Kurte

Ev gotar analîzeke akademîk a berfireh li ser jiyan, berhem û ramanên Sor Juana Inés de la Cruz (1648-1695) pêşkêş dike. Sor Juana, wekî helbestvan, şanonivîs, fîlozof û femînîsteke destpêkê ya sedsala 17an li Meksîkaya Nû (Nueva España), fîgurek navendî ye. Ew bi zîrekiya xwe ya entelektuelî ya awarte, parastina wêrek a mafê jinan ê perwerdehiyê, û berhemên wêjeyî yên Barok ên kompleks tê naskirin. Ev gotar dê ronahiyê bide ser têkoşîna wê ya li dijî zextên civakî û dêrî, û herwiha mîrateya wê ya mayînde û girîngiya wê ji bo xwendevanên Kurd ên akademîk. Armanc ew e ku Sor Juana ne tenê wekî kesayetiyeke dîrokî, lê herwiha wekî çavkaniyeke îlhama berdewam ji bo lêkolînên wêjeyî û femînîst were pêşkêş kirin.

Abstract (English)

This article provides a comprehensive academic analysis of the life, works, and ideas of Sor Juana Inés de la Cruz (1648-1695). As a poet, playwright, philosopher, and early feminist of 17th-century New Spain, Sor Juana is a central figure. She is renowned for her extraordinary intellectual prowess, her courageous defense of women’s right to education, and her complex Baroque literary works. This article will shed light on her struggle against societal and ecclesiastical pressures, as well as her enduring legacy and relevance for Kurdish academic readers. The aim is to present Sor Juana not only as a historical figure but also as a continuing source of inspiration for literary and feminist studies.

Destpêk

Pêşkeşkirina Sor Juana Inés de la Cruz

Sor Juana Inés de la Cruz, ku bi navên wekî “Fenîksa Amerîkayê” (El Fénix de América) û “Mûsaya Dehemîn” (La Décima Musa) tê binavkirin, yek ji kesayetiyên herî girîng û bibandor ên serdema kolonyal a Amerîkaya Latînî ye. Ew ne tenê di wêjeya Barok a Spanî de, lê herwiha wekî pêşengeke ramana femînîst a modern jî xwedî cihekî taybet e. Wekî rahîbeyeke ku bûbû rewşenbîreke navneteweyî, Sor Juana bi berhemên xwe yên cihêreng ên ku helbest, şano, ceribandinên felsefî û nivîsên olî dihewînin, mohra xwe li serdema xwe xistiye.

Armanc û Girîngiya Gotarê

Armanca sereke ya vê gotarê ew e ku analîzeke akademîk a kûr û berfireh li ser jiyan, berhem, raman û mîrateya Sor Juana Inés de la Cruz ji bo xwendevanên Kurd pêşkêş bike. Pêşkêşkirina Sor Juana ji bo temaşevanên akademîk ên Kurd ne tenê wekî vegotineke dîrokî an wergera wêjeyî ye. Belkû, ew derfetek e ji bo diyalogeke navçandî li ser temayên mayînde yên wekî azadiya entelektuelî, wekheviya zayendî, û zehmetiyên ku jinên zanyar di civakên bisînorkirî de rû bi rû dimînin. Çîrok û têkoşînên Sor Juana potansiyeleke mezin hildigire ku bi dîskursa entelektuelî û femînîst a Kurdî re têkildar bibe, nemaze di warê perwerdehiya jinan, azadiya îfadeyê, û rola rewşenbîran di civakê de. Ji ber kêmbûna çavkaniyên akademîk ên Kurdî li ser Sor Juana , ev gotar hewl dide ku valahiyekê dagire û tevkariyeke hêja ji bo lêkolînên Kurdî bike. Jiyana Sor Juana, ku tê de ew li hember zextên mezin ên patrîarkal û olî li Meksîkaya kolonyal rawestiya û mafên jinan ên perwerdehî û entelektuelî parast , dikare wekî paraleliyeke dîrokî û çavkaniyeke îlhama an jî rexneya krîtîk di çarçoveya Kurdî de were dîtin, û bi vî awayî nîqaşên femînîst û entelektuelî yên herêmî dewlemendtir bike.

Beş 1: Jiyan û Konteksta Dîrokî ya Sor Juana

Jidayikbûn, Malbat û Perwerdehiya Wê ya Awarte ya Zû

Juana Inés de Asbaje, ku paşê wekî Sor Juana Inés de la Cruz hat naskirin, di navbera salên 1648 û 1651an de li San Miguel Nepantla, nêzîkî Meksîko City, ji dayik bûye. Statuya wê ya wekî “hija natural” (keça nederbasdar), ji ber ku dêûbavên wê – bavekî Spanî û dayikeke criolla (ji nijada Spanî lê li Amerîkayê ji dayik bûyî) – nezewicîbûn, di civaka kolonyal a Meksîkaya Nû de xwedî bandorên civakî yên girîng bû. Ev statu, ku bi gelemperî wekî dezavantajek dihat dîtin, dibe ku bi awayekî neyekser serxwebûna wê ya entelektuelî xurtir kiribe. Ji ber ku ew ji statuya civakî ya kevneşopî û berpirsiyariyên keçên rewa yên çîna xwe bêpar bû, û dibe ku di salên xwe yên destpêkê de kêmtir di bin kontrola bavê de bûya (tê gotin ku wê kêm tişt li ser bavê xwe dizanî ), wê derfeteke mezintir dît ku xwe di pirtûkxaneya bapîrê xwe de bihêle. Ev cîhê ku bû “odeya wê ya yekem a ji xwe re”, dibe ku bingeha perspektîfa wê ya krîtîk û xwe-baweriya wê danîbe.

