1. Pêşgotin: Cihê Taybet û Gengeteşeyî yê Maratonê di Dîroka Olîmpiyadê de û Armanc û Çarçoveya Lêkolînê

Maratona Olîmpiyadên St. Louis a 1904an, di dîroka Olîmpiyadê de wekî yek ji pêşbirkên herî ecêb, gengeşî û bi awayekî herî xirab organîzekirî tê bibîranîn.¹ Ev maraton ewqas navûdengeke neyînî bi dest xist ku hema mabû bibe sedema derxistina vê çalakiyê ji programa Olîmpiyadê.¹ Pêşbirk bi zehmetiyên giran ên ku beşdaran kişandin, têkçûnên organîzasyonel, hewildanên hîleyê û kiryarên dij-etîk tijî bû. Van bûyeran, di salên destpêkê yên Olîmpiyadên Modern de amatorî û bêceribebûnê bi awayekî eşkere radixe ber çavan.

Armanca vê lêkolînê ew e ku Maratona St. Louis a 1904an bi awayekî pir-alî lêkolîn bike, sedemên skandalê, encamên wê û cihê wê di dîroka Olîmpiyadê de analîz bike. Çarçoveya lêkolînê dê şert û mercên pêşbirkê, serpêhatiyên werzîşvanên navdar, rola organîzatoran, nîqaşên etîk û bandorên demdirêj ên bûyerê li xwe bigire. Skandala maratonê ne tenê ji ber xeletiyên takekesî, lê di heman demê de ji ber têgihiştina zanistî ya serdemê (bi taybetî di derbarê dehîdrasyon û maddeyên zêdekirina performansê de) û ji ber ku Lîstikên Olîmpiyadê hêj bi tevahî sazûmanî nebûbûn, derketibû holê. Wê demê, teoriyên wekî “dehîdrasyona biqesdî” bi ciddî dihatin girtin.³ Maddeyên wekî strîknîn wekî “hişyarker” dihatin qebûlkirin û rêzikên dopîngê tune bûn.¹ Organîzasyonên Olîmpiyadê, bi taybetî dema ku cara yekem li welatekî derveyî Ewropayê wekî DYA’yê dihatin lidarxistin, bi giranî xwe dispêpartin însiyatîf û zanîna organîzatorên herêmî.⁶ Tevliheviya van faktoran, zemîn ji bo girtina biryarên ku tenduristiya werzîşvanan paşguh dikirin û ji bo avakirina hawîrdorek pêşbirkê ya kaotîk amade kir. Ev maraton nîşan dide ku Olîmpiyad ji bilî ku tenê pêşbaziyek werzîşê be, wekî neynikek ku atmosfera civakî, çandî û zanistî ya serdemê nîşan dide jî kar dike. Dema ku bi çalakiyên wekî “Rojên Antropolojiyê” re tê fikirîn, Olîmpiyadên St. Louis a 1904an, nêrîna cîhanê ya rojava-navendî ya destpêka sedsala 20an û meylên nîjadperestiya “zanistî” jî nîşan dide.⁶ Olîmpiyad, bi Pêşangeha Cîhanê ya St. Louis re bi hev re hatin lidarxistin û mijara giştî ya Pêşangehê pêşketin, emperyalîzm û serweriya Rojava bû.⁶ Pêşandana jêhatîbûnên werzîşê yên “prîmîtîv” ên gelên xwecihî di “Rojên Antropolojiyê” de, bi îdeolojiyên Sosyal Darwînîst û nîjadperest ên serdemê re lihevhatî bû.⁶ Ceribandina “dehîdrasyona biqesdî” ya di maratonê de jî, xwesteka ceribandina sînorên laşê mirov bi meraqeke “zanistî” nîşan dida, lêbelê fikarên etîk di paşperdeyê de mabûn.³ Di vê çarçoveyê de, maraton ne tenê wekî bûyerek werzîşê, lê di heman demê de wekî nîşana pêşdaraziyên çandî û “zanistî” yên serdemê jî dikare were xwendin.

2. Olîmpiyadên St. Louis a 1904an û Çarçoveya Maratonê

Hevdemîbûna bi Pêşangeha Cîhanê re û Bandorên Wê

Olîmpiyadên 1904an, ji Chicago bo St. Louis hatin veguhestin û bi Pêşangeha Kirîna Louisiana (Pêşangeha Cîhanê) re bi hev re hatin lidarxistin.⁶ Ev rewş bû sedem ku Olîmpiyad di bin siya Pêşangehê de bimînin û eleqeya hêvîkirî nebînin.⁶ Mezinahiya Pêşangehê û populerbûna wê, bandorek neyînî li ser organîzasyon û beşdariya Olîmpiyadê kir. Gelek çalakiyên werzîşê wekî “Olîmpîk” hatin binavkirin, her çend li gorî standardan nebûn jî.⁷ David R. Francis, wekî serokê Pêşangeha Kirîna Louisiana, di anîna Olîmpiyadê bo St. Louis de rolek sereke lîst.⁶ Kesê ku guleya destpêkê avêt jî ew bû.¹² Pêşîgirtina Pêşangeha Cîhanê û paşguhkirina Olîmpiyadê, dibe ku bûbe sedema plansazkirina nebes a çalakiyên wekî maratonê û kêmbûna çavkaniyan. Dibe ku baldariya organîzatoran li ser Pêşangehê, bûbe sedema îhmalkirina hûrguliyên Olîmpiyadê. James E. Sullivan, yek ji organîzatorên sereke, hem bi Pêşangehê hem jî bi Olîmpiyadê re eleqedar dibû.⁴ Ev rewş, dibe ku di plansazkirin, veqetandina çavkaniyan û çavdêriya çalakiyên Olîmpiyadê de kêmasiyan çêkiribe; şert û mercên kaotîk ên maratonê nîşana vê yekê ye.

