Komûna Parîsê (1871): Serhildan, Rêveberî û Mîrateya Şoreşa Gelêrî

1. Pêşgotin

Komûna Parîsê, ku ji 18ê Adara 1871ê heya 28ê Gulana 1871ê li paytexta Fransayê, Parîsê, desthilatdar bû, di dîroka tevgerên şoreşgerî de xwedî cihekî taybet û girîng e.¹ Ev rêveberiya şoreşgerî, ku di encama şerekî dijwar û dorpêçeke westîner de derket holê, wekî yekemîn hewldana serkeftî ya çîna karkeran ji bo hilweşandina desthilatdariya çîna serdest û avakirina hikûmeteke gelêrî tê naskirin.² Girîngiya Komûna Parîsê ne tenê di çarçoveya dîroka Fransayê de, lê herwiha di perspektîfa dîroka navneteweyî ya tevgerên sosyalîst û karker de jî mezin e.² Karl Marx, yek ji ramanwerên sereke yê sedsala 19an, Komûnê wekî “pêşengeke birûmet a civakeke nû” bi nav kiribû ³, ku ev yek jî nîşana bandora kûr a vê bûyerê li ser ramana şoreşgerî ya demê dide.

Ev gotar armanc dike ku bi awayekî akademîk û bi zimanê Kurdî, li ser bingeha çavkaniyên berdest, Komûna Parîsê ji gelek aliyan ve vekole. Di vê çarçoveyê de, dê li ser bûyerên sereke, cîh û dema pêkhatina Komûnê, sedemên kûr ên civakî, aborî û siyasî yên ku rê li ber wê vekirin, polîtîka û reformên ku ji hêla Komûnê ve hatin meşandin, kesayetên girîng ên ku di vê pêvajoyê de rol lîstin, û herwiha bandor û mîrateya demkurt û demdirêj a Komûnê bi hûrgilî were rawestîn.

Pêdivî ye ku were fêmkirin ku Komûna Parîsê ne tenê serhildanek an jî tevgereke protestoyî ya ji rêzê bû. Ew, di eslê xwe de, ceribandineke radîkal a demokrasiya rasterast û xwerêveberiyê bû ku ji hêla karker û gelê Parîsê ve di şert û mercên awarte de hate pêkanîn.⁴ Komûn, wekî hikûmeteke demokratîk a demkurt ku ji hêla karkerên Parîsê ve hatibû avakirin, ji ramanên Marksîst û armancên şoreşgerî yên Komeleya Karkerên Navneteweyî (Enternasyonala Yekem) îlham girtibû û ji bo pêkanîna wekheviya civakî û kontrola demokratîk li Parîsê xebitî.⁴ Wekî ceribandineke radîkal di warê demokrasiya rasterast de, Komûnê hewl da ku desthilatdariyê rasterast bixe destê gel.⁵ Tevî ku ev ceribandin bi awayekî hovane hate tepeserkirin û bi hezaran Parîsî hatin kuştin, Komûna Parîsê ji bo tevgerên çepgir ên paşerojê wekî sembola potansiyelên wekheviyê û ji bo hêzên kevneperest jî wekî nîşana tirsên ji guhertina radîkal a desthilatdariyê di dîrokê de ma.⁴ Ji ber vê yekê, Komûna Parîsê ji serhildanekê wêdetir e; ew modelek û çavkaniyeke îlhamê ye ku hîn jî di nîqaşên îroyîn ên li ser demokrasî, xwerêveberî û sosyalîzmê de cihê xwe diparêze.

2. Rewşa Dîrokî û Sedemên Derketina Komûnê

Derketina Komûna Parîsê ne bûyereke ji nişka ve bû; ew encama geşedanên dîrokî, civakî, aborî û siyasî yên tevlihev bû ku di nava sedsala 19an de li Fransayê û bi taybetî li Parîsê qewimîbûn. Şerê Fransa-Prûsyayê yê 1870-1871ê wekî katalîzatorekî sereke ji bo gurrbûna van krîzan û amadekirina zemîna şoreşê tê dîtin.

Şerê Fransa-Prûsyayê (1870-1871) û Encamên Wê ji bo Fransayê

Şerê Fransa-Prûsyayê, ku di 19ê Tîrmeha 1870an de dest pê kir, bi serkeftineke berbiçav a Prûsyayê û hevalbendên wê yên Alman bi dawî bû.⁶ Yek ji encamên herî girîng ên vî şerî, ji bilî yekbûna Almanyayê, hilweşîna Împaratoriya Duyemîn a Fransî ya di bin serokatiya Napoleon III de bû.⁶ Napoleon III, piştî têkçûna di Şerê Sedanê de di Îlona 1870an de, teslîmî Keyê Prûsyayê Wilhelm I bû, ku ev yek li Fransayê valahiyeke mezin a desthilatdariyê çêkir.⁷ Piştî vê têkçûnê, Komara Sêyemîn a Fransî di 4ê Îlona 1870an de hate îlan kirin.⁸

Lêbelê, şer bi vê yekê bi dawî nebû. Artêşa Prûsî pêşveçûna xwe domand û Parîs xiste bin dorpêçeke dijwar ku ji 19ê Îlona 1870an heya 28ê Rêbendana 1871ê berdewam kir.¹ Di vê heyamê de, gelê Parîsê bi rewşeke gelekî zehmet re rû bi rû ma. Kêmbûna xwarinê ewqas giran bû ku welatiyan neçar man heywanên li baxçeyê heywanan û heta pisîk, kûçik û mişkan bixwin da ku ji birçîbûnê nemirin.¹⁰ Bombardimana berdewam a Prûsiyan jî jiyana rojane kiribû dojeh.

Di dawiyê de, hikûmeta nû ya Fransî neçar ma ku agirbestekê bi Prûsiyan re îmze bike.⁴ Şertên vê agirbestê û peymana aştiyê ya paşê ji bo Fransayê gelekî riswaker bûn. Fransa neçar ma ku herêma Alsace û beşek ji Lorraine bide Almanyayê, tazmînateke şer a mezin bide, û heta destûrê bide ku artêşa Prûsî ji bo demek kurt li Parîsê defîleyekê li dar bixe û beşek ji bajêr dagir bike.¹ Ev şert û mercên giran hêrsa gelê Parîsê, ku bi mêrxasî li ber xwe dabû, hê bêtir gurr kir. Şerê Fransa-Prûsyayê ne tenê têkçûneke leşkerî bû, lê di heman demê de bû sedema kûrkirina krîzên navxweyî yên Fransayê û zemîna ji bo Komûnê amade kir. Têkçûna Împaratoriyê û avabûna Komara Sêyemîn a qels, rewşa xirab a aborî û civakî ya karkeran ji ber dorpêçê, û polîtîkayên hikûmeta nû ya bûrjûwa ku ji parastina Parîsê bêtir li berjewendiyên xwe û lihevkirina bi Prûsyayê re digeriya, hemû faktor bûn ku bêbawerî û hêrsa çîna karker a Parîsê zêde kirin û ew ber bi ramana xwerêveberiyê ve kişandin.¹

Rewşa Sosyo-Ekonomîk a Gel li Parîsê

Di dema Împaratoriya Duyemîn a Fransî (1852-1870) de, Parîs wekî navendeke sereke ya darayî, bazirganî, mode û hunerê li Ewropayê dihat nasîn. Lêbelê, li pişt vê dîmena biriqandî, pirsgirêkên civakî û aborî yên kûr hebûn.⁴ Bajar bi taxên feqîran ên qerebalix û nexweş, kêmbûna ava vexwarinê ya paqij, û kêmasiya cihên kesk û parkan, nemaze li deverên derveyî bajêr, têdikoşiya.¹³ Li gorî serjimêriya ku di sala 1865an de ji hêla şaredariya Parîsê ve hatibû kirin, ji %42ê nifûsa bajêr, ango nêzîkî 780,000 kes, wekî “feqîr” hatibûn senifandin û ewqas xizan bûn ku nikaribûn bacê bidin.⁴

Nûavakirinên berfireh ên Parîsê di bin rêveberiya Baron Haussmann de, ku armanca wan a eşkere modernîzekirina bajêr û baştirkirina jiyana welatiyan bû, di pratîkê de encamên tevlihev derxistin holê. Digel ku bulvarên fireh, avahiyên nû û xizmetguzariyên giştî yên wekî ronahiya gazê hatin çêkirin, ev “başiyên civakî yên nû” bi piranî ne ji bo çîna karker bûn.⁴ Berevajî, nûavakirinên Haussmann bû sedema hilweşandina gelek taxên karkeran ên li navenda bajêr û koçberkirina bi zorê ya bi hezaran malbatên karker ber bi taxên derdorê yên ku kêmxizmetguzarî û ji navenda bajêr dûr bûn.¹⁴ Vê yekê ne tenê newekheviya civakî kûrtir kir, lê di heman demê de bû sedema polarîzasyoneke civakî ya eşkere û heta radeyekê “şerekî çînî yê de facto”.¹⁴

Armanceke din a veşartî ya nûavakirinên Haussmann, kontrolkirina civakî û leşkerî bû. Bulvarên fireh ne tenê ji bo hêsankirina seyrûseferê, lê di heman demê de ji bo astengkirina avakirina barîkatan di dema serhildanan de hatibûn sêwirandin, wekî ku di serhildana 1848an de qewimîbû.¹⁴ Lêbelê, ev stratejî bi awayekî paradoksî encameke berevajî da. Bi îzolekirin û komkirina çîna karker li taxên taybetî yên li derdora bajêr, Haussmann bêhemdî hişt ku karker li van deveran hişmendiyeke çînî ya xurtir pêş bixin, çandên berxwedêr ava bikin û torên hevgirtinê yên zexm birêsin.¹⁴ Dema ku krîza şer û dorpêçê di sala 1870an de dest pê kir, ev taxên karkeran bûn navendên sereke yên berxwedanê û paşê jî yên Komûnê. Kêmbûna xwarinê û bombardimana berdewam a Prûsiyan di dema dorpêçê de nerazîbûneke berbelav di nav gelê Parîsê de, bi taybetî di nav karkeran de, afirand û ew bêtir ji ramanên pêşverû û şoreşgerî re vekirî kirin.¹

Avabûna Komara Sêyemîn û Nakokiyên Siyasî û Çînî

Piştî hilweşîna Împaratoriya Duyemîn di 4ê Îlona 1870an de, Komara Sêyemîn a Fransî hate îlan kirin.⁸ Lêbelê, ev komara nû ji destpêkê ve bi qelsî û bêîstîqrariyê re rû bi rû bû. Karkerên Parîsê, ku di parastina bajêr de roleke sereke lîstibûn û ji bo vê yekê çekdar bûbûn, bi guman li hikûmeta nû dinêrîn. Di nav vê hikûmetê de gelek royalîst (alîgirên monarşiyê) hebûn, û karkeran tirs dikir ku ew ê hewl bidin welat ber bi vegera monarşiyê ve bibin.⁴

Hikûmeta Parastina Neteweyî, ku piştî hilweşîna împaratoriyê hatibû damezrandin û bi giranî ji hêla bûrjûwaziyê ve dihat kontrolkirin, ji parastina welat û berjewendiyên gel bêtir, li berjewendiyên xwe yên çînî û lihevkirina bi Prûsyayê re digeriya.⁷ Ev hikûmet ji hêza çekdar a karkerên Parîsê gelekî ditirsiya û ji bo ku ji zexta wan dûr bikeve, li şûna Parîsê, li bajarê Bordeaux civiya.⁷ Hilbijartinên ji bo Meclîsa Neteweyî, ku di Sibata 1871ê de di bin zexta Prûsyayê de hatin lidarxistin, bi serkeftina hêzên muhafezekar û royalîst bi dawî bûn. Ev meclîsa nû, ku bi giranî ji alîgirên key û endamên ruhbanî pêk dihat, yekser daxwaza gel a ji bo komareke rastîn red kir.⁷ Vê yekê karkerên Parîsê, ku ji bo komarê têkoşiyabûn, bi tevahî bêhêvî kir û ew bê alternatîf hiştin ku riya xwe bi xwe xêz bikin.

