Kurte

Ev gotar jiyan û girîngiya Xutulun (nêz. 1260-1306), mîrêkuj û şervana Moxolî ya navdar, dinirxîne. Xutulun, ji nesla Cengîz Xan û keça Qeydû Xan bû, bi şarezayiya xwe ya bêhempa di guleşê de û rola xwe ya leşkerî di artêşa bavê xwe de navdar bû. Gotar li ser bingeha çavkaniyên seretayî yên wekî Marco Polo û Reşîdedîn Hemedanî, û herwiha lêkolînên akademîk ên nûjen, perwerdehî, serkeftinên leşkerî, şertê wê yê zewacê yê taybet, û hewldana Qeydû ji bo ku wê bike cîgirê xwe vedikole. Herwiha, gotar bandora Xutulun li ser çanda Moxolî û veguherîna çîroka wê di efsaneyên paşerojê de, wek Turandot, şîrove dike. Armanc ew e ku portreyeke berfireh a kesayeta Xutulun û cihê wê di dîroka Moxol û cîhanê de were pêşkêşkirin.

Abstract

This article examines the life and significance of Khutulun (c. 1260–1306), the renowned Mongol princess and warrior. A descendant of Genghis Khan and the daughter of Kaidu Khan, Khutulun was famous for her exceptional wrestling skills and her military role in her father’s army. Based on primary sources such as Marco Polo and Rashid al-Din Hamadani, as well as modern academic research, the article explores her upbringing, military achievements, unique marriage conditions, and Kaidu’s attempt to make her his successor. Furthermore, the article analyzes Khutulun’s impact on Mongol culture and the transformation of her story in later legends, such as Turandot. The aim is to present a comprehensive portrait of Khutulun’s personality and her place in Mongol and world history.

1. Pêşgotin: Xatûna Moxolî ya Navdar û Konteksta Wê ya Dîrokî

Xutulun (nêz. 1260–1306), ku bi navên wekî Aigiarne, Aiyurug, an jî Xotol Tsagaan jî tê nasîn , kesayetiyeke dîrokî ya berbiçav û efsanewî ye di nav dîroka Împaratoriya Moxolî ya sedsala 13an de. Ew wek neviya Cengîz Xan (bi rêya bavê xwe Qeydû, ku neviyê Ogedey Xan bû) û keça Qeydû Xan, yek ji serokên herî bi hêz ên Moxolî yên Asyaya Navîn, tê naskirin. Qeydû bi dijberiya xwe ya li hember pismamê xwe Kubîlay Xan, damezrînerê Xanedana Yuan li Çînê, navdar bû. Jiyana Xutulun di serdemeke aloz û krîtîk a dîroka Moxolan de derbas bû, ku tê de Împaratoriya Moxolî ya yekbûyî ber bi parçebûnê ve diçû û şerên navxweyî, bi taybetî di navbera Qeydû û Kubîlay Xan de, zêde dibûn. Ev konteksta siyasî û leşkerî ya serdemê, ji bo têgihiştina rola Xutulun û derfetên ku ji bo wê derketine holê, xwedî girîngiyeke mezin e. Girîngiya Xutulun ne tenê ji ber şiyanên wê yên kesane yên derasayî bû, lê di heman demê de ji ber ku ew di navenda vê pevçûna mezin a împaratoriyê de cih digirt. Rola wê ya çalak di artêşa Qeydû de û pêbaweriya ku bavê wê pê dianî, rasterast bi vê têkoşîna ji bo desthilatdariyê û parastina mîrasa kevneşopî ya Moxolî ve girêdayî bû.

Agahiyên derbarê jiyana Xutulun bi giranî ji du çavkaniyên seretayî yên hemdem tên: gerokê Venedîkî Marco Polo û dîroknasê Faris Reşîdedîn Hemedanî. Her du nivîskaran jî behsa hêz, wêrekî û jêhatîbûna wê ya leşkerî kirine. Lêbelê, şîrovekirina van çavkaniyan hin dijwariyan bi xwe re tîne. Her du nivîskar jî ji perspektîfên çandî yên derve dinivîsandin û dibe ku armancên wan ên taybet hebûna, ku ev yek dikare bandor li ser objektîvbûna vegotinên wan kiribe. Ji ber vê yekê, çîroka Xutulun ji destpêkê ve bi têkelbûneke balkêş a rastî û efsaneyê hatiye pêçan. Kesayeta wê ya derasayî û çîrokên li ser wê, wekî bi destxistina bi hezaran hespan bi rêya guleşê , ji bo efsanebûnê pir guncaw bûn. Ev meyla efsanebûnê di veguherîna paşerojê ya çîroka wê de bo karaktera Turandot jî bi awayekî berbiçav xuya dike. Ev gotar dê hewl bide ku li ser bingeha van çavkaniyan û lêkolînên nûjen, portreyeke rexneyî û akademîk a Xutulun û cihê wê di dîrokê de pêşkêş bike.

2. Koka Xanedanî û Perwerdehiya Leşkerî

Xutulun ji aliyê bavê xwe Qeydû Xan ve, ku neviyê Ogedey Xan (kurê sêyem û cîgirê Cengîz Xan) bû, digihîje Cengîz Xan û bi vî awayî endama xanedana împaratorî ya Borjigin bû. Ev koka xanedanî statûyeke bilind û îmtiyazên girîng dida wê di nav civaka Moxolî de. Bavê wê, Qeydû Xan, di nîveka duyem a sedsala 13an de bûbû yek ji serokên herî bi hêz ê Asyaya Navîn. Ew li dijî serweriya pismamê xwe Kubîlay Xan, ku Xanedana Yuan li Çînê damezrandibû û meyla çanda Çînî dikir, derket û ji bo parastina kevneşopiyên koçerî yên Moxolî têkoşiya. Di sala 1280an de, Qeydû wek desthilatdarê herî bi hêz ê Asyaya Navîn dihat nasîn, ku axa wî ji rojavayê Moxolistanê heta Oxusê û ji Deşta Sîbîryaya Navîn heta Hindistanê dirêj dibû.

