Pêşgotin

Di dîroka şaristaniya Îslamî de, Endulus wek stêrkeke geş dibiriqe, û di navenda vê biriqînê de, bajarê Kurtubayê (Córdoba) xwedî cihekî taybet e. Bi taybetî di serdema Xanedaniya Emevî de, di navbera sedsalên 8 û 10an de, Kurtuba ne tenê wek paytexta siyasî ya Endulusê, lê herweha wek navendeke bêhempa ya zanist, felsefe, huner û têkiliyên navçandî derket pêş. Dagirkirina Îberyayê ji hêla Misilmanan ve di sala 711an de ¹ û damezrandina dewleta Endulusê, rê li ber pêşketineke çandî ya nû vekir. Gava ku Ebdurrehmanê I, yekane Emeviyê ku ji şoreşa Ebasiyan filitî bû, di sala 756an de xwe gihand Endulusê û Mîrîtiya Emevî ya Kurtubayê damezrand ¹, wî ne tenê bingeha desthilatdariyeke siyasî ya nû danî, lê di heman demê de tovên şaristaniyeke ku dê bandoreke kûr li ser Ewropayê û cîhana Îslamî bike, çand. Ev ne tenê guherîneke siyasî bû; belkî, ew danîna bingehekê bû ji bo rêgezeke çandî û rewşenbîrî ya cihêreng li cîhana rojavayî ya Îslamî.³ Veguherîna Kurtubayê ji bajarekî parêzgehî bo paytexta îdarî, çandî û rewşenbîrî ya Endulusê, û di dawiyê de bûyer ku di sala 929an de di bin serweriya Ebdurrehmanê III de bû paytexta Xîlafetê ¹, nîşana bilindbûna wê ya siyasî û çandî bû. Ev statuya xîlafetê rasterast dijberiyek bû li hember navendên din ên hêzê yên wekî Bexdayê û îddîaya Kurtubayê ya li ser qada cîhanî nîşan dida.⁶

Ev meqale dê amaje bike ku Kurtuba, di navbera sedsalên 8 û 10an de, wek çirayeke bêhempa ya geşepêdana rewşenbîrî, pêşketina zanistî, nûjeniya hunerî û modelek kompleks a jiyana hevpar a navbera olan li Ewropaya serdema navîn derket holê. Ew metropoleke kozmopolît bû ku bi bajarên mezin ên serdema xwe re diket pêşbaziyê û sentezeke yekane ya çandan pêk dianî. Di vê çarçoveyê de, em ê li ser bingeha siyasî û bajarî ya Kurtubayê, destkeftiyên zanistî û perwerdehiyî, cewhera têkiliyên navçandî û nav-olî (Convivencia), şaheserên mîmarî û mîrateya mayînde ya Kurtubayê rawestin. Girîng e ku were zanîn ku damezrandina Kurtubayê wek paytexta Emeviyan ji hêla Ebdurrehmanê I ve, ku ji şoreşa Ebasiyan reviya bû, kiryareke bi zanebûn a îsbatkirina siyasî û azweriya çandî bû, ku armanc jê avakirina navendeke hevrik a desthilatdarî û şaristaniyê li hember Rojhilata Ebasî bû. Ebdurrehmanê I yekane rizgarbûyê xanedaniya Emevî bû ku ji hêla Ebasiyan ve hatibû hilweşandin ¹, û damezrandina mîrîtiyeke serbixwe ji hêla wî ve rasterast dijberiyek li hember otorîteya Ebasiyan bû. Emeviyan li Şamê xwedî dîrokeke dewlemend a piştevanîkirina huner û zanistê bûn; ji nû ve avakirina paytextekê li Kurtubayê platformek ji bo berdewamkirin û pêşxistina vê mîrasê peyda kir.⁷ Çavkanî amaje dikin ku hewldaneke bi zanebûn hebû ji bo ku Kurtuba bibe hevrika rewşenbîrî ya Bexdayê ⁹, ku ev yek bi pêşxistina pirtûkxaneyan û piştevanîkirina zanyaran diyar dibe. Ev yek nîşan dide ku geşedana Kurtubayê ne tesadufî bû, lê encama plansaziyeke stratejîk a siyasî û çandî bû ku armanc jê rewakirina serweriya Emeviyan li Rojava û nîşandana hêza wan bû. Herwiha, têgîna “ahenga nisbî” ya ku di pirsa bikarhêner de hatiye destnîşankirin, tê wê wateyê ku têkiliyên navçandî ne bê tevlihevî û nehevsengiyên hêzê bûn, mijarek ku dê li seranserê gotarê were vekolandin. Têgîna “Convivencia” bi xwe mijara nîqaşên zanistî ye, ku hin dîroknas li gel hevkariyê, amaje bi serdemên pevçûn û zordariyê jî dikin.⁹ Hebûna statuya zîmî û baca cizye ⁹ bi xweber têkiliyek hiyerarşîk nîşan dide, ne wekheviyeke mutleq. Bûyerên wek Şehîdên Kurtubayê ¹⁴ tengezariyê û sînorên toleransê radixin ber çavan, dema ku nîzama olî-siyasî ya serdest wekî ku tê tehdîtkirin dihat dîtin. Ji ber vê yekê, divê “zirveya toleransê” di çarçoveya xwe ya dîrokî de were fêm kirin, ku hem aliyên wê yên berbiçav û hem jî sînor û nakokiyên wê yên cewherî werin pejirandin.