Ji temenekî pir ciwan ve, Sor Juana zîrekiyek entelektuelî ya awarte nîşan da. Tê ragihandin ku wê di sê saliya xwe de xwendin û nivîsandina Latînî hîn bûye, di pênc saliya xwe de hesabên matematîkî dikir, di heşt saliya xwe de helbestek li ser Eucharistiyê nivîsandiye, û di xortaniya xwe de mentiqa Yewnanî fêr bûye û ji zarokên biçûk re dersên Latînî dida. Xwe-hînkirina wê, bi taybetî bi xwendina berfireh a pirtûkên ji pirtûkxaneya bapîrê xwe yê dayikî, bingeha perwerdehiya wê ya berfireh ava kir. Anekdota wê ya navdar a ku tê de ew porê xwe dibire wekî motîvasyonek ji bo hînbûnê, nîşana biryardariya wê ya xurt e. Xwesteka wê ya ku bi cilên mêranî beşdarî zanîngehê bibe, her çend ji hêla dayika wê ve hatibe asteng kirin jî, azweriya wê ya ji bo zanînê nîşan dide.

Jiyana li Qesra Cîgirê Key û Biryara Ketina Keşîşxaneyê

Di sala 1664an de, Sor Juana li qesra cîgirê key li Meksîko City hate nasandin. Zîrekî û bedewiya wê zû bala elîta bajêr kişand û ew wekî xizmetkara rûmetê (lady-in-waiting) ji bo Cîgira Key (Vicereine) Leonor Carreto hate tayîn kirin. Tevî gelek pêşniyarên zewacê, Sor Juana tercîh kir ku xwe bide xwendinê û van pêşniyaran red kir.

Biryara wê ya ji bo ketina keşîşxaneyê ji ber “nefreta wê ya tam ji zewacê” û xwesteka “tenê jiyînê… da ku ti karekî sabit nebe ku azadiya xwendina min bisînor bike” bû, wekî ku di Respuesta a Sor Filotea de la Cruz de diyar dike. Di wê serdemê de, keşîşxane ji bo jineke rewşenbîr yekane alternatîfa gengaz bû. Ew di destpêkê de di sala 1667an de ket nav rêza Karmelîtên Bêpêlav, lê ji ber dîsîplîna wan a tund, piştî demekê ji wir derket û di sala 1669an de tevlî Keşîşxaneya Santa Paula ya rêza Hiyeronîmît bû, ku dîsîplîna wê nermtir bû. Ev hilbijartin nîşan dide ku ew li cîhekî digeriya ku bikaribe lêgerînên xwe yên entelektuelî bidomîne.

Keşîşxaneya San Jerónimo: Navendek Entelektuelî û Zextên Olî

Hucreya Sor Juana li Keşîşxaneya San Jerónimo veguherî navendeke entelektuelî. Pirtûkxaneya wê ya berfireh, ku tê texmîn kirin di navbera 3,000 û 4,000 cildan de pirtûk tê de hebûn, ligel studyo û metbexa wê, bû cîhekî hevdîtinê ji bo nivîskar, fîlozof û rewşenbîrên din. Di nav keşîşxaneyê de, wê rolên wekî arşîvvan, muhasebevan û hemşîre jî girt ser xwe.

Patronaja Cîgirên Key û hevjînên wan, wekî Marqués û Marquesa de la Laguna, û paşê Conde de Galve, ji bo Sor Juana pir girîng bû. Ev piştgirî ne tenê ji bo weşandina berhemên wê li Spanyayê krîtîk bû, lê herwiha parastinek li hember rexneyên ku her ku diçû zêde dibûn jî pêşkêş dikir. Lêbelê, bi demê re, rexneyên ji aliyê otorîteyên dêrê ve, di nav de îtirafkarê wê Antonio Núñez de Miranda û Metranê Puebla, Manuel Fernández de Santa Cruz, li ser xwendin û nivîsandinên wê yên “dunweyî” zêde bûn.

Pevçûna herî mezin a ku bû sedema “bêdengkirina” wê, li dora rexneya wê ya li ser xutbeyeke António Vieira (Carta Atenagórica) derket. Nameya şîretkar a Metranê Puebla (ku xwe wekî “Sor Filotea” binav kiribû) û bersiva wêrek a Sor Juana (Respuesta a Sor Filotea de la Cruz) bûyerên girîng ên vê serdemê ne. Di dawiyê de, di sala 1694an de, ew neçar ma ku dev ji lêgerînên xwe yên entelektuelî berde, pirtûkxaneya xwe bifroşe, û xwe bide xizmeta nexweşan. Sor Juana di sala 1695an de, dema ku li xwişkên xwe yên bi nexweşiya webayê ketibûn dinêrî, ji ber heman nexweşiyê jiyana xwe ji dest da.

Konteksta Civakî-Çandî ya Meksîkaya Nû ya Sedsala 17an

Sedsala 17an li Meksîkaya Nû serdemek bû ku tê de civak bi awayekî hiyerarşîk û li ser bingeha nijad û eslê xwe hatibû birêxistinkirin. Di serê vê hiyerarşiyê de peninsulares (Spaniyên ku li Spanyayê ji dayik bûbûn) hebûn, li pey wan criollos (kesên bi eslê xwe Spanî lê li Amerîkayê ji dayik bûbûn), paşê mestizos (kesên ji nijadên têkel), gelên xwecihî, û di dawiyê de koletiyên Afrîkî dihatin. Sor Juana, wekî criolla, di nav vê sîstemê de xwedî cihekî taybet bû, lê dîsa jî ji hin îmtiyazên peninsulares bêpar bû.