Têkiliyên di navbera Bûrjûwazî û Çîna Karkeran de

Nakokiyên di navbera bûrjûwazî û çîna karkeran de li Parîsê beriya Komûnê jî kûr bûn, lê şer û dorpêçê ev nakokî hê bêtir tûj kirin. Dema ku karkerên Parîsê ji bo parastina bajêr li kolanan alayên muhafizên dilxwaz (Gardiyana Neteweyî) ava dikirin û çekdar dibûn, bûrjûwazî û hikûmeta wê ji vê yekê bi fikar bûn û ew wek tehdîdek li dijî desthilatdariya xwe didîtin.⁷ Bûrjûwazî, li şûna ku piştgiriyê bide berxwedana gel, hewl dida ku ji aboriya şer sûd werbigire û standarda jiyana xwe ya luks biparêze, di demekê de ku feqîr û karker bi rûyê herî dijwar ê şer, birçîbûn û bombardimanê re rû bi rû diman.⁷

Piştî ku Meclîsa Neteweyî ya nû, ku bûrjûwazî û royalîstan tê de serdest bûn, daxwaza komarê red kir, ji karkeran re eşkere bû ku ew nikarin ji vê hikûmetê hêviya tu başiyê bikin. Ji ber vê yekê, ji wan re ji xêzkirina riya xwe û avakirina rêveberiyeke xwe ya serbixwe pê ve tu alternatîf nema.⁷ Ev rewşa aloz û bêhêvîtî bû bingeha sereke ji bo serhildana 18ê Adarê û avabûna Komûna Parîsê.

3. Avabûn û Rêxistina Komûna Parîsê

Avabûna Komûna Parîsê ne tenê encama serhildaneke spontan bû, lê di heman demê de fêkiya pêvajoyeke rêxistinbûnê ya çîna karker û Gardiyana Neteweyî bû ku di dema dorpêça dirêj a Prûsî de xweseriya xwe gav bi gav xurt kiribûn. Hewldana hikûmeta Adolphe Thiers ji bo desteserkirina topên Gardiyana Neteweyî tenê ew çirûska dawî bû ku agirê şoreşê pêxist.

Ji Serhildana 18ê Adarê heya Hilbijartinên Komûnê

Di Sibata 1871ê de, wekî bertekek li hember polîtîkayên hikûmeta navendî û redkirina daxwaza komarê ji hêla Meclîsa Neteweyî ve, li Parîsê “Komîteya Navendî ya Gardiyana Neteweyî” hate damezrandin.⁷ Gardiyana Neteweyî, ku di dema dorpêça Prûsî de bûbû hêza sereke ya parastina Parîsê, bi giranî ji karkeran pêk dihat û tabûrên wê li taxên feqîran efserên xwe bi xwe hildibijartin, ku ev yek xweseriyeke mezin dabû wan.¹ Yekem çalakiya girîng a Komîteya Navendî destdanîna ser topên şer ên ku ji bo parastina Parîsê hatibûn çêkirin (gelek ji wan bi pereyên ku ji hêla karkeran ve hatibûn berhevkirin) û belavkirina wan di nav komûnên (taxên) Parîsê de bû, nemaze li ser girên Montmartre û Belleville.⁷

Di sibeha 18ê Adara 1871ê de, serokê hikûmeta Komara Sêyemîn, Adolphe Thiers, ferman da artêşa regular ku van topan ji destê Gardiyana Neteweyî bistîne.¹ Lêbelê, ev hewldan bi berxwedaneke xurt a gelê Parîsê û endamên Gardiyana Neteweyî re rû bi rû ma. Leşkerên ku ji bo desteserkirina topan hatibûn şandin, li şûna ku guh bidin fermana generalên xwe û gule li girseyê bibarînin, bi gel re biratî kirin û li dijî efserên xwe derketin.⁷ Di encama van bûyeran de, du generalên artêşê, Claude Martin Lecomte (ku fermana gulebaranê dabû) û Clément Thomas (generalekî berê yê Gardiyana Neteweyî ku ji hêla gel ve nefret jê dihat kirin), ji hêla girseya hêrsbûyî ve hatin girtin û kuştin.¹

Li hember vê serhildana gelêrî, Adolphe Thiers û hikûmeta wî neçar man ku ji Parîsê birevin û xwe li Versaillesê bi cih bikin.¹ Bi vî rengî, Komîteya Navendî ya Gardiyana Neteweyî bû desthilatdariya de facto ya Parîsê. Komîteya Navendî, ku xwe wekî rêveberiyeke demkî didît, yekser ragihand ku ew ê di demek kurt de ji desthilatdariyê vekişe û ji bo hilbijartina Encûmeneke Komûnal a rewa banga hilbijartinên şaredariyê kir.¹ Van hilbijartinan di 26ê Adara 1871ê de pêk hatin.¹

Encûmena Komûnê: Hilbijartin, Pêkhate û Îdeolojiyên Sereke

Di hilbijartinên 26ê Adarê de, nêzîkî 229,000 Parîsî dengê xwe dan (ji 485,000 kesên xwedî mafê dengdanê).¹⁶ Di encamê de, li gorî çavkaniyan, 60 ⁴ an 92 ¹ endam ji bo Encûmena Komûnê hatin hilbijartin. Pêkhateya vê encûmenê pir cihêreng bû; tê de karker, karsazên piçûk, karmendên nivîsgehê, rojnamevan, zanyar û nivîskar hebûn.⁴ Hêjayî gotinê ye ku ji 80 endamên ku di destpêkê de hatibûn hilbijartin, 25 kes ji çîna karkeran bûn, ku ev yek karaktera gelêrî ya Komûnê nîşan dide.¹⁶

Encûmena Komûnê biryar da ku dê serokek yekane yê Komûnê tune be û hemû endam dê xwedî hêzeke wekhev bin. Biryar bi piranî bi rêya nîqaş û lihevkirinê dihatin girtin.⁴ Di nav Komûnê de gelek îdeolojî û tevgerên siyasî yên cuda hebûn. Marksîzm, bi taybetî bi riya bandora Komeleya Navneteweyî ya Karkeran (Enternasyonala Yekem) ku Karl Marx tê de fîgurekî navendî bû, yek ji îdeolojiyên girîng bû.⁴ Herwiha, Anarşîzm ¹ û Jakobenîzm (ku îlhama xwe ji Şoreşa Fransî ya 1789an digirt) ¹ jî di nav Komûnê de xwedî bandor bûn. Alîgirên sosyalîstê şoreşger ê navdar Louis Auguste Blanqui (Blanquîst), ku di wê demê de girtî bû lê dîsa jî wek serokê rûmetê yê Komûnê hatibû hilbijartin, û herwiha sosyalîstên femînîst ên nerm jî di nav refên Komûnaran de cih digirtin.⁵ Ev pirrengiya îdeolojîk hem çavkaniya dînamîzm û berfirehiya Komûnê bû, hem jî carinan dibû sedema aloziyên navxweyî û kêmasiyên di yekrêziya stratejîk de, nemaze di dema êrîşên dijwar ên hikûmeta Versaillesê de. Wek mînak, di navbera Blanquîstên ku alîgirê tedbîrên otorîter bûn û sosyalîstên nerm de li ser avakirina Komîteya Ewlekariya Giştî (Comité de Salut Public) nakokî derketin.⁵ Kêmasiya serokatiyeke yekgirtî û biryardar, ku beşek jê ji ber vê pirrengiyê û girtina Blanqui bû, di dema “Hefteya Bi Xwîn” de wekî yek ji faktorên têkçûnê tê dîtin.¹

Rola Komîteya Navendî ya Gardiyana Neteweyî

Gardiyana Neteweyî ya Parîsê, ku ji leşkerên dilxwaz û karkeran pêk dihat, di pêvajoya avabûn û parastina Komûnê de roleke navendî lîst. Ew bûn ku girseyên çekdar ji bo parastina Parîsê hem li dijî dorpêça Prûsî û hem jî paşê li dijî hikûmeta Fransî ya li Versaillesê seferber kirin.¹⁵ Piştî hilbijartina Encûmena Komûnê û ragihandina fermî ya Komûnê di 28ê Adarê de, Komîteya Navendî ya Gardiyana Neteweyî bi awayekî fermî ji desthilatdariyê îstifa kir û ew radestî encûmena hilbijartî kir.¹ Lêbelê, Komîteya Navendî bi tevahî ji holê ranebû; ew wekî komîteyeke çavdêriya nefermî ma da ku misogeriya parastina şoreşê û berjewendiyên karkeran bike.⁵ Vê yekê di pratîkê de bû sedema hebûna du navendên hêzê li Parîsê, ku carinan dibû sedema tevliheviyê. Komîteya Navendî di destpêkê de daxwazên wekî hilbijartina karbidestên şaredariyê, kontrolkirina polîs ji hêla organên hilbijartî ve, hilbijartina dadweran, azadiya çapemenî û kombûnên giştî, û çekdarkirina sivîlan ji bo parastina bajêr kiribû.²¹

4. Polîtîka û Reformên Komûnê

Komûna Parîsê, tevî temenê xwe yê kurt (tenê 72 roj), hejmareke berbiçav ji biryarname û reformên civakî, aborî û siyasî pêk anî. Van polîtîkayan vîzyoneke civakeke radîkal a alternatîf pêşkêş dikirin ku li ser bingeha xwerêveberiya karkeran, laîkbûnê û wekheviya civakî ava bûbû. Ew ne tenê bertekek li hember şert û mercên demkî yên şer û dorpêçê bûn, lê di heman demê de îfadeya daxwazên kûr ên tevgera karker a sedsala 19an û îdeolojiyên cihêreng ên di nav Komûnê de bûn.

Biryarnameyên Civakî û Aborî

Armanca sereke ya polîtîkayên civakî û aborî yên Komûnê ew bû ku barê li ser çîna karker û feqîran sivik bike û şert û mercên jiyana wan baştir bike.