Beşa 1: Kurtuba: Paytexta Xîlafeta Ronakbîr

Derketina Kurtubayê wek navendeke sereke ya siyasî û çandî di serdema Emeviyan de, encama pêvajoyeke dîrokî ya girîng bû. Ev beş dê li ser bingeha siyasî, îdarî, pêşketina bajarî, nifûs, dînamîzma aborî û atmosfera kozmopolît a Kurtubayê di navbera sedsalên 8 û 10an de raweste.

• Bingeha Siyasî û Îdarî

Pêşketina siyasî ya Kurtubayê bi çend qonaxên girîng derbas bû. Piştî ku Ebdurrehmanê I di sala 756an de Mîrîtiya Emevî damezrand, wî dest bi yekkirina desthilatdariya Emeviyan kir û reformên îdarî pêk anî.² Vê yekê bingehek zexm ji bo pêşeroja dewletê danî. Lûtkeya vê pêşketinê di sala 929an de bû, dema ku Ebdurrehmanê III xwe wek Xelîfe îlan kir ¹, ku ev yek nîşana serwerî û serxwebûna siyasî ya tam bû.

Rêveberiya Xîlafetê bi awayekî navendî li Kurtubayê birêve diçû. Burokrasiyeke birêkûpêk hebû ku tê de rolên sereke yên wekî Hacib (wezîrê sereke yan jî berpirsiyarê qesrê), Dîwan el-Resaîl (nivîsgeha nameyên fermî û karûbarên dîplomatîk), û Meclîsa Şûrayê (saziya şêwirmendiyê) hebûn.² Ev sazîbûn rêveberiyeke bibandor û nîşandana hêza xelîfetiyê misoger dikir. Ji bo rêveberiya herêmî, sîstema kura (parêzgeh) dihat bikaranîn, ku ji hêla walî (parêzgar) ve dihatin birêvebirin. Herêmên sînorî (suxûr) ji ber girîngiya xwe ya leşkerî xwedî statuyeke taybet bûn.² Artêşeke profesyonel, ku tê de Berber, Misilmanên xwecihî yên Endulusî (Muweledûn) û paşê jî memlûk û leşkerên kirêkirî (Seqalîbe) hebûn, ji bo damezrandin û parastina dewletê girîng bû.¹ Çekxaneya Kurtubayê di hilberînê de pir çalak bû û dikaribû hejmareke mezin a çek û amûrên leşkerî peyda bike.¹⁶