Çanda patrîarkal serdest bû û rolên jinan bi tundî sînordar dikir, û derfetên wan ên perwerdehiyê û beşdarbûna di jiyana giştî de kêm bûn. Ji bo jinan, bi gelemperî du vebijarkên sereke hebûn: zewac an jî ketina keşîşxaneyê. Dêra Katolîk saziyeke serdest bû û bi rêveberiya kolonyal re (“Text û Altar”) hevalbendiyeke nêzîk hebû. Inkîzîsyona Spanî li dijî her cure muxalefet û “heretîzmê” bi tundî tevdigeriya, û ev yek hawîrdoreke zext û tirsê diafirand.

Lêbelê, ev serdem di heman demê de serdema geşbûna çanda Barok li Meksîkaya Nû bû. Huner û wêje di bin bandora vê şêwazê de pêş ketin, lê ev yek ji bo kesayetiyên wekî Sor Juana, ku hewl didan sînorên heyî derbas bikin, tengezariyên nû jî bi xwe re anî. Balkêş e ku Sor Juana, tevî ku di nav van strukturên bisînorker de dijî – dêr, keşîşxane, qesra cîgirê key – bi awayekî paradoksîkî di heman van qadan de cîhê xwe yê entelektuelî çêkir û berhemên xwe yên herî dijwar afirand. Qabiliyeta wê ya ji bo rêvebirin û bi awayekî nazik binpêkirina van strukturan, şahidiyek ji bo jêhatiya wê ya stratejîk e. Mînak, keşîşxane cîhekî îzolekirina olî bû, lê ji bo wê alternatîfek ji zewacê û hinek azadiya entelektuelî pêşkêş dikir. Qesra cîgirê key navenda hêza kolonyal û normên patrîarkal bû, lê di heman demê de patronaj û temaşevanek ji bo wê peyda dikir. Hiyerarşiya dêrê di dawiyê de hewl da ku wê bêdeng bike, lê di heman demê de ziman û çarçoveya teolojîk a ku wê pir caran pê re têkildar dibû û rexne dikir, pêşkêşî wê kir.

Sor Juana eleqeyeke mezin nîşanî çandên xwecihî da, di berhemên xwe de cih da zimanê Nahuatl, û di hin nivîsên xwe de, wekî pêşgotina (loa) ji bo El Divino Narciso, parastina kevneşopiyên xwecihî kir. Ev yek nîşana hestiyariya wê ya çandî û hewldana wê ya ji bo têgihîştin û nirxandina cîhana pirçandî ya ku tê de dijî bû.

Table 1: Kronolojiya Jiyan û Berhemên Sereke yên Sor Juana Inés de la Cruz

Sal (Sal)	Bûyerên Jiyanê (Bûyerên Jiyanê)	Berhemên Sereke (Berhemên Sereke)
1648 (an 1651)	Jidayikbûn li San Miguel Nepantla
c. 1651-1656	Perwerdehiya zû, xwendina li pirtûkxaneya bapîrê
1659		Loa al Santísimo Sacramento
1664	Destpêka jiyana li qesra cîgirê key
1667	Ketina keşîşxaneya Karmelîtên Bêpêlav
1669	Ketina keşîşxaneya San Jerónimo
1680		Neptuno Alegórico
1683		Los empeños de una casa (Pêşî provekirin)
1689		Amor es más laberinto (Pêşî provekirin)
1689		El Divino Narciso (Weşandin)
1690		Carta Atenagórica
1691		Respuesta a Sor Filotea de la Cruz
1691		Carols to St. Catherine of Alexandria
1692		Primero Sueño (Weşandin di cîlda duyemîn a berheman de)
1694	Destberdana ji karên entelektuelî, firotina pirtûkxaneyê
1695	Mirin li Meksîko City

Beş 2: Berhemên Wêjeyî yên Sor Juana: Analîzek Rexneyî

Helbesta Felsefî: Primero Sueño (Xewna Yekem) û Lêgerîna Zanînê

Primero Sueño, helbesteke dirêj a 975 rêzî ya bi şêwaza silva, wekî yek ji berhemên herî girîng û kompleks ên Sor Juana tê hesibandin. Helbest çîroka sefera şevane ya giyanê vedibêje ku hewl dide bigihîje zanîna gerdûnî. Di vê seferê de, giyan bi rêbazên felsefî yên cuda (wekî Neoplatonîzm û Skolastîsîzm) hewl dide ku rastiyê fêm bike, lê di dawiyê de bi sînorên têgihîştina mirovî re rû bi rû dimîne û têk diçe, lê dîsa jî bi biryardariyeke nû ji bo domandina lêgerînê şiyar dibe.

Temayên sereke yên helbestê azweriya bêdawî ya ji bo zanînê, sînorên têgihîştina mirovî, xwezaya kozmosê, têkiliya di navbera laş û giyanê de, û têkçûna dibistanên felsefî yên heyî di peydakirina zanîna tevahî de ne. Şêwaza Barok a helbestê bi kompleksbûn, erudîsyon, sembolîzma zexm, û bikaranîna behsên klasîk û zanistî diyar dibe. Ev helbest wekî yekane berhema wê ya ne-fermanî û kûr kesane tê dîtin , û gelek caran wekî “îtirafek” an nexşeya sefera wê ya entelektuelî tê şîrove kirin. Ji perspektîfeke femînîst, lêgerîna zanînê ji hêla jinekê ve di civakeke bisînorkirî de û lehengiya di hewldana ji bo tiştê ne-mümkin de, wekî temayên girîng derdikevin pêş.