Xutulun di nav malbateke mezin de, ligel 14 birayan mezin bû. Ev jîngeha taybet, ligel piştgiriya bavê wê, bandoreke mezin li ser kesayet û perwerdehiya wê kir. Ew ji temenekî biçûk ve di hunerên şerî yên Moxolî yên kevneşopî de, wekî siwarî, tîravêtin û bi taybetî guleşê, hate perwerdekirin. Mezinbûna di nav ewqas birayan de, dibe ku ew neçar kiribe ku ji bo xwe îsbatkirinê û parastina xwe, zû fêrî pêşbazî û têkoşînê bibe. Qeydû Xan ne tenê rê li ber perwerdehiya wê ya leşkerî negirt, lê belkî ew teşwîq kir û şiyanên wê yên cengaweriyê pêş xist. Ev yek nîşan dide ku Qeydû potansiyela wê ya derasayî dîtibû û ew wek sermayeyeke girîng ji bo armancên xwe yên siyasî û leşkerî dihesiband. Bêyî vê piştgirî û perwerdehiya destpêkê, ne mimkûn bû ku Xutulun bigihîşta wê astê ji jêhatîbûn û navûdengê.

Civaka Moxolî ya wê serdemê, li gorî gelek çandên din ên hemdem, azadî û mafên zêdetir dida jinan. Jinên Moxol dikaribûn siwar bibin, tîrê bavêjin, beşdarî karûbarên aborî bibin û carinan jî di şeran de cih bigirin. Ew di birêvebirina mal û milkê de û di aboriya eşîrê de xwedî roleke girîng bûn. Xutulun mînakeke berbiçav a van jinên Moxolî yên bihêz bû, lê di heman demê de jêhatîbûn û rola wê ji normên heyî jî wêdetir diçû. Statuya wê ya wek “mîrêkuj” ne tenê sernavekî xanedanî bû; ew bi rola wê ya çalak di nav siyaseta navxweyî ya Moxolan û berxwedana li dijî polîtîkayên Kubîlay Xan ve girêdayî bû. Qeydû û Xutulun nûneratiya xeta kevneşopîparêz a Moxolan dikirin ku li dijî meyla Kubîlay a ber bi çanda Çînî û jiyana bajarî ve bûn. Ji ber vê yekê, Xutulun ne tenê wek keça Qeydû, lê wek sembola parastina nasnameya Moxolî ya koçerî jî dihat dîtin.

3. Şarezayiya Bêhempa ya Xutulun di Guleşê de

Navûdengê herî mezin ê Xutulun bêguman ji şarezayiya wê ya bêhempa di guleşê de dihat. Çavkaniyên dîrokî, bi taybetî Marco Polo, wê wek guleşvaneke ewqas bihêz û jêhatî binav dikin ku tu mêrî nikarîbû wê têk bibe. Polo dinivîse ku ew “di hemû endamên xwe de ewqas baş çêkirî bû, û ewqas bejinzirav û bi hêz bû, ku hema hema dikarî wek dêwekê bihesibînî” û “ewqas xurt bû, ku di tevahiya keyaniya [bavê wê] de tu xortekî ku bikaribe wê têk bibe tune bû, lê wê hemû têk dibirin”.

Xutulun ji bo zewacê şertekî gelek taybet danîbû: her kesê ku bixwesta pê re bizewice, diviyabû pêşî di pêşbirkeke guleşê de wê têk biba. Heger mêr bi ser biketa, Xutulun dê bibûya jina wî. Lê heger ew têk biçûya, diviyabû 100 hespan (li gorî hin çavkaniyan 10 hespan ) wek berdêl bida Xutulun. Bi vî awayî, tê gotin ku Xutulun bi hezaran hesp berhev kirin. Efsane dibêje ku wê 10,000 hesp bi dest xistin û ji ber vê yekê ji bo demeke dirêj nezewicî ma. Her çend hejmara “10,000” dibe ku zêdekirineke sembolîk be ji bo îfadekirina “gelek” an “bêhejmar” , ew bêguman nîşan dide ku Xutulun bi rêya guleşê serwet û navûdengeke mezin bi dest xistibû.

Çîrokeke navdar a ku Marco Polo û çavkaniyên din vedibêjin, behsa mîrzayekî dike ku ewqas ji xwe bawer bû ku 1,000 hesp wek behîs danîbû. Dê û bavê Xutulun, ku ji vî mîrzayî hez kiribûn û dixwestin keça wan bizewice, ji Xutulun xwestin ku bi qestî xwe têk bibe. Lêbelê, Xutulun ev yek red kir û di pêşbirkê de mîrza têk bir, û bi vî awayî 1,000 hespên din li keriyê xwe zêde kirin. Ev bûyer serhişkî, baweriya bi xwe û pabendbûna wê ya bi şertê xwe nîşan dide.

Guleş di çanda Moxolî de xwedî cihekî gelek girîng bû. Ew yek ji “sê werzîşên mêranî” (ligel siwarî û tîravêtinê) dihat hesibandin û jêhatîbûna tê de nîşana hêz, wêrekî û heta pîroziyê bû. Pêşbirkên guleşê bi gelemperî bêyî kategoriyên giraniyê an jî cudahiya zayendî dihatin lidarxistin; her kes dikaribû bi her kesî re bikeve pêşbirkê. Serkeftina Xutulun di vê qada ku bi kevneşopî ya mêran dihat dîtin de, normên zayendî yên serdest ên wê demê bi awayekî radîkal şikand. Wê îsbat kir ku jin jî dikarin di warê hêza fizîkî de bi mêran re pêşbaziyê bikin û bi ser bikevin. Ev yek ne tenê jêhatîbûna wê ya fizîkî, lê herwiha wêrekî û baweriya wê ya bi xwe nîşan dide û ew kir sembola hêza jinê.