• Pêşketina Bajarî, Nifûs û Dînamîzma Aborî

Di sedsala 10an de, Kurtuba yek ji bajarên herî mezin û pêşketî yên Ewropayê bû.⁴ Texmînên nifûsê diguherin; hin çavkanî nifûsa wê di dora sala 1000an de wek 450,000 kes texmîn dikin ¹, ku ev yek wê dike hevrika Konstantînopolîsê an jî ji wê mezintir. Bajar bi qesrên xwe yên bi heybet (wek Medînet Ez-Zehra), mizgeft, hemamên giştî (di serdemekê de zêdetirî 600 hemam hebûn ²⁰), sûk û baxçeyên çandî diyar bû.²⁰

Aboriya Kurtubayê li ser bingeheke xurt a bazirganiyê ¹, çandiniya pêşketî ya ku bi pergalên avdaniyê yên nûjen dihat piştgirî kirin ⁹, û pîşesaziyê (tekstîl, çermkarî, zêrkerî) ¹⁸ ava bûbû. Dahata giştî di dema Ebdurrehmanê III de pir zêde bû ¹, ku ev yek nîşana dewlemendî û aramîya aborî ya dewletê bû. Veberhênana mezin di binesaziya bajarî de û çandina bi zanebûn a atmosfereke kozmopolît ne tenê ji bo rehetiyê bû, lê beşek yekpare ji stratejiya Emeviyan bû ji bo nîşandana hêzê, rewakirina xîlafeta xwe, û damezrandina Kurtubayê wek paytextek cîhanî. Avakirina avahiyên bi heybet ên wekî Mizgefta Mezin û Medînet Ez-Zehra ⁷ wek sembolên bi hêz ên otorîte û dewlemendiya xelîfetiyê kar dikirin, ku armanc jê bandorkirina hem li ser bindestên navxweyî û hem jî li ser hevrikên derve bû. Aboriyeke geş, ku bi bazirganî, çandinî û pîşesaziyê dihat xwedîkirin ¹, çavkaniyên ji bo projeyên wisa mezin peyda dikir û piştgirî dida nifûseke mezin û cihêreng. Kêşana zanyaran û xurtkirina hawîrdoreke pirçandî ¹⁷ prestîja Kurtubayê zêde kir, û ew kir navendeke fêrbûnê ku dikaribû bi Bexdayê re bikeve pêşbaziyê ⁹, û bi vî awayî îdîaya Emeviyan a ji bo serokatiya cîhana Îslamî xurt kir. Mezinahiya Kurtubayê ¹ û tesîsên wê ²⁰ serkeftin û sofîstîkebûna rêveberiya Emeviyan li gorî niştecîhên Ewropî yên Xiristiyan ên hevdem nîşan dida.

• Atmosfera Kozmopolît û Niştecîhên Wê yên Cihêreng

Kurtuba civakeke pirçandî bû ku tê de Ereb (elît), Berber, Muweledûn (Misilmanên xwecihî yên Îberyayê ku di sedsalên 10-11an de piraniyê pêk dianîn), Mozereb (Xiristiyanên Erebîzekirî), û Cihû bi hev re dijiyan.² Zimanê Erebî bû zimanê hevpar ê rêveberî, çand û her ku çû jiyana rojane, heta di nav ne-Misilmanan de jî.¹ Bajar wek “pirek di navbera Rojhilat û Rojava de” ¹⁷ dihat nasîn, ku zanyar, xwendekar û bazirgan ji paşxaneyên cihêreng dikişandin.