Mafên Karkeran:

Yek ji biryarnameyên herî navdar qedexekirina karê şevê li nanpêjxaneyên bajêr bû, ku ev yek ji bo baştirkirina şert û mercên karkerên nanpêjxaneyan gaveke girîng bû.¹
Ji bo malbatên endamên Gardiyana Neteweyî yên ku di dema parastina Komûnê de hatibûn kuştin, teqawidî hate dayîn. Di vê çarçoveyê de, zarokên rewa û yên ku wekî “nerewa” dihatin binavkirin, ji bo wergirtina teqawidên Gardiyana Neteweyî xwedî mafên wekhev bûn.¹
Berhevkirina faîzê li ser deynan hate betalkirin û deynên bazirganî hatin taloqkirin, ku ev yek ji bo karsazên piçûk û karkeran rehetiyek mezin peyda kir.¹
Mafê karkeran hate naskirin ku karsaziyekê bi dest bixin û bi rê ve bibin eger ew ji hêla xwediyê wê ve hatibe terikandin. Lêbelê, Komûnê mafê tazmînatê yê xwediyê berê jî nas dikir.¹
Hat qedexekirin ku kardêr wekî rengek dîsîplînê cezayê pereyan li karkeran bibirin, ku ev yek rê li ber îstîsmareke din a karkeran digirt.⁴
Keda zarokan hate betalkirin, ku ev yek ji bo parastina zarokan û pêşxistina perwerdehiya wan gaveke pêşverû bû.²³
Hat ferman kirin ku amûrên karkeran û tiştên malê yên ku di dema dorpêçê de ji ber hewcedariyê li rehînxaneyan (pawnshops) hatibûn danîn, bi nirxê heya 20 frankî, belaş ji xwediyên wan re werin vegerandin.¹
Alîkariya Civakî:

Kirêyên xaniyan ji bo tevahiya dema dorpêçê hatin efûkirin an jî bi awayekî berbiçav hatin sivikkirin, ji ber ku di dema dorpêçê de gelek kesan nikaribûn kirêyên xwe bidin.¹
Komûnê hewl da ku xizmetguzariyên bingehîn ji bo gel misoger bike. Wek mînak, li navçeya 3mîn a Parîsê, kelûpelên dibistanê belaş hatin dayîn, sê dibistan laîk bûn û sêwîxaneyek hate avakirin. Li navçeya 20an, ji zarokên dibistanê re cil û xwarin belaş hatin dayîn.¹
Wekî nîşaneke mirovahiyê, Komûnê nan ji nod û du jinên wan kesan re şand ku di artêşa Versaillesê de li dijî Komûnê şer dikirin, û ragihand ku “Jinebî girêdayî tu partiyê nînin. Komar ji bo her belengaziyê nan û ji bo hemû sêwiyan lênêrînê peyda dike”.²¹
Komûnê xaniyên vala yên ku ji hêla xwediyên wan ve hatibûn terikandin desteser kir û da kesên bêmal ên ku di dema dorpêça Prûsî de malên xwe winda kiribûn.²⁵
Bernameyên alîkariya giştî hatin saz kirin da ku pêdiviyên bingehîn ên jiyanê bi bihayek kêm, û ji bo kesên herî feqîr, belaş ji gel re werin peydakirin.²⁵

Veqetandina Dêrê ji Dewletê û Laîkbûna Perwerdehiyê

Komûna Parîsê bi prensîbên laîk û sekuler hikûm dikir û yek ji armancên wê yên sereke veqetandina tam a dêrê (bi taybetî Dêra Katolîk) ji dewletê û laîkkirina perwerdehiyê bû.¹

Di 2ê Nîsana 1871ê de, Encûmena Komûnê biryarnameyek derxist ku tê de Dêra Katolîk bi “hevkarî di tawanên monarşiyê de” dihat tawanbar kirin. Vê biryarnameyê bi awayekî fermî veqetandina dêrê ji dewletê îlan kir, hemû fonên dewletê yên ku ji bo Dêrê dihatin veqetandin desteser kir, û dest danî ser hemû milkên civatên olî.¹
Hat ferman kirin ku dibistanên Katolîk û hemû saziyên perwerdehiyê dev ji perwerdehiya olî berdin û bibin saziyên laîk. Dîn wekî mijareke bi tevahî taybet û kesane hate îlankirin.¹ Armanc ew bû ku perwerde ji bandora dogmayên olî were rizgarkirin û li ser bingeheke zanistî û rasyonel were avakirin.
Komûnê hewl da ku perwerdehiyê ji bo hemû zarokan, hem kur û hem keçan, heta temenê 12 salî mecbûrî û wekhev bike.²⁴ Ev yek ji bo wê demê gaveke gelekî pêşverû bû.
Ji bo bilindkirina statuya mamosteyan û misogerkirina wekheviyê, meaşên mamosteyan hatin bilindkirin û ji bo mamosteyên jin û mêr mûçeyek wekhev hate destnîşankirin.²⁴ Herwiha, dibistaneke hunerên pîşesaziyê bi rêveberek jin hate damezrandin da ku perwerdehiya pîşeyî ji bo ciwanan pêş bixe.²⁴

Reformên din ên Girîng

Ji bilî reformên civakî, aborî û laîkbûnê, Komûnê di warên din de jî hin gavên girîng avêtin:

Cezayê îdamê û leşkeriya neçarî (konscription) hatin rakirin.¹ Li şûna artêşeke daîmî, Gardiyana Neteweyî, ku tê de hemû welatiyên ku dikarin çekan hilgirin diviyabû qeyd bibin, wekî yekane hêza çekdar a Parîsê hate destnîşankirin.¹
Komûnê Salnameya Komarparêz a Fransî ya ku di dema Şoreşa Fransî ya Yekem de hatibû bikaranîn û paşê hatibû rakirin, ji nû ve qebûl kir. Herwiha, li şûna ala sêreng (tricolore) a Fransayê, ala sor wekî sembola Komûnê hate bikaranîn.¹
Komûnê deriyê hemwelatîbûnê ji biyaniyan re vekir û gelek biyanî di nav refên Komûnê de cih girtin û rolên girîng lîstin.²⁷ Wek mînak, Léo Frankel, ku wezîrê kar ê Komûnê bû, bi eslê xwe Macar-Cihû bû ²⁸, û Jarosław Dąbrowski, ku yek ji generalên sereke yê Komûnê bû, Polonî bû.²⁹ Ev yek karaktera enternasyonalîst a Komûnê nîşan dide.
Sîstema dadweriyê hate reformkirin û dadwer bi rêya hilbijartinê dihatin destnîşankirin.²¹
Hemû karbidestên giştî yên Komûnê, ji endamên Encûmenê bigirin heya karmendên herî biçûk, bi dengdana gerdûnî dihatin hilbijartin û xwedî berpirsiyarî bûn li hember gel. Gel mafê wê yekê hebû ku her dem nûnerên xwe paşve bixwaze û li şûna wan kesên din hilbijêre (mandaya paşvexwendinê). Meaşê herî bilind ê ku Komûnê dida kesekî 6,000 frank bû, ku ev yek bi meaşê karkerekî pispor re wekhev bû. Armanc ji vê yekê ew bû ku rê li ber burokrasî, gendelî û çêbûna çîneke elît a karbidestan were girtin.³
Mafên Jinan: Tevî ku jinan di Komûna Parîsê de mafê dengdanê û endamtiya Encûmena Komûnê bi dest nexistin ¹, wan tevgereke femînîst a xurt û birêxistinkirî ava kirin. Yekîtiya Jinan ji bo Parastina Parîsê û Lênêrîna Birîndaran (Union des femmes pour la défense de Paris et les soins aux blessés), ku di 11ê Nîsana 1871ê de ji hêla kesayetên wekî Nathalie Lemel û Élisabeth Dmitrieff ve hate damezrandin, di vî warî de roleke navendî lîst.⁵ Vê yekîtiyê ji bo wekheviya zayendî, wekheviya mûçeyê di navbera jin û mêran de, mafê jinberdanê ji bo jinan, mafê perwerdehiya laîk û belaş, û perwerdehiya pîşeyî ji bo keçan parêzvanî dikir.⁵ Herwiha, wan hewl dida ku cudahiya di navbera jinên zewicî û yên ku bê zewac bi hev re dijiyan (concubines), û di navbera zarokên rewa û yên nerewa de ji holê rakin, û ji bo betalkirina fuhûşê xebitîn, ku di encamê de genelevên legal hatin girtin.²³ Yekîtiya Jinan di komîsyonên şaredariyê de beşdar bû û ji bo jinan kooperatîfên kar ava kirin.²³

Polîtîkaya Komûnê ya li hember Banka Fransayê yek ji mijarên herî gengeşî û rexnekirî ye. Komûnê, tevî ku Banka Fransayê di bin kontrola xwe de bû û bi mîlyaran frank zêr tê de hebû, dest li ser van rezervan nedanî.¹ François Jourde, ku serokê Komîsyona Darayî ya Komûnê bû, li dijî desteserkirina rezervên bankê derket, bi hinceta ku ev yek dê bibe sedema hilweşîna nirxê pereyê û bêqîmetbûna pereyên di destê Komûnê de.²³ Li şûna wê, Komûnê ji bankê deyn distand da ku karûbarên xwe birêve bibe, û balkêş e ku ev yek ji hêla Adolphe Thiers, serokê hikûmeta Versaillesê, ve jî dihate pejirandin, ji ber ku ew jî dizanibû ku parastina rezervên zêr ji bo îstîqrara frankê û dayîna tazmînata şer ji Almanan re pêwîst e.²³ Lêbelê, Karl Marx û gelek Marksîstên din ev polîtîka wekî şaşiyeke mezin û yek ji qelsiyên stratejîk ên Komûnê nirxandin. Wan argûman kir ku diviyabû Komûnê rezervên bankê desteser bikira û ji bo fînansekirina şoreşê û lawazkirina hikûmeta Versaillesê bikar bianiya. Li gorî wan, bi vî rengî pereyên mezin ji Parîsê ji Versaillesê re hatin şandin û ji bo damezrandina artêşa ku di dawiyê de Komûn têk bir, hatin bikaranîn.¹ Ev yek nîşan dide ku Komûn di warê stratejiya aborî ya şoreşgerî de heya radeyekê dudil û bi tirs bû.

Tablo 1: Biryarname û Reformên Sereke yên Komûna Parîsê

Qad	Biryarname/Reform	Armanc/Hûrgilî	Çavkanî (Snippet ID)
Mafên Karkeran	Qedexekirina karê şevê yê nanpêjan	Başkirina şert û mercên karkerên nanpêjxaneyan	¹
	Dayîna teqawidiyê ji malbatên Gardiyanên Neteweyî yên kuştî re (tevî zarokên “nerewa”)	Piştevaniya civakî ji bo malbatên şehîdên Komûnê	¹
	Betalkirina faîzê li ser deynan û taloqkirina deynên bazirganî	Sivikkirina barê aborî li ser karker û karsazên piçûk	¹
	Mafê karkeran ku kargehên terikandî bi rê ve bibin	Xurtkirina kontrola karkeran li ser hilberînê û rêgirtina li bêkariyê	¹
	Qedexekirina cezayên pereyan ji hêla kardêran ve	Rêgirtina li îstîsmara karkeran	⁴
	Betalkirina keda zarokan	Parastina zarokan û pêşxistina perwerdehiya wan	²³
	Vegera belaş a amûrên karkeran û tiştên malê ji rehînxaneyan	Alîkarî ji bo karkerên ku ji ber hewcedariyê tiştên xwe firotibûn	¹
Alîkariya Civakî	Sivikkirina kirêyan ji bo dema dorpêçê	Kêmkirina barê li ser malbatên ku di dema dorpêçê de zehmetî kişandibûn	¹
	Dabînkirina kelûpelên dibistanê, cil û xwarinê belaş ji bo zarokan	Piştevaniya perwerdehî û tenduristiya zarokên feqîr	¹
	Desteserkirina xaniyên vala ji bo kesên bêmal	Çareserkirina pirsgirêka bêmalbûnê	²⁵
Laîkbûn û Perwerdehî	Veqetandina Dêrê ji Dewletê	Avakirina dewleteke laîk û sekuler	¹
	Laîkbûna dibistanan û rakirina perwerdehiya olî	Misogerkirina perwerdehiyeke bê ol û li ser bingeha zanistê	¹
	Hewldana ji bo perwerdeya mecbûrî û wekhev ji bo kur û keçan heta 12 salî	Pêşxistina wekheviya zayendî di perwerdehiyê de û bilindkirina asta perwerdehiya giştî	²⁴
	Bilindkirina meaşên mamosteyan û wekheviya mûçeyê ji bo jin û mêran	Başkirina statuya mamosteyan û misogerkirina wekheviya zayendî	²⁴
Rêveberiya Sivîl û Siyasî	Rakirina cezayê îdamê û leşkeriya neçarî	Humanîzekirina sîstema cezayê û avakirina artêşeke gelêrî	¹
	Qebûlkirina Salnameya Komarparêz û ala sor	Nîşandana karaktera şoreşgerî û redkirina sembolên kevn	¹
	Vekirina hemwelatîbûnê ji biyaniyan re	Xurtkirina karaktera enternasyonalîst a Komûnê	²⁷
	Hilbijartina dadweran	Demokratîzekirina sîstema dadweriyê	²¹
	Karbidestên giştî bi dengdana gerdûnî dihatin hilbijartin, mûçeyên karkeran distandin û dikaribûn werin paşvexwendin	Misogerkirina kontrola gel li ser rêveberiyê û rêgirtina li burokrasî û gendeliyê	³
Mafên Jinan	Avakirina Yekîtiya Jinan û parêzvaniya ji bo wekheviya zayendî, mafê dengdanê, perwerdehiyê, hwd.	Xurtkirina rola jinan di civakê de û têkoşîna ji bo mafên wan	⁵

5. Kesayetên Girîng ên Komûna Parîsê û Dijberên Wê

Komûna Parîsê qadeke têkoşînê bû ku tê de gelek kesayetên xwedî îdeolojî û armancên cihêreng rol lîstin. Rêbertiya Komûnê kolektîf û pirreng bû, ku ev yek hem hêza wê ya gelêrî nîşan dide, hem jî dibe ku di biryardayîna stratejîk a yekgirtî de bûbe asteng, nemaze li hember dijminekî birêxistin û biryardar wekî hikûmeta Versaillesê.