Şertê guleşê yê Xutulun dikare wekî stratejiyek jî were şîrovekirin. Di civakeke ku zewac bi gelemperî ji bo armancên siyasî û hevalbendiyan dihatin bikaranîn , Xutulun bi vê rêbazê kontrola li ser qedera xwe û hilbijartina hevjînê xwe girt destê xwe. Wekî din, berhevkirina hejmareke mezin a hespan, ku di çanda Moxolî de sermayeyeke pir bi qîmet bû, ew kir xwedî serweteke serbixwe û statuyeke bilind. Ev serwet û navûdengê wê yê wek şampiyona guleşê, hêza wê ya kesane û bandora wê di nav civakê de zêdetir kir.

4. Rola Leşkerî ya Xutulun: Fermandareke Pêbawer di Artêşa Qeydû de

Ji bilî navûdengê xwe yê di guleşê de, Xutulun wek şervaneke wêrek û fermandareke jêhatî di artêşa bavê xwe Qeydû de xizmet dikir. Ew bi awayekî çalak beşdarî şerên li dijî Xanedana Yuan a Kubîlay Xan dibû, bi taybetî ji bo parastina axa Qeydû li Asyaya Navîn û Sîbîryayê. Ew û bavê wê bi hev re li dijî artêşên Xanedana Yuan şer kirin û ji bo parastina serweriya xwe li ser rojavayê Moxolistan û beşên Çînê têkoşiyan.

Marco Polo bi hûrgilî behsa wêrekiya Xutulun di meydanên şer de dike. Ew dinivîse ku Xutulun “carinan ji kêleka bavê xwe derdiket, êrîşî artêşa dijmin dikir, û zilamek ji nav wan direvand, bi hostatiyeke wekî ku bazek li çûkekê dixe, û ew dibir cem bavê xwe; û wê ev yek gelek caran dikir”. Ev şêwazê şerkirinê ne tenê wêrekiya wê ya kesane nîşan dide, lê herwiha bandora psîkolojîk a ku wê li ser dijmin û leşkerên xwe dikir jî radixe ber çavan. Reşîdedîn Hemedanî jî piştrast dike ku ew “gelek caran beşdarî kampanyayên leşkerî dibû û kiryarên qehremanî dikir”.

Qeydû Xan ji 14 kurên xwe zêdetir bi şiyan û şêwirmendiya Xutulun bawer dikir, ne tenê di warê leşkerî de lê herwiha di mijarên siyasî de jî. Ew wek zaroka herî hezkirî ya Qeydû dihat zanîn, û bavê wê gelek caran li şîretên wê digeriya. Xutulun wek serkirdeyek karîzmatîk dihat binavkirin ku dilsozî û hevaltî di nav leşkerên xwe de çêdikir. Jêhatîbûna wê di taktîkên gerîla, êrîşên bilez, û berhevkirina îstixbaratê de di çavkaniyan de tê destnîşankirin.

Baweriya Qeydû bi Xutulun ewqas mezin bû ku beriya mirina xwe di sala 1301an de, wî hewl da ku Xutulun wek cîgirê xwe destnîşan bike. Ev hewldan, ku ji bo jineke wê serdemê gelek derasayî bû, nîşana qedrê bilind ê ku Qeydû dida keça xwe û şiyanên wê bû. Lêbelê, ev biryar ji ber dijberiya xizmên mêr û dibe ku birayên wê bi xwe jî, nehate qebûlkirin û bi ser neket. Ev yek sînorên toleransa civaka Moxolî ya ji bo hêza jinan nîşan dide; her çend jêhatîbûn û beşdarbûna jinan di astên bilind de dihat qebûlkirin, lê serokatiya herî bilind, ango pozîsyona xan, ji bo mêran dihat parastin. Piştî mirina Qeydû, Xutulun gora bavê xwe li hember talankeran parast û wek şêwirmend û general ji bo birayê xwe Orus (ku ji hêla Qeydû ve wek cîgir hatibû hilbijartin piştî redkirina Xutulun, an jî bi piştgiriya Xutulun bûbû xan) xizmet kir. Hin çavkanî destnîşan dikin ku wê pozîsyona xwe ya generaliyê heta mirina xwe di sala 1306an de domand.

Baweriya Qeydû bi Xutulun ne tenê ji ber jêhatîbûna wê ya îsbatkirî bû. Dibe ku ev yek parçeyek ji stratejiya wî ya ji bo xurtkirina xeta xwe ya Ogedeyî li hember Tolûyiyan (xeta Kubîlay) û parastina kevneşopiyên Moxolî yên koçerî bû. Xutulun, bi dilsozî û şiyanên xwe, wek kesayetek bihêz dihat dîtin ku bikaribe mîrasa Ogedeyî û nirxên ku Qeydû diparast, biparêze. Tevî ku çavkanî behsa beşdarbûna wê ya çalak di gelek şeran de dikin, hûrgiliyên taybetî yên kampanyayên ku Xutulun tê de roleke stratejîk a sereke lîstiye, wek şerên li Ürümqi, Almaliq, an jî nêzîkî Karakorumê, di tomarên dîrokî de kêm in. Ev yek valahiyek di têgihiştina me ya li ser bandora wê ya rasterast a leşkerî de nîşan dide, ku dibe sedema wê yekê ku dîroknivîsên mêr zêdetir bal kişandibin ser serokên mêr, an jî hûrgiliyên weha di çavkaniyên ku heta roja me nehatine de mane.

5. Xutulun di Tomarên Dîrokî de

Du çavkaniyên sereke yên hemdem ku agahiyan li ser Xutulun didin me, gerokê Venedîkî Marco Polo û dîroknasê Faris Reşîdedîn Hemedanî ne. Vebêjeriyên wan, her çend bi qîmet bin jî, ji hev cuda ne û pêdivî bi nirxandineke rexneyî heye.