Zehmetiyên Organîzasyonel û Sînordarbûna Beşdariya Navneteweyî

Lîstik, di salên destpêkê yên Olîmpiyadên Modern de, bi taybetî dema ku li derveyî Ewropayê dihatin lidarxistin, ji hêla beşdariya navneteweyî ve zehmetiyan dikişandin. Cihê St. Louis ê li hundurê welêt, ji ber rêwîtiya biha û dirêj, beşdariya gelek werzîşvanên biyanî asteng kir.⁶ Piraniya beşdaran Amerîkî bûn (nêzîkî 580 ji 600 werzîşvanan) û piraniya wan ji gelê herêmê bûn.⁶ Vê rewşê, taybetmendiya navneteweyî ya Lîstikan lawaz kir. 32 atlet ji 7 welatan beşdarî maratonê bûn (DYA, Fransa, Kûba, Yewnanîstan, Koloniya Çemê Orange (Afrîkaya Başûr), Brîtanya Mezin û Kanada).³ Beşdariya navneteweyî ya sînordar û piraniya werzîşvanên Amerîkî, Lîstikên 1904an zêdetir xistibû hewaya şampiyoniya neteweyî, û ev yek pêşketina pêşbaziya navneteweyî û standardan hêdî kir. Ev rewş, yek ji astengên li pêşiya pejirandina Olîmpiyadên destpêkê wekî tevgerek cîhanî bû. Rêwîtiya ji Ewropayê bo St. Louis dijwar û biha bû ⁶, ji ber vê yekê beşdariya biyanî pir kêm bû. Piraniya pêşbirkan di navbera Amerîkiyan de derbas bûn û ev yek di belavkirina medalyayan de serweriya DYA’yê anî.⁷ Ev rewş, îdîaya “navneteweyî”bûna Lîstikan lawaz kir û dikare wekî rawestgehek di pêvajoya gerdûnîbûna tevgera Olîmpiyadê de were dîtin.

Têgihiştina Zanista Werzîşê ya Serdemê û Nêzîkatiyên Etîk

Wê demê zanista werzîşê hêj di qonaxa destpêkê de bû. Baweriyên şaş ên wekî ku dehîdrasyon dikare sûdmend be, hebûn.¹ Çalakiyên wekî “Rojên Antropolojiyê” ⁶ di bin bandora îdeolojiyên nîjadperest û Sosyal Darwînîst ên serdemê de bûn. Di van “rojan” de, gelên xwecihî, bi mebesta “îsbatkirina serweriya fizîkî ya spîyan”, di werzîşên bi şêwaza Ewropî de dihatin pêşbazkirin.⁶ Ev rewş, bi ruhê gerdûnî û wekhevîxwaz ê Olîmpiyadê re bi tevahî dijber bû. Di navbera kiryarên dij-etîk ên di “Rojên Antropolojiyê” de û ceribandina “dehîdrasyona biqesdî” ya di maratonê de, ji hêla hewildana derxistina encamên “zanistî” ji ser ceribandinên mirovan û hewildana îsbatkirina îdeolojiyek diyarkirî (serweriya spî, sînorên berxwedana mirovan) ve paralelî dikare were danîn. Her du jî nêzîkatiyên zanistî û etîk ên pirsgirêkdar ên serdemê nîşan didin. “Rojên Antropolojiyê” bi eşkere bingehek nîjadperest û Sosyal Darwînîst hebû.⁶ Ceribandina “dehîdrasyona biqesdî” ya di maratonê de, armanca bidestxistina agahiyan di derbarê fîzyolojiya mirovan de bi paşguhkirina tenduristiya werzîşvanan hebû.³ Di her du rewşan de jî, razîbûn an jî başbûna “ceribandinan” di rêza duyemîn de bû; armanca sereke gihîştina encamek “zanistî” an îdeolojîk bû. Ev, mînakek e ku standardên etîk di lêkolînên zanistî yên destpêka sedsala 20an de çiqas lawaz bûn û ji bo “pêşketinê” çi tişt dihatin rewa kirin.

3. Parkûra Maratonê û Şert û Mercên Pêşbirkê

Taybetmendiyên Parkûrê

• Dirêjahî: Dûrahiya maratonê hêj ne standard bû; parkûra li St. Louis wekî 24 mîl 1500 yard (nêzîkî 40 km) an jî 24.85 mîl tê binavkirin.³ Ev, ji dûrahiya standard a îroyîn a 26.2 mîl (42.195 km) kurttir bû.
• Zemîn: Piraniya parkûrê ji rêyên gundan ên tozî û nestabîl pêk dihat.³ Li hin cihan kevirên şikestî li ser rê hatibûn rijandin, ku ev yek zemînek xeternak ji bo bezvanan çêdikir.¹²
• Asteng: Parkûr, bi taybetî ji bo pêşbirkê nehatibû girtin. Bezvan neçar bûn ku bi trafîka normal a bajêr, erebeyên hespan, trênên hesinî, tramvayan û heta mirovên ku kûçikên xwe digerandin re têbikoşin.³
• Guhertina Bilindahiyê: Di parkûrê de heft girên ku bilindahiya wan di navbera 100 û 300 lingan de diguherî hebûn, û hin ji wan “hilkişînên pir dirêj û dijwar” bûn.¹²
• Toz: Ewrên tozê yên ku ji ber bezvanan bi xwe û bi taybetî ji ber wesayîtên peywirdar ên ku bi wan re diçûn radibûn, bêhnstandinê zehmet dikir û dibû sedema pirsgirêkên tenduristiyê.³ Rewşa William Garcia mînakek vê yekê ye.³

Şert û Mercên Hewayê

Pêşbirk, di yek ji demjimêrên herî germ ên rojê de, saet 3:00 piştî nîvro ³ an 3:03 ¹² dest pê kir. Maratonên modern bi gelemperî di demjimêrên serê sibê yên hêniktir de têne kirin.³ Germahî nêzîkî 32-33°C (90-91.5°F) bû û nem zêde bû.¹ Hin çavkanî germahiyê heta 40°C jî destnîşan dikin.⁵

Ceribandina “Dehîdrasyona Biqesdî”

James E. Sullivan, organîzatorê sereke yê lîstikan, bi mebesta lêkolînkirina “dehîdrasyona biqesdî”, bi zanebûn çavkaniyên avê sînordar kir.³ Wê demê, baweriyek şaş hebû ku vexwarina avê dê performansê kêm bike.⁵ Li seranserê parkûrê tenê yek ¹ an du ³ çavkaniyên avê hebûn: yek birca avê li mîla 6an (9.7 km), û ya din jî bîrek li nêzîkî mîla 12an (19.3 km an 19.998 km).¹ Ev rewş bû sedem ku werzîşvan bi awayekî zêde tî bibin û pirsgirêkên tenduristiyê yên giran bijîn.

