Statuya Wî ya Samurayî ya Nakokî

Kurte: Ev gotar lêkolînek krîtîk li ser Yasuke, kesayetek Afrîkî ya sedsala 16-an ku di serdema Sengoku ya Japonyayê de jiyaye, pêşkêş dike. Bi analîzkirina çavkaniyên seretayî yên Japonî û Ewropî, nemaze kronîka Shinchō Kōki û raporên Jesuitan, û bi berçavgirtina lêkolînên akademîk ên nûjen, ev gotar koka Yasuke, hatina wî ya Japonyayê bi Mîsyonerê Jesuit Alessandro Valignano re, xizmeta wî ji daimyo Oda Nobunaga re, û gengeşiya li ser statuya wî ya samurayî dinirxîne. Gotar bi taybetî li ser cûdahiyên di navbera destnivîsên Shinchō Kōki de (mînak, Ikeda-bon li hember Sonkeikaku-bon) û bandora van cûdahiyan li ser têgihîştina rola Yasuke disekine. Herwiha, ew pêvajoya “mîtolojîzekirinê” ya Yasuke di vegotinên populer û hin akademîk de vedikole û girîngiya wî wekî xalek bêhempa ya têkiliya Afro-Japonî di serdema nûjen a destpêkê de destnîşan dike. Encamên sereke destnîşan dikin ku dema hebûn û xizmeta Yasuke ji Nobunaga re baş hatine belgekirin, îdîayên derbarê statuya wî ya fermî ya samurayî di bin lêpirsînek krîtîk de ne û bi giranî xwe dispêrin şîroveyên paşerojê û destnivîsên xemilandî.

1. Destpêk:

Yasuke, kesayetek dîrokî ku di sedsala 16-an de li Japonyayê derketiye holê, ji ber koka xwe ya Afrîkî û têkiliya wî ya nêzîk bi yek ji kesayetên herî bihêz ên serdemê, Oda Nobunaga re, bûye mijara eleqeyek mezin. Ew ne efsaneyek e, lê kesek e ku di qeydên dîrokî yên wê demê de, her çend bi awayekî perçe perçe be jî, cih digire. Hebûna kesek ji parzemîna Afrîkayê di nav derdorên herî bilind ên feodal Japonyayê de di vê serdemê de ew qas ne asayî ye ku Yasuke dike mijarek balkêş ji bo lêkolînên nav-çandî û dîroka cîhanî. Kêmasiya Yasuke ne tenê ji ber koka wî ya Afrîkî bû, lê her weha ji ber nêzîkbûna wî ya bilez a ji hêzek mezin a Japonî re di serdemek ku bi gelemperî bi ksenofobiyê tê binav kirin. Ev yek pirsan derdixe holê ka gelo serdema Sengoku ji ya ku bi gelemperî tê fikirîn ji hin biyaniyan re vekirîtir bû, an gelo rewşa Yasuke bi tevahî îstîsnayek bû ku ji hêla kesayetiya bêhempa ya Nobunaga ve hatî rêve kirin. Rastî ev e ku Yasuke di sala 1579-an de dikeve qeyda dîrokî, û agahiyên ku em di derbarê jiyana wî de dizanin bi giranî ji qeydên Jesuit û Japonî yên ji salên 1579 heta 1582-an têne. Çavkaniyek wî wekî “xulam û parêzvanê laş” ê mîsyonerê Jesuit Alessandro Valignano binav dike ku paşê “rabû bû endamê derdora hundurîn a serdarê şer Oda Nobunaga”. Ev yekser girîngiya wî û kêmasiya rewşa wî destnîşan dike.

Ji bo têgihîştina çarçoveya jiyana Yasuke, pêdivî ye ku meriv li serdema Sengoku (戦国時代, Sengoku jidai, ango “Serdema Dewletên Şerker”) raweste. Ev serdem, ku bi qasî ji 1467 heta 1600-an dom kir, bi şerê navxweyî yê domdar, bêîstîqrara civakî ya kûr, û hilweşîna hêza navendî ya şogunateya Ashikaga dihat nasîn. Di vê valahiya hêzê de, daimyo (大名, axayên feodal ên herêmî) yên bihêz derketin holê, ji bo kontrola li ser axê û serweriyê şer dikirin. Oda Nobunaga (1534-1582) yek ji van daimyo yên herî navdar û bibandor bû, ku wekî yekem ji sê “yekbûyînerên mezin” ên Japonyayê tê hesibandin. Nobunaga ne tenê bi jêhatîbûna xwe ya leşkerî û polîtîkayên xwe yên nûjen dihat nasîn, lê di heman demê de bi vebûna xwe ya ji bandorên biyanî re, nemaze ji Ewropiyan û Xiristiyantiyê, jî diyar bû. Ev vebûnî ji bo têgihîştina pêşwaziya wî ya ji Yasuke re girîng e.

Armanca vê gotarê ew e ku bi awayekî krîtîk delîlên dîrokî yên di derbarê koka Yasuke, xizmeta wî ya ji Nobunaga re, û mijara gengeşî ya statuya wî ya samurayî vebikole. Ev lêkolîn dê xwe bispêre analîza çavkaniyên seretayî yên Japonî û Ewropî, û her weha lêkolînên akademîk ên nûjen, nemaze yên ku li ser cûdahiyên di navbera destnivîsên dîrokî de û pêvajoya “mîtolojîzekirinê” ya çîroka Yasuke disekinin. Daxwaza ji bo gotarek akademîk a Kurdî li ser Yasuke bi xwe jî meylek berfirehtir a gerdûnîbûna vegotinên dîrokî û eleqeya bi çîrokên kesayetên marjînal an yên kêm-naskirî yên ji paşerojên cihêreng ên çandî re nîşan dide. Ev yek girîngiya vekolîna Yasuke ne tenê di çarçoveya dîroka Japonî de, lê di heman demê de di çarçoveya dîroka cîhanî û lêkolînên dîasporayê de jî zêde dike. Çîroka Yasuke, ku ji dîasporaya Afrîkî tê û di dîroka Asyaya Rojhilat de rolek dilîze, beşdarî tevgerek akademîk a mezin dibe ku armanc dike vegotinên dîrokî yên kevneşopî berfireh bike.