Prozaya Polemîk: Respuesta a Sor Filotea de la Cruz (Bersiva Xwişk Filotea ya Xaça Pîroz) û Parastina Mafê Jinan ê Perwerdehiyê

Respuesta a Sor Filotea de la Cruz di sala 1691an de wekî bersivek ji nameya şîretkar a Metranê Puebla, Manuel Fernández de Santa Cruz (ku xwe di bin navê “Sor Filotea” de veşartibû) hate nivîsandin. Di vê berhema xwe ya otobiyografîk û polemîk de, Sor Juana bi awayekî wêrek “meyla xwe ya ji bo nivîsandinê” (inclination to letters) û astengiyên ku di jiyana xwe de ji bo perwerdehiyê pê re rû bi rû maye, vedibêje.

Ev nivîs parastineke bi hêz a kapasîteyên entelektuelî yên jinan û mafê wan ê xwendina taybet û hînkirinê ye. Sor Juana arguman dike ku xwendina huner û zanistên laîk ji bo têgihîştina teolojiya pîroz pêwîst e. Ew bi hostayî stratejiyên retorîkî bi kar tîne, mînakên jinên zana yên ji dîrok, mîtolojî û serdema xwe dide, û şîroveyên Bavên Dêrê (wekî St. Jerome û St. Paul) ji nû ve şîrove dike da ku argumanên xwe xurt bike. Respuesta wekî yek ji tekstên bingehîn ên femînîst ên destpêkê tê pejirandin û îro jî girîngiya xwe diparêze.

Şanoya Barok

Sor Juana di warê şanoyê de jî berhemdar bû û bi qasî 52 berhemên dramatîk afirandine, di nav de loas (pêşgotinên şanoyî), villancicos (stranên olî yên şanoyî), comedias (komedî) û autos sacramentales (şanoyên alegorîk ên olî).

• Los empeños de una casa (Pandên Malekê): Ev şano wekî comedia de capa y espada (komediya şûr û kelegiriyê) tê senifandin. Çîroka wê li ser tevliheviyên evînî yên kompleks, nasnameyên şaş, û entrika ye ku bi giranî ji hêla karakterên jin ên wekî Doña Ana û Doña Leonor ve tê rêvebirin. Temayên sereke rexnekirin û binpêkirina nirxên patrîarkal, koda namûsê ya bisînorker, xwesteka jinan ji bo îradeya azad di evîn û zewacê de, kompleksbûna karakterên jin, û dijberiya di navbera xuya û rastiyê de ne. Ji perspektîfeke femînîst, Doña Leonor dikare wekî neynika serpêhatiyên Sor Juana were dîtin, û şano rexneyek li ser bendewariyên civakî yên ji bo jinên bedew û zîrek pêşkêş dike.
• El Divino Narciso (Nêrgiza Xwedayî): Ev berhem wekî auto sacramental tê zanîn. Çîroka wê alegoriyek li ser xilasiya mirovahiyê bi rêya Mesîh (ku wekî Nêrgiz tê teswîr kirin) e. Taybetmendiya herî balkêş a vê şanoyê loa (pêşgotin) wê ye, ku tê de bi awayekî wêrek hewleke sinkretîk di navbera olên Aztekan û Xiristiyantiyê de tê kirin. Sor Juana di vir de parastin û rasyonalîzekirina bawerî û rîtuelên xwecihî dike. Ji perspektîfeke postkolonyal, ev berhem wekî dijberîkirina vegotinên kolonyal ên serweriya olî û çandî, û parastina mirovahî û nirxa çandî ya gelên xwecihî tê şîrove kirin.
• Berhemên Din ên Dramatîk: Sor Juana herwiha bi hevkariya Agustín de Salazar y Torres şanoya La segunda Celestina jî nivîsandiye. Berhemdariya wê ya di warê dramayê de firehiya jêhatiya wê ya wêjeyî nîşan dide.

Stîla Barok: Bikaranîna Culteranismo û Conceptismo

Wêjeya Sor Juana bi awayekî xurt di bin bandora şêwaza Barok de ye, ku bi kompleksbûn, erudîsyon, zimanê xemilandî, metaforên berfireh, lîstikên peyvan, û dijberiyan tê nasîn. Du meylên sereke yên Baroka Spanî, culteranismo û conceptismo, di berhemên wê de bi awayekî hostayî hatine yekkirin.

Culteranismo, ku bi navê Góngorismo jî tê zanîn (ji navê helbestvan Luis de Góngora), giraniyê dide ser zimanê xemilandî, hevoksaziya kompleks, behsên klasîk, û muzîkalîteya rêzan. Conceptismo da, bi serkêşiya Francisco de Quevedo, giraniyê dide ser têgihên jîr (conceits), paradoksan, jêhatiya entelektuelî, û îfadeya kurt û bi bandor a ramanên kompleks. Sor Juana di helbestên xwe yên zexm ên wekî Primero Sueño û proza xwe ya jîr de sentezeke bêhempa ya van her du şêwazan pêk aniye.

