî ya Kurdan li Rumelî/Balkanan di bin desthilatdariya Osmanî de ji serdemên destpêkê ve destnîşan dike. Ev yek nîşan dide ku kesayetiyên leşkerî û îdarî yên Kurd di serdema Karánsebesê de li qada Ewropî ya operasyonên Osmaniyan amade bûn, her çend rasterast tevlî vê şaşîtiya taybetî ya Awûstûryayê nebûbin jî.

Bûyera Karánsebesê, wekî lêkolîneke bûyerê ya hilweşîna navxweyî ya artêşeke împaratorî ya pir-etnîkî ji ber têkçûnên ragihandinê û panîkê, mijareke berawirdî ya dewlemend ji bo dîroknivîsiya leşkerî ya Kurdî pêşkêş dike, ku gelek caran bi hêzên Kurd ên ku di nav an li dijî avahiyên împaratorî yên mezintir û cihêreng de (Osmanî, Farisî) tevdigerin re mijûl dibe. Kiryara nivîsandina gotareke akademîk li ser Karánsebesê bi Kurdî (armanca bikarhêner) bi xwe jî beşdariyek e ji bo pêşxistina Kurdî wekî zimanê axaftina dîrokî ya zanyarî. Zehmetiyên dîtin an çêkirina termînolojiya leşkerî-dîrokî ya rastîn bi Kurdî ji bo analîzeke wisa (ku di xêzkirinê de bi hewcedariya “termînolojiya leşkerî ya Kurdî” tê îşaret kirin) pirsgirêkên berfirehtir ên pêşxistina ziman û standardîzekirinê ji bo armancên akademîk bi Kurdî nîşan dide.

7. Encamname: Dersên ji Karánsebesê û Cihê Wê di Dîroka Leşkerî de

A. Kurtayî û Girîngiya Bûyerê

Bûyera Karánsebesê wekî bûyereke girîng a agirê dostaniyê ku ji ber alkol, panîk, tarîtî, û têkçûnên krîtîk ên ragihandinê di nav artêşeke pir-etnîkî de qewimî, tê bibîranîn. Encama wê ya yekser tevliheviya artêşa Awûstûryayê û desteserkirina Karánsebesê ji hêla Osmaniyan ve bêyî berxwedan bû. Girîngiya wê ya demdirêj di statuya wê de ye wekî mînakeke berbiçav, hema hema arketîpîk, a şaşîtiyên leşkerî û “mija şer”.

B. Dersên Ji Bo Dîroka Leşkerî

Girîngiya krîtîk a ragihandina zelal, zimanê hevpar an pergalên wergerandin/pêwendiyê yên bi bandor di pêkhateyên leşkerî yên pir-neteweyî/pir-etnîkî de. Xetereyên vexwarina alkolê li ser peywirê, nemaze di hawîrdorên operasyonel ên aloz de. Cewhera vegirtî ya panîkê û zehmetiya vegerandina nîzamê piştî ku fermandarî û kontrol winda dibe. Nebaweriya raporên destpêkê di rewşên kaotîk de û zehmetiyên di ji nû ve avakirina bûyeran de ji delîlên nakok an kêm. Bûyer di lêkolînên leşkerî de wekî çîrokeke hişyarker xizmet dike. Karánsebes wekî lêkolîneke bûyerê ya dîrokî ya hêzdar ji bo hêzên leşkerî yên hevdem, nemaze koalîsyonên pirneteweyî an artêşên navxweyî yên cihêreng, li ser girîngiya domdar a lihevhatinê, protokolên ragihandina navçandî, û avahiyên fermandariyê yên bihêz ji bo pêşîgirtina li bûyerên “şîn-li-ser-şîn” ên bi vî rengî xizmet dike.

C. Cihê Karánsebesê di Bîra Dîrokî de

Vebijêrk li ser awayê ku bûyer hatiye bibîranîn, gelek caran wekî çîrokeke hestiyar a bêaqiliya leşkerî. Rola vegotinên paşîn di şikilkirina vegotina populer de, ku potansiyel aliyên bûyerê mezintir dike. Girîngiya analîza dîrokî ya rexneyî, mîna ya Mayer, di ji nû ve nirxandina “efsaneyên” wisa de li ser bingeha lêkolîna arşîvî. Karánsebes wekî semboleke hêzdar, her çend nîqaşbar be jî, ya ku artêş çawa dikarin xwe têk bibin heta bêyî çalakiya dijmin jî, berdewam dike. Meraqa populer a domdar a bi Şerê Karánsebesê re, tevî rastbûna wê ya dîrokî ya nîqaşbar û hêmanên wê yên mezinkirî (an jî dibe ku ji ber wan), behsa eleqeyeke mirovî ya berfirehtir bi çîrokên têkçûna bîrdarî, bêaqilî, û “komediya xeletiyan” dike, nemaze di nav qada bi gelemperî cidî û trajîk a şer de. Ew hema hema wekî perçeyek folklora leşkerî kar dike.

Çavkanî

1. Austro-Turkish War (1788–1791) – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Austro-Turkish_War_(1788%E2%80%931791) 2. Austrian Army during the French Revolutionary and Napoleonic …, https://en.wikipedia.org/wiki/Austrian_Army_during_the_French_Revolutionary_and_Napoleonic_Wars 3. Kürtler ve Rumeli/ Balkanlar- Müfid Yüksel, https://mufity.blogspot.com/2018/06/kurtler-ve-rumeli-balkanlar-mufid-yuksel_26.html