Rêber û Kesayetên Komûnar

Louis Auguste Blanqui (1805-1881): Sosyalîstê şoreşger ê navdar û fîgurekî efsanewî yê radîkalîzma Fransî bû. Tevî ku di tevahiya dema Komûnê de ji hêla hikûmeta Thiers ve girtî bû (ew di 17ê Adarê de, rojek beriya destpêka Komûnê hatibû girtin), ew bi awayekî sembolîk wek serokê rûmetê yê Komûnê hate hilbijartin.¹ Alîgirên wî, yên ku wekî “Blanquîst” dihatin nasîn, di nav Komûnê de roleke gelekî girîng û çalak lîstin. Fikra sereke ya Blanqui ew bû ku veguherîna sosyalîst a civakê bêyî dîktatoriyeke demkî ya şoreşgerî ya ku ji hêla hindikahiyeke birêxistinkirî ve tê rêvebirin, pêk nayê.¹⁹ Hikûmeta Thiers bi tundî red kir ku Blanqui bi rehîneyên di destê Komûnê de, di nav de Serpîskoposê Parîsê, biguherîne.⁹ Girtina Blanqui, ku dikaribû bibe fîgurek yekîtîker û xwedî ezmûneke dirêj a şoreşgerî, ji bo Komûnê valahiyeke mezin di serokatiyê de hişt û dibe ku bandorek li ser biryardariya Komûnaran kiribe û tundiya pevçûnan zêde kiribe.²⁰
Louise Michel (1830-1905): Yek ji kesayetên herî berbiçav û sembolîk ên Komûnê bû. Ew mamoste, helbestvan, anarşîst û femînîsteke radîkal bû.³³ Di dema Komûnê de, Michel bi awayekî bêwestan çalak bû; wê wekî aşpêj, hemşîre û nemaze wekî şervaneke wêrek li ser barîkatan cihê xwe girt.³⁴ Ew parêzvaneke xurt a wekheviya jinan bû û hewl dida ku jinan di nav tevgera şoreşgerî de birêxistin bike û hişmendiya wan bilind bike. Rola wê di berxwedana gel a li dijî desteserkirina topan li Montmartre di 18ê Adarê de, ku wekî destpêka Komûnê tê dîtin, gelekî girîng bû.¹⁶ Piştî têkçûna Komûnê, ew hate girtin, darizandin û sirgûnî Kaledonyaya Nû (giraveke Fransî li Okyanûsa Pasîfîk) bû, li wir jî têkoşîna xwe ji bo azadiyê domand.¹
Jarosław Dąbrowski (1836-1871): Efserekî leşkerî yê bi eslê xwe Polonî û neteweperwerekî Polonî bû ku ji ber beşdarbûna wî di Serhildana Çileyê ya 1863an de li Polonyayê, neçar mabû welatê xwe biterikîne.²⁹ Ji ber ezmûna xwe ya leşkerî ya berbiçav, ew di dema Komûnê de wekî yek ji fermandarên herî jêhatî hate dîtin û di dawiyê de wekî Fermandarê Giştî yê hêzên Komûnê hate destnîşankirin.¹ Dąbrowski bi wêrekî hewl da ku parastina Parîsê li hember artêşa Versaillesê birêxistin bike, lê kêmbûna efserên perwerdekirî, kêmasiyên di amûran de û nebûna stratejiyeke leşkerî ya yekgirtî û navendî karê wî gelekî zehmet kir. Ew di 23ê Gulana 1871ê de, di dema şerên dijwar ên “Hefteya Bi Xwîn” de, li ser barîkatan hate kuştin.¹¹ Tevlêbûna Dąbrowski û kesayetên din ên biyanî yên wekî Léo Frankel, karaktera enternasyonalîst a Komûna Parîsê radixe ber çavan.
Eugène Varlin (1839-1871): Karkerekî pirtûkçêker, organîzatorê sendîkayan ê jêhatî û endamekî çalak ê Beşa Fransî ya Komeleya Navneteweyî ya Karkeran (Enternasyonala Yekem) bû.³⁶ Varlin mînakek ji karkerên xwende, birêxistinkirî û xwedî hişmendiyeke sosyalîst bû ku bingeha Komûnê pêk dianîn. Di dema Komûnê de, ew ji bo gelek wezîfeyên girîng hate hilbijartin; ew endamê Encûmena Komûnê bû û wekî Komîserê Darayî û berpirsê sereke yê têkiliyên kedê kar dikir.¹⁶ Ew alîgirê ramanên Proudhonîstên çep bû û bi enerjiya xwe ya bêdawî û îdealîzma xwe di nav gelek fraksiyonên Komûnê de kesayetekî populer bû.³⁷ Di dema tepeserkirina hovane ya Komûnê di “Hefteya Bi Xwîn” de, Varlin hewl da ku rê li ber kuştina rehîneyan bigire. Ew di 28ê Gulana 1871ê de, roja dawî ya Komûnê, hate girtin, bi awayekî hovane hate îşkencekirin û paşê jî hate gulebarankirin.¹⁶
Gustave Courbet (1819-1877): Yek ji wênesazên herî navdar û pêşeng ê tevgera Realîzmê li Fransayê bû.³⁸ Courbet, ku beriya Komûnê jî xwedî nêrînên siyasî yên radîkal bû, bi kelecaneke mezin beşdarî Komûnê bû. Ew wekî endamê Encûmena Komûnê û Nûnerê Perwerdehiya Giştî hate hilbijartin.⁴⁰ Herwiha, ew bû Serokê Federasyona Hunermendan a Parîsê, ku di dema Komûnê de hate damezrandin û armanca wê ew bû ku hunerê ji destwerdana hikûmetê azad bike, piştgiriyê bide hunermendan û wekheviyê di navbera wan de pêş bixe.⁴⁰ Courbet bi taybetî bi rola xwe ya di pêşniyarkirin û piştgirîkirina hilweşandina Stûna Vendôme de tê nasîn, ku ew wekî sembola mîlîtarîzm û desthilatdariya Napoleonî didît.¹ Piştî têkçûna Komûnê, Courbet ji ber vê rola xwe hate girtin, darizandin û ji bo şeş mehan hate zîndanîkirin. Herwiha, ew neçar ma ku mesrefa ji nû ve avakirina stûnê bide, lê berî ku bikaribe vê deynê mezin bide, di sirgûniyê de li Swîsreyê mir.⁴⁰ Tevlêbûna Courbet nîşan dide ku Komûn ne tenê tevgereke karkeran bû, lê di heman demê de piştgiriya beşek ji rewşenbîr û hunermendên demê jî girtibû.
Charles Delescluze (1809-1871): Rojnamevan, siyasetmedar û rêberekî şoreşger ê bi ezmûn bû ku di gelek tevgerên şoreşgerî yên beriya Komûnê de jî cih girtibû.⁴³ Ji ber paşxaneya xwe ya şoreşgerî ya dirêj û prestîja xwe ya di nav gel de, Delescluze di dema Komûnê de roleke girîng lîst. Ew endamê Encûmena Komûnê û Komîteya Ewlekariya Giştî bû.⁴³ Di qonaxa dawî ya Komûnê de, dema ku rewş gelekî dijwar bûbû, ew wekî Nûnerê Sivîl ji bo Şer hate tayînkirin, ku ev yek wî dikir berpirsê leşkerî yê sereke yê Komûnê.¹ Daxuyaniya wî ya navdar a ku di 22ê Gulanê de ji bo seferberkirina gelê Parîsê li dijî êrîşa artêşa Versaillesê belav kir, xwedî girîngiyeke sembolîk a mezin bû.⁴³ Lêbelê, kêmasiya ezmûna wî ya leşkerî ya pratîkî û nebûna plansaziyeke navendî û birêkûpêk a parastinê, bandoreke neyînî li ser berxwedana Komûnê kir. Delescluze, di 25ê Gulana 1871ê de, di dema şerên kolanan ên “Hefteya Bi Xwîn” de, bi awayekî sembolîk û bêçek ber bi barîkateke li Place Château-d’Eau ve meşiya û li wir ji hêla leşkerên Versaillesê ve hate kuştin.¹¹
Léo Frankel (1844-1896): Karkerekî zêrker ê bi eslê xwe Macar-Cihû, sosyalîst û endamekî çalak ê Enternasyonala Yekem bû.²⁸ Frankel di dema Komûnê de wekî Nûnerê ji bo Kar, Pîşesazî û Danûstandinê (wekhevî wezîrê kar) hate hilbijartin.¹⁶ Ew bi taybetî ji bo birêkûpêkkirina demjimêrên kar, baştirkirina şert û mercên karkeran û rêxistina kooperatîfên karkeran berpirsiyar bû.²⁴ Polîtîkayên ku wî pêşniyar kirin û hewl da pêk bîne, karaktera çîna karker a Komûnê û pabendbûna wê bi rizgariya aborî ya kedê nîşan didin. Piştî têkçûna Komûnê, Frankel birîndar bû lê karîbû bireve û jiyana xwe ya şoreşgerî li sirgûniyê domand.²⁸
Nathalie Lemel (1827-1921): Karkereke pirtûkçêker, anarşîst û femînîsteke milîtan bû.³² Beriya Komûnê jî di nav tevgerên karkeran û Enternasyonala Yekem de çalak bû. Di dema Komûnê de, wê bi hevkariya Elisabeth Dmitrieff re, Yekîtiya Jinan ji bo Parastina Parîsê û Lênêrîna Birîndaran (Union des femmes pour la défense de Paris et les soins aux blessés) damezrand, ku ev rêxistin ji bo mafên jinan û baştirkirina şert û mercên wan ên civakî û aborî têkoşiya.⁵ Lemel bi xwe jî li ser barîkatan şer kir û piştî têkçûna Komûnê hate girtin û bi Louise Michel re sirgûnî Kaledonyaya Nû bû.³² Rola wê û Yekîtiya Jinan nîşan dide ku jin di Komûnê de ne tenê wekî piştevan, lê herwiha wekî aktorên çalak û birêxistinkirî yên şoreşê cih girtine.