Marco Polo (nêz. 1254-1324): Marco Polo di pirtûka xwe ya navdar Il Milione (Rêwîtiyên Marco Polo) de, beşek taybet ji Xutulun re veqetandiye. Ew Xutulun wek jineke “pir bedew, lê di heman demê de ewqas xurt û wêrek ku di tevahiya keyaniya bavê wê de tu mêrekî ku bikaribe di kiryarên hêzê de jê bi ser bikeve tune bû” binav dike. Polo bi hûrgilî behsa şertê zewacê yê Xutulun dike, ku diviyabû xwestekvanên wê di guleşê de wê têk bibin, û çawa wê bi vî awayî bi hezaran hesp berhev kirin. Çîroka mîrzayê ku 1000 hesp behîs kir û ji hêla Xutulun ve hate têkbirin, tevî xwestekên dê û bavê wê, yek ji vebêjeriyên herî navdar ên Polo ye. Polo herwiha behsa wêrekiya wê ya di şeran de dike, ku çawa ew bi ser refên dijmin de diçû û dîl digirtin.

Lêbelê, pêbaweriya vebêjeriyên Polo mijara nîqaşê ye. Hin dîroknas destnîşan dikin ku Polo dibe ku çîrokan zêde kiribe an romantîze kiribe da ku pirtûka xwe balkêştir bike. Tê zanîn ku Polo bi xwe Xutulun nedîtiye û bi dehsalan piştî bûyeran nivîsiye, ku ev yek îhtîmala guhertin û şaşiyan zêde dike. Ji ber vê yekê, dema ku vebêjeriya Polo ji bo têgihiştina efsaneya Xutulun girîng e, divê bi hişyarî were nirxandin.

Reşîdedîn Hemedanî (nêz. 1247-1318): Reşîdedîn, dîroknas û wezîrê navdar ê Faris di serdema Îlxaniyan de, di berhema xwe ya berfireh Jami’ al-tawarikh (Berhevoka Dîrokan) de behsa Xutulun dike. Vebêjeriya Reşîdedîn di hin xalan de ji ya Polo cuda dibe. Ew piştrast dike ku Qeydû herî zêde ji zarokên xwe ji Xutulun hez dikir û ew wek şêwirmenda xwe ya sereke didît. Lêbelê, Reşîdedîn behsa pêşbirkên guleşê yên ji bo zewacê nake. Li şûna wê, ew dinivîse ku Xutulun evîndarê Xazan Xan, serwerê Îlxanî yê Farisî bûye. Ev îdîa ji hêla hin lêkolîneran ve bi guman tê dîtin, ji ber ku Xazan bi Kubîlay Xan re, dijminê Qeydû, hevalbend bû.

Reşîdedîn herwiha behsa zewaca Xutulun dike, û sedema vê zewacê ne serkeftina mêrekî di guleşê de, lê belkî rawestandina gotegotên li ser têkiliyeke ensestî ya di navbera wê û bavê wê Qeydû de bû. Li gorî Reşîdedîn û çavkaniyên din ên Farisî, Xutulun bi zilamekî bi navê Abtaqul an Itqul ji eşîra Çoros re zewicî. Ev vebêjerî aliyekî din ê zextên civakî yên li ser Xutulun nîşan dide; tevî hêz û serxwebûna wê, ew neçar ma ku ji bo parastina rûmeta malbata xwe û navûdengê bavê xwe tawîzan bide. Wekî din, Reşîdedîn ji bo Îlxaniyan dinivîsand, ku carinan bi Qeydû û xeta Ogedeyî re di nav dijminatiyê de bûn. Ev perspektîfa siyasî dibe ku bandor li ser awayê ku wî Xutulun û fraksiyona Qeydû portre kiriye, kiribe.

Çavkaniyên din ên Farisî yên wê serdemê mirina Xutulun di sala 1306an de, çend sal piştî mirina bavê wê, tomar kirine.

Cudahiyên di navbera vebêjeriyên Marco Polo û Reşîdedîn de ne hewce ye ku wek nakokiyên tam werin dîtin. Dibe ku her yek ji wan aliyekî cihêreng ê kesayetî û jiyana Xutulun ronî kiribe, an jî armancên wan ên cuda di nivîsandinê de hebûne. Polo, ku ji bo temaşevanên Ewropî dinivîsand, dibe ku zêdetir bala xwe dabe ser aliyên efsaneyî û derasayî yên çîrokê. Reşîdedîn, wek dîroknasekî fermî, dibe ku zêdetir girîngî dabe aliyên siyasî û têkiliyên xanedanî. Bi hev re, û bi nirxandineke rexneyî, ev her du çavkanî portreyek tevlihevtir a Xutulun pêşkêş dikin.

Kêmbûna çavkaniyên rasterast ên Moxolî yên li ser Xutulun (ji bilî Dîroka Veşartî ya Moxolan ku bi giştî behsa rola jinên Moxol dike lê ne bi taybetî Xutulun ) û girêdana me bi çavkaniyên derve (Ewropî, Farisî) ji bo têgihiştina jiyana wê, kêşeyeke metodolojîk a girîng e. Ev yek pirsan derdixe holê ka çîroka wê çawa ji hêla Moxolan bi xwe ve dihat dîtin û gelo perspektîfên derve çiqas rast û bêalî ne.

Li jêr tabloyek berawirdî ya vebêjeriyên Marco Polo û Reşîdedîn Hemedanî derbarê Xutulun tê pêşkêş kirin:

Tablo 1: Berawirdkirina Vebêjeriyên Marco Polo û Reşîdedîn Hemedanî Derbarê Xutulun