Pêvajoya Erebîzekirinê, her çend nîşana asîmîlasyona çandî be jî, dibe ku tengezarîyên civakî jî afirandibe û ji bo parastina aramiyê di nav nifûseke cihêreng de, rêveberiyeke baldar ji hêla elîta desthilatdar ve hewce kiribe. Digel ku Erebî serdest bû ¹, zimanên Romansî, nemaze li deverên gundewarî, berdewam dikirin.¹ Ev cihêrengiya zimanî tê wateya astên cuda yên entegrasyonê. Hiyerarşiya civakî Ereban li jor, li pey wan Berber, Muweledûn, Mozereb û Cihûyan datanî.⁹ Stratîfîkasyoneke wisa, heta bi astek toleransê be jî, dikare bibe çavkaniya aloziyên bingehîn. Muweledûn, tevî ku Misilman bûbûn, bi eslê xwe Îberî bûn û dibe ku adetên çandî yên cihêreng parastibin an jî ji hêla elîta Ereb ve, ku Misilmanên ne-Ereb wek hemwelatiyên pileya duyemîn didîtin ⁹, rastî cudakariyê hatibin. Pêwîstiya ku oldarên Xiristiyan di dawiya sedsala 9an de nivîsên olî wergerînin Erebî ¹, belavbûna Erebî nîşan dide lê di heman demê de îşaretekê dide stratejiyek ji bo parastina nasnameya olî di nav hawîrdorek Erebîzekirinê de. Ev dikare bibe çavkaniya hem entegrasyonê û hem jî berxwedanê.

Beşa 2: Navenda Zanist û Fêrê

Kurtuba di serdema Emeviyan de ne tenê wek paytexta siyasî, lê herweha wek navendeke geş a zanist û perwerdehiyê derket pêş. Ev beş dê li ser pêşketina perwerdehiyê, Pirtûkxaneya Mezin a Kurtubayê, saziyên din ên perwerdehiyê û pêşketinên zanistî yên berbiçav raweste.

• Pêşketina Perwerdehiyê

Serwerên Emevî, bi taybetî Ebdurrehmanê II, Ebdurrehmanê III û El-Hekemê II, piştgiriyeke mezin dan perwerdehiyê û binesaziya wê. Wan geşepêdana rewşenbîrî wek amûreke bingehîn ji bo rewakirina desthilatdariya xwe, yekkirina civakên cihêreng û bilindkirina statuya Endulusê didîtin.³ Ev piştevanî ne tenê ji bo xatirê zanistê bû, lê amûreke stratejîk a rêveberî û parastina çandî bû.³ Felsefeya perwerdehiyê li Kurtubayê prensîbên Îslamî (Quran, Hedîs) bi kevneşopiyên klasîk ên Yewnanîstan, Roma û Farisan re yek dikir, û bi vî awayî nêzîkatiyeke holîstîk ji zanînê re pêk dianî.³

• Pirtûkxaneya Mezin a Kurtubayê

Pirtûkxaneya Mezin a Kurtubayê, ku ji hêla xelîfeyan ve, nemaze El-Hekemê II, hate damezrandin û berfireh kirin ⁹, yek ji nîşanên herî berbiçav ên vê serdema ronakbîriyê bû. Tê gotin ku tê de bi sed hezaran destnivîs hebûn (texmîn heta 400,000 cildan diçin) ⁹, ku ew dikir hevrika pirtûkxaneyên navdar ên wek Îskenderiye û Bexdayê. Tenê kataloga wê ji 44 cildan pêk dihat.²⁹