Kesayetên Hikûmeta Versaillesê

Adolphe Thiers (1797-1877): Dîroknas û siyasetmedarekî bi ezmûn ê Fransî bû ku di dema Komûnê de wekî “şefê hêza îcrayê” (serokê hikûmetê) yê Komara Sêyemîn kar dikir.¹⁷ Thiers roleke navendî û diyarker di tepeserkirina Komûna Parîsê de lîst. Ew Komûnê wekî tehdîdeke mezin li ser nîzama civakî, yekîtiya Fransayê û desthilatdariya bûrjûwaziyê didît.¹ Stratejiya wî ya vekişandina artêşa regular û hemû rêveberiya dewletê ji Parîsê bo Versaillesê di destpêka serhildanê de, û paşê komkirina hêzeke mezin ji bo êrîşeke sîstematîk û hovane li ser Parîsê, nîşana biryardariya wî ya ji bo têkbirina tam a Komûnê bû.⁹ Thiers bi tundî her cure danûstandin an lihevkirineke bi Komûnê re red kir û ferman da tepeserkirineke bêrehm.¹ Dijberiya tund a Thiers li hember Komûnê ne tenê ji ber parastina “nîzamê” bû, lê di heman demê de ji tirsa wî ya ji potansiyela şoreşeke civakî ya kûr bû ku dikaribû bingeha desthilatdariya bûrjûwaziyê bihejîne. Stratejiya wî ya “paqijkirina” Parîsê ji hêmanên şoreşger, bi kuştin û sirgûnkirina bi hezaran Komûnaran, encamên demdirêj û neyînî ji bo tevgera karker a Fransî hebûn.⁴⁶
Patrice de MacMahon (1808-1893): Mareşalekî navdar ê artêşa Fransî bû ku di gelek şerên beriya Komûnê de navdar bûbû.⁴⁸ Thiers ew wekî fermandarê artêşa Versaillesê destnîşan kir ku ji bo tepeserkirina Komûna Parîsê hatibû avakirin.¹ MacMahon bi awayekî sîstematîk û hovane operasyona leşkerî ya li dijî Komûnê, nemaze di dema “Hefteya Bi Xwîn” de, bi rê ve bir.¹ Di bin fermandariya wî de, artêşa Versaillesê bi hezaran Komûnar, di nav de sivîlên bêçek, kuştin û Parîs ji nû ve xiste bin kontrola hikûmeta navendî. Piştî têkçûna Komûnê, MacMahon di sala 1873an de li şûna Thiers bû serokkomarê Fransayê.¹

Tablo 2: Kesayetên Girîng û Rolên Wan di Komûnê de

Navê Kesayetê	Alî (Komûnar / Hikûmeta Versaillesê)	Rola Sereke / Fonksiyon	Îdeolojiya Sereke / Nêrîna li ser Komûnê	Çarenivîs di dema/piştî Komûnê de	Çavkanî (Snippet ID)
Louis Auguste Blanqui	Komûnar	Serokê rûmetê yê Komûnê, rêberê Blanquîstan	Sosyalîstê Şoreşger, alîgirê dîktatoriya demkî	Di dema Komûnê de girtî bû, paşê efû bû	¹
Louise Michel	Komûnar	Şervan, hemşîre, aşpêj, parêzvana mafên jinan	Anarşîst, Femînîst	Piştî Komûnê sirgûnî Kaledonyaya Nû bû, paşê vegeriya	¹
Jarosław Dąbrowski	Komûnar	Fermandarê Giştî yê hêzên Komûnê	Neteweperwerê Polonî, Şoreşger	Di “Hefteya Bi Xwîn” de li ser barîkatan hate kuştin	¹
Eugène Varlin	Komûnar	Endamê Encûmena Komûnê, Komîserê Darayî, berpirsê têkiliyên kedê	Sosyalîst (Proudhonîstê Çep), Endamê Enternasyonala Yekem	Di “Hefteya Bi Xwîn” de hate girtin, îşkencekirin û kuştin	⁵
Gustave Courbet	Komûnar	Endamê Encûmena Komûnê, Serokê Federasyona Hunermendan, rola wî di hilweşandina Stûna Vendôme de	Realîst, Sosyalîst	Piştî Komûnê hate girtin, cezakirin û sirgûnî Swîsreyê bû	¹
Charles Delescluze	Komûnar	Endamê Komîteya Ewlekariya Giştî, Nûnerê Sivîl ji bo Şer	Jakobenê Şoreşger	Di “Hefteya Bi Xwîn” de li ser barîkatan mir	¹
Léo Frankel	Komûnar	Nûnerê ji bo Kar, Pîşesazî û Danûstandinê	Sosyalîst, Endamê Enternasyonala Yekem	Piştî Komûnê birîndar bû û reviya, li sirgûniyê têkoşîna xwe domand	¹⁶
Nathalie Lemel	Komûnar	Damezrênera Yekîtiya Jinan, şervan li ser barîkatan	Anarşîst, Femînîst	Piştî Komûnê sirgûnî Kaledonyaya Nû bû, paşê vegeriya	⁵
Adolphe Thiers	Hikûmeta Versaillesê	Serokê hikûmeta Komara Sêyemîn (“şefê hêza îcrayê”)	Muhafezekar, dijberê tund ê Komûnê, Komûnê wekî “kaos” û “dijminên nîzamê” didît	Rola sereke di tepeserkirina Komûnê de lîst, paşê bû serokkomar	¹
Patrice de MacMahon	Hikûmeta Versaillesê	Mareşalê Artêşa Fransî, Fermandarê Artêşa Versaillesê	Leşker, Monarşîst	Komûn tepeser kir, paşê bû serokkomarê Fransayê	¹

6. Bûyerên Sereke, Şer û Têkçûna Komûnê

Heyama kurt a jiyana Komûna Parîsê, ji Adarê heya Gulana 1871ê, bi bûyerên dramatîk, şerên dijwar û di dawiyê de bi têkçûneke trajîk tije bû. Ji bo têgihiştina pêşveçûna Komûnê, pêdivî ye ku em li kronolojiya bûyerên sereke û bi taybetî li “Hefteya Bi Xwîn” a ku tê de Komûn hate tepeserkirin, binêrin.

Tablo 3: Kronolojiya Bûyerên Sereke yên Komûna Parîsê

Dîrok (Roj, Meh, Sal)	Bûyera Sereke	Hûrgiliyên Kurt / Girîngî	Çavkanî (Snippet ID)
1ê Adara 1871	Defîleya Artêşa Alman li Parîsê	Artêşa Alman piştî serkeftina xwe li Parîsê defîleyekê li dar dixe. Komîteya Navendî ya Gardiyana Neteweyî vê yekê protesto dike.	¹¹
10ê Adara 1871	Meclîsa Neteweyî diçe Versaillesê	Meclîsa Neteweyî ya Fransî biryar dide ku navenda xwe ji Parîsê veguhezîne Versaillesê, ku ev yek wekî biçûkxistina Parîsê tê dîtin.	¹¹
18ê Adara 1871	Destpêka Komûna Parîsê	Hewldana hikûmeta Thiers ji bo desteserkirina topên Gardiyana Neteweyî yên li Montmartre têk diçe. Gel û Gardiyana Neteweyî li ber xwe didin, leşker bi wan re biratî dikin. Du generalên artêşê tên kuştin. Thiers û hikûmet direvin Versaillesê.	¹
22ê Adara 1871	Xwepêşandana “Hevalên Nîzamê”	Gardiyana Neteweyî ya Parîsê xwepêşandaneke alîgirên hikûmeta Versaillesê (“Hevalên Nîzamê”) li Place Vendôme belav dike, nêzîkî deh xwepêşanderan dikuje.	¹⁶
26ê Adara 1871	Hilbijartinên Encûmena Komûnê	Hilbijartin ji bo Encûmena Komûnal a Parîsê tên lidarxistin.	¹
28ê Adara 1871	Îlankirina Fermî ya Komûnê	Encûmena Komûnê bi awayekî fermî li Hôtel de Ville (Şaredariya Parîsê) tê îlankirin.	¹
30ê Adara 1871	Pevçûna Yekem	Pevçûna yekem a çekdarî di navbera hêzên Komûnê û artêşa Versaillesê de li Courbevoie pêk tê. Komûn leşkeriya neçarî û artêşa daîmî betal dike.	⁹
2ê Nîsana 1871	Destpêka Dorpêça Versaillesê	Artêşa Versaillesê dest bi dorpêçkirina Parîsê dike. Şerê Courbevoie bi paşvekişîna Komûnaran bi dawî dibe. Komûn biryarnameya veqetandina Dêrê ji Dewletê dide.	¹
6ê Nîsana 1871	Biryarnameya Rehîneyan	Komûn biryarnameyê derdixe ku li gorî wê, ji bo her Komûnarekî ku ji hêla Versaillesê ve were îdamkirin, sê rehîneyên di destê Komûnê de dê werin îdamkirin.	¹⁶
11ê Nîsana 1871	Damezrandina Yekîtiya Jinan	Yekîtiya Jinan ji bo Parastina Parîsê û Lênêrîna Birîndaran (Union des femmes) tê damezrandin.	¹¹
16ê Nîsana 1871	Destûrdayîna Karkeran ji bo Kargehên Terikandî	Komûn destûr dide ku karker kargehên ku ji hêla xwediyên wan ve hatine terikandin, bi dest bixin û bi rê ve bibin.	¹¹
1ê Gulana 1871	Avakirina Komîteya Ewlekariya Giştî	Komûn Komîteya Ewlekariya Giştî (Comité de Salut Public) ava dike, ku ji bo birêvebirina şer û tepeserkirina dijberên navxweyî hatiye sêwirandin.	¹¹
9ê Gulana 1871	Ketina Keleha Issy	Piştî bombardimaneke dijwar, Keleha Issy, yek ji kelehên parastinê yên girîng ên Parîsê, dikeve destê artêşa Versaillesê.	⁹
16ê Gulana 1871	Hilweşandina Stûna Vendôme	Stûna Vendôme, ku wekî sembola mîlîtarîzm û Împaratoriya Napoleonî dihat dîtin, ji hêla Komûnaran ve tê hilweşandin.	¹
21ê Gulana 1871	Destpêka “Hefteya Bi Xwîn”	Leşkerên artêşa Versaillesê bi fermandariya Mareşal MacMahon dikevin nav Parîsê. Civîna dawî ya Encûmena Komûnê pêk tê.	¹
21-28ê Gulana 1871	“Hefteya Bi Xwîn” (La Semaine Sanglante)	Şerê kolanan ê hovane di navbera Komûnar û leşkerên Versaillesê de. Komkujiyên mezin ên Komûnaran. Şewitandina avahiyên giştî. Îdamkirina rehîneyan.	¹
25ê Gulana 1871	Mirina Charles Delescluze	Charles Delescluze, Nûnerê Şer ê Komûnê, li ser barîkateke li Place Château-d’Eau tê kuştin.	¹¹
28ê Gulana 1871	Têkçûna Dawî ya Komûnê	Barîkata dawî ya Komûnaran li taxa Belleville (Rue Ramponeau) dikeve. Komûna Parîsê bi awayekî fermî bi dawî dibe.	¹

“Hefteya Bi Xwîn” (La Semaine Sanglante) (21-28 Gulan) û Tepeserkirina Komûnê

“Hefteya Bi Xwîn” navê heyama herî trajîk û hovane ya Komûna Parîsê ye. Di 21ê Gulana 1871ê de, leşkerên artêşa Versaillesê, ku bi hejmareke mezin (nêzîkî 130,000-170,000 leşker) ¹ û bi amûrên şer ên pêşketî hatibûn çekdarkirin, bi fermandariya Mareşal Patrice de MacMahon, ji aliyê rojavayê Parîsê ve, ji xaleke ku baş nedihat parastin, ketin nav bajêr.¹