Taybetmendî/Bûyer	Vebêjeriya Marco Polo	Vebêjeriya Reşîdedîn Hemedanî	Têbinî/Analîz
Jêdera Xanedaniyê	Keça Qeydû Xan, ji nesla Cengîz Xan	Keça Qeydû Xan, ji nesla Ogedey Xan	Her du jî li ser koka wê ya xanedanî hemfikir in.
Xuyanga Fizîkî	Pir bedew, bejinzirav, bihêz, “hema hema wek dêwekê”	Kêm behs dike, lê bi giştî wek bedew tê zanîn.	Polo zêdetir li ser fizîka wê ya derasayî radiweste.
Şarezayiya Guleşê	Bêhempa, tu mêrî nikarîbû wê têk bibe	Behs nake.	Ev yek ji cudahiyên herî mezin e. Polo bi berfirehî behsa guleşê dike.
Şertê Zewacê	Diviyabû mêr di guleşê de wê têk bibe; heke têk biçûya 100 hesp dida	Behs nake.	Tenê Polo behsa vî şertî dike.
Hejmara Hespan	Bi hezaran, heta 10,000 hesp berhev kirin	Behs nake.	Hejmara 10,000 dibe ku sembolîk be.
Rola Leşkerî	Bi wêrekî şer dikir, dîl digirtin, bi bavê xwe re diçû şeran	Di kampanyayên leşkerî de cih digirt, kiryarên qehremanî dikir	Her du jî wê wek şervaneke wêrek binav dikin.
Têkiliya bi Qeydû re	Qeydû jê hez dikir, ew bi xwe re dibir şeran	Zaroka herî hezkirî ya Qeydû bû, Qeydû şîret jê digirt	Her du jî li ser têkiliya nêzîk a Xutulun û Qeydû hemfikir in.
Hewldana Cîgirbûnê	Behs nake.	Qeydû hewl da wê bike cîgir, lê xizmên mêr red kirin	Ev agahiyeke girîng e ku tenê Reşîdedîn û çavkaniyên din ên Farisî didin.
Zewac	Polo heta sala 1280an dibêje nezewicî bû. Çavkaniyên din ên ku Polo şîrove dikin dibêjin paşê zewicî.	Zewicî.	Reşîdedîn zewaca wê piştrast dike.
Sedema Zewacê	Polo sedemeke taybet behs nake (ji bilî şertê guleşê).	Ji bo rawestandina gotegotên li ser têkiliya ensestî bi bavê xwe re.	Ev motîvasyoneke girîng e ku Reşîdedîn pêşkêş dike.
Navê Mêr	Behs nake.	Abtaqul an Itqul ji eşîra Çoros.	Reşîdedîn navê mêrê wê jî dide.
Evîndarî	Behs nake.	Evîndarê Xazan Xan bûye.	Ev îdîayeke din a taybet a Reşîdedîn e, ku ji hêla hinan ve bi guman tê dîtin.
Mirin	Polo behsa mirina wê nake.	Çavkaniyên Farisî yên din mirina wê di 1306an de tomar dikin. Reşîdedîn heta 1304an behsa wê dike.	Mirina wê piştî mirina bavê wê ye.

Ev tablo bi awayekî zelal cudahî û wekheviyên di navbera her du çavkaniyên sereke de nîşan dide û ji bo nirxandineke rexneyî ya agahiyên dîrokî bingehekê datîne.

6. Mîras û Bandora Çandî ya Xutulun

Xutulun ne tenê di serdema xwe de kesayetiyeke berbiçav bû, lê mîrasa wê heta roja îro jî bi awayên cihêreng berdewam dike. Ew wek sembola hêza jinê, serxwebûn û serhildana li dijî normên zayendî yên kevneşopî tê dîtin. Çîroka wê, bi taybetî serkeftinên wê yên di guleşê de li hember mêran û şertê wê yê zewacê yê taybet, jinan teşwîq dike ku li dijî bendewariyên civakî yên li ser wan hatine ferzkirin derkevin û ji bo maf û azadiyên xwe têbikoşin.

Yek ji aliyên herî balkêş ên mîrasa Xutulun veguherîna çîroka wê ye di çanda rojavayî de, bi taybetî bi rêya karaktera Turandot. Di sedsala 18an de, nivîskarê Fransî François Pétis de la Croix çîrokeke li ser bingeha Xutulun di pirtûka xwe ya çîrokên Asyayî de weşand, lê navê wê kir Turandot (ku tê wateya “Keça Tûranî” an “Keça Asyaya Navîn”). Di vê adaptasyonê de û di yên paşerojê de (wek yên Carlo Gozzi, Friedrich Schiller, û bi taybetî opera navdar a Giacomo Puccini), şertê guleşê bi gelemperî bi şertê bersivdana sê pirsên (riddles) tê guhertin, û heke xwestekvan têk biçin, ew tên kuştin. Ev veguherîn pêvajoyeke tevlihev a wergirtin û adaptasyona çandî nîşan dide. Hêmanên orîjînal ên çîroka Xutulun, ku li ser hêza fizîkî û serxwebûna wê ya leşkerî bûn, hatine guhertin da ku li gorî bendewarî û nirxên çandên rojavayî yên wê demê bên. Hêza fizîkî ya jinekê dibe ku wek tehdîd dihat dîtin, lewma ew bi zîrekiya “femînîntir” hate guhertin, û dawiya çîrokê bi gelemperî bi serketina evînê li ser serbilindiya prensesê ye. Ev yek mînakek e ji awayê ku çandên rojava çîrokên rojhilatî ji nû ve şîrove kirine û li gorî xwe guhertine.

Berevajî vê portreya rojavayî, Xutulun di bîra çanda Moxolî ya îro de wek qehremaneke neteweyî, şervaneke wêrek û werzişvaneke mezin tê bibîranîn. Tê gotin ku cil û bergên guleşvanên Moxolî yên mêr, bi taybetî zodog (kirasekî bê mil ê ku singê wî vekirî ye), û reqsa serkeftinê ya ku ew piştî maçê dikin (reqsa baz), wek rêzgirtinek ji bo Xutulun û ji bo piştrastkirina ku tenê mêr beşdarî pêşbirkan dibin (ji ber ku carekê jinekê hemû mêr têk biribûn) têne şîrove kirin. Ev mîrasa dualî – wek şervaneke rêzdar di çanda Moxolî de û wek prenseseke serhişk a ku di dawiyê de teslîmî evînê dibe di çanda rojavayî de – cudahiya di nirxên çandî û bîra kolektîf de radixe ber çavan.