Ev pirtûkxane ne tenê depoyek pirtûkan bû, lê navendeke zindî ya lêkolîn, werger (ji Yewnanî, Farisî, Sanskrîtî, Latînî), kopîkirin (salane 70,000-80,000 destnivîs ⁹) û nîqaşên zanistî bû, ku zanyar ji paşxaneyên cihêreng dikişandin.³ Mixabin, ev gencîneya zanînê ji hêla ” جانشینێکی بناژۆخواز ” (paşverûyekî tundrew) (paqijkirina Almanzor ji bo razîkirina hiqûqnasên ortodoks, û paşê aloziyên navxweyî) ve rastî wêrankirinê hat û gelek berhemên helbest, dîrok û zanistê hatin şewitandin an avêtin bîran.²¹ Hebûna pirtûkxaneyê û bazara pirtûkan a geş, ku tê de nivîskar bi deh hezaran nusxe hildiberandin, nîşana asteke bilind a xwende-nivîsendetiyê û kelecana rewşenbîrî bû.²¹ Hejmara mezin a kopîkirina destnivîsan (salane 70,000-80,000 ⁹) û hebûna bazareke pirtûkan a geş li Kurtubayê ne tenê daxwazeke mezin ji bo zanînê di nav elîtan de nîşan dide, lê di heman demê de binesaziyeke girîng a keda jêhatî (nivîskar, cildçêker, kaxezçêker) û xwende-nivîsendetiyeke nisbeten berbelav an jî gihîştina materyalên xwendinê, bi kêmanî di nav derdorên bajarî û zanistî de, pêşniyar dike. Pirtûkxaneyên mezin ên wekî ya El-Hekemê II ⁹ pêwîstî bi herikîneke domdar a metnên nû û kopîkirî hebû. “Bazara pirtûkan a geş” ²¹ tê wateya kirrûbirên ji derveyî pirtûkxaneya xelîfetiyê, di nav de esilzade, bazirgan û zanyarên din. Ev asta hilberandin û xerckirina pirtûkan civakekê nîşan dide ku qîmeteke mezin dida zanîna nivîskî û xwedî amûrên hilberandin û belavkirina wê bû, ku ji Ewropaya Xiristiyan a hevdem pir wêdetir bû.¹⁰

• Saziyên Din ên Perwerdehiyê

Ji bilî Pirtûkxaneya Mezin, li Kurtubayê saziyên din ên perwerdehiyê jî hebûn:

• Mizgefta Mezin wek Navendeke Fêrbûnê: Mizgefta Mezin a Kurtubayê ne tenê cihê îbadetê bû, lê di heman demê de navendeke sereke ya fêrbûnê bû ku tê de ders û xelekên xwendinê (halaqa) dihatin lidarxistin.³ Ew avahiyeke giştî, cihê hevdîtinê û navendeke civakî bû.³² Mufredata wê teolojî, fiqih, exlaq û herweha zanistên sekuler ên wekî matematîk û tibê dihewand.³ Hawîrdora wê ya tevlêker xwendekar ji seranserê cîhana Îslamî û olên cuda dikişandin.³
• Xelekên Zanyarî û Medrese: Perwerdehî li Endulusê sîstematîk bû, bi saziyên wekî kuttab (dibistanên seretayî), mizgeft ji bo fêrbûna bingehîn, û medrese ji bo perwerdehiya navîn û bilind.¹ Sîstema halaqa (komên biçûk li dora mamoste) diyalog û têgihiştineke kûr teşwîq dikir.³¹ Rêbazên hînkirinê telqîn (ezberkirin, nemaze ya Quranê) di astên bingehîn de û tefeqquh (têgihiştin û ramandin) di astên bilind de dihewand, ku armanc jê pêşxistina ramana rexneyî bû.³¹
• “Zanîngeha Kurtubayê”: Her çend ne zanîngehek di wateya nûjen a Ewropî de be jî, Kurtuba di bin serweriya El-Hekemê II de navendên xwendinê yên sofîstîke pêş xist ku wek zanîngehan kar dikirin. Zanyar û xwendekar ji bo nîqaş, nivîsandin û lêkolînê li ser dîsîplînên cihêreng li hev diciviyan.¹ Mizgefta Mezin bi xwe jî gelek caran di vê çarçoveyê de tê binavkirin.³ Têgîna “Zanîngeha Kurtubayê” di hin çavkaniyan de ¹⁰ amaje bi vê asta bilind a fêrbûna birêxistinkirî dike, ku ji saziyên wekî Bologna kevntir bû..¹⁰⁶⁷