Ceribandina “dehîdrasyona biqesdî” li gorî standardên etîk ên îroyîn ceribandineke mirovî ya nayê qebûlkirin e. Ev nîşan dide ku zanista werzîşê ya serdemê çiqas prîmîtîv bû û tenduristiya werzîşvanan çawa dikaribû were paşguhkirin. Biryara Sullivan, gelo ji ber kêmasiya zanînê bû an ji ber xwestekek ceribandineke bêperwa, nîqaşbar e, lê encamên wê ji bo werzîşvanan felaket bûn. Dehîdrasyon îro wekî xetereyek mezin tê zanîn.⁵ Sullivan, bi sînordarkirina vexwarina avê, armanc kir ku ceribandinek “zanistî” bike.³ Ev ceribandin, bêyî razîbûna werzîşvanan û bi paşguhkirina xetereyên tenduristiyê yên giran hate kirin. Tewra hebûna bijîşkan ji bo çavdêriyê ne ji bo alîkariyê ⁵, nîşan dide ku ev ceribandin çiqas dijmirovane bû. Ev rewş, mînakeke trajedîk a bikaranîna xirab a zanistê û ceribandinên dij-etîk di warê werzîşê de ye.

Rewşa parkûrê (toz, asteng, trafîka vekirî) û şert û mercên hewayê yên bi kêmbûna avê re, wekî mîkrokozmosek têkçûna organîzasyonel a giştî û amatoriya Olîmpiyadên St. Louis a 1904an dikare were dîtin. Ev nîşanek eşkere ye ku Olîmpiyad hêj negihîştibûn astek standard û profesyonelîzma cîhanî. Parkûr di kêliya dawî de hate guhertin.³ Rê ji bo pêşbirkê nehatibûn amadekirin.³ Pêşbirk di saeta herî germ de dest pê kir.³ Dabînkirina avê bi zanebûn kêm hat hiştin.¹ Hemî van faktoran, bêceribebûn, îhmalkarî û bêhesasiya organîzatoran li hember hewcedariyên werzîşvanan nîşan dide.

Dema ku bi şert û mercên maratonên din ên wê demê yên wekî Maratona Bostonê (mînak, rêyên baştir) ¹⁵ re tê berawirdkirin, diyar dibe ku şert û mercên li St. Louis çiqas bi awayekî awarte xirab bûn. Ev, îhmal û kêmasiya komîteya organîzasyonê ya herêmî hîn zêdetir radixe ber çavan. Rapora Charles Lucas destnîşan dike ku parkûrên li Atîna û Parîsê li gorî St. Louis wekî “bûlvar” bûn.¹⁵ Tê zanîn ku Maratona Bostonê li ser rêyên baştir dihat bezîn û demên baştir dihatin bidestxistin.¹⁵ Ev berawirdkirin nîşan dide ku hilbijartin û amadekirina parkûra li St. Louis çiqas kêm bû û ev yek çawa bandor li encaman kir.

4. Bûyerên Sereke, Skandal û Pêşbirkvanên Derketî Pêş

Ezîdiyeta Pêşbirkvanan: Rêjeya Bilind a Devjêberdana Pêşbirkê û Sedemên Wê

• Rewşa Giştî: Ji 32 atletên ku dest bi pêşbirkê kirin, tenê 14 ¹ an 18 ¹ neçar man ku dev jê berdin. Ev yek ji rêjeyên herî kêm ên qedandinê di dîroka Olîmpiyadê de ye.³
• Sedem: Germa zêde, nem, pirsgirêkên bêhnstandinê yên ji ber rêyên tozî û bi taybetî kêmbûna avê ya ji ber ceribandina “dehîdrasyona biqesdî” ya James Sullivan, bû sedem ku piraniya pêşbirkvanan nikaribin pêşbirkê biqedînin.¹
• Mînaka Bûyerê: William Garcia (DYA): Di dema pêşbirkê de ji ber daqurtandina tozê ku ji hêla wesayîtên li ser rê ve hatibû rakirin, xwînrijîna navxweyî ya giran (erozyona di perdeya mîdeyê de) derbas kir û li kêleka rê bêhiş hate dîtin. Ew rakirin nexweşxaneyê û jiyana wî tenê bi emeliyatê hate rizgarkirin.³ Ev bûyer yek ji mînakên herî balkêş e ku nîşan dide şert û merc çiqas xeternak bûn.
• Kesên Din ên Bandor Lê Bûne:

• John Lordon (serketiyê Maratona Bostonê ya 1903an): Piştî 10 mîlan (16 km) bi awayekî giran nexweş ket, vereşiya û dev ji pêşbirkê berda.³
• Sam Mellor (serketiyê Maratona Bostonê ya 1902an): Her çend di nîvê rê de pêşeng bû jî, ji ber toz û dehîdrasyonê rêya xwe şaş kir, kramp ketinê û neçar ma dev ji pêşbirkê berde.³

Skandala Fred Lorz (DYA) ê “Serketî”

Fred Lorz, hostayê dîwaran ê New Yorkî, pêşbirkê di 3 saet û 13 deqeyan de biqedand û di rêza yekem de hat û di destpêkê de wekî şampiyon hate ragihandin.¹ Tewra ji hêla Alice Roosevelt, keça Serokê DYA’yê yê wê demê Theodore Roosevelt ve, tacek li serê wî hate danîn û hema mabû ku madalyaya zêrîn bistîne.³ Lêbelê, piştî demek kurt, derket holê ku Lorz piştî mîla 9an (14.4 km) ji ber krampan dev ji pêşbirkê berdaye û bi otomobîlekê nêzîkî 11 mîl (17.7 km) rê çûye. Dema ku otomobîl li mîla 19an xera bû, ew dîsa dest bi bezê kir û gihîşt stadyûmê.¹ Lorz îdîa kir ku ev “henekek” bû ³, lê Yekîtiya Atletîzmê ya Amator (AAU) cezayê heta hetayê jê re birî. Ev ceza paşê, piştî ku Lorz lêborîn xwest û hate fêm kirin ku niyeta wî ya hîlekirinê tune bû, di 19ê Sibata 1905an de bo şeş mehan hate daxistin.¹ Lorz, di sala 1905an de Maratona Bostonê qezenc kir.¹