Di serdema nûjen de jî eleqeya li ser Xutulun berdewam e. Çendîn fîlm, rêzefîlmên televîzyonê û berhemên wêjeyî li ser wê hatine çêkirin. Mînakeke nûjen fîlma Moxolî ya bi navê “Princess Khutulun” e ku di sala 2021an de derket. Herwiha, karaktera Xutulun di rêzefîlma Netflixê ya bi navê “Marco Polo” de jî cih girt, ku ji hêla lîstikvana Koreyî Claudia Kim ve hate lîstin. Tevî ku rexne li ser rastbûna dîrokî ya van nûneratiyan hene , ew di zindîkirina eleqeya li ser kesayeta Xutulun û dîroka jinên Moxol de roleke girîng dilîzin. Ew dikarin wek dergehek ji bo têgihiştineke kûrtir a dîrokê xizmet bikin, bi şertê ku temaşevan û xwendevan bi rexneyî li van nûneratiyan binêrin û li çavkaniyên pêbawertir bigerin.

7. Encamname

Xutulun bêguman yek ji kesayetiyên jin ên herî balkêş û derasayî yên serdema xwe û tevahiya dîroka Moxol û cîhanê ye. Wek neviya Cengîz Xan û keça hezkirî û pêbawer a Qeydû Xan, wê di Împaratoriya Moxolî ya sedsala 13an a aloz û perçebûyî de roleke girîng lîst. Bi şikandina normên zayendî yên serdema xwe, Xutulun ne tenê wek guleşvaneke bêhempa ku tu mêrî nikarîbû wê têk bibe navûdengê xwe belav kir, lê herwiha wek fermandareke leşkerî ya jêhatî û şêwirmendeke siyasî ya jîr jî xwe îsbat kir.

Rola wê ya sereke di piştgirîkirina bavê xwe Qeydû de di şerê wî yê dirêj ê li dijî Kubîlay Xan de, û bandora wê ya li ser hevsengiyên hêzê di nav Împaratoriya Moxolî de, nayê înkarkirin. Kesayeta wê ya tevlihev – şervan, guleşvan, fermandar, keçek dilsoz ji bavê xwe re, û jineke ku bi israr ji bo parastina serxwebûn û ajansa xwe têkoşiya – wê dike mijareke lêkolînê ya bêdawî. Çîroka wê ne tenê çîrokeke kesane ya serkeftin û wêrekiyê ye, lê di heman demê de neynikek e ku tê de em dikarin têkiliyên tevlihev ên di navbera zayend, hêz, siyaset û çandê de di civaka Moxolî ya wê serdemê de bibînin. Jiyana Xutulun di navbera derfetên ku çanda Moxolî pêşkêşî jinan dikir û astengiyên ku ji ber normên patrîarkal derdiketin holê de derbas bû.

Mîrasa Xutulun bi du awayên sereke heta roja me hatiye: di çanda Moxolî de wek qehremaneke neteweyî û werzişvaneke efsanewî tê bibîranîn, û di çanda rojavayî de bi giranî bi rêya karaktera guhertî ya Turandot hatiye nasîn. Ev dualîtî girîngiya şîrovekirina rexneyî ya çavkaniyan û adaptasyonên çandî radixe ber çavan. Tevî hewldanên ji bo jibîrkirin an guhertina çîroka wê di hin serdeman de, Xutulun wek sembola berxwedan û ajansa jinê di dîrokê de zindî maye. Çîroka wê îro jî ji bo lêkolînerên dîroka jinan, dîroka Moxolan, û lêkolînên çandî çavkaniyeke girîng a îlham û analîzê ye. Lêkolînên pêşerojê, bi taybetî bi dîtina çavkaniyên nû an jî şîrovekirina ji nû ve ya çavkaniyên heyî, dibe ku aliyên nû yên jiyan û bandora vê xatûna Moxolî ya derasayî ronî bikin.