2. Koka Yasuke û Hatina Wî ya Japonyayê

Agahiyên teqez di derbarê koka Yasuke de kêm in û bi giranî li ser spekulasyonan ava bûne. Çavkaniyên cihêreng welatên wekî Mozambîk, Etiyopya, Nîjerya, Sûdan, an jî herêmek Bantu-axêv a Rojhilatê Afrîkayê wekî cihê jidayikbûna wî ya muhtemel destnîşan dikin. Lêkolîner Thomas Lockley hîpoteza Sûdana Başûr, bi taybetî gelê Dinka, pêşniyar dike, li ser bingeha danasînên fîzîkî yên hevdem. Her weha îhtîmal heye ku Yasuke Misilman bûbe; nameyek Jesuit Lourenço Mexia ya sala 1581-an û vegotinek paşerojê ya François Solier ya sala 1627-an Yasuke wekî “Cafre” û “More Cafre” (ku wekî kafirê Moorî tê şîrove kirin) binav dikin, û Solier wî wekî xizmetkarek ji Mozambîkê destnîşan dike. Di sala 1581-an de, temenê Yasuke wekî nîvê bîstan dihat texmîn kirin, ku sala jidayikbûna wî li dora 1555-an datîne. Girîng e ku meriv tekez bike ku ev hemî spekulatîf in ji ber nebûna qeydên teqez ên jidayikbûna wî.

Yasuke di sala 1579-an de bi Mîsyonerê Jesuit ê Îtalî, Alessandro Valignano, re gihîşt Japonyayê. Valignano wekî Mufetîşê (Visitor) mîsyonên Jesuit li “Hindistanê” (termenek ku di wê demê de Asyaya Başûr û Rojhilat digirt nav xwe) hatibû tayîn kirin. Di derbarê statuya Yasuke berî ku bikeve xizmeta Nobunaga de nêrînên cihêreng hene. Hin çavkanî pêşniyar dikin ku dibe ku ew bi zorê wekî xulam tevli Jesuitan bûbe, hinên din jî dibêjin ku ew parêzvanek dilxwaz bû. Belgeyek Jesuit bi eşkereyî dibêje ku ew “wek xulam tevli partiya wî [Valignano] li Mozambîkê bû, di belgeyên Jesuit de, ji wan re ‘criados’ tê gotin, lê ew xulam bûn”. Ev gotin rasterast e û dijberî hin vegotinên nûjentir e, wekî ya Lockley ku arguman dike ku ew di dema hevdîtina Valignano de zilamek azad bû. Ev nakokî girîng e ji ber ku ew bandorê li têgihîştina me ya ajansa Yasuke û rêwîtiya wî ya destpêkê dike. Dibe ku Jesuitan termek wekî “criados” bikar anîbin ku dikare bi awayên cihêreng were şîrove kirin, an jî dibe ku vegotinên paşerojê hewl dane ku çîroka Yasuke ji bo temaşevanên nûjen xweştir bikin bi kêmkirina îhtîmala koletiyê.

Hatîna Yasuke û Valignano bo paytexta wê demê, Kyoto, di Adara 1581-an de, bû sedema hesteyariyek mezin. Xuyabûna Yasuke, ku bi îhtîmalek mezin yekem kesê Afrîkî bû ku piraniya Japoniyan didît, bû sedema qelebalixên wisa mezin ku di encamê de hin kes ji ber izdihamê jiyana xwe ji dest dan û zirar gihîşt avahiyan. Nameyek Luís Fróis ya 14ê Nîsana 1581-an bi awayekî zindî vê kaosê şirove dike. Ev yek nîşan dide ku xuyabûna Yasuke çiqas neasayî û hestyar bû. Reaksiyona tund a gel li hember Yasuke li Kyoto ne tenê meraqek li hember kesek bi çermê reş bû. Di wê demê de, Japonî jixwe bi Portekîzî û Jesuitan re têkilî danîbûn. Ew “biyanî” bûn, lê dibe ku Yasuke ji kategoriyek bi tevahî cûda ya “biyanîbûnê” temsîl kiribe. Lockley spekûle dike ku dibe ku ew wekî celebek mêvanek xwedayî hatibe dîtin ji ber ku Bûda û kesayetên din ên pîroz di wê demê de li Japonyayê bi gelemperî bi çermê reş dihatin teswîr kirin. Heke wusa be, reaksiyon ne tenê meraq bû, lê dibe ku têkelek tirs, rêzgirtin, an jî baweriyên xurafî bûya, ku qatek din a tevliheviyê li van hevdîtinên destpêkê zêde dike.

3. Yasuke di Xizmeta Oda Nobunaga de

Dengê kaos û qelebalixa ku ji ber hebûna Yasuke li Kyoto çêbûbû, gihîşt guhên Oda Nobunaga, yê ku li nêzî perestgeha Honnō-ji, ku wî wekî niştecîha xwe li paytextê ava kiribû, dima. Nobunaga, ku bi meraqa xwe ya ji bo her tiştê nû û cûda dihat nasîn, emir da ku Yasuke bînin ber wî. Di hevdîtina yekem de, Nobunaga ji rengê çermê Yasuke matmayî ma û guman kir ku ew boyax e, ji ber vê yekê emir da ku wî ji nîvê jor ve tazî bikin û çermê wî bişon da ku rastiyê bibîne. Piştî ku Nobunaga pê hesiya ku rengê çermê Yasuke xwezayî ye, ew bi hêz, bejn û tevra Yasuke pir bandor bû. Kronîka Shinchō Kōki, ku ji hêla yek ji peyayên Nobunaga, Ōta Gyūichi ve hatî nivîsandin, û tê texmîn kirin ku Gyūichi di dema hevdîtinê de amade bûye, radigihîne ku Yasuke “hêza deh mêran” hebû û xwedî tevgerek baş bû. Guhertoyek din a Shinchō Kōki wî wekî “saxlem û xweşik” û xwedî hêzek ji 10 mêran mezintir binav dike.

Nobunaga ji Valignano xwest ku Yasuke di xizmeta wî de bihêle, û Jesuitan, ji bo ku dilê daimyo xweş bikin, ev daxwaz qebûl kirin. Ji wê gavê û pê ve, Yasuke kete xizmeta Nobunaga. Cewhera rola Yasuke di nav derdora Nobunaga de cihêreng tê danasîn: parêzvanê laş, xizmetkar, kesê pêbawer, û hilgirê çekan. Hin çavkanî wî wekî “parêzvanek jêhatî” binav dikin. Tê gotin ku Nobunaga ew kir “vasal,” xaniyek, xizmetkar, şûr, û meaş da wî, ku ev yek wekî dayîna pileya şervan an “samurayî” tê dîtin. Her weha tê ragihandin ku Nobunaga “rûmeta hilgirê çekên xwe da Yasuke û ew wekî celebek parêzvanê laş xizmet kir”. Van rolan tevlihev in û ji bo nîqaşa statuya wî ya samurayî girîng in.