Serketiyê Esasî Thomas Hicks (DYA) û Serkeftina Wî ya Gengeteşeyî

Piştî dîskalîfiyekirina Lorz, Thomas Hicks ê Amerîkî yê bi eslê xwe Îngilîz, bi dema 3 saet 28 deqe û 53 saniye ¹ (hin çavkanî 3:28:45 ¹⁴) wekî serketiyê pêşbirkê hate ragihandin. Ev, dema herî hêdî ya serketina maratonê di dîroka Olîmpiyadê de ye û ji dema herî hêdî ya duyemîn nêzîkî 30 deqeyan zêdetir e.¹ Hicks, di 10 mîlên (16 km) dawî yên pêşbirkê de êşeke mezin kişand.¹ Antrenorên wî (navên wan bi taybetî nehatine destnîşankirin, wekî “antrenor/tîma piştgiriyê/destkar” têne binavkirin ¹), ji bo ku wî li ser piyan bihêlin, çend dozên strîknîn sulfat (jehra mişkan a ku wê demê di dozên biçûk de wekî hişyarker dihat bikaranîn ¹), brandî û spîka hêkên xav tevlihev dan wî. Ev, wekî yekem bikaranîna dermanên zêdekirina performansê ya tomarkirî di Lîstikên Olîmpiyadê yên modern de tê qebûlkirin.³ Charles Lucas, yek ji peywirdarên pêşbirkê, rewşa perîşan a Hicks di du mîlên dawî de bi hûrgulî vegotîye (“çavên wî gêj û bêcan bûn; rengê gewr ê rû û çermê wî kûrtir bûbû; destên wî wekî giraniyek baş girêdayî xuya dikirin; bi zorê lingên xwe hildida, dema ku çokên wî hema hema hişk bûbûn”).¹² Hicks, li dawiya pêşbirkê dest bi dîtina halusînasyonan kir (bawer dikir ku xeta dawî hêj 20 mîl dûr e).² Dema ku gihîşt xeta dawî, hema nikaribû bimeşiya û ji hêla tîma xwe ya piştgiriyê ve hate hilgirtin ¹ an jî dema ku lingên wî hîn wekî ku diherike tevdigeriyan, di hewayê de hate girtin.³ Piştî pêşbirkê, pêdivî bi hilgirtina wî bi sedyeyê hebû û bi midaxeleya çar bijîşkan ji mirinê filitî.³ Di dema pêşbirkê de 8 lîre (3.6 kg) winda kir.³ Hicks careke din maraton nebezî.¹

Pêşbirkvanên Din ên Balkêş û Çîrokên Wan

• Andarín Carvajal (Kûba): Postevanê Kûbayî Félix Carvajal, di kêliya dawî de beşdarî pêşbirkê bû. Piştî ku li New Orleansê di qumarê de hemî pereyên xwe winda kiribû, bi otostopê hatibû St. Louis.³ Bi kincên xwe yên kolanan ên ku lingên wan jêkiribû û kiribû şort û bi pêlavên meşê beşdarî pêşbirkê bû.² 40 saet bûn ku xwarin nexwaribû.³ Li ser rê ji temaşevanekî hirmî xwest, dema ku hate redkirin, du hirmî dizîn û reviya.³ Paşê li baxçeyek fêkiyan sekinî û sêv xwar, lê ji ber ku sêv genî bûn, krampên mîdeyê yên giran kişand û li kêleka rê ket xewê.¹ Tevî van hemî ecêbiyan, pêşbirkê di rêza çaremîn de biqedand.¹
• Len Taunyane (Tau) û Jan Mashiani (Afrîkaya Başûr): Van her du xwecihiyên Tswana, yekem atletên Reş ên Afrîkî bûn ku di Olîmpiyadê de pêşbazî kirin.² Ew wekî beşek ji pêşangeha Afrîkaya Başûr a Pêşangeha Cîhanê ya St. Louis li wir bûn û di dema Şerê Boer de wekî peyamnêrên dûr û dirêj kar kiribûn.³ Tê gotin ku bi pêxwas bezîn ¹², lê hin wêne nîşan didin ku pêlav li xwe kirine.¹² Len Taunyane, ji hêla komek kûçikên kovî ve nêzîkî mîlekê (1.6 km) ji parkûrê hate dûrxistin.¹ Tevî vê yekê, Taunyane di rêza nehemîn de, Mashiani jî di rêza duwanzdehemîn de cih girt.¹

Dayîna strîknînê ji Hicks re, li gorî rêzikên antî-dopîngê yên îroyîn bi tevahî nayê qebûlkirin. Lêbelê, wê demê bikaranîna van celeb maddeyên wekî “hişyarker” berbelav bû û ne qedexe bû.¹ Ev bûyer mînakek balkêş e ku nîşan dide ka têgihiştina etîka werzîşê û pêşbaziya adil bi demê re çawa pêş ketiye. Tevgera antrenoran a ku ji bo serketinê tenduristiya werzîşvanên xwe paşguh kirine, dibe ku nîşana têgihiştina serdemê ya “ji bo serketinê her rê rewa ye” be. Strîknîn, di dozên biçûk de jehrek bi bandora hişyarker e.³ Di sala 1904an de rêzikek ku dopîngê qedexe bike tune bû.¹² Antrenorên Hicks, ji bo ku ew bi ser bikeve, ev madde dan wî.³ Ev rewş, zihniyetek nîşan dide ku tenduristiya werzîşvan dikare ji bo performansê were fedakirin. Bûyer, paşê ji bo pêşxistina rêzikên antî-dopîngê wekî katalîzatorek kar kir.¹