Ji wê rojê û pê de, heşt rojan li kolanên Parîsê şerekî bêeman û hovane qewimî. Artêşa Versaillesê di warê hejmar, fermandarî, rêxistinbûn û amûrên leşkerî de ji hêzên Komûnê gelekî serwertir bû.¹ Komûnar, ku hejmara şervanên wan ên çekdar di navbera 25,000 û 50,000î de dihat texmînkirin ¹, bi wêrekî û fedakariyeke mezin li ber xwe dan. Wan li seranserê bajêr, nemaze li taxên karkeran ên li rojhilatê Parîsê yên wekî Belleville û Ménilmontant, bi sedan barîkatên xurt ava kirin û hewl dan ku pêşveçûna artêşa Versaillesê rawestînin.¹ Şerên dijwar li ser barîkatên li Rue de Rivoli, li derdora Pantheonê, û li gelek kolan û qadên din ên Parîsê qewimîn.⁴⁴

Dema ku Komûnar fêm kirin ku têkçûn neçar e, wan dest bi şewitandina hin avahiyên sembolîk ên ku bi desthilatdariya kevn û hikûmeta Versaillesê re dihatin girêdan, kirin. Di nav van avahiyan de Qesra Tuileries (rûniştgeha keyên Fransî), Hôtel de Ville (navenda Komûnê bi xwe), Palais de Justice (Qesra Dadê), û gelek avahiyên din ên giştî hebûn.¹⁰ Ev kiryar hem wekî polîtîkayeke “axa şewitandî” ji bo ku tiştek nekeve destê dijmin, hem jî wekî îfadeya bêhêvîbûn û hêrsa li hember têkçûnê tê dîtin.

Wekî bertekek li hember hovîtiya artêşa Versaillesê û îdamkirina Komûnaran, Komûnê di rojên xwe yên dawî de biryar da ku hin rehîneyên di destê xwe de îdam bike. Di nav van rehîneyan de Serpîskoposê Parîsê, Georges Darboy, û gelek keşe û jendermeyên din hebûn.¹ Bi giştî, tê texmînkirin ku Komûnê nêzîkî sed rehîne îdam kirine.¹

Lêbelê, hovîtiya herî mezin ji hêla artêşa Versaillesê ve hate kirin. Leşkeran ne tenê şervanên Komûnê, lê di heman demê de gelek sivîlên bêçek ên ku dihatin guman kirin ku alîgirên Komûnê ne, bi awayekî komî û bê darizandin gulebaran kirin.¹ Kolanên Parîsê bi termên kuştiyan tije bûn. Hejmara rastîn a Komûnarên ku di “Hefteya Bi Xwîn” de hatin kuştin qet bi zelalî nehat zanîn, lê texmînên herî nêzîk di navbera 10,000 û 30,000 kesî de ne, û hin çavkanî vê hejmarê heta 50,000 jî bilind dikin.¹ Ev komkujî ne tenê tepeserkirina leşkerî ya serhildanekê bû, lê di heman demê de şerekî çînî yê hovane bû ku tê de bûrjûwaziya serdest hewl da ku bi awayekî sîstematîk hêza şoreşger a çîna karker a Parîsê ji holê rake û ji bo demeke dirêj tirsê bixe dilê wan.

Di 25ê Gulanê de, yek ji rêberên herî bi prestîj ê Komûnê, Charles Delescluze, li ser barîkateke li Place Château-d’Eau hate kuştin.¹¹ Di 28ê Gulana 1871ê de, barîkata dawî ya Komûnaran li taxa Belleville, li Rue Ramponeau, ket û bi vê yekê re Komûna Parîsê bi awayekî fermî bi dawî bû.¹

Piştî têkçûna Komûnê, zordariyeke mezin li dijî kesên ku beşdarî Komûnê bûbûn an jî piştgirî dabûn wê, dest pê kir. Nêzîkî 43,522 Komûnar hatin girtin. Ji van, 13,500 kes sûcdar hatin dîtin, 95 kes bi cezayê îdamê hatin mehkûmkirin (tevî ku tenê 23 îdam hatin pêkanîn), û bi hezaran kes jî ji bo demên dirêj sirgûnî Kaledonyaya Nû û deverên din ên koloniyên Fransî bûn.¹

Rola Cihên Sembolîk

Di dema Komûna Parîsê de, hin cîhên li bajêr xwedî girîngiyeke sembolîk a taybet bûn:

Hôtel de Ville (Şaredariya Parîsê): Ev avahî bû navenda siyasî û îdarî ya Komûnê. Komîteya Navendî ya Gardiyana Neteweyî û paşê jî Encûmena Komûnê civînên xwe li vir li dar dixistin. Di 28ê Adara 1871ê de, Komûn bi awayekî fermî li qada li ber Hôtel de Ville, di nav coş û kelecana gel de, hate îlankirin.⁷ Di rojên dawî yên “Hefteya Bi Xwîn” de, dema ku leşkerên Versaillesê nêzîk dibûn, Komûnaran Hôtel de Ville şewitandin da ku nekeve destê dijmin. Ev şewat bû sedema tunebûna beşek mezin ji arşîvên dîrokî yên bajêr.¹⁰
Stûna Vendôme (Colonne Vendôme): Ev stûn, ku ji bo bîranîna serkeftinên Napoleon I hatibû çêkirin û li serê wê peykerê Napoleon hebû, ji hêla Komûnaran ve wekî “bîrdariyeke barbarîzmê” û sembola mîlîtarîzm û desthilatdariya împaratorî dihat dîtin.¹⁰ Bi pêşniyar û piştgiriya wênesaz Gustave Courbet, Encûmena Komûnê biryar da ku stûnê hilweşîne. Di 16ê Gulana 1871ê de, di nav şahiyeke gelêrî de, Stûna Vendôme hate xwarê.¹ Piştî têkçûna Komûnê, hikûmeta Komara Sêyemîn stûnê ji nû ve ava kir.¹⁰
Barîkat: Barîkat di dîroka şoreşên Fransî de her dem sembola berxwedana gelêrî bûne, û di dema Komûna Parîsê de jî roleke navendî lîstin. Bi hezaran barîkat li seranserê Parîsê, nemaze li taxên karkeran ên li rojhilat û bakurê bajêr ên wekî Belleville, Ménilmontant, Montmartre û La Villette, ji hêla mêr, jin û heta zarokan ve hatin avakirin.¹ Ev barîkat, ku ji kevirên kolanan, mobîlya, û her tiştê ku dikaribû were bikaranîn hatibûn çêkirin, bûn cihên berxwedana dawî û qehremanî ya Komûnaran li hember pêşveçûna artêşa Versaillesê. Şerên herî dijwar ên “Hefteya Bi Xwîn” li ser van barîkatan qewimîn.

Hilweşandina sembolên desthilatdariya berê (wek Stûna Vendôme) û şewitandina avahiyên hikûmetê ji hêla Komûnaran ve, tevî ku ji hêla dijberên wan ve wek vandalîzm û hovîtiyê hatibe binavkirin, di heman demê de îfadeya redkirina radîkal a nîzama kevn û hewldana avakirina nasnameyeke nû ya şoreşgerî bû. Stûna Vendôme wek sembola mîlîtarîzm û împaratoriyê dihat dîtin û hilweşandina wê çalakiya sembolîk a redkirina vê mîrasê bû.¹⁰ Şewitandina Hôtel de Ville û avahiyên din di dema têkçûnê de dikare wekî polîtîkayeke “axa şewitandî” were dîtin, ku nîşana bêhêvîbûnê û redkirina teslîmkirina sembolên desthilatdariyê ji dijmin re bû.⁵¹ Van çalakiyan, tevî ku wêranker bûn, ji bo Komûnaran xwedî wateyeke siyasî û îdeolojîk a kûr bûn.

7. Bandor û Mîrateya Komûna Parîsê

Komûna Parîsê, tevî temenê xwe yê kurt û têkçûna xwe ya bi xwîn, bandoreke kûr û demdirêj li ser siyaseta Fransî, tevgerên navneteweyî yên sosyalîst, anarşîst û komunîst, û ramana şoreşgerî bi giştî hişt. Mîrateya wê tevlihev e; ew hem wekî çavkaniyeke îlhamê û hem jî wekî mînakek ji dijwarî û xetereyên şoreşê tê dîtin.

Bandora Demkurt: Zordarî, Kuştin û Sirgûnkirin

Encama yekser a têkçûna Komûnê, zordariyeke hovane û bêrehm bû ku ji hêla hikûmeta Versaillesê ve li dijî Komûnaran û hemû kesên ku dihatin guman kirin ku piştgirî dane Komûnê, hate meşandin.¹ Di dema “Hefteya Bi Xwîn” û rojên piştî wê de, bi hezaran kes hatin kuştin. Texmînên herî baş nîşan didin ku nêzîkî 30,000 kes hatin kuştin, û heke îdamên paşê jî werin hesibandin, ev hejmar digihîje 50,000î.¹ Bi deh hezaran kesên din birîndar bûn an jî hatin girtin.

Nêzîkî 43,522 Komûnar hatin girtin û li Versaillesê û zîndanên din hatin ragirtin.¹ Dadgehên leşkerî yên awarte hatin damezrandin û bi hezaran kes hatin darizandin. Ji van, 13,500 kes sûcdar hatin dîtin; 95 kes bi cezayê îdamê hatin mehkûmkirin (tevî ku tenê 23 îdam hatin pêkanîn), bi hezaran kes ji bo cezayên giran ên zîndanê hatin şandin, û nêzîkî 7,000 kes jî sirgûnî Kaledonyaya Nû, giraveke dûr a Fransî li Okyanûsa Pasîfîk, û deverên din ên koloniyan bûn.¹ Di nav kesên ku sirgûnî Kaledonyaya Nû bûn de, kesayetên navdar ên Komûnê yên wekî Louise Michel û Nathalie Lemel jî hebûn.³² Parîs ji bo pênc salên piştî Komûnê di bin rêveberiya leşkerî ya tund de ma, ku tê de azadiyên sivîl bi awayekî berbiçav hatin sînordarkirin.¹

Bandora Demdirêj li ser Siyaseta Fransî

Têkçûna Komûna Parîsê û zordariya ku li pey wê hat, bandoreke kûr li ser siyaseta Fransî hişt. Ji aliyekî ve, Komûn bû sedema bihêzbûna Komara Sêyemîn a ku nû hatibû damezrandin, lê ev komareke muhafezekar bû. Tirsên ji “xetera sor” û şoreşa civakî, bûrjûwazî û hêzên kevneperest ên Fransî li hev civand û wan hişt ku li dora Komara Sêyemîn wekî alternatîfa herî baş a li hember monarşî û şoreşa proletarya bicivin.¹²

Ji aliyê din ve, têkçûna Komûnê û komkujiya Komûnaran ji bo demek dirêj tevgera karker û sosyalîst a Fransî lawaz kir.⁴⁶ Gelek rêber û endamên çalak ên tevgera karkeran hatibûn kuştin, girtin an jî sirgûnkirin. Lêbelê, mîrateya Komûnê di nav Çepa Fransî de bi awayekî veşartî an eşkere zindî ma û ji bo nifşên paşerojê yên sosyalîst, komunîst û sendîkavan bû çavkaniyeke girîng a îlhamê. Daxwazên Komûnê yên ji bo reformên civakî û siyasî, wekheviyê û edaletê, di nav bernameyên partiyên çepgir ên Fransî de cih girtin.¹²

Wekî bertekek li hember Komûnê û ji bo “efûkirina sûcên Komûnê” û vegerandina “nîzama exlaqî” ya kevneperest û katolîk, hikûmeta Fransî biryar da ku Basilica Sacré-Cœur li ser girê Montmartre, ku yek ji cihên destpêka serhildana Komûnê bû, ava bike.¹⁰ Ev avahî hîn jî wekî semboleke vê serdema tevlihev li Parîsê radiweste.