Qenciya Nobunaga ya ji Yasuke re û tevlîbûna wî di nav derdora wî ya nêzîk de baş hatiye belgekirin. Yasuke yek ji hindik kesan bû ku destûr dida bi daimyo re xwarinê bixwe, û ew pir caran bi hev re di danûstandinê de bûn. Lourenço Mexia radigihîne ku Nobunaga pir ji Yasuke hez dikir û pir caran pê re diaxivî, û heta gotegot hebûn ku ew ê bibe tono (beg), her çend ev yek pêk nehat. Yasuke bi zimanê Japonî baş diaxivî, ku ev yek ji bo avakirina vê têkiliya nêzîk krîtîk bû. Thomas Lockley dibêje ku Yasuke bi çîrokên ji Afrîka û Hindistanê Nobunaga kêfxweş dikir. Eleqeya Nobunaga bi Yasuke re dibe ku ji tevliheviyek meraqa li hember “yên din”, nirxandina rastîn a jêhatîbûnên fîzîkî û kesayetiya Yasuke, û dibe ku, xwestekek ji bo nîşandana hêz û gerdûnîbûna xwe bi hebûna kesek wusa bêhempa di derdora xwe de, pêk hatibe. Bûyera “şûştinê”, her çend hovane be jî, meraqek xurt a Nobunaga nîşan dide. Hebûna kesek wekî Yasuke di derdora Nobunaga de dikaribû wekî sembola gihîştin û hêza Nobunaga jî xizmet bikira.

Qabiliyeta Yasuke ya fêrbûna zimanê Japonî û danûstandina bi Nobunaga re faktorek krîtîk bû ku ew ji tenê “tiştek” an “nûbûnek” derxist û kir kesek ku Nobunaga pê re têkiliyek kesane çêkir. Di civakek wekî Japonyaya sedsala 16-an de, ku tê de rêgez û protokolên civakî pir girîng bûn, qabiliyeta danûstandina bi bandor dê ji bo her biyaniyek ku dixwaze were pejirandin an jî pêş bikeve, girîng bûya. Bêyî jêhatîbûna ziman, Yasuke dibe ku wekî meraqek bêdeng bimaya. Lêbelê, qabiliyeta wî ya axaftinê rê da têkiliyek kûrtir bi Nobunaga re, ku dibe sedema statuya wî ya bilindtir û pêbaweriya ku jê re hatî dayîn. Ev yek destnîşan dike ku her çend xuyabûna fîzîkî ya Yasuke di destpêkê de bala Nobunaga kişandibe jî, ew jêhatîbûnên wî yên rewşenbîrî û ragihandinê bûn ku têkiliya wan xurt kir.

4. Genişeya li ser Statuya Samurayî

Pênasekirina têgîna “samurayî” di çarçoveya serdema Sengoku de ji bo têgihîştina statuya Yasuke krîtîk e. Di vê serdemê de, rolên civakî ji serdema Edo (1603-1868) şilavtir û kêmtir hişk bûn. Têgîna samurayî (侍) bi wateya “kesên ku xizmet dikin” dihat bikar anîn. Ji bo ku kesek bibe samurayî, bi gelemperî pêdivî bi hêza leşkerî, hêza herêmî, an jî ji dayikbûna di malbatek samurayî de hebû. Lêbelê, serdema Sengoku di heman demê de serdemek gekokujō (下克上, yê jêrîn yê jorîn hilweşîne) bû, ku tê de “hilweşîna têkiliya kevneşopî ya axa-xulam” û “şilbûna çanda samurayî, ku mirovên ji qatên din ên civakî carinan navê xwe wekî şervan çêdikin û bi vî rengî dibin samurayî” dihat dîtin. Oda Nobunaga bi xwe jî ji bo bilindkirina kesên ji qatên civakî yên jêrîn û hetta kesên ji eslê ne-samurayî li ser bingeha jêhatîbûnê dihat nasîn. Ev şilavî û nêzîkatiya Nobunaga ji bo îhtîmala ku kesek wekî Yasuke bigihîje statuyek wusa girîng e.

Delîlên ku ji bo piştgirîkirina îdîaya ku Yasuke statuya samurayî wergirtiye, bi gelemperî li ser van xalan disekinin: dayîna navek Japonî (Yasuke), meaşek (扶持, fuchi), niştecîhek, û şûrek (bi gelemperî wekî katana an xençerek tê binav kirin); û xizmeta wî wekî hilgirê çekan an parêzvanê laşê Nobunaga. Çavkaniya Ōta Gyūichi, wekî ku ji hêla Lockley ve hatî şîrove kirin, dibêje ku Nobunaga Yasuke kir “vasal,” û ev yek “dê di heman demê de wekî dayîna pileya şervan an ‘samurayî’ bihata dîtin”. Raporên Jesuit û hin guhertoyên Shinchō Kōki jî behsa meaş, xanî, û şûran dikin.

Lêbelê, vekolînek krîtîk a çavkaniyên seretayî û lêkolînên nûjen ên li ser destnivîsan, nemaze xebata Alaric Naude, vê wêneyê tevlihev dike. Raporên Jesuit ên orîjînal, wekî yên Luís Fróis û Lourenço Mexia, Yasuke bi gelemperî wekî “Cafre” (termenek Portekîzî ji bo Afrîkiyên Reş) binav dikin, û di wergerên Japonî yên van raporan de, ev term wekî 黒奴 (kuroyatsu an kokudo, bi wateya “xulamê reş”) hatiye wergerandin. Ev yek girîng e ji ber ku ew li ser têgihîştina Jesuitan a statuya Yasuke û ka ew çawa ji temaşevanên xwe re ragihandine, ronahiyê dide, û li ser nijad û statuya wî tekez dike ne li ser nasnameya wî ya kesane. Her çend hin şîroveyên van raporan dibêjin ku ew “bilindî pileya samurayî bû,” analîza kûr a Naude destnîşan dike ku di raporên Jesuit ên orîjînal de navê “Yasuke” tune.

Cûdahiyên di navbera destnivîsên cihêreng ên Shinchō Kōki ya Ōta Gyūichi de ji bo têgihîştina statuya Yasuke krîtîk in. Naude û lêkolînerên din destnîşan dikin ku destnivîsa Ikeda-bon (池田本), ku nêzîktirê serdema Nobunaga ye û wekî rasttir tê hesibandin, hûrguliyên xemilandî yên ku di destnivîsa Sonkeikaku-bon (尊経閣本) de têne dîtin, nagire nav xwe. Sonkeikaku-bon, ku di serdema Edo de di bin desthilatdariya Tokugawa de hatî berhev kirin, “bi xemilandinên serdema Tokugawa tije ye”. Bi taybetî, tenê guhertoya Sonkeikaku-bon bi eşkereyî dibêje ku zilamek reş ê ku bi mîsyoneran re ji Afrîkayê hatibû, navê Yasuke lê hatibû kirin û xençerek, xaniyek, û meaşek jê re hatibû dayîn. Naude arguman dike ku ev hûrgulî “berhemek nivîsandina siyasî ya paşerojê ne, ne ku rastiya Sengoku nîşan didin”.