Parastina “henekê” ya Lorz nîşan dide ku ruhê amator ê Olîmpiyadên destpêkê çiqas dijberî hev bû an jî ev ruh çawa dikaribû bi şaşî were şîrovekirin. Gelo Olîmpiyad qadeke pêşbaziyê ya ciddî bû, an jî şahî û pêşandanek bû? Kiryara Lorz, li ser vê dudiliyê dide fikirandin. Lorz, veşartina rêwîtiya xwe ya bi otomobîlê nekir, tewra destê xwe ji yên din re hejand.³ Dema ku hate girtin, îdîa kir ku ev “henekek” bû.³ Ev rewş, dikare wekî amatoriyek naîf an jî wekî jîrbûnek ku rêzikan paşguh dike were şîrovekirin. Cezayê heta hetayê yê AAU’yê (her çend paşê hate rakirin jî), nîşan dide ku bûyer bi ciddî hate girtin.¹

Çîrokên Carvajal û bezvanên Afrîkî mînakek berxwedan û azweriya mirovan e ku Carvajal tevî hemî neyîniyan di rêza çaremîn de cih girt. Di heman demê de, çîrokên wî û bezvanên Afrîkî, newekheviyên civakî û aborî yên serdemê, zehmetiyên ku werzîşvanên ne-Rojava pê re rû bi rû diman û heta pêşdaraziyên nijadî (şopandina Taunyane ji hêla kûçikan ve û çarçoveya “Rojên Antropolojiyê”) nîşan dide. Carvajal bêpere, birçî û bi kincên nebaş pêşbazî kir, tewra sêvên genî xwar û ket xewê lê dîsa jî di rêza çaremîn de cih girt.¹ Ev hewldanek takekesî ya awarte ye. Taunyane û Mashiani, ji bo Pêşangehê li wir bûn û beşdarbûna wan di maratonê de, di şert û mercên serdemê de rewşek awarte bû.³ Şopandina Taunyane ji hêla kûçikan ve ¹, nîşan dide ku parkûr çiqas bêkontrol bû û dibe ku îhmal an jî bêeleQBûna li hember bezvanek Reş nîşan bide. Çîrokên van werzîşvanan nîşan dide ku Olîmpiyad ne tenê platformek ji bo atletên bijare bû, lê di heman demê de ji bo kesayetên awarte û marjînal jî bû, lê ev kesayet bi gelemperî bi zehmetiyên zêdetir re rû bi rû diman.

Tabloya 1: Beşdarên Navdar ên Maratona St. Louis a 1904an û Aqûbeta Wan

Nav	Welat	Encama/Rêza	Bûyerên Girîng ên Di Dema Pêşbirkê de/Nîşe	Çavkanî Snippet ID
Thomas Hicks	DYA	Yekem (Serketî)	Strîknîn, brandî û spîka hêkên xav wergirt; halusînasyon dît; bi hilgirtinê xeta dawî derbas kir.	1
Fred Lorz	DYA	Di destpêkê de yekem, paşê Dîskalîfiye	Piştî 9 mîlan dev jê berda, 11 mîl bi otomobîlê çû, îdîa kir ku “henek” kiriye.	1
Andarín Carvajal	Kûba	Çaremîn	Bi kincên kolanan bezî; birçî bû, sêvên genî xwar, ket xewê.	1
Len Taunyane (Tau)	Afrîkaya Başûr (Koloniya Çemê Orange)	Nehemîn	Ji hêla kûçikên kovî ve mîlekê ji parkûrê hate dûrxistin.	1
Jan Mashiani	Afrîkaya Başûr (Koloniya Çemê Orange)	Duwanzdehemîn	Yekem atletên Reş ên Afrîkî yên Olîmpiyadê.	1
William Garcia	DYA	Dev Jê Berda (DNF)	Ji ber daqurtandina tozê xwînrijîna navxweyî ya giran derbas kir.	3
John Lordon	DYA	Dev Jê Berda (DNF)	Piştî 10 mîlan bi giranî nexweş ket û vereşiya.	3
Sam Mellor	DYA	Dev Jê Berda (DNF)	Di nîvê rê de pêşeng bû, ji ber toz û dehîdrasyonê rêya xwe şaş kir.	3

5. Serneketinên Organîzasyonel û Binpêkirinên Etîk

Rexnekirina Biryarên James E. Sullivan

Sullivan, yek ji damezrînerên AAU’yê û kesayetek bi bandor di atletîzma Amerîkî ya serdemê de bû.⁵ Ew yek ji organîzatorên sereke yên Olîmpiyadên St. Louis a 1904an bû.³ Ceribandina “dehîdrasyona biqesdî” ya di maratonê de ³ û biryara danîna tenê yek (an du) stasyona avê, kiryara wî ya herî zêde rexnekirî ye. Ev biryar, tenduristiya werzîşvanan bi awayekî giran xistibû xeterê. Ev ceribandina Sullivan, li ser teoriyek ku wê demê di hin derdoran de dihat pejirandin lê bingeha wê ya zanistî tune bû û xeternak bû, hatibû damezrandin.⁵ Her wiha, organîzekirina “Rojên Antropolojiyê” ji hêla Sullivan ve jî wekî kiryarek nîjadperest û dij-etîk tê dîtin.⁶

Paşguhkirina Tenduristî û Ewlehiya Werzîşvanan

Lidarxistina pêşbirkê di germa zêde de, li ser parkûreke tozî û xeternak, bi ava kêm, nîşan dide ku tenduristî û ewlehiya werzîşvanan bi tevahî hatiye paşguhkirin.² Rewşa William Garcia ³ û hema mirina Thomas Hicks piştî pêşbirkê ³, encamên trajedîk ên vê îhmalê ne. Tê gotin ku bijîşk jî ji bo çavdêrîkirina bandorên dehîdrasyonê li wir bûn lê alîkariyek çalak nedane ⁵, ku ev jî pirsgirêkek etîk e.

Kêmasiya Rêzikên Diyar û Standardên Lîstika Adil

Di giştiya lîstikan de û bi taybetî di maratonê de kêmasiya rêzikên diyar û çavdêriyê berbiçav e.² Hîlebaziya Fred Lorz û maddeyên ku ji Thomas Hicks re hatin dayîn, nîşana wê yekê ne ku standardên lîstika adil çiqas lawaz bûn an jî qet tune bûn. Tê fêm kirin ku Olîmpiyad hêj xwedî rêzikname û mekanîzmayek çavdêriyê ya bi tevahî rûniştî nebû.