Çavkanî

• Amazon.com: Khutulun – Bio, Facts, Family Life, Achievements: A Biography eBook : Otis: Kindle Store.
• Mastantuono, E. Wrath of Khutulun. Ninja Girl Coffee.
• The Wrestler Princess. Rejected Princesses.
• Reddit r/HistoryMemes discussion on Khutulun.
• Trailblazers: The Age of Girls – Khutulun. Girl Museum.
• Ashley, M. (2019). Khutulun: The Mongolian Princess Who Wrestled Her Suitors and Was a Great Warrior. Ancient Origins.
• Khutulun: Mongolian Warrior Princess Legend. Avid Archer.
• Mead, C. (2022). Khutulun. ClaireMead.com.
• YouTube video: Cengiz Han’ın çılgın torunu KHUTULUN!
• YouTube Short: Khutulun, Moğol İmparatorluğu’nun kurucusu Cengiz Han’ın torunlarından biri…
• Khutulun Princess: Shattering Stereotypes and Forging Legends in Mongol History. Mongolianz.com.
• Khutulun, the Mongolian warrior princess. Archeotravelers.com.
• The Story of Khutulun, the Mongolian Female Warrior who Inspired Puccini’s Turandot. La Brújula Verde.
• Khutulun | Wiki | Fate/stay Night Amino. Amino Apps.
• The Mongolian Princess Who Challenged Her Suitors to a Wrestling Match—and Always Won. Mental Floss.
• Khutulun – Badass of the Week.
• Qutulun | EBSCO Research Starters.
• Damn, Girl-Khutulun-Mongol. That History Nerd.
• Qutulun. EBSCO Research Starters (detailed article).
• Khutulun. Wikipedia.
• Kaidu Khan & Khutulun. Sulla Coins.
• Khutulun. Rejected Princesses.
• The Mongolian Princess Who Challenged Her Suitors to a Wrestling Match—and Always Won. Mental Floss.
• Khutulun Princess: Shattering Stereotypes and Forging Legends in Mongol History. Mongolianz.com (focus on Rashid al-Din portrayal).
• Khutulun: Mongolian Warrior Princess Legend. Avid Archer (focus on folklore).
• Ke, B. (2020). The Real Legend of Khutulun, the Undefeated Wrestling Princess of Mongolia. NextShark.
• Princess Khutulun (2021). IMDb.
• Warrior Princess. Girl Museum.
• Trailblazers: The Age of Girls – Khutulun. Girl Museum (focus on Kaidu-Kublai conflict).
• 15. 1200-1400 Mongols. Remedial Herstory.
• Weatherford, J. The Wrestler Princess. Lapham’s Quarterly.
• Weatherford, J. The Secret History of the Mongol Queens (PDF excerpt).
• Cengiz Han İmparatorluğu (Türk-Moğol İmparatorluğu). Kulturportali.gov.tr.
• Moğol İmparatorluğu. Wikipedia (Turkish).
• Khutulun. History Skills.
• Falconer, C. Khutulun: How a warrior princess chose her husband. Colin Falconer Books.
• Khutulun. Ancient Origins.
• The Story of Khutulun, the Mongolian Female Warrior who Inspired Puccini’s Turandot. La Brújula Verde (focus on epic poems).
• Barnhill, K. (2012). Butt-Kicking Princesses in History: Khutulun the Wrestler Princess. Kelly Barnhill’s blog.
• Kaidu–Kublai war. Wikipedia.
• 15. 1200-1400 Mongols. Remedial Herstory (focus on contemporary women).
• Toregene Khatun. Rejected Princesses.
• Amazon page for John Man’s The Mongol Empire.
• Weatherford, J. The Secret History of the Mongol Queens. Amazon.
• Review of The Secret History of the Mongol Queens. History Woman Perspective.
• Wrath of Khutulun. Ninja Girl Coffee (focus on specific battles).
• The Undefeated Khutulun. History Navigator.
• Kaidu. Britannica.
• Jami’ al-tawarikh. Wikipedia.
• Rashid al-Din’s Jamiʿ al-Tawarikh – Khamseen. University of Michigan.
• Khutulun. History Skills (focus on epic poetry).
• Quora discussion on Marco Polo series accuracy.
• When History Gets Messed Up: The Marco Polo Case Study. The Arts Guild.
• Quora discussion: Did the Mongols have female warriors?
• Reddit r/history discussion: The myth of Khutulun.
• Khutulun. Rejected Princesses (focus on historians’ interpretations).
• The Successors of Genghis Khan by John Andrew Boyle. Goodreads.
• Rashīd al-Dīn: The First World Historian by John Andrew Boyle. Internet Archive.
• Khutulun Was A Badass Mongolian Warrior Princess Who Destroyed Men On And Off The Battlefield. IFLScience.
• Khutulun – Badass of the Week (focus on academic sources).
• Khutulun. History Skills (focus on specific battles).
• Khutulun, the Mongolian warrior princess. Archeotravelers.com (focus on specific battles).
• Kaidu. Wikipedia (focus on Rashid al-Din view).
• Rashid al-Din Hamadani. Wikipedia.
• Mongolian Princess Khutulun. Stuff You Missed in History Class (podcast transcript).
• Fusco, M. (2016). Marco Polo. Medievally Speaking.
• Broadbridge, A. (2020). The Forgotten Women Who Ruled the Medieval Middle East. Atlas Obscura.
• The Mongol Empire’s Forgotten Women Warriors. Atlas Obscura.
• The Undefeated Khutulun. History Navigator (focus on Netflix reviews).
• Review: Marco Polo. Western Howl (WOU).
• Information on Khutulun’s wrestling conditions. Ancient Origins.
• Khutulun’s wrestling career. Rejected Princesses.
• Details of Khutulun’s participation in specific battles. Wikipedia (Kaidu-Kublai war).
• Analysis of Khutulun’s character portrayal in Netflix. Quora (error page).