Lêkolîna Alaric Naude çend xalên din ên girîng jî derdixe pêş. Ew destnîşan dike ku di destnivîsên pêşîn ên Shinchō Kōki de (wekî Ikeda-bon, Kenkun-bon, û Tenri-bon), Yasuke ne bi navê xwe, lê wekî 黒坊主 (kurobōzu, bi wateya “keşîşê reş” an “zilamê reş ê bi serê tîraşkirî”) tê binav kirin. Têgîna 黒坊 (kurobō, “zilamê reş”) di Sonkeikaku-bon a paşerojê de xuya dike, ku dibe ku guherînek di têgihîştinê de ji rolek taybetî ber bi nasnameyek gelemperî û egzotîk ve nîşan bide. Wekî din, nebûna paşnavekî malbatî (姓, sei) ji bo Yasuke di tu qeydek dîrokî de pir girîng e, ji ber ku dayîna paşnavek ji bo statuya samurayî di wê serdemê de hema hema pêdiviyek bû. Şêwaza navê wî yê hatî dayîn, “Yasuke” (bi gelemperî wekî 弥助 an 彌介 tê nivîsandin), dişibe navên ku ji bo xizmetkar an leşkerên pile-nizm dihatin bikar anîn, ne ji bo samurayiyên payebilind. Her weha, navê Yasuke di qeydên fermî yên xizmetkarên Nobunaga û koshō (小姓, xortên xizmetkar ên samurayî) de, wekî Sōkenkō Bukkan, xuya nake. Naude pêşniyar dike ku rola Yasuke ya herî muhtemel komono (小者) bûye, xizmetkarek pile-nizm ku berpirsiyarê karên rojane yên wekî hilgirtina çekan û amûran bû, û ev yek dê rave bike ka çima ew di qeydên Ōta Gyūichi de bi hûrgulî nehatiye tomar kirin.

Pirtûka populer a Thomas Lockley, African Samurai, Yasuke wekî samurayiyek efsanewî pêşkêş dike û wekî çîrokek “romankirî” û carinan “macho, lad lit” tê binav kirin, her çend tê gotin ku têketina zanistî jî tê de heye. Lêbelê, lêkolîna Naude rasterast pirtûka Lockley ji ber “gelek nerastiyên dîrokî û şîroveyên çewt” rexne dike û wê wekî mînakek ji “gendeliya sîstematîk a korpusa bi zimanê Îngilîzî bi rêya referansên dorpêçkirî û belavkirina bêkontrol a dezenformasyonê” destnîşan dike. Ev gengeşiya akademîk girîngiya vekolîna krîtîk a çavkaniyan û haydarbûna ji bandora vegotinên populer li ser têgihîştina dîrokî tekez dike. Gengeşiya li ser statuya samurayî ya Yasuke ne tenê mijarek termînolojiyê ye, lê di heman demê de ew awayê ku dîrok tê nivîsandin, şîrove kirin, û carinan jî “afirandin” da ku li gorî vegotinên nûjen an jî xwestekên temaşevanan be, ronî dike. Rola destnivîsên cihêreng û wergerên wan di şekildana vê vegotinê de krîtîk e.

Tablo 1: Berawirdkirina Hûrguliyên Sereke yên Derbarê Yasuke di Çavkaniyên Seretayî û Destnivîsên Hilbijartî de

Çavkanî/Destnivîs	Koka Yasuke (texmînî)	Navê Yasuke (Kanji) / Binavkirin	Statu/Rol	Diyariyên Werbigirtî (li gorî çavkaniyê)
Nameya Luís Fróis (1581)	“Welatên Xiristiyan”	“Cafre” (ne navê kesane)	Zilamek reş, sedema qelebalixê	Pere ji biraziyê Nobunaga (Tsuda Nobuzumi)
Nameya Lourenço Mexia (1581)	“Cafre”	“Cafre” (ne navê kesane)	Xizmetkarê Nobunaga, pir jê hezkirî	Gotegotên ku dibe ku bibe tono (beg)
Shinchō Kōki (guhertoya Ikeda-bon)	“Welatên Xiristiyan”	黒坊主 (kurobōzu)	“Keşîşê reş,” xurt, xwedî tevger baş	Tiştek bi eşkereyî nehatiye gotin
Shinchō Kōki (guhertoya Sonkeikaku-bon)	“Welatên Xiristiyan”	弥助 (Yasuke)	Vasalê malbatek leşkerî, hilgirê amûrên Nobunaga	Meaş (fuchi), xençer (bi qalik), xanî
Rojnivîska Matsudaira Ietada (Ietada Nikki, 1582)	Ji hêla mîsyoneran ve hatî pêşkêş kirin	彌介 (Yasuke)	Zilamê reş ê bi Nobunaga re, meaş werdigire, bejna wî 6 shaku 2 sun	Meaş (fuchi)
Raporên Jesuit	Mozambîk (wek xulam)	Yasuke (piştî Nobunaga)	Xulam (berê), paşê xizmetkar/parêzvanê laşê Nobunaga	Meaş, xanî, şûr

Nîşe: Ev tablo li ser bingeha şîroveyên cihêreng ên çavkaniyan e û dibe ku di nav lêkolîneran de gengeşî li ser hûrguliyên taybetî hebin.

Nebûna paşnavekî ji bo Yasuke û şêwaza navê wî yê hatî dayîn ne tenê hûrguliyên teknîkî ne, lê delîlên çandî yên girîng in ku li dijî statuya wî ya fermî ya samurayî diaxivin. Di civakek hiyerarşîk a wekî Japonyaya feodal de, nav û sernav nîşaneyên girîng ên statu û cihê kesek di civakê de bûn. Ji ber vê yekê, nebûna paşnavek û şêwaza navê Yasuke bi xurtî pêşniyar dikin ku ew di çarçoveya wê demê de wekî samurayiyek fermî nehat dîtin. Popularîteya pirtûka Lockley û vegotinên mîna wê, tevî rexneyên akademîk ên li ser rastbûna wan, dibe ku ji ber xwesteka giştî ya ji bo çîrokên “qehremanên veşartî” û kesayetên ku li dijî norman derdikevin, be. Ev yek bandorê li ser têgihîştina giştî ya Yasuke dike, carinan li ser hesabê rastbûna dîrokî ya hişk.

5. Bûyera Honnō-ji û Paşeroja Yasuke

Di Hezîrana 1582-an de, Oda Nobunaga li Perestgeha Honnō-ji li Kyoto ji hêla yek ji generalên xwe yên pêbawer, Akechi Mitsuhide, ve hat îxanet kirin û neçar ma ku seppuku (自殺, xwekuştina rîtuelî) bike. Yasuke di dema vê bûyera krîtîk de li cem Nobunaga bû. Piştî mirina Nobunaga, Yasuke yekser çû cem kurê Nobunaga û mîrasgirê wî, Oda Nobutada, yê ku li nêzî Keleha Nijō bû. Yasuke li kêleka hêzên Nobutada li dijî artêşa Akechi şer kir heta ku Nobutada jî têk çû û seppuku kir. Dilsoziya Yasuke ya ji Nobunaga û kurê wî Nobutada re, ku heta deqeya dawî şer kir, tevî ku bi eslê xwe biyanî bû, li dijî îdîayên ku ew tenê “tiştek” an “heywanek kedî” bû ji bo Nobunaga, diaxive. Kiryarên wî di dema Bûyera Honnō-ji de asta pêbawerî û entegrasyona wî di nav hêzên Oda de nîşan dide.