Serneketinên organîzasyonel ne tenê xeletiyên takekesî (mînak, biryarên Sullivan) bûn, lê di heman demê de pirsgirêkek sîstematîk a giştî ya tevgera Olîmpiyadê ya destpêkê nîşan didin: bêceribebûn, kêmbûna çavkaniyan, nebûna standardan û têra xwe girîngînedayîna başbûna werzîşvanan. Olîmpiyad hêj tevgerek ciwan bû (1904 Lîstikên Modern ên sêyemîn bûn).⁶ Hêz û bandora Komîteya Olîmpiyadê ya Navneteweyî (IOC) ne wekî îro bû; organîzatorên herêmî bêtir xwedî gotin bûn. Rêvebirî û organîzasyona werzîşê wekî dîsîplînek hêj pêş neketibû. Ji ber vê yekê, kaosa li St. Louis, ne tenê taybetî wî bajarî an wan organîzatoran bû, lê nîşanek giştî ya serdemê bû.

Kiryara Sullivan û antrenorên Hicks dema ku bi têgihiştina etîk a îroyîn têne darizandin, bi tevahî nayên qebûlkirin. Lêbelê, nirxandina van bûyeran di çarçoveya xwe ya dîrokî de, ji bo fêmkirina cudahiya normên zanistî û etîk ên serdemê girîng e. Ev, kiryarên wan rewa nake, lê analîzek dîrokî ya kûrtir pêşkêş dike. “Dehîdrasyona biqesdî” wê demê “qadeke lêkolînê” bû.³ Maddeyên wekî strîknîn ne qedexe bûn û wekî “hişyarker” dihatin dîtin.¹ Ev nîşan dide ku sînorên “normal” an “qebûlkirî” yên wê demê ji yên îroyîn pir cuda bûn. Ev rewş, mînakek e ku nirxên etîk û rastiyên zanistî bi demê re çawa dikarin biguherin.

Di vê bûyerê de bi eşkere tê dîtin ku biryarên organîzatorek bihêz ê wekî Sullivan çawa dikarin rasterast bandorê li jiyana werzîşvanan bikin û hêzek wusa çiqas berpirsiyariyek mezin hewce dike. Kiryarên Sullivan, encamên potansiyel ên bikaranîna xirab a desthilatdariyê nîşan didin. Sullivan, yek ji organîzatorên sereke yên Lîstikan bû û rasterast xwedî desthilatdariya biryardanê li ser şert û mercên maratonê bû.³ Biryara sînordarkirina stasyonên avê rasterast ji hêla wî ve hate girtin.³ Ev biryar bû sedem ku gelek werzîşvan êşê bikişînin û pirsgirêkên tenduristiyê bijîn.¹ Ev, bandora kûr a biryarên rêvebirên werzîşê li ser werzîşvanan û ji ber vê yekê berpirsiyariyên wan ên etîk çiqas mezin in nîşan dide.

6. Pêşveçûnên Piştî Maratonê û Mîrateya Wê

Bertekên Serdemê

Pêşbirk bû sedema skandalek mezin û ji hêla hevdemên xwe ve bi tundî hate rexne kirin. Rojnameya St. Louis Post-Dispatch maratonê wekî “bûyerek ku mirovan dikuje” (man-killing event) bi nav kir.⁸ Ev gotinek girîng e ku giraniya şert û mercan û berteka raya giştî nîşan dide. James E. Sullivan, ku di destpêkê de ceribandina “dehîdrasyona biqesdî” diparast, li hember rexneyan û giraniya bûyerê helwesta xwe guhert û neçar ma qebûl bike ku pêşbirk “ji bo berxwedana mirovan dijwariyek ne mumkin” bû.⁸ Ev encamek zexta raya giştî û ciddiyeta bûyerê ye. Piştî bûyerê gelek kesan parast ku maraton pir xeternak e û divê ji programa Olîmpiyadê were derxistin.¹ Tewra rêvebirê Lîstikan jî got ku çalakî “nayê parastin”.¹

Bandora li ser Maratonên Olîmpiyadê yên Pêşerojê

Ev skandal bû sedema guhertinên girîng di organîzasyonên maratonê yên pêşerojê de:

• Standardîzekirina Dûrahiya Parkûrê: Berevajî nediyariya di sala 1904an de, dûrahiya maratonê di salên paşîn de (bi taybetî piştî Olîmpiyadên Londonê yên 1908an) wekî 26.2 mîl (42.195 km) hate standardîzekirin.⁹ Parkûra li St. Louis nêzîkî 25 mîl bû.⁹
• Sazkirina Stasyonên Avê: Ji bo ku werzîşvan karibin têra xwe şilekê bistînin, danîna stasyonên avê li seranserê parkûrê di navberên birêkûpêk de bû kiryarek standard.¹ Dema ku li St. Louis tenê yek an du çavkaniyên avê hebûn, di maratonên modern de heta 15 stasyonên avê dikarin hebin.¹
• Destpêkirina Rêzikên Antî-Dopîngê: Bikaranîna strîknînê ji hêla Thomas Hicks ve, nîqaşên li ser dopîngê gurr kir û pêşengiya pêşxistina yekem rêzikên antî-dopîngê kir. Xala 4emîn a rêziknameya ku ji bo maratona Olîmpiyadên Londonê ya 1908an hatibû derxistin, qedexe kir ku pêşbirkvan di destpêka pêşbirkê de an jî di dema wê de ti dermanek bistînin û destnîşan kir ku binpêkirina vê rêzikê dê bibe sedema dîskalîfiyekirinê.¹ Ev di dîroka Olîmpiyadê de yekem bû.