Sîstema perwerdehiyê li Kurtubayê, nemaze rêbaza halaqa û pêşveçûna ji ezberkirinê (telqîn) ber bi têgihiştina rexneyî (tefeqquh) ³¹, hawîrdoreke fêrbûnê ya dînamîk xurt kir ku dibe ku beşdarî orijînalîte û pêşkeftina zanînê bûbe, ne tenê parastina wê. Sîstema halaqa, bi têkiliya rasterast û nîqaşa di navbera mamoste û xwendekaran de ³¹, fêrbûna çalak û tevlêbûna rexneyî pêş dixe, berevajî wergirtina agahiyê ya bi tenê pasîf. Giranîdana li ser tefeqquh (têgihiştin û ramandin) di astên bilind de ³¹ armancek ji bo hilberandina zanyarên ku bikaribin ramana serbixwe û analîzê bikin nîşan dide, ne tenê ezberkirina rûtîn. Yekkirina zanistên olî û sekuler di nav mufredatê de ³ û tevgera wergerê ⁹ tevneke dewlemend a ramanan ji zanyaran re peyda kir ku li ser sentez bikin û ava bikin. Ev nêzîkatiya pedagojîk, digel gihîştina çavkaniyên pirtûkxaneyê yên berfireh, zemîneke berdar ji bo “zanyarên pir-dîsîplîn” ³¹ ku Endulus pê dihat nasîn, afirand.

• Pêşketinên Zanistî yên Berbiçav

Kurtuba di gelek warên zanistî de bû şahidê pêşketinên girîng:

• Tibb (Pizişkî):

• Ebûlqasim El-Zehrawî (Albucasis, m. 1013): Kesayetekî bilind, ku wek “dibe ku mezintirîn pizişk di tevahiya dîroka Îslama Rojava de” ⁹ tê hesibandin. Ensîklopediya wî Kitab el-Tesrîf (nêzîkî 1000 PZ) metneke pizişkî ya berfireh bû, nemaze bi beşa xwe ya cerahiyê ya nîgarkirî navdar bû, û bi sedsalan li Ewropayê hate bikaranîn.⁹ Tê de lêkolînên dozên kesane hebûn, ku ew ji berhemên din ên tenê rastiyan cuda dikir.⁹
• Ebû Merwan Ebd el-Melîk ibn Hebîb (m. 853): Nivîskarê Kitab tibb el-‘ereb (Pirtûka Pizişkiya Ereban), yek ji kevintirîn berhemên di pizişkiya pêxemberî de, ku Hedîs bi prensîbên Galenî re yek dikir.⁹
• Malbata Îbn Zuhr (Avenzoar): Pênc nifş pisporên pizişkiyê derxistin. Ebû Merwan îbn Zuhr (m. 1162, hinekî li derveyî serdema bingehîn lê kevneşopiyê temsîl dike) nivîsarên girîng nivîsandin û danasînên klînîkî yên destpêkê (mînak, kêzika xuriyê) pêşkêş kirin.⁹
• Hesday îbn Şeprut (n. 915-975): Pizişkê Cihû yê Ebdurrehmanê III, dîplomat û parêzvanê zanistan. Berhemên dermannasiyê wergerandin (Dioscorides, bi alîkariya keşeyekî Bîzansî Nicholas) û “dermanek gerdûnî” ya bi navê El-Faruk keşf kir.³⁴ Zanîna wî ya Îbranî, Erebî û Latînî pir girîng bû.³⁴
• Bijîjkên Xiristiyan: Gelek pizişkên Xiristiyan çalak bûn, nemaze di sedsalên 9 û destpêka 10an de. Çavkanî behsa şeş pizişkên Endulusî di dema mîrîtiyên Mihemedê I, el-Mundhir û Ebdulla de dikin, ku pênc ji wan Xiristiyan bûn.¹