Piştî têkçûnê, Yasuke ji hêla hêzên Akechi Mitsuhide ve hat girtin. Li gorî raporan, Mitsuhide biryar da ku Yasuke efû bike û ew şand cem Jesuitan li dêra wan a li Kyoto. Sedema ku Mitsuhide ji bo vê biryarê daye, cihêreng tê ragihandin. Hin çavkanî dibêjin ku Mitsuhide gotiye Yasuke “ne mirov lê heywanek e” û ji ber ku ew ne Japonî bû, divê neyê kuştin. Ev gotin ji bo şîrovekirinê vekirî ne; gelo ew nîşanek nijadperestiyê bû an jî hincetek ji bo rizgarkirina jiyana wî, ne diyar e. Jesuitan ji bo rizgariya wî spasî Xwedê kirin. Biryara Akechi Mitsuhide ya ji bo efûkirina Yasuke, tevî hinceta wî ya nijadperestî ya ragihandî, dibe ku ji hêla pragmatîzmê an jî kêmbûna tehdîda têgihîştî ya ji Yasuke ve hatibe rêve kirin. Wekî biyaniyek bê girêdanên siyasî yên Japonî, Yasuke dibe ku ji hêla Mitsuhide ve wekî kesek bê encamên stratejîk hatibe dîtin, ku kuştina wî ne hêja ye. Ev yek li ser awayê ku biyaniyan di nav şerên navxweyî yên Japonî de dihatin dîtin, ronahiyê dide.

Piştî Bûyera Honnō-ji û radestkirina wî ji Jesuitan re di sala 1582-an de, qeydên dîrokî li ser Yasuke bêdeng dibin. Çarenûsa wî ya paşerojê ne diyar e û bûye mijara gelek spekulasyonan. Hin kes texmîn dikin ku dibe ku ew bi Alessandro Valignano re, yê ku di wê salê de ji Japonyayê derket, ji welêt çûbe. Hîpotezek din ew e ku ew bûye rōnin (浪人, samurayiyek bê axa) û dibe ku wekî korsanek jiyana xwe domandibe. Her weha tê pêşniyar kirin ku dibe ku ew li Kyoto an Nagasaki ji nû ve tevli Jesuitan bûbe û li mîsyonekê xizmet kiribe. Hin çavkanî texmîn dikin ku ew bi Jesuitan re vegeriya Nagasaki û paşê Mozambîkê, lê ev yek bi delîlên teqez nehatiye piştrast kirin. Nebûna agahiyan derî ji spekulasyonên berfireh û vegotinên xeyalî re vedike.

6. Çarçoveya Dîrokî: Japonya di Serdema Sengokuyê de û Oda Nobunaga

Serdema Sengoku (nêzîkî 1467-1600) serdemek şerê navxweyî yê bêdawî û guherînên civakî yên kûr li Japonyayê bû. Desthilatdariya navendî ya şogunateya Ashikaga hilweşiya bû, û daimyo (axayên feodal ên herêmî) ji bo kontrol û berfirehkirina axên xwe bi awayekî hovane şer dikirin. Ev serdem bi têgîna gekokujō (下克上), ango “yê jêrîn yê jorîn hilweşîne,” dihat nasîn, ku tê de rêzikên civakî yên kevneşopî dihatin şikandin û derfetên ji bo livîna civakî, nemaze ji bo şervanên jêhatî, zêde dibûn. Di vê çarçoveya kaotîk de, kesayetiyek wekî Oda Nobunaga derket pêş. Ew bi ambisiyona xwe ya ji bo yekkirina Japonyayê û bi metodên xwe yên leşkerî yên nûjen û carinan hovane dihat nasîn.

Kesayetiya Nobunaga tevlihev bû; ew hem wekî serdarekî hov û bêrehm û hem jî wekî kesekî ku dikaribû adil û dilovan be, dihat danasîn. Ya girîng ji bo çîroka Yasuke, Nobunaga eleqeyek mezin ji çand û teknolojiyên biyanî re nîşan dida. Wî pêşwazî li mîsyonerên Jesuit ên Portekîzî kir, destûr da ku ew Xiristiyantiyê belav bikin, û bi awayekî çalak teknolojiyên Ewropî, nemaze çekên barûtê (matchlocks), pejirand û di artêşa xwe de bikar anî. Polîtîkayên wî yên aborî, wekî rakuichi-rakuza (楽市楽座, rakirina monopolên bazirganiyê û teşwîqkirina bazirganiya azad), jî nûjen bûn. Vebûna Nobunaga ji biyaniyan û teknolojiyên nû re ne tenê taybetmendiyek kesane bû, lê dibe ku ew stratejiyek pragmatîk bû di serdema Sengoku ya pir reqabetî de. Bi hembêzkirina Jesuitan û teknolojiyên Ewropî, Nobunaga dikaribû avantajên leşkerî û aborî bi dest bixe li ser hevrikên xwe. Eleqeya wî bi Yasuke re, di vê çarçoveyê de, dikare wekî beşek ji vê vebûna giştî ya ji “cûda” re were dîtin.

Ewropî, bi taybetî bazirganên Portekîzî û mîsyonerên Jesuit, yekem car di sala 1543-an de gihîştin Japonyayê. Portekîziyan zû bazirganî bi Japonyayê re saz kirin, bi taybetî bi rêya bendera Nagasaki, û tiştên wekî hevrîşim, zêr, û çekên barûtê îthal û îxrac dikirin. Mîsyonerên Jesuit, ku di sala 1549-an de bi hatina Francis Xavier dest pê kirin, di belavkirina Xiristiyantiyê de û di avakirina têkiliyên çandî de rolek girîng lîstin. Jesuitan ne tenê wekî belavkerên olî, lê di heman demê de wekî çavkaniyên agahdarî li ser cîhana derve û carinan jî wekî navbeynkarên siyasî û bazirganî tevdigeriyan. Wan bi rêkûpêk raporên hûrgulî li ser çalakiyên xwe û li ser ax û gelên Rojhilatî ji Ewropayê re dişandin, ku îro ji bo dîroknasan çavkaniyên girîng in. Hebûna Yasuke û biyaniyanên din di xizmeta Nobunaga de têgihîştina kevneşopî ya samurayî wekî çîneke homojen û bi eslê xwe Japonî dijber dike. Ew destnîşan dike ku, bi kêmanî di bin hin serdaran de di serdema Sengoku ya kaotîk de, jêhatîbûn, dilsozî, û dibe ku hetta nirxa nûbûnê carinan dikaribû ji paşeroja etnîkî girîngtir be.