Pejirandina şêwaza Barok a kompleks ji hêla Sor Juana ve, nemaze culteranismo û conceptismo, ne tenê hilbijartineke estetîk bû, lê di heman demê de amûreke entelektuelî ya stratejîk bû. Ev şêwaza pir entelektuel û pir caran nepenî rê da wê ku rexneyên radîkal û lêgerînên felsefî di nav çarçoveyekê de ku ji hêla elîta xwenda ve dihat nirxandin, bi cih bike. Bi vî rengî, wê ji bo ramanên ku dibe ku heke bi zelalî bihatana gotin, bihata paşguh kirin an sansûr kirin, guhdarî peyda dikir. Zehmetiya şêwaza wê dikaribû wekî mertalek tevbigere, ku di serî de ji hêla kesên ku dikaribûn nazikiya wê teqdîr bikin, di nav de patronên wê, dihat fêm kirin. Bi vî awayî, ew dikaribû ramanên xwe yên dijber di bin perdeya hunereke bilind de veşêre û bigihîne temaşevanên armanckirî.

Table 2: Berhemên Sereke yên Sor Juana û Temayên Wan ên Navendî

Berhem (Berhem)	Cure (Cure)	Temayên Navendî (Temayên Navendî)	Girîngî (Girîngî)
Primero Sueño	Helbesta Felsefî	Lêgerîna zanînê, sînorên têgihiştina mirovî, kozmos, têkiliya beden û ruh	Berhema wê ya herî kûr û kesane; şahesera Barok
Respuesta a Sor Filotea de la Cruz	Prozaya Polemîk/Autobiyografî	Parastina mafê jinan ê perwerdehiyê û îfadeya entelektuelî, rexneya li dijî zextên dêrê	Manîfestoya femînîst a destpêkê; parastina wêrek
Los empeños de una casa	Şanoya Komedî (Comedia de capa y espada)	Rexneya kodên namûsê yên patrîarkal, ajansiya jinan, evîn û azadiya hilbijartinê	Nûneriya ajansiya jinan û rexneya civakî di forma komediyê de
El Divino Narciso (loa and auto)	Şanoya Alegorîk/Dînî (Auto Sacramental)	Sinkretîzma çandên Aztekan û Xiristiyanan, parastina baweriyên xwecihî, rexneya kolonyalîzmê	Nêzîkatiyeke wêrek a lihevhatina çandan û rexneya serweriya kolonyal
“Hombres Necios que Acusáis”	Helbesta Lîrîk	Hîpokrasiya mêran, standardên dualî yên zayendî, sûcdarkirina jinan	Rexneyeke rasterast û tûj a li ser patrîarkiyê

Beş 3: Ramanên Felsefî û Femînîst ên Sor Juana

Têkiliya bi Kevneşopiyên Felsefî re

Sor Juana ne tenê nivîskareke wêjeyî bû, lê di heman demê de rewşenbîreke kûr bû ku bi awayekî berfireh çand û zanîna serdema xwe, di nav de wêje, muzîk, teolojî û felsefe, asîmîle kiribû. Bandorên felsefî yên li ser wê cihêreng bûn: Skolastîsîzm, nemaze Tomîzm, ku di perwerdehiya wê serdemê de serdest bû; Neoplatonîzm, ku di lêgerîna wê ya ji bo zanîna gerdûnî de xuya dibe; felsefeya Hermetîk, ku bi îhtîmaleke mezin bi rêya berhemên Athanasius Kircher gihîştibû wê; û heta radeyekê jî felsefeya modern a destpêkê, wekî ramanên Descartes û Gassendi.

Zanîna wê ya berfireh di warên cuda yên felsefeyê de, wekî mentiq (tê gotin ku wê Súmulas de lógica nivîsandiye, lê ev berhem winda bûye), teoriya zanînê (epîstemolojî), felsefeya xwezayî (kozmolojî), metafizîk, antropolojiya felsefî û etîk, di berhemên wê de bi awayekî berbiçav xuya dibe. Lêgerîna wê ya ji bo zanîna gerdûnî û di heman demê de qebûlkirina sînorên aqilê mirovî, wekî ku bi awayekî dramatîk di Primero Sueño de tê xuyang kirin, bingeha ramanên wê yên felsefî pêk tîne.

Pêşengiya Femînîst

Sor Juana wekî yek ji pêşengên ramana femînîst li Amerîkaya Latînî tê dîtin. Parastina wê ya ji bo wekheviya entelektuelî ya jinan û mafê wan ê perwerdehiyê di seranserê berhemên wê de, nemaze di Respuesta a Sor Filotea de la Cruz de, bi awayekî xurt derdikeve pêş. Ew bi tundî normên patrîarkal, hîpokrasiya mêran û standardên dualî yên zayendî rexne dike, ku ev yek bi taybetî di helbesta wê ya navdar “Hombres Necios que Acusáis” (“Gelekên Bêaqil ên ku Hûn Sûcdar Dikin”) û di şanoya wê Los empeños de una casa de diyar e.

Ji bo bihêzkirina argumanên xwe, Sor Juana gelek caran mînakên jinên zana û jêhatî yên ji dîrok, mîtolojî û serdema xwe bi kar tîne. Têkoşîna wê ya ji bo “odeyeke ji xwe re”, hem bi wateya fizîkî (hucreya wê ya li keşîşxaneyê ku wekî pirtûkxane û studyoyekê dihat bikaranîn) hem jî bi wateya mecazî (cîhek ji bo îfadeya entelektuelî ya azad), temayeke navendî di jiyan û berhemên wê de ye. Rexnegirên revîzyonîst ên femînîst di nivîsên wê de temayên protofemînîst û heta binemayên Sapfîk (lezbiyenî) jî destnîşan kirine, ku ev yek nîşana kompleksbûn û pirrengiya mîrateya wê ye.