Bandora Navneteweyî: Tevgerên Sosyalîst, Anarşîst û Komunîst

Komûna Parîsê ne tenê li Fransayê, lê li seranserê cîhanê bandoreke mezin li ser tevgerên sosyalîst, anarşîst û komunîst kir.⁴ Ew wekî yekemîn ceribandina mezin a çîna karker ji bo desteserkirina desthilatdariyê û avakirina civakeke alternatîf hate dîtin. Serkeftinên demkî û têkçûna trajîk a Komûnê ji bo van tevgeran bû çavkaniyeke dewlemend a ders û nîqaşan.

Sembolên anarşîst ên nûjen ên wekî ala reş û pisîka reş, bi awayekî sembolîk bi Komûna Parîsê û kesayetên wekî Louise Michel ve hatine girêdan.⁵⁵ Komûn ji hêla gelek ramanwer û rêberên şoreşger ve wekî yekemîn mînaka “dîktatoriya proletarya” hate şîrovekirin û bandoreke kûr li ser ramana wan kir.

Nirxandinên Kesayetên wekî Karl Marx, Lenîn, Kropotkîn û Bakûnîn

Karl Marx: Marx, ku di dema Komûnê de li Londonê bû û bi rêya Enternasyonala Yekem bi hin endamên Komûnê re di nav têkiliyê de bû, Komûnê bi hûrgilî şopand û analîz kir. Di berhema xwe ya navdar “Şerê Navxweyî li Fransayê” (The Civil War in France) de, Marx Komûnê wekî “hikûmeteke çîna karker” û “forma siyasî ya ku di dawiyê de ji bo rizgarkirina aborî ya kedê hat dîtin” pênase kir.³ Wî destnîşan kir ku Komûnê nîşan da ku çîna karker nikare bi tenê makîneya dewletê ya bûrjûwa ya heyî bi dest bixe û ji bo armancên xwe bikar bîne; berevajî, divê ew vê makîneyê hilweşîne û ya xwe biafirîne.³ Rexneya sereke ya Marx li Komûnaran ew bû ku wan bi têra xwe bi biryardarî tevnageriyan; bi taybetî, wan Banka Fransayê desteser nekir û zû êrîşî navenda hikûmeta Thiers a li Versaillesê nekir.¹
Vladimir Lenîn: Lenîn, ku Şoreşa Cotmehê ya 1917an li Rûsyayê bi rê ve bir, Komûna Parîsê wekî “mînakeke zindî ya dîktatoriya proletarya” û “prototîpa dewleteke komûn” didît.⁵⁷ Ew bawer dikir ku têkçûna Komûnê ji ber hin şaşiyên stratejîk û îdeolojîk bû, di nav de “neteweperestiya zêde û dilmezinahiya exlaqî” ya Komûnaran û nebûna armanc û rêbertiyeke zelal û yekgirtî.⁵⁸ Lenîn ji şaşiyên Komûnê dersên girîng derxistin ji bo amadekarî û birêvebirina Şoreşa Rûsyayê. Bi taybetî, wî girîngî da desteserkirina stratejîk a saziyên sereke yên dewletê (wek bankan) û pêwîstiya bi partiyeke pêşeng a şoreşgerî ya dîsîplînkirî (partiya Bolşevîk).⁵⁸
Pëtr Kropotkîn: Yek ji ramanwerên sereke yê anarşîzmê, Kropotkîn, Komûnê wekî “pêşengeke şoreşa civakî” û “ramana nû” ya ku divê bibe armanca şoreşên paşerojê didît.⁵⁵ Wî qehremanî û ruhê fedakar ê Komûnaran silav dikir. Lêbelê, rexneya wî ya sereke ew bû ku Komûnê bi tevahî bi kevneşopiya dewletê û hikûmeta temsîlî neqetiya û di warê şoreşa aborî de, nemaze di mijara desteserkirina milkê taybet de, dudil û bi tirs bû. Kropotkîn parêzvaniya komûnên anarşîst dikir ku dê hem li hundurê xwe (di warê rêxistinbûna navxweyî de) û hem jî li derve (di têkiliyên xwe yên bi komûnên din re) li ser bingeha prensîbên anarşîst û federasyona azad ava bibin.⁶¹
Mikhail Bakûnîn: Ramanwerê anarşîst ê navdar ê din, Bakûnîn, Komûna Parîsê wekî “înkara wêrek û zelal a Dewletê” silav kir.⁵⁵ Wî argûman kir ku şoreşa civakî divê bi hilweşandina Dewletê dest pê bike û civak divê ji binî ve, bi rêya federasyona azad a karkeran, koman û komûnan, ji nû ve were organîzekirin. Bakûnîn cudahiya bingehîn di navbera komunîstên otorîter (Marksîst) ên ku dixwazin desthilatdariya dewletê bi dest bixin û sosyalîstên şoreşger (anarşîst) ên ku armanca wan hilweşandina dewletê ye, destnîşan kir.⁶²

Mîrateya Komûna Parîsê ne yekalî ye; ew ji hêla îdeolojiyên cihêreng ve bi awayên cuda hatiye şîrovekirin û “xwedîlêderketin”. Marksîstan ew wekî yekemîn dîktatoriya proletarya û mînaka hilweşandina dewleta bûrjûwa dît.³ Anarşîstan ew wekî înkara dewletê û ceribandineke xwerêveberiya federalîst dît, lê rexne kirin ku bi tevahî ji prensîbên otorîter dûr neket.⁵⁵ Lenînîstan jê dersên li ser pêwîstiya partiyeke pêşeng û desteserkirina stratejîk a hêzê derxistin.⁵⁸ Femînîstan rola çalak a jinan û daxwazên wan ên ji bo wekheviyê destnîşan kirin.⁵ Ev şîroveyên cihêreng dewlemendî û tevliheviya Komûnê wekî bûyereke dîrokî nîşan didin.

Girîngiya Dîrokî ya Komûnê wekî Ceribandineke Demokrasiya Rasterast

Yek ji aliyên herî girîng û demdirêj ên Komûna Parîsê, ceribandina wê ya bi modelên demokrasiya rasterast û xwerêveberiyê bû. Komûn wekî ceribandineke radîkal di demokrasiya rasterast de derket holê, ku tê de hemwelatiyan hewl dan hikûmeteke ku bi tevahî di bin kontrola wan de be û li gorî daxwazên wan tevbigere, ava bikin.⁵

Karbidestên Komûnê, di nav de endamên Encûmena Komûnal, bi dengdana gerdûnî ya mêran dihatin hilbijartin.³
Van karbidestan mûçeyên wekhevî karkerên pispor distandin û her dem di bin berpirsiyariya hilbijêrên xwe de bûn. Gel mafê wê yekê hebû ku nûnerên xwe yên ku li gorî daxwazên wan tevnagerin, paşve bixwaze (mandaya paşvexwendinê ya împeratîf).³
Wekî ku Marx jî destnîşan kir, Komûn “bedeneke xebatê bû, ne parlemanî, di heman demê de hem îcrayî (rêvebir) û hem jî qanûndanînê bû”.³ Ev tê wê wateyê ku Encûmena Komûnê ne tenê qanûn derdixistin, lê di heman demê de ji bo pêkanîna wan jî berpirsiyar bû, ku ev yek cudahiyeke mezin bû ji sîstemên parlemanî yên kevneşopî.
Ev modela xwerêveberiyê û beşdariya gel a rasterast, tevî têkçûna wê ya trajîk, ji bo tevgerên paşerojê yên ku li alternatîfên demokrasiya temsîlî ya bûrjûwa û sîstemên otorîter digerin, bûye mînakek girîng û çavkaniyeke îlhamê.⁵

Tepeserkirina hovane ya Komûnê û bîranîna “Hefteya Bi Xwîn” ne tenê trawmayek di dîroka Fransî de çêkir, lê di heman demê de bû sedema mîstîfîzekirin û sembolîzekirina Komûnê. Hovîtiya tepeserkirinê, ku tê de bi deh hezaran kes hatin kuştin, bûyereke bêhempa bû.¹ Ev yek di bîra kolektîf a çepgiran de wekî şehadeta çîna karker û hovîtiya bûrjûwaziyê ma.⁴⁷ Goristana Père Lachaise û “Dîwarê Komûnaran” (Mur des Fédérés), ku li wir gelek Komûnarên dawî hatin gulebarankirin, bûn cihên hecê yên sembolîk ji bo tevgerên karker û sosyalîst.¹ Ev bîranîna bi êş û sembolîk alîkarî kir ku Komûn di nav nifşên paşerojê de wekî sembola berxwedan û hêviya şoreşê zindî bimîne, carinan ji analîzên dîrokî yên rexneyî wêdetir.

8. Encamname

Komûna Parîsê ya 1871ê, wekî bûyereke navendî di dîroka tevgerên şoreşgerî û çîna karker de, xwedî girîngiyeke pir-alî ye. Wekî ku di vê gotarê de bi hûrgilî hate vekolandin, derketina Komûnê encama zincîreyek ji sedemên kûr ên civakî, aborî û siyasî bû, ku Şerê Fransa-Prûsyayê û dorpêçkirina Parîsê wekî çirûska dawî rol lîstin. Avabûn û rêxistina Komûnê, bi Encûmena xwe ya hilbijartî û Komîteya Navendî ya Gardiyana Neteweyî, ceribandineke bêhempa ya xwerêveberiya gelêrî bû. Polîtîka û reformên ku ji hêla Komûnê ve di heyama wê ya kurt de hatin pêkanîn, wekî rakirina cezayê îdamê û leşkeriya neçarî, veqetandina dêrê ji dewletê, laîkbûna perwerdehiyê, û nemaze biryarnameyên ji bo baştirkirina maf û şert û mercên karkeran, vîzyoneke civakeke wekhevtir û adiltir pêşkêş kirin. Kesayetên wekî Louis Auguste Blanqui, Louise Michel, Jarosław Dąbrowski, Eugène Varlin, Gustave Courbet, Charles Delescluze û Léo Frankel, bi îdeolojî û çalakiyên xwe yên cihêreng, reng û ruhekî taybet dan Komûnê, dema ku dijberên wê yên wekî Adolphe Thiers û Mareşal MacMahon bi hovîtî ew tepeser kirin. Şerê dijwar û “Hefteya Bi Xwîn” a trajîk, ku bi têkçûna Komûnê bi dawî bû, rûpelekî bi xwîn di dîroka Parîsê de nivîsand.

Komûna Parîsê, tevî temenê xwe yê kurt û têkçûna xwe ya hovane, wekî yekemîn hewldana mezin a çîna karker ji bo avakirina hikûmeteke xwe ya serbixwe û civakeke li ser bingeha prensîbên sosyalîst û demokratîk, di dîrokê de cihekî girîng digire. Mîrateya wê tevlihev e; ew ji aliyekî ve bû çavkaniyeke bêdawî ya îlhamê ji bo tevgerên şoreşgerî, sosyalîst, anarşîst û komunîst li seranserê cîhanê, û ji aliyê din ve jî bû mînakek ji dijwarî, xeterî û encamên trajîk ên ku dikarin bi şoreşê re werin. Nirxandinên cihêreng ên kesayetên wekî Karl Marx, Lenîn, Kropotkîn û Bakûnîn li ser Komûnê, dewlemendî û tevliheviya vê bûyerê û bandora wê ya li ser pêşveçûna ramana siyasî ya modern nîşan didin.