7. Nîqaş: Yasuke di Navbera Rastî û Mîtolojiyê de

Nirxandina rola û statuya dîrokî ya Yasuke hewceyê sentezkirina delîlên perçebûyî û carinan nakok e. Li ser bingeha analîza krîtîk a çavkaniyên seretayî, nemaze bi berçavgirtina lêkolînên nûjen ên li ser destnivîsan, wêneya Yasuke wekî kesayetek ku ji nêz ve bi Oda Nobunaga re têkildar bûye û di nav derdora wî de cih girtiye, zelal e. Lêbelê, îdîaya ku ew bi fermî wekî “samurayî” hatîye tayîn kirin, bi taybetî dema ku pênaseyên hişk ên paşerojê yên samurayî têne bikar anîn, di bin lêpirsînek cidî de ye. Wekî ku lêkolîna Alaric Naude destnîşan dike, delîlên herî pêbawer ên ji destnivîsên Shinchō Kōki yên pêşîn (wekî Ikeda-bon) piştgirî nadin îdîayên ku Yasuke navek fermî, meaş, niştecîh, û şûrek wekî nîşanên statuya samurayî wergirtiye; ev hûrgulî bi giranî di destnivîsên paşerojê yên wekî Sonkeikaku-bon de, ku dibe ku ji hêla siyasî ve hatine xemilandin, xuya dikin.

Ji nû ve avakirina jiyana Yasuke ji ber cewhera qeydên dîrokî dijwar e. Em bi giranî xwe dispêrin vegotinên kesên din (Jesuit û Japonî), ku dibe ku ajanda û perspektîfên xwe hebûn, û ji Yasuke bi xwe tu çavkaniyek rasterast tune. Ev kêmasiya delîlan valahiyan dihêle ku bi spekulasyon û şîroveyên cihêreng werin dagirtin.

Di encamê de, çîroka Yasuke di navbera rastiya dîrokî ya sînordar û pêvajoyek “mîtolojîzekirinê” de maye. Wekî ku Naude û yên din destnîşan dikin, meylek heye ku çîroka Yasuke di vegotinên populer û hetta hin akademîk de were şekildan da ku li gorî xwesteka ji bo qehremanekî ku astengan dişikîne an jî ji bo ku li gorî fikarên çandî yên hevdem be. Pêvajoya “mîtolojîzekirinê” ya Yasuke ne tenê ji ber kêmasiya delîlan e, lê di heman demê de ji ber ku çîroka wî li ser xetên gelek vegotinên hêzdar disekine: çîroka “xerîbê di welatek xerîb de,” çîroka “rabûna ji bindestiyê,” û îhtîmala “yekem samurayê biyanî/reş.” Van vegotinan ji bo şîrovekirin û xemilandina afirîner zemînek berdar peyda dikin, ku carinan rastiya dîrokî ya nuwanskirî dixe bin siyê.

Tevî gengeşiyên li ser statuya wî ya tam, hebûna Yasuke ya belgekirî di nav derdorên hêzê de li Japonyayê di sedsala 16-an de girîngiyek dîrokî ya nayê înkar kirin. Ew wekî xalek bêhempa ya têkiliya Afro-Japonî di serdema nûjen a destpêkê de radiweste û ji bo lêkolîna têkiliyên nav-çandî û dîroka cîhanî kesayetek girîng e. Lêkolînên akademîk ên wekî yên Gary Leupp (“Images of Black People in Late Mediaeval and Early Modern Japan, 1543–1900”) û John G. Russell (“Excluded Presence: Shoguns, Minstrels, Bodyguards, and Japan’s Encounters with the Black Other”) çarçoveyek berfirehtir ji bo têgihîştina helwestên Japonî li hember “Yên Din ên Reş” peyda dikin, û destnîşan dikin ku ev helwest ne yekreng û ne jî bi domdarî neyînî bûne.

Yasuke di çanda populer de jî jiyanek berfireh dîtiye. Ew di pirtûkên zarokan de (wekî Kuro-suke ya Kurusu Yoshio), manga, anime (wekî rêzefîlma Netflix Yasuke ya 2021-an, ku hêmanên fantastîk lê zêde dike), û lîstikên vîdyoyê (wekî Nioh û Assassin’s Creed: Shadows) de hatiye teswîr kirin. Van teswîran bi gelemperî li ser bingeha efsaneya “samurayê reş” ava dibin û carinan ji rastiya dîrokî ya ku ji hêla çavkaniyên seretayî ve tê piştgirî kirin, dûr dikevin. Gengeşiya li dora lîstika Assassin’s Creed: Shadows bi taybetî nîşan dide ka çawa têgihîştinên cihêreng ên dîrokê û xwestekên ji bo “rastbûnê” an “nûnertiyê” dikarin li hev bikevin. Dubendiya di navbera Yasuke-ya dîrokî ya ku ji hêla çavkaniyên seretayî yên krîtîk ve hatî vekolandin û Yasuke-ya populer/mîtolojîk de, gengeşiyek berfirehtir li ser ka kî xwediyê dîrokê ye û ka dîrok çawa ji bo armancên cihêreng tê bikar anîn, nîşan dide.

8. Encam

Lêkolîna li ser jiyana Yasuke, kesayeta Afrîkî ya ku di sedsala 16-an de di xizmeta Oda Nobunaga de bû, wêneyek tevlihev û pir-qatî pêşkêş dike. Hebûna wî li Japonyayê û têkiliya wî ya nêzîk bi Nobunaga re baş hatiye belgekirin û nayê înkar kirin. Ew di dema Bûyera Honnō-ji de li kêleka Nobunaga û kurê wî Nobutada şer kir, ku ev yek dilsozî û entegrasyona wî di nav hêzên Oda de nîşan dide. Lêbelê, îdîayên ku ew bi fermî statuya samurayî wergirtiye, nemaze dema ku ji hêla analîzên krîtîk ên destnivîsên Shinchō Kōki û raporên Jesuit ve têne vekolandin, bi guman in. Delîlên ji destnivîsên pêşîn û pêbawertir, û her weha nebûna paşnavekî malbatî û şêwaza navê wî yê hatî dayîn, pêşniyar dikin ku ew bêtir xizmetkarek pêbawer, parêzvanek laş, an jî xizmetkarek pile-nizm bûye, ne ku samurayiyek bi fermî hatî tayîn kirin li gorî pênaseyên hişk ên paşerojê.

Çîroka Yasuke girîngiya tevlêbûna hişk û krîtîk bi çavkaniyên seretayî re, û haydarbûna ji pêşkeftinên dîroknivîsî, nemaze cûdakirina di navbera destnivîsên pêbawer û yên ku dibe ku hatine xemilandin an jî ji hêla siyasî ve hatine guherandin, tekez dike. Ew wekî ceribandinek girîng ji bo metodolojiya dîrokî xizmet dike, me neçar dike ku em bi baldarî li ser cewherê delîlan, pêvajoya şîrovekirinê, û bandora çarçoveyên çandî yên xwe li ser têgihîştina me ya ji paşerojê bifikirin.