Têkoşîna li Dijî “Bêdengkirinê”

Jiyana entelektuelî ya Sor Juana bi berdewamî di bin zextên otorîteyên dêrê de bû. Bi taybetî Metranê Puebla, Manuel Fernández de Santa Cruz, roleke girîng di hewldanên ji bo sînordarkirina lêgerînên wê yên entelektuelî de lîst. Kêmûbûna piştgiriya ji qesra cîgirê key û şert û mercên aborî yên dijwar ên wê serdemê jî faktorên ku beşdarî “bêdengkirina” wê ya dawî bûn. Respuesta a Sor Filotea de la Cruz wekî bertekek wêrek û parastineke xurt li hember van hewldanan tê dîtin. Lêbelê, nîqaşeke akademîk a berdewam heye li ser ka “bêdengiya” wê ya di salên dawî yên jiyana wê de encama zordariyek tam bû an jî bijarteyeke vokasyonel a tevlihev bû ku wê bi xwe kiribû.

Femînîzma Sor Juana ne îdeolojiyeke razber bû, lê pratîkeke jiyînî bû ku di danûstandin û berxwedana berdewam a li hember hêzên patrîarkal û olî yên serdema wê de hatibû çêkirin. Lêpirsînên wê yên felsefî yên li ser zanînê bi awayekî cewherî bi daxwaza wê ya ji bo meşrûiyeta entelektuelî ya jinan ve girêdayî bûn; zanîn ji bo wê tê wateya îsbatkirina mafê xwe yê zanînê wekî jinekê. “Bêdengkirina” wê ne tenê tepeserkirina nivîskarekê bû, lê hewldanek ji bo vemirandina semboleke bi hêz a otonomiya entelektuelî ya jinan bû ku ji bo nîzama sazkirî tehdîdek dihesiband. Dijwariya hewldanên ji bo bêdengkirina wê asta tehdîda ku helwesta wê ya entelektuelî û femînîst a yekbûyî ji bo desthilatdariyê temsîl dikir, nîşan dide.

Beş 4: Mîrate û Girîngiya Hemdem

Bandora Sor Juana li ser Wêje, Ramana Femînîst û Lêkolînên Barok

Mîrateya Sor Juana Inés de la Cruz pirreng û mayînde ye. Ew wekî fîgureke bingehîn di wêjeya Amerîkaya Latînî ya serdema kolonyal û di nav tevgera Barok a Spanî de tê pejirandin. Berhemên wê yên kompleks û erudît mohra xwe li serdema xwe xistine û heta roja îro jî bala rexnegir û xwendevanan dikşînin. Wekî pêşengeke ramana femînîst, ew gelek caran wekî “femînîsta yekem a weşandî ya Cîhana Nû” tê binavkirin. Parastina wê ya ji bo mafên jinan û rexneya wê ya li ser normên patrîarkal bandoreke kûr li ser tevgerên femînîst ên paşerojê kiriye.

Bandora wê li ser rexneya wêjeyî ya revîzyonîst, postkolonyal û femînîst jî girîng e. Lêkolînerên nûjen bi berdewamî berhemên wê ji perspektîfên nû ve dinirxînin û wateyên kûr ên tê de veşartî derdixin holê. Vejîna eleqeya li ser wê di sedsala 20an de, bi taybetî bi xebatên nivîskarê Meksîkî yê navdar Octavio Paz, ku pirtûkeke berfireh li ser jiyan û berhemên wê nivîsand (Sor Juana Inés de la Cruz o las trampas de la fe), roleke mezin di naskirina wê ya nûjen de lîst.

Sor Juana wek Îkonek ji bo Azadiya Ramanê û Mafên Jinan

Îro, Sor Juana ne tenê li Meksîkayê, lê li seranserê cîhanê wekî semboleke neteweyî ya Meksîkî, parêzvaneke azadiya axaftinê û mafên jinan tê dîtin. Girîngiya wê ya domdar ji bo tevgerên femînîst ên hevdem û parastina perwerdehiya jinan nayê înkar kirin. Jiyan û berhemên wê bûne çavkaniya îlhama gelek adaptasyonên hunerî yên hevdem, di nav de fîlm, şano, muzîk û wêjeyê. Ev yek nîşan dide ku peyam û têkoşîna wê hîn jî zindî ye û ji bo nifşên nû watedar e.

Pêşniyar ji bo Lêkolînên Pêşerojê yên Sor Juana di Çarçoveya Kurdî de

Destnîşankirina Sor Juana ji bo civaka akademîk a Kurd derfetên nû ji bo lêkolîn û diyalogê vedike. Hin pêşniyar ji bo lêkolînên pêşerojê ev in:

• Wergera berhemên sereke yên Sor Juana bo Kurdî: Ev yek dê rê li ber xwendevanên Kurd veke ku rasterast bi raman û hunera wê re têkildar bibin.
• Lêkolînên berawirdî yên li ser Sor Juana û nivîskar/rewşenbîrên jin ên Kurd: Analîzkirina paralelî û cudahiyên di navbera têkoşîn û stratejiyên berxwedanê yên jinên rewşenbîr di kontekstên çandî yên cuda de dikare têgihiştineke kûrtir peyda bike.
• Analîzkirina temayên berxwedan, nasname û rola rewşenbîran di berhemên Sor Juana de ji perspektîfeke Kurdî: Ev dikare ronahiyê bide ser awayên ku çawa ev tema di çarçoveya dîrokî û çandî ya Kurdî de têne fêm kirin û şîrove kirin.
• Potansiyela Sor Juana ji bo îlhama xebatên femînîst û lêkolînên zayendî di nav civaka akademîk a Kurd de: Mîrateya wê dikare wekî çavkaniyek ji bo xurtkirina dîskursên femînîst û lêkolînên li ser wekheviya zayendî li Kurdistanê were bikaranîn.