• Cewad (Jawād): Di dawiya sedsala 9an de çalak bû, dibe ku nivîskarê “dermanê rahîb” be.¹
• Yehya îbn Îshaq: Kurê pizişkekî Xiristiyan, di nîvê yekem ê sedsala 10an de çalak bû, pênc pirtûkên Aforîzmayan nivîsandin.¹
• Dibistanên pizişkiyê û nexweşxaneyên li Kurtubayê navendên fêrbûn û dermankirinê bûn, ji her kesî re vekirî bûn û ji hêla hikûmet û xêrxwaziya taybet ve dihatin piştgirî kirin.¹²
• Astronomî û Matematîk:

• Mesleme El-Mecrîtî (Maslama al-Majriti, m. n. 1007): Astronom û matematîkzan. Planisphaerium a Ptolemaîos wergerand, wergerên Almagestê baştir kir, û tabloyên astronomîk ên El-Xwarezmî ji bo merîdyena Kurtubayê adapte kir.⁶ Rêbazên nû yên pîvandinê bi bikaranîna trîangulasyonê destnîşan kir.³⁸ Dibistaneke astronomî û matematîkê damezrand.³⁸ Karê wî yê li ser arîtmetîka bazirganî (mu’amelat) jî tê zanîn.⁴¹
• Ebû Îshaq Îbrahîm El-Zerqalî (Arzachel, m. 1087, bi giranî piştî sedsala 10an çalak bû lê kevneşopiyê temsîl dike): Beşdariyên girîng di astronomiyê de kir, di nav de sererastkirina tabloyên Zîc ên Toledoyê û hesabkirina rast a tevgera apogeya rojê.⁹ Usturlab baştir kir.²⁵
• Cabîr îbn Eflah (Geber, sedsala 12an, kevneşopiya paşê ya Endulusî ya di bin bandora vê serdemê de temsîl dike): Almagesta Ptolemaîos rexne kir, beşdarî trîgonometriya sferîk kir.⁹ Karê wî alîkariya belavbûna trîgonometriyê li Ewropayê kir.⁴² Kureyeke ezmanî ya barkêş sêwirand.⁴³
• Destnîşankirin û bikaranîna reqemên Hindî-Erebî (sîstema dehyekî bi sifirê) bi rêya Endulusê gihîşt Ewropayê.⁶
• Pêşketinên di cebrê de (li ser bingeha karê El-Xwarezmî ⁴⁰) û geometriyê de, di nav de sepandina wê li mîmariyê.⁶
• Felsefe:

• Îbn Meserre (Ibn Masarra, 883-931): Fîlozof û mîstîkekî destpêkê yê Endulusî. Doktrînên esoterîk hîn dikir, girîngî dida lihevhatina aqil û wehyê, û paqijkirina giyanê.⁴⁶ Berhemên wî yên wekî Kitab el-Î’tîbar (Li ser Ramandinê) û Kitab Xewas el-Hurûf (Taybetmendiyên Herfan) şîroveyên mîstîk dikirin.⁴⁷ Rêçikeke asketîk, Meserriye, damezrand.⁴⁷ Ramanên wî, her çend carinan nakokbar bûn jî, bandor li Sûfîzma paşê, di nav de Îbn el-‘Erebî, kir.⁴⁷
• Atmosfera rewşenbîrî ya Kurtubayê nîqaşên felsefî û xwendina felsefeya Yewnanî ya kevnar (Arîstoteles, Platon) xurt kir.¹¹
• Zeviyên Din:

• Botanî û Çandinî: Pêşketinên bi nûjeniyên avdaniyê hatin piştgirî kirin.⁹ Îbn el-‘Ewam (serdema paşê, lê temsîlkar) Pirtûka Çandiniyê nivîsand.⁹ Ebdurrehmanê I baxçeyekî botanîkî damezrand.⁹ Destnîşankirina berhemên nû yên wekî hinar.⁹
• Dermannasî (Farmakolojî): Îbn el-Beytar (serdema paşê) ensîklopediyeke dermanan berhev kir.⁹ Hesday îbn Şeprut De Materia Medica ya Dioscorides wergerand.³⁴
• Ebas îbn Fîrnas (Abbas ibn Firnas, m. 887/888): Pirzanyarekî ku bi hewldana xwe ya firînê tê nasîn. Herweha beşdarî muzîkê (anî Kurtubayê), astronomiyê (tabloyên Sindhind ji Bexdayê anî), optîk/krîstalografiyê (krîstala kevirî keşf kir, birrîna krîstalê anî Spanyayê), û îcadên wekî planetaryûm û saeta avê kir.⁶