Mayîna Maratonê di Programa Olîmpiyadê de

Tevî bangên xurt ên ji bo rakirina wê, maraton di Olîmpiyadên Londonê yên 1908an de dîsa di programê de cih girt û ji wê demê ve wekî beşek bingehîn a Olîmpiyadê ma.¹

Maratona St. Louis a 1904an, her çend felaketek bû jî, di demek dirêj de ji bo pêşkeftina werzîşa maratonê û bi giştî Olîmpiyadê bû xalek werçerxê. Vê krîzê, di warên tenduristiya werzîşvanan, pêşbaziya adil û standardên organîzasyonel de rê li ber reformên cidî vekir û guhertineke erênî da destpêkirin. Maratona 1904an bi gelek pirsgirêkên ku tenduristî û ewlehiya werzîşvanan tehdîd dikirin tijî bû (germa zêde, tîbûn, dopîng, parkûra xeternak). Van pirsgirêkan di raya giştî û derdorên werzîşê de bertekên mezin çêkirin.⁸ Van bertekan, IOC û komîteyên organîzasyonê yên herêmî neçar kirin ku ji bo pêşbirkên pêşerojê tedbîran bigirin. Wekî encam, nûjeniyên girîng ên wekî stasyonên avê, dûrahiya standard û rêzikên antî-dopîngê hatin destpêkirin.¹ Ev mînakek “ji bûyerek xirab encamek baş derketinê” ye; skandal, ji bo ku werzîş ewletir û adiltir bibe, wekî nîşanek hişyariyê kar kir.

Ev bûyer nîşan dide ku Lîstikên Olîmpiyadê ne avahiyek statîk in, lê bi demê re ji xeletiyan ders derdixînin û xwe li gorî nirxên civakî yên guherbar diguncînin. Kaosa di sala 1904an de beşek ji rêwîtiya dirêj e ku Olîmpiyadên Modern ji bo gihîştina avahiya xwe ya îroyîn a tevlihev û profesyonel derbas kiriye. Olîmpiyadên destpêkê (mînak, Parîs 1900, St. Louis 1904) bi gelemperî bi Pêşangehên Cîhanê re bi hev re dihatin lidarxistin û pirsgirêkên organîzasyonel dijiyan.⁶ Di vê serdemê de rêzik û standard hêj bi tevahî ne rûniştibûn. Skandalên wekî maratona 1904an, van kêmasiyan bi awayekî tal eşkere kirin. Van ceribandinan, hewcedariya ku IOC rolek navendîtir bigire, rêzikan standardîze bike û başbûna werzîşvanan pêşîn bigire, nîşan da. Ev beşek ji pêşveçûna Olîmpiyadê ji destpêkek amator ber bi organîzasyonek profesyonel a cîhanî ve ye.

Weşanên rexneyî yên rojnameyên wekî St. Louis Post-Dispatch ⁸, nîşan didin ku medya di avakirina raya giştî û neçarkirina organîzatoran ji bo hesabdayînê de çiqas rolek girîng dilîze. Ev mînakek fonksiyona çavdêriya medyayê ji bo şefafî û hesabdayînê di rêveberiya werzîşê de ye. St. Louis Post-Dispatch maratonê wekî “bûyerek ku mirovan dikuje” bi nav kir.⁸ Nûçeyên rexneyî yên bi vî rengî, ciddiyeta bûyerê ji raya giştî re ragihand. Organîzatorên wekî James Sullivan, li hember van rexneyan neçar man ku ji helwesta xwe ya parastinê paşde gav bavêjin.⁸ Ev, hêza medyayê ya eşkerekirina xeletî û îhmalên di organîzasyonên mezin ên werzîşê de û avakirina zextê ji bo guhertinê nîşan dide.

Tabloya 2: Berawirdkirina Şert û Mercên Maratona 1904an û Standardên Maratona Modern

Taybetmendî	Maratona St. Louis a 1904an	Standardên Maratona Olîmpiyadê ya Modern
Dûrahiya Parkûrê	Nêzîkî 40 km / 24.85 mîl (Ne standard) 3	42.195 km / 26.2 mîl (Standard) 26
Zemîna Parkûrê/Asteng	Rêyên gundan ên tozî, kevirên şikestî, trafîka vekirî, trên, tramvay 3	Rêyên asfaltkirî, ji trafîkê re girtî, astengên kêmkirî
Saeta Destpêkê	Saet 3:00 piştî nîvro (Germa herî zêde) 3	Bi gelemperî serê sibê (Ji bo şert û mercên hêniktir) 3
Rêveberiya Şert û Mercên Hewayê	Kêm an tune; germahiya bilind (32-33°C) 1	Protokolên ji bo germa zêde, dibe ku guhertina saetê an taloqkirin
Stasyonên Avê/Xwarinê	Tenê 1 an 2 çavkaniyên avê (bi qesdî kêm) 1	Gelek stasyonên av û vexwarinên enerjiyê di navberên birêkûpêk de (her 2-2.5 km) 1
Alîkariya Bijîşkî	Pir kêm, bijîşk ji bo çavdêriyê li wir bûn 5	Tîmên bijîşkî yên berfireh li seranserê parkûrê û li xeta dawî
Kontrola Dopîngê/Rêzik	Tune; strîknîn ji hêla serketî ve hate bikaranîn 1	Kontrolên dopîngê yên hişk berî, di dema û piştî pêşbirkê de; Lîsteya Maddeyên Qedexekirî ya WADA’yê 1
Kincên Werzîşvanan/Amûr	Kincên kolanan (Carvajal), pêxwas (Taunyane, Mashiani – îdîa) 3	Kinc û pêlavên werzîşê yên teknîkî yên ji bo performans û rehetiyê hatine çêkirin

7. Encam: Cihê Skandalê di Dîroka Olîmpiyadê de û Dersên Hatin Derxistin

Maratona St. Louis a 1904an, wekî yek ji bûyerên herî tarî û ecêb ên dîroka Olîmpiyadê tê bibîranîn. Lêbelê, ligel van neyîniyan, ew ji bo pêşkeftina werzîşê û tevgera Olîmpiyadê dersên girîng jî dihewîne. Ev maraton, bi awayekî tal nîşan da ku plansazkirin di organîzasyonên werzîşê de, tenduristî û ewlehiya werzîşvanan, pêşbaziya adil û rêzikên etîk çiqas jiyanî ne. Bûyer, hewcedariya gelek rêzik û standardên ku bingeha werzîşa modern ava dikin (stasyonên avê, antî-dopîng, parkûra standard) eşkere kir. Di heman demê de, ew di derbarê bikaranîna etîk a zanist û bijîşkiyê di werzîşê de hişyariyek girîng e.