Lêkolîna Sor Juana di çarçoveya Kurdî de dikare qalibên gerdûnî yên têkoşîn û berxwedana entelektuelî ya jinan ronî bike û di heman demê de diyardeyên çandî yên taybet jî derxe pêş. Bikaranîna wê ya sofîstîke ya ziman û têkiliya wê ya bi strukturên hêzê re dikare ji bo zanyarên Kurd ên ku li ser dînâmîkên bi vî rengî di çarçoveyên xwe yên wêjeyî û dîrokî de lêkolîn dikin, modelan pêşkêş bike. Ev yek ji teqdîrkirina hêsan wêdetir diçe û ber bi tevlêbûn û sepandina çalak a mîrateya wê li ser hawîrdoreke çandî-dîrokî ya cuda ve diçe.

Encam

Kurteya Tevkariyên Sor Juana û Girîngiya Wê ya Mayînde

Sor Juana Inés de la Cruz wekî jenosîdek wêjeyî, hişmendiyek felsefî, û parêzvaneke wêrek a mafên jinan di dîrokê de cihekî bêhempa digire. Qabiliyeta wê ya ji bo afirandina berhemên monumental tevî zextên mezin ên civakî û sazûmanî, şahidiyek ji bo hêz û biryardariya wê ye. Ew ne tenê bi zîrekiya xwe ya entelektuelî, lê herwiha bi cesareta xwe ya ji bo îfadekirina ramanên xwe yên dijber di hawîrdorek pir bisînorkirî de jî tê bibîranîn.

Nirxandina Dawî li ser Rola Wê wek Dengekî Berxwedêr û Ronakbîr

Sor Juana ne tenê wekî kesayetiyeke dîrokî, lê herwiha wekî çavkaniyeke îlhama berdewam ji bo lêpirsîna entelektuelî, afirîneriya hunerî, û têkoşîna ji bo wekheviyê dimîne. Dengê wê, ku di serdema wê de hewl hat dayîn ku were bêdeng kirin, îro li seranserê çandan, û bi potansiyel di nav cîhana Kurdî de jî, bi awayekî bihêz deng vedide. Mîrateya wê ya li ser girîngiya perwerdehiyê, azadiya ramanê, û mafê jinan ê ji bo beşdarbûna tam di jiyana entelektuelî û civakî de, îro jî wekî her demê têkildar û girîng e.