Tevî nezelaliyên li ser statuya wî ya tam, Yasuke wekî kesayetek dîrokî ya girîng dimîne. Ew sembola têkiliyên nav-çandî yên destpêkê di navbera Afrîka û Japonyayê de ye û bîranînek ji bo nuwans û tevliheviya paşerojê ye. Rola wî ya bêhempa wekî kesek pêbawer û şervanek di xizmeta yek ji kesayetên herî girîng ên dîroka Japonî de, wî dike mijarek balkêş ji bo lêkolîn û nîqaşên berdewam. Divê gengeşiya li ser sernavê wî girîngiya hebûn û serpêhatiyên wî yên belgekirî kêm neke. Eleqeya domdar a ji Yasuke re, hem di akademiyê de û hem jî di çanda populer de, destnîşan dike ku çîroka wî hîn jî xwedî hêzek e ku mirovan bikişîne û wan bike ku li ser têkiliyên di navbera çandên cihêreng de û li ser awayê ku em dîrokê têdigihîjin û vedibêjin, bifikirin.

Çavkanî

• BBC News. (2019). Yasuke: The African samurai who served a Japanese warlord.
• Britannica. Oda Nobunaga.
• Britannica. Sengoku period.
• Britannica. Yasuke.
• Criado, C. (n.d.). PMJS: Re: Yasuke, the “black samurai”. Google Groups.
• Critical Asian Studies. (2024). Commentary: Kimberly Hassel, Akil Fletcher, and John G. Russell, Stranger Than Fiction: Yasuke and the Assassin’s Creed Shadows Controversy.
• Criterion Collection. (2006). A Time of Honor: Seven Samurai and Sixteenth-Century Japan.
• Echoes of History Podcast. (2024). Portuguese Missionaries in Japan. Acast.
• Goodreads. African Samurai: The True Story of Yasuke, a Legendary Black Warrior in Feudal Japan.
• Historical Novel Society. The African Samurai: The Incredible Story of Yasuke.
• Huskie Commons, Northern Illinois University. Russell, J. G. (2008). Excluded Presence: Shoguns, Minstrels, Bodyguards, and Japan’s Encounters with the Black Other. (Ev snippet bi giranî li ser têkiliyên Japonî-Reş ên Amerîkî û muzîkê ye, lê dibe ku di beşa berfireh a Russell de behsa Yasuke an jî çarçoveya wî hebe.)
• Japan Forward. (2025). Unraveling Yasuke: New Research Challenges the ‘Black Samurai’ Legend.
• Japan Society. (n.d.). Review: Yasuke: The True Story of the Legendary African Samurai. [ (1.1)]
• Japan Society. (n.d.). The Three Unifiers of Sengoku Era Japan.
• Kirkus Reviews. (2019). African Samurai: The True Story of Yasuke, a Legendary Black Warrior in Feudal Japan. [ (1.2)]
• Kyoto University Research Information Repository (KURENAI). Russell, J. G. (2007). Excluded Presence: Shoguns, Minstrels, Bodyguards, and Japan’s Encounters with the Black Other. ZINBUN, No.40.
• Leupp, G. P. (1992). Servants, shophands, and laborers in the cities of Tokugawa Japan. Princeton University Press.
• Leupp, G. P. (1995). Images of black people in late mediaeval and early modern Japan 1543–1900. Japan Forum, 7(1), 1-13.
• Leupp, G. P. (2003). Interracial Intimacy in Japan: Western Men and Japanese Women, 1543-1900. Continuum.
• Mini Museum. (n.d.). Yasuke: A Cultural Icon in Japanese History.
• MSU African Studies Center. (2019). The legacy of the one and only African Samurai, Yasuke.
• Naude, A. (2024). THE REAL YASUKE: HISTORY BEYOND THE SAMURAI MYTH. United Scholars Academic Press. [ (2.2)]
• Naude, A. (2025, March 21). Manuscript Discrepancies and Historical Ambiguities: A Textual Study of the Shinchōkōki and Yasuke. ResearchGate.
• North Carolina Museum of Art. (2024). Who Could Become a Samurai? [ (3.1)]
• OER Project. Yasuke – Graphic Biography – Extended.
• Pen Online. (2019). Biopic of the First Foreign Samurai to be Produced. [ (4.2)]
• Reddit. r/Asmongold. (2024). Actual Japanese historian’s take on Yasuke.
• Reddit. r/assassinscreed. (2024). Historical Analysis of Oda Nobunaga, Japan’s First Great Unifier.
• Reddit. r/todayilearned. (2019). TIL that Yasuke, the first foreign-born samurai, was not actually a slave… [ (5.1)]
• Smithsonian Magazine. (2023). Who Was Yasuke, Japan’s First Black Samurai?
• The Pirate’s Hook. (2023). Anime review: Yasuke’s promising, but underwhelming.
• V&A Museum. Japan’s encounter with Europe, 1573 – 1853.
• Vasconcelos e Sousa, J. (n.d.). The Labyrinth of Appearances: Representations of Japan in Portuguese Sources of the 16th and 17th Centuries. Redalyc.
• Veritas Forum. (n.d.). Friends, acquaintances, pupils and patrons: Japanese intellectual life in the late eighteenth century. SSOAR. (Ev snippet bi giranî li ser rewşenbîrên Japonî yên sedsala 18-an e.)
• Wikipedia. Sengoku period.
• Wikipedia. Shinchō Kōki. [ (5.2)]
• Wikipedia. Yasuke.
• Wonderopolis. Who Was the Black Samurai?
• Yasuke-san.com. (n.d.). Yasuke: From Africa to Japan in the 16th Century.
• Yoshida, M. (2012). Mechanical Clocks in Missionary Activities in Sixteenth- and Seventeenth-Century Japan. Japanese Journal of Religious Studies. Brill. (Ev snippet li ser demjimêrên mekanîkî û mîsyonerên Jesuit e.)