Piştgiriya serwerên Emevî ji zanist û fêrbûnê re faktoreke krîtîk bû di geşbûna rewşenbîrî ya Kurtubayê de. Ev ne tenê xêrxwazî bû, lê veberhênaneke stratejîk bû di prestîja dewletê, meşrûiyetê û potansiyel sepanên pratîkî de (mînak, pizişkî ji bo dîwanê, astronomî ji bo navîgasyon/çandiniyê, matematîk ji bo rêveberî/endezyariyê). Xelîfeyên wekî Ebdurrehmanê III û El-Hekemê II bi awayekî çalak pirtûk berhev dikirin û piştgirî didan zanyaran.³ El-Hekemê II zanîngehek û pirtûkxane ava kirin.⁹ Serweran nas kiribûn ku xurtkirina geşepêdana rewşenbîrî ji bo rewakirina serweriya wan û bilindkirina statuya Endulusê bingehîn bû.³ Karkirina kesayetên wekî Hesday îbn Şeprut (pizişk û dîplomat ³⁵) û piştgiriya ji bo hewldanên zanistî yên wekî dibistana Mesleme El-Mecrîtî ³⁸ tevlêbûna rasterast a xelîfetiyê nîşan dide. Pêşbaziya bi Bexdayê re ⁹ vê veberhênanê wek amûreke hevrikiya çandî û siyasî zêdetir geş kir. Ev yek nîşan dide ku “Serdema Zêrîn” beşek, encama polîtîkayeke dewletê ya bi zanebûn bû.

Tablo 1: Navdarên Zanistî yên Kurtubaya Emevî (Sedsalên 8-10.) û Beşdariyên Wan

Nav (Name)	Serdem (Period)	Warê Sereke (Primary Field(s))	Beşdariyên Sereke (Key Contributions)	Çavkanî (Source(s))
Ebûlqasim El-Zehrawî (Albucasis)	m. 1013	Tibb, Cerrahî (Medicine, Surgery)	Nivîskarê Kitab el-Tesrîf, ensîklopediya tibbî ya berfireh bi beşa cerahiyê ya navdar; pêşengê amûr û teknîkên cerahiyê.	9
Ebû Merwan Ebd el-Melîk ibn Hebîb	m. 853	Tibb (Medicine)	Nivîskarê Kitab tibb el-‘ereb; yek ji kevintirîn nivîskarên tibba pêxemberî, Galenîzm entegre kir.	9
Hesday îbn Şeprut	n. 915-975	Tibb, Dîplomasî, Patronê Zanistê	Bijîjkê Xelîfe Ebdurrehman III; wergêrê Dioscorides; kifşkerê “El-Faruk”; piştgirê helbestvanî û zanyariya Îbranî.	34
Cewad (Jawād)	Sedsala 9an (9th C.)	Tibb (Medicine)	Bijîjkê Xiristiyan; dibe ku nivîskarê “dermanê rahîb” be.	1
Yehya îbn Îshaq	Nîvê 1ê Sedsala 10an (1st half 10th C.)	Tibb (Medicine)	Kurê bijîjkekî Xiristiyan; nivîskarê pênc pirtûkên Aforîzmayan.	1
Mesleme El-Mecrîtî (al-Majriti)	n. 950-1007	Astronomî, Matematîk (Astronomy, Mathematics)	Wergera Planisphaerium a Ptolemy; baştirkirina texmînên astronomîk ên El-Xwarezmî ji bo Kurtubayê; rêbazên nû yên