Çavkanî

1. Teaching Women’s History: Sor Juana Inés de la Cruz, Feminist – The New York Historical, https://www.nyhistory.org/blogs/juana-ines-de-la-cruz-feminist-poet-of-new-spain 2. Sor Juana Inés de la Cruz | Mexican Poet, Scholar & Feminist – Britannica, https://www.britannica.com/biography/Sor-Juana-Ines-de-la-Cruz 3. Sor Juana Inés de la Cruz – (AP Spanish Literature) – Vocab, Definition, Explanations, https://library.fiveable.me/key-terms/ap-spanish-lit/sor-juana-ines-de-la-cruz 4. Sor Juana Inés de la Cruz: From Nun to Feminist & Literary Icon …, https://www.thecollector.com/sor-juana-mexican-feminism/ 5. Sor Juana Inés de la Cruz: The First Great Latin American Poet | NEH-Edsitement, https://edsitement.neh.gov/curricula/sor-juana-ines-de-la-cruz-first-great-latin-american-poet 6. Nine— Sor Juana Inés de la Cruz: Dreaming in a Double Voice, https://pub-ucpec2-prd.cdlib.org/ucpressebooks/view?docId=ft7c600832&doc.view=content&chunk.id=d0e4893&toc.depth=1&anchor.id=0&brand=ucpress 7. Sor Juana Inés de la Cruz. Teatro y prosa – Las nueve musas, https://www.lasnuevemusas.com/sor-juana-ines-la-cruz-teatro-prosa/ 8. Sor Juana Ines De LA Cruz: Religion, Art, and Feminism: 9780826410436: Kirk, Pamela, https://www.amazon.com/Sor-Juana-Ines-Cruz-Religion/dp/082641043X 9. Sor Juana Inés de la Cruz in Seventeenth-Century New Spain and Finding a Room of One’s Own – Purdue e-Pubs, https://docs.lib.purdue.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=&httpsredir=1&article=1256&context=clcweb 10. Seeking Latina Origins: The Philosophical Context of Identity by Amy Oliver – Inter-American Journal of Philosophy, https://ijp.tamu.edu/wp-content/uploads/2016/03/v5i1-Oliver.pdf 11. Sor Juana – Lumen UV, https://lumen.uv.mx/recursoseducativos/sorjuana/tema1.html 12. 1.1. Biografía de Sor Juana – Humanities LibreTexts, https://human.libretexts.org/Courses/Saint_Mary’s_College_(Notre_Dame_IN)/Aprende_Espanol_con_Libretexts_(Learn_Spanish_with_Libretexts)/Conversacion_mujeres/01_Juana_Ines_de_la_Cruz/1_Biografia_de_Sor_Juana 13. Juana Inés de la Cruz – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Juana_In%C3%A9s_de_la_Cruz 14. Sor Juana’s reply: a 17th century feminist manifesto – Americas and Oceania Collections blog, https://blogs.bl.uk/americas/2021/03/sor-juana-17th-century-mexican-poet-polymath-and-nun.html 15. Sor Juana (1648-1695) – Project Vox, https://projectvox.org/sor-juana-1648-1695/ 16. A Nun Challenges the Patriarchy – Women & the American Story, https://wams.nyhistory.org/early-encounters/spanish-colonies/a-nun-challenges-patriarchy/ 17. revistas.up.edu.mx, https://revistas.up.edu.mx/RPP/article/download/1722/1464/4157 18. Convento de San Jerónimo, vida de sor Juana Inés de la Cruz …, https://escribodeviajes.com/2021/06/01/convento-de-san-jeronimo-vida-de-sor-juana-ines-de-la-cruz/ 19. Honoring Trailblazers: Juana Inés de la Cruz and the Power of …, https://www.cal-pacs.org/spotlight/juana-ines-de-la-cruz/ 20. condor.depaul.edu, https://condor.depaul.edu/jbokser/Publications_files/silence.pdf 21. Época colonial de México: en qué consistió el período – Enciclopedia Humanidades, https://humanidades.com/epoca-colonial-de-mexico/ 22. Criollos, mestizos, mulatos o saltapatrás: cómo surgió la división de castas durante el dominio español en América – BBC News Mundo, https://www.bbc.com/mundo/noticias-america-latina-41590774 23. New Spain, 1620–1770: Spanish Colonialism and American Society (Chapter 4) – A Concise History of Mexico – Cambridge University Press & Assessment, https://www.cambridge.org/core/books/concise-history-of-mexico/new-spain-16201770-spanish-colonialism-and-american-society/74A4A6980BB6C8CAB11A7E548C816AD4 24. El poder de la verdad: política y religión en el pensamiento político del siglo xvii – Dialnet, https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/4941546.pdf 25. Siglo de Oro – A Brief Historical Background – National Park Service, https://www.nps.gov/cham/learn/historyculture/siglodeoro-abriefhistory.htm 26. Sor Juana : una filosofía barroca | Biblioteca Virtual Miguel de …, https://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/sor-juana-una-filosofia-barroca–0/html/72580f52-f19d-41f5-8ada-6232768171f0_25.html 27. biblio.upmx.mx, https://biblio.upmx.mx/tesis/154447.pdf 28. ANÁLISIS DE SOR JUANA INÉS DE LA CRUZ Y SU OBRA | LA SECTA DE LOS LIBROS, https://www.youtube.com/watch?v=-KitGTfND88 29. The Abiding Influence of Sor Juana – The Metropolitan Museum of Art, https://www.metmuseum.org/perspectives/the-abiding-influence-of-sor-juana 30. La primera dramaturga en lengua moderna. Sor Juana Inés de la …, https://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/la-primera-dramaturga-en-lengua-moderna-sor-juana-ins-de-la-cruz-0/html/6bebb84d-9b22-4621-afc0-da4287f7dcc2_3.html 31. (PDF) SOR JUANA INÉS DE LA CRUZ Y LOS EMPEÑOS DE UNA …, https://www.researchgate.net/publication/313063881_SOR_JUANA_INES_DE_LA_CRUZ_Y_LOS_EMPENOS_DE_UNA_CASA_LA_COMEDIA_DE_CAPA_Y_ESPADA_DESDE_UNA_PERSPECTIVA_FEMENINA 32. House of Desires / Los Empeños de una casa – DC Theatre Scene, https://dctheatrescene.com/2015/02/11/house-desires-los-empenos-de-una-casa/ 33. The Salience and Pervasiveness of the Literary Figure of the Jew in …, https://www.cambridge.org/core/journals/latin-american-research-review/article/salience-and-pervasiveness-of-the-literary-figure-of-the-jew-in-latin-america-from-sor-juana-ines-de-la-cruz-to-jorge-luis-borges/FC3738A454D97DA138EE72CDC5E8FCB4 34. “The Three Secular Plays of Sor Juana Inés de la Cruz: A Critical …, https://uknowledge.uky.edu/upk_latin_american_literature/7/ 35. Sor Juana Lesson 1: Glossary – Folklore: Some Useful Terminology, https://edsitement.neh.gov/sites/default/files/2018-07/sor-juana-glossary-english.pdf 36. Conceptismo | Baroque Poetry, Metaphor & Wit – Britannica, https://www.britannica.com/art/conceptismo 37. Revisionist Criticism Recasts Sor Juana Inés de la Cruz | EBSCO …, https://www.ebsco.com/research-starters/social-sciences-and-humanities/revisionist-criticism-recasts-sor-juana-ines-de-la 38. Sor Juana Inés de la Cruz’s The Answer: “Words” Beyond Silence …, https://rhetoric.bg/alisa-j-tigchelaar-sor-juana-ines-de-la-cruzs-the-answer-words-beyond-silence 39. Explore the Life and Works of Sor Juana Inés de la Cruz – 2025 – MasterClass, https://www.masterclass.com/articles/sor-juana-ines-de-la-cruz-life-and-works 40. Sor Juana Inés de la Cruz – Nominee – Legacy Project Chicago, https://legacyprojectchicago.org/person/sor-juana-ines-de-la-cruz