WERGIRTÎ

1. Yasuke Extended Biography – OER Project, https://www.oerproject.com/OER-Materials/OER-Media/PDFs/Origins/Era5/Yasuke-Graphic-Biography-Extended 2. Yasuke | African Samurai, History, Oda Nobunaga, & Japan | Britannica, https://www.britannica.com/biography/Yasuke 3. Sengoku period – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Sengoku_period 4. Sengoku period | History, Events, Unifiers, & Facts | Britannica, https://www.britannica.com/topic/Sengoku-period 5. Yasuke: The mysterious African samurai – BBC, https://www.bbc.com/news/world-africa-48542673 6. Oda Nobunaga: The Unifier of Japan – Academic Block, https://www.academicblock.com/history/great-generals-and-emperors/oda-nobunaga 7. Historical Analysis of Oda Nobunaga – Japan’s First Unifier and why I am intrigued to see the Assassin’s Creed series’s depiction of him – Reddit, https://www.reddit.com/r/assassinscreed/comments/1cx5mo8/historical_analysis_of_oda_nobunaga_japans_first/ 8. Unraveling Yasuke: New Research Challenges the ‘Black Samurai’ Legend, https://japan-forward.com/unraveling-yasuke-new-research-challenges-the-black-samurai-legend/ 9. (PDF) | Manuscript Discrepancies and Historical Ambiguities: A …, https://www.researchgate.net/publication/389938912_Manuscript_Discrepancies_and_Historical_Ambiguities_A_Textual_Study_of_the_Shinchokoki_and_Yasuke_xiebennoxiangweitolishideaimeisaxinzhanggongjitomizhuniguansurubenwenyanjiu 10. Who Was the Black Samurai? | Wonderopolis, https://wonderopolis.org/index.php/wonder/Who-Was-the-Black-Samurai 11. Yasuke – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Yasuke 12. Yasuke, From Africa to Japan in the 16th Century, https://yasuke-san.com/yasuke-from-africa-to-japan-in-the-16th-century/ 13. Yasuke – Separating Fact from Fiction – Google Groups, https://groups.google.com/g/pmjs/c/mrXyZacOqdY 14. Who Was Yasuke, Japan’s First Black Samurai? – Smithsonian Magazine, https://www.smithsonianmag.com/history/who-was-yasuke-japans-first-black-samurai-180981416/ 15. Japan’s encounter with Europe, 1573 – 1853 – London – V&A, https://www.vam.ac.uk/articles/japans-encounter-with-europe-1573-1853 16. Biopic of the First Foreign Samurai to be Produced – Pen, https://pen-online.com/culture/biopic-of-the-first-foreign-samurai-to-be-produced/ 17. Who Could Become a Samurai? – North Carolina Museum of Art, https://ncartmuseum.org/who-could-become-a-samurai/ 18. TIL that Yasuke, the first foreign-born samurai, was not actually a slave. In fact, he was a highly skilled warrior before he arrived in Japan. His training in Africa and India enabled him to become a samurai in a very short period of time. : r/todayilearned – Reddit, https://www.reddit.com/r/todayilearned/comments/bssum0/til_that_yasuke_the_first_foreignborn_samurai_was/ 19. Shinchō Kōki – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Shinch%C5%8D_K%C5%8Dki 20. Yasuke: The True Story of the Legendary African Samurai – The Japan Society, https://www.japansociety.org.uk/review?review=637 21. AFRICAN SAMURAI – Kirkus Reviews, https://www.kirkusreviews.com/book-reviews/thomas-lockley/african-samurai/ 22. THE REAL YASUKE: HISTORY BEYOND THE SAMURAI MYTH: Naude, Alaric: 9781763781108: Amazon.com: Books, https://www.amazon.com/REAL-YASUKE-HISTORY-BEYOND-SAMURAI/dp/1763781100 23. The Story of Yasuke – The African Samurai, https://africa.isp.msu.edu/news_article/22285 24. A Time of Honor: Seven Samurai and Sixteenth-Century Japan – The Criterion Collection, https://www.criterion.com/current/posts/443-a-time-of-honor-seven-samurai-and-sixteenth-century-japan 25. The Three Unifiers of Sengoku Era Japan, https://japansociety.org/news/the-three-unifiers-of-sengoku-era-japan/ 26. Redalyc.Jesuit textual strategies in Japan between 1549 and 1582, https://www.redalyc.org/pdf/361/36100803.pdf 27. Jesuits and Western Clock in Japan’s “Christian Century” (1549–c.1650) in – Brill, https://brill.com/view/journals/jjs/7/2/article-p204_204.xml 28. repository.kulib.kyoto-u.ac.jp, https://repository.kulib.kyoto-u.ac.jp/dspace/bitstream/2433/71097/1/40_15.pdf 29. Commentary | Kimberly Hassel, Akil Fletcher, and John G. Russell …, https://criticalasianstudies.org/commentary/2024/9/23/commentary-kimberly-hassel-akil-fletcher-and-john-g-russell-stranger-than-fiction-yasuke-and-the-assassins-creed-shadows-controversy 30. Yasuke: a Cultural Icon in Japanese History – Mini Museum, https://shop.minimuseum.com/blogs/cool-things/yasuke-a-cultural-icon-in-japanese-history 31. Anime review: Yasuke’s promising, but underwhelming – Pirates Hook, https://thepirateshook.com/2023/02/28/anime-review-yasukes-promising-but-underwhelming/ 32. Portuguese Missionaries in Japan – Echoes of History – Acast, https://shows.acast.com/echoes-of-history/episodes/portuguese-missionaries-in-japan 33. African Samurai: The True Story of Yasuke, a Legendary Black Warrior in Feudal Japan – Goodreads, https://www.goodreads.com/book/show/41884982-african-samurai 34. The African Samurai: The Incredible Story of Yasuke – Historical Novel Society, https://historicalnovelsociety.org/reviews/the-african-samurai-the-incredible-story-of-yasuke/ 35. Playing Changes: Music as Mediator between Japanese and Black Americans – Huskie Commons, https://huskiecommons.lib.niu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1018&context=allfacultyother-bookschapters 36. http://www.ssoar.info Friends, acquaintances, pupils and patrons: Japanese intellectual life in the late eighteenth century: a prosopog, https://www.ssoar.info/ssoar/bitstream/handle/document/32018/ssoar-2006-beerens-Friends_acquaintances_pupils_and_patrons.pdf;jsessionid=D63C06BD1F64B112B00C49DD39617CBA?sequence=1 37. Friends, Acquaintances, Pupils and Patrons – OAPEN Library, https://library.oapen.org/bitstream/id/6bcbc738-5d31-4140-9187-19e740ee3e56/354749.pdf 38. Images of black people in late mediaeval and early modern Japan 1543–1900, https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/09555809508721524 39. Japan Forum: Vol 7, No 1, https://www.tandfonline.com/toc/rjfo20/7/1 40. Interracial Intimacy in Japan: Western Men and Japanese Women, 1543-1900 by Gary P. Leupp | Request PDF – ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/260223405_Interracial_Intimacy_in_Japan_Western_Men_and_Japanese_Women_1543-1900_by_Gary_P_Leupp 41. Interracial intimacy in Japan : western men and Japanese women, 1543-1900 – SearchWorks, https://searchworks.stanford.edu/view/5487246 42. Actual japanese historian’s take on Yasuke : r/Asmongold – Reddit, https://www.reddit.com/r/Asmongold/comments/1iko17f/actual_japanese_historians_take_on_yasuke/