WERGIRTÎ

1. Khutulun: The Undefeated Bad-Ass Mongolian Warrior Princess | Ancient Origins, https://www.ancient-origins.net/history-famous-people/khutulun-0010840 2. Khutulun – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Khutulun 3. Khutulun – Bio, Facts, Family Life, Achievements: A Biography eBook : Otis – Amazon.com, https://www.amazon.com/Khutulun-Facts-Family-Achievements-Biography-ebook/dp/B0B7MBBTFD 4. Wrath of Khutulun – Ninja Girl Coffee Company, https://www.ninjagirlcoffee.com/learn/wrath-of-khutulun 5. Trailblazers — The Age of Girls: Khutulun – Girl Museum, https://www.girlmuseum.org/trailblazers-the-age-of-girls-khutulun/ 6. Kaidu–Kublai war – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Kaidu%E2%80%93Kublai_war 7. Khutulun Princess: Shattering Stereotypes and Forging Legends in …, https://www.mongolianz.com/post/2023/08/10/khutulun-princess-shattering-stereotypes-and-forging-legends-in-mongol-history/ 8. Khutulun | Wiki | Fate/stay Night Amino, https://aminoapps.com/c/fate-stay-night-1/page/item/khutulun/PnM2_52I3INBM285PnNYGmB13gKXpg6Qrr 9. Qutulun | EBSCO Research Starters, https://www.ebsco.com/research-starters/history/qutulun 10. Khutulun: The incredible life of a terrifying Mongol warrior princess – History Skills, https://www.historyskills.com/classroom/year-8/khutulun/ 11. Khutulun: How a warrior princess chose her husband – Colin Falconer Books, https://www.colinfalconerbooks.com/blog/khutulun-how-a-warrior-princess-chose-her-husband/ 12. Khutulun: The Wrestler Princess, https://www.rejectedprincesses.com/princesses/khutulun 13. Cengiz Han’ın Çılgın Torunu – YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=6HiAjxuIo3k 14. The Mongolian Princess Who Challenged Her Suitors to a Wrestling Match—and Always Won – Mental Floss, https://www.mentalfloss.com/article/560956/mongolian-princess-who-challenged-her-suitors-wrestling-match-and-always-won 15. The Real Legend of Khutulun, the Undefeated Wrestling Princess of Mongolia – NextShark, https://nextshark.com/the-real-legend-of-khutulun-the-undefeated-wrestling-princess-of-mongolia 16. The Wrestler Princess – | Lapham’s Quarterly, https://www.laphamsquarterly.org/roundtable/wrestler-princess 17. Kaidu Khan & Khutulun – Sulla Coins, https://www.sullacoins.com/post/kaidu-khan-khutulun 18. Damn, Girl-Khutulun-Mongol – That History Nerd, http://www.thathistorynerd.com/2019/05/damn-girl-khutulun-mongol.html 19. Khutulun: Mongolian Warrior Princess Legend – Avid Archer, https://avid-archer.com/khutulun-mongolian-warrior-princess/ 20. 15. 1200-1400 Pastoral and Mongol Women – the remedial herstory project, https://www.remedialherstory.com/15-1200-1400-mongols.html 21. The Women Who Ran Genghis Khan’s Empire – Atlas Obscura, https://www.atlasobscura.com/articles/mongol-empire-women 22. Khutulun, the Mongolian warrior princess – Archeotravelers.com, https://www.archeotravelers.com/en/2020/09/11/khutulun-the-mongolian-warrior-princess/ 23. Khutulun – Badass of the Week, https://www.badassoftheweek.com/khutulun 24. History’s earliest muscle mommy : r/HistoryMemes – Reddit, https://www.reddit.com/r/HistoryMemes/comments/1ivmwob/historys_earliest_muscle_mommy/ 25. Khutulun Was A Badass Mongolian Warrior Princess Who Destroyed Men On And Off The Battlefield – IFLScience, https://www.iflscience.com/khutulun-was-a-badass-mongolian-warrior-princess-who-destroyed-men-on-and-off-the-battlefield-68520 26. The Story of Khutulun, the Mongolian Female Warrior who Inspired Puccini’s Turandot, https://www.labrujulaverde.com/en/2024/03/the-story-of-khutulun-the-mongolian-female-warrior-who-inspired-puccinis-turandot/ 27. Jami’ al-tawarikh – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Jami%27_al-tawarikh 28. Kaidu – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Kaidu 29. ecourse.auca.kg, https://ecourse.auca.kg/pluginfile.php/347658/mod_resource/content/1/weatherford_jack_the_secret_history_of_the_mongol_queens_how.pdf 30. The Secret History of the Mongol Queens: How the Daughters of Genghis Khan Rescued His Empire – Amazon.com, https://www.amazon.com/Secret-History-Mongol-Queens-Daughters/dp/0307407152 31. The Undefeated Khutulun – Travel Through Time – Allison’s History Blog, https://historynavigator.org/2017/12/01/the-undefeated-khutulun/ 32. Princess Khutulun (2021) – IMDb, https://www.imdb.com/title/tt15238852/ 33. Warrior Princess – Girl Museum, https://www.girlmuseum.org/project/warrior-princess/ 34. How accurate a depiction of Mongol culture is the Netflix Marco Polo …, https://www.quora.com/How-accurate-a-depiction-of-Mongol-culture-is-the-Netflix-Marco-Polo-series 35. When History Gets Messed Up: The Marco Polo Case Study – The Arts Guild, https://www.theartsguild.com/2014/12/13/when-history-gets-messed-up-the-marco-polo-case-study/ 36. Mongolian Princess Khutulun – Stuff You Missed in History Class – iHeart, https://www.iheart.com/podcast/105-stuff-you-missed-in-histor-21124503/episode/mongolian-princess-khutulun-30207430/ 37. Khutulun – Claire Mead, https://clairemead.com/2022/06/23/khutulun/ 38. Cengiz Hanın Belalı Torunu Khutulun !!! – YouTube, https://m.youtube.com/shorts/M1Ik0yiyoBQ 39. The Real Legend of Khutulun, the Undefeated Wrestling Princess of …, https://www.nextshark.com/the-real-legend-of-khutulun-the-undefeated-wrestling-princess-of-mongolia 40. CENGİZ HAN İMPARATORLUĞU (TÜRK-MOĞOL İMPARATORLUĞU) | Kültür Portalı, https://www.kulturportali.gov.tr/portal/cengiz-han-imparatorlugu–turk-mogol-imparatorlugu- 41. Moğol İmparatorluğu – Vikipedi, https://tr.wikipedia.org/wiki/Mo%C4%9Fol_%C4%B0mparatorlu%C4%9Fu 42. Butt-Kicking Princesses in History: Khutulun, the Wrestler Princess …, https://kellybarnhill.wordpress.com/2012/09/14/butt-kicking-princesses-in-history-khutulun-the-wrestler-princess/ 43. Toregene Khatun: Empress of the Mongols – Rejected Princesses, https://www.rejectedprincesses.com/princesses/toregene-khatun 44. The Secret History of The Mongol Queens: How The Daughters of Genghis Khan Rescued His Empire by Jack Weatherford: A Book Review, https://www.historywomanperspective.com/2015/10/the-secret-history-of-mongol-queens-how.html 45. Kaidu | Mongol Ruler, Warrior, Conqueror – Britannica, https://www.britannica.com/biography/Kaidu 46. Rashid al-Din’s Jamiʿ al-Tawarikh – Khamseen, https://sites.lsa.umich.edu/khamseen/projects/hands-on/eul-collections/jami-al-tawarikh/ 47. Did the Mongols have female warriors? – Quora, https://www.quora.com/Did-the-Mongols-have-female-warriors 48. The myth of Khutulun? : r/history – Reddit, https://www.reddit.com/r/history/comments/okjxhr/the_myth_of_khutulun/ 49. The Successors of Genghis Khan by John Andrew Boyle – Goodreads, https://www.goodreads.com/book/show/1494562.The_Successors_of_Genghis_Khan 50. Rashīd al-Dīn: The First World Historian : John Andrew Boyle – Internet Archive, https://archive.org/details/Boyle1971RashidHistorian 51. Rashid al-Din Hamadani – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Rashid_al-Din_Hamadani 52. Marco Polo – Medievally Speaking: Fusco, http://medievallyspeaking.blogspot.com/2016/01/fusco-marco-polo.html 53. Did Khutulun and Other Warrior Women Actually Fight in the Mongol Army? – Atlas Obscura, https://www.atlasobscura.com/articles/mongol-female-warrior-women-china 54. Review: “Marco Polo” – The Western Howl, https://wou.edu/westernhowl/review-marco-polo/