Komûna Parîsê, bi hemû serkeftin û têkçûnên xwe, pirsên bingehîn derbarê dewlet, demokrasî, şoreş, xwerêveberî û rola çîna karker di guhertina civakî de derxistiye holê ku hîn jî di sedsala 21an de têkildar in û mijara nîqaş û lêkolînan e.³ Ceribandina demokrasiya rasterast a Komûnê, ku tê de karbidest rasterast ji hêla gel ve dihatin hilbijartin û dikaribûn werin paşvexwendin, hîn jî ji bo tevgerên ku li dijî sîstemên otorîter û burokratîk têdikoşin, wekî modelek û çavkaniyeke îlhamê tê dîtin.⁵ Mijarên wekî mafên karkeran, wekheviya zayendî, û laîkbûn ku ji hêla Komûnê ve bi wêrekî hatin rojevê, hîn jî di gelek civakan de mijarên têkoşînê ne. Ji ber vê yekê, lêkolîna Komûna Parîsê ne tenê xebateke dîrokî ye, lê di heman demê de ji bo têgihiştina pirsgirêkên siyasî û civakî yên îroyîn û ji bo lêgerîna li rêyên avakirina civakeke adiltir û azadtir jî xwedî girîngiyeke mezin e.

Di dawiyê de, divê were destnîşankirin ku amadekirina vê gotara berfireh bi zimanê Kurdî, li ser mijareke ewqas girîng a dîroka cîhanê, hewldaneke ji bo dewlemendkirina wêjeya akademîk a Kurdî ye. Tevî ku çavkaniyên akademîk ên rasterast bi zimanê Kurdî li ser Komûna Parîsê kêm in ⁵⁷, pêşkêşkirina analîzeke kûr û bi zimanekî akademîk ê Kurdî dikare ji bo xwendekar, lêkolîner û hemû kesên ku bi dîrok û tevgerên civakî re eleqedar in, bibe çavkaniyeke hêja. Hêvîdar in ku ev xebat dê rê li ber lêkolînên berfirehtir ên bi zimanê Kurdî li ser mijarên dîroka cîhanê veke.

wergirtî

Paris Komünü – Vikipedi, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://tr.wikipedia.org/wiki/Paris_Kom%C3%BCn%C3%BC
The Historical Impact and Significance of the Paris Commune of 1871 on French Society and Governance | Free Essay Example for Students – Aithor, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://aithor.com/essay-examples/the-historical-impact-and-significance-of-the-paris-commune-of-1871-on-french-society-and-governance
What Karl Marx learned from the Paris Commune | Red Flag, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://redflag.org.au/article/what-karl-marx-learned-paris-commune
The Paris Commune of 1871 | Overview and Facts – ThoughtCo, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.thoughtco.com/paris-commune-4147849
How to make a revolution: the 1871 Paris Commune | Aeon Essays, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://aeon.co/essays/how-to-make-a-revolution-the-1871-paris-commune
Fransa-Prusya Savaşı – Vikipedi, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://tr.wikipedia.org/wiki/Fransa-Prusya_Sava%C5%9F%C4%B1
1871 Paris Komünü ve Tarihimize Etkileri – Güncel Tarih, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, http://www.gunceltarih.org/2012/07/1871-paris-komunu-ve-tarihimize.html
Üçüncü Fransız Cumhuriyeti – Vikipedi, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%9C%C3%A7%C3%BCnc%C3%BC_Frans%C4%B1z_Cumhuriyeti
A Paris Commune Timeline – ArtsEmerson, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://artsemerson.org/2012/08/15/a-paris-commune-timeline/
Paris Commune of 1871: Causes, Bloody Week & Legacy | HISTORY, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.history.com/articles/paris-commune-1871
Chronology of the Paris Commune – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Chronology_of_the_Paris_Commune
The Paris Commune Was a Unique Experiment in Running a City for …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://jacobin.com/2023/03/paris-commune-anniversary-municipal-socialism-leftist-memory
Paris during the Second Empire – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Paris_during_the_Second_Empire
The ABCs of “Dividing Paris: Urban Renewal and Social Inequality, 1852–1870” (Esther da Costa Meyer) – Tocqueville 21, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://tocqueville21.com/abc-interviews/the-abcs-of-dividing-paris/
Working Class History: Paris Commune of 1871 – International Communist Workers Party, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://icwpredflag.org/wp/wordpress/pamphlets-and-article-series/paris-commune-of-1871/
Key days in 1871 – Left in Paris, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://leftinparis.org/uncategorized/key-days-in-1871/
Adolphe Thiers – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Adolphe_Thiers
Jacobin (politics) – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Jacobin_(politics)
Auguste Blanqui | French Revolutionary, Socialist Activist | Britannica, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.britannica.com/biography/Auguste-Blanqui
Missing Victory? Blanqui and the Paris Commune – Cosmonaut, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://cosmonautmag.com/2018/10/missing-victory-blanqui-and-the-paris-commune/
thetricontinental.org, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://thetricontinental.org/wp-content/uploads/2021/05/Paris-Commune-150-Tricon.pdf
paris komünü’ndeki demokrasinin analizi – DergiPark, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/740818
Paris Commune – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Paris_Commune
Celebrating the Paris Commune of 1871 | MR Online, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://mronline.org/2021/03/25/celebrating-the-paris-commune-of-1871/
The Paris Commune and workers’ democracy – Tempest, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://tempestmag.org/2021/04/the-paris-commune-and-workers-democracy/
150 years ago, Paris Commune showed that workers can run society themselves, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.peoplesworld.org/article/150-years-ago-paris-commune-showed-that-workers-can-run-society-themselves/
What traces of the Paris Commune remain in the streets of the …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.sortiraparis.com/en/what-to-visit-in-paris/history-heritage/guides/230944-what-traces-of-the-paris-commune-remain-in-the-streets-of-the-capital
Leó Frankel – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Le%C3%B3_Frankel
Jarosław Dąbrowski – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Jaros%C5%82aw_D%C4%85browski
Jarosław Dąbrowski – Wikiwand, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.wikiwand.com/en/articles/Jaroslaw_Dabrowski
Marx and Engels on the Paris Commune | The Communists, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://thecommunists.org/2021/03/18/news/history/marx-engels-paris-commune-150-anniversary/
Nathalie Lemel – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Nathalie_Lemel
Louise Michel & the Radical Women of the 19th Century with Dr. Steve Shone, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.thefrenchhistorypodcast.com/louise-michel-the-radical-women-of-the-19th-century-with-dr-steve-shone/
Louise Michel: She-Wolf of the Paris Commune (1870-1905) | EHNE, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://ehne.fr/en/encyclopedia/themes/political-europe/1848-european-people%27s-spring/louise-michel-she-wolf-paris-commune-1870-1905
The Paris Commune and the Franco-Prussian War of 1871 – France: Women in the Revolution – Research Guides at Library of Congress, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://guides.loc.gov/women-in-the-french-revolution/revolutions-rebellions/paris-commune-franco-prussian-war-1871
Eugene Varlin (1839-1871) – Libcom.org, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://libcom.org/article/eugene-varlin-1839-1871
Eugène Varlin, Bookbinder, Union Organizer, Leader of the French …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.historyofinformation.com/detail.php?id=5322
French artist Gustave Courbet embraced realism and painting ‘real’ people – Washington County Museum of Fine Arts, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://wcmfa.org/french-artist-gustave-courbet-embraced-realism-and-painting-real-people/
Who is Gustave Courbet? – Ornans, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://musee-courbet.fr/en/welcome-to-courbet-country/who-is-gustave-courbet/
Courbet and the Commune | Musée d’Orsay, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, http://www.musee-orsay.fr/en/whats-on/exhibitions/presentation/courbet-and-commune
http://www.dailyartmagazine.com, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.dailyartmagazine.com/courbet-and-the-paris-commune/#:~:text=In%20addition%2C%20they%20intended%20to,government’s%20interference%20in%20the%20arts.
Vendôme Column – napoleon.org, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.napoleon.org/en/magazine/places/vendome-column/
Louis Charles Delescluze – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Louis_Charles_Delescluze
Semaine sanglante – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Semaine_sanglante
Nathalie Lemel – Wikipédia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://fr.wikipedia.org/wiki/Nathalie_Lemel
Adolphe Thiers | French Statesman, Historian & Politician – Britannica, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.britannica.com/biography/Adolphe-Thiers
HIST 276 – Lecture 2 – The Paris Commune and Its Legacy – Open Yale Courses, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://oyc.yale.edu/history/hist-276/lecture-2
Patrice de Mac Mahon | Élysée – elysee.fr, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.elysee.fr/en/patrice-de-mac-mahon
Patrice de Mac-Mahon | Facts, Biography, Marshal of France …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.britannica.com/biography/Patrice-de-MacMahon
Paris commune 1871 barricade hi-res stock photography and images – Alamy, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.alamy.com/stock-photo/paris-commune-1871-barricade.html
Hôtel de Ville, Paris – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/H%C3%B4tel_de_Ville,_Paris
en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/H%C3%B4tel_de_Ville,_Paris#:~:text=It%20has%20been%20the%20headquarters,the%20French%20government%20in%201975.
Place Vendôme – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Place_Vend%C3%B4me
Place Vendome Paris – Symbol of French Luxury and Refinement, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://parisbyemy.com/place-vendome-paris/
How influential was the Paris Commune in terms of the development …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.reddit.com/r/Anarchy101/comments/1axvcoo/how_influential_was_the_paris_commune_in_terms_of/
Karl Marx – Wîkîpediya, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://ku.wikipedia.org/wiki/Karl_Marx
The Paris Commune, The World’s First Worker Revolution – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.researchgate.net/publication/391213130_The_Paris_Commune_The_World’s_First_Worker_Revolution
http://www.atlantis-press.com, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.atlantis-press.com/article/125961763.pdf
Vladimir Lenin on the legacy of the Paris Commune : r/socialism – Reddit, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.reddit.com/r/socialism/comments/v3skfq/vladimir_lenin_on_the_legacy_of_the_paris_commune/
Anarchism, Marxism and the Lessons of the Commune – PM Press, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://pmpress.org/index.php?l=product_detail&p=1715
The Commune of Paris | The Anarchist Library, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://theanarchistlibrary.org/library/petr-kropotkin-the-commune-of-paris
The Paris Commune and the Idea of the State – Marxists Internet …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.marxists.org/reference/archive/bakunin/works/1871/paris-commune.htm
40 Years of the Kurdish Institute in Paris, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.institutkurde.org/info/40-years-of-the-kurdish-institute-in-paris-1232552324
On the Paris Commune: Part 1 | Verso Books, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.versobooks.com/blogs/news/5039-on-the-paris-commune-part-1
Historiography of the Paris Commune – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Historiography_of_the_Paris_Commune
Report from Paris: The Kurdish Conference – MERIP, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://merip.org/1990/03/report-from-paris-the-kurdish-conference/
Full article: Early Socialism and the Impact of the Paris Commune on the Ottoman Political Imagination in the Nineteenth Century – Taylor & Francis Online: Peer-reviewed Journals, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/23801883.2023.2258463
Arîşe û derfetên Akademiya Kurdî – Yeni Özgür Politika, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.ozgurpolitika.com/haberi-arise-u-derfeten-akademiya-kurdi-168420
Gustave Courbet | Young Communards in Prison (Les Fédérés à la Conciergerie) | The Metropolitan Museum of Art, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.metmuseum.org/art/collection/search/338093