Maratona St. Louis a 1904an, ji bo rêvebirên werzîşê, antrenoran û werzîşvanan hişyariyek mayînde ye ku divê aliyê mirovî yê werzîşê û berpirsiyariyên etîk qet neyên paşguhkirin. Ew dersê dide ku divê azweriya serketinê nekeve pêşiya tenduristî û rûmeta mirovan. Di sala 1904an de azweriya serketinê ketibû pêşiya tenduristiya werzîşvanan (Hicks, Garcia) û lîstika adil (Lorz). Biryarên organîzasyonel (ceribandina dehîdrasyonê ya Sullivan) werzîşvan xistin xeterê. Van bûyeran, encamên trajedîk ên rewşên ku nirxên bingehîn ên werzîşê (tenduristî, dadmendî, rêz) têne binpêkirin nîşan didin. Ji ber vê yekê, divê ev skandal ji bo her kesê di cîhana werzîşê de wekî pûsûlayek etîk kar bike.

Ev maraton nîşan da ku dirûşma Baron de Coubertin a “Citius, Altius, Fortius” (Zûtir, Bilindtir, Bihêztir) û îdealên Olîmpiyadê (dostanî, bêkêmasî, rêz) dema ku Olîmpiyadên Modern ava kirin, çiqas dikarin şikestî bin û ji bo parastina van îdealan hewldanek domdar hewce ye. Bûyerên di sala 1904an de, bi van îdealan re bi tevahî dijber bûn. Îdealên Olîmpiyadê, armanc dikin ku bi rêya werzîşê cîhanek baştir ava bikin. Bûyerên wekî hîle, dopîng, paşguhkirina tenduristiya werzîşvanan di maratona 1904an de bi van îdealan re dijber in. Ev rewş nîşan dide ku divê tevgera Olîmpiyadê ji bo parastin û pêkanîna nirxên xwe yên bingehîn di nav têkoşînek domdar de be. Skandal tîne bîra mirov ku divê îdeal ne tenê di gotinê de bimînin, lê di pratîkê de jî werin jiyîn.

WERGIRTÎ

1. The strange case of the St Louis 1904 marathon – Olympics.com, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.olympics.com/en/news/the-strange-case-of-the-st-louis-1904-marathon
2. The 1904 Olympic Marathon | PDF | Marathon Running – Scribd, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.scribd.com/document/827715829/The-1904-Olympic-Marathon
3. Athletics at the 1904 Summer Olympics – Men’s marathon – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Athletics_at_the_1904_Summer_Olympics_%E2%80%93_Men%27s_marathon
4. The Strange Story of the 1904 Olympic Marathon – Shortform, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.shortform.com/podcast/episode/stuff-you-should-know-2024-08-27-episode-summary-the-strange-story-of-the-1904-olympic-marathon
5. How One Man’s Purposeful Dehydration Experiment Went Wrong …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.orshydration.com/blogs/hydration/how-one-man-s-purposeful-dehydration-experiment-went-wrong
6. Bizarre but True Happenings at the 1904 Olympics in St. Louis – WashU Libraries, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://library.washu.edu/news/bizarre-but-true-happenings-at-the-1904-olympics-in-st-louis/
7. 1904 St. Louis Olympics – The official blog of Newspapers.com, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://blog.newspapers.com/1904-st-louis-olympics/
8. The Disastrous 1904 Olympic Marathon – Explore the Archive, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://explorethearchive.com/1904-olympic-marathon
9. Why Did the 1904 Olympic Marathon End in Disaster? – TheCollector, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.thecollector.com/1904-olympic-marathon-disaster/
10. Francis Olympic Field – The Historical Marker Database, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.hmdb.org/m.asp?m=144047
11. David R. Francis – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/David_R._Francis
12. How the 1904 Marathon Became One of the Weirdest Olympic Events of All Time – Smithsonian Magazine, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.smithsonianmag.com/history/how-the-1904-marathon-became-one-of-the-weirdest-olympic-events-of-all-time-14910747/
13. Francis, David R. – St. Louis Historic Preservation, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://dynamic.stlouis-mo.gov/history/peopledetail.cfm?Master_ID=975
14. James Edward Sullivan – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/James_Edward_Sullivan
15. Olympic Games, 1904 – Olympic Official Reports Collection – LA84 …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://digital.la84.org/digital/collection/p17103coll8/id/8098/
16. Olympic Games, 1904 – Olympic Official Reports Collection – LA84 …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://digital.la84.org/digital/collection/p17103coll8/id/8100/
17. The Most Bizarre Marathon in Olympic History – RUN | Powered by …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://run.outsideonline.com/general/strange-running-history-the-1904-olympic-marathon/
18. Remembering the hilarious, historic, hot and horrible 1904 Olympic games in St. Louis | KCUR – Kansas City news and NPR, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.kcur.org/history/2024-08-14/1904-olympic-games-st-louis
19. A Look Back at the Bizarre 1904 Olympics Marathon – Tifosi Optics, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://tifosioptics.com/blogs/blog/a-look-back-at-the-bizarre-1904-olympics-marathon
20. The 1904 Olympic Marathon May Have Been the Dumbest Race Ever Run – Bunk History, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.bunkhistory.org/resources/the-1904-olympic-marathon-may-have-been-the-dumbest-race-ever-run
21. The Bizarre Tale of the 1904 St. Louis Marathon | Populous, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://populous.com/article/the-bizarre-tale-of-the-1904-st-louis-marathon
22. St. Louis marathon: The strangest race in Olympic history, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.olympics.com/en/news/st-louis-marathon-the-strangest-race-in-olympic-history
23. The strange case of the St Louis 1904 marathon – Olympics.com, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.olympics.com/ioc/news/the-strange-case-of-the-st-louis-1904-marathon
24. http://www.olympics.com, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.olympics.com/en/news/the-strange-case-of-the-st-louis-1904-marathon#:~:text=Hicks%20spent%20the%20last%2010,never%20ran%20a%20marathon%20again.
25. James E. Sullivan – Fact Monster, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.factmonster.com/biographies/sports/james-e-sullivan
26. Stepping Back in Time: The 1904 Summer Olympics Men’s Marathon, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.iancollmceachern.com/single-post/stepping-back-in-time-the-1904-summer-olympics-men-s-marathon
27. Chicago Loses the 1904 Olympics, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, http://isoh.org/wp-content/uploads/JOH-Archives/johv12n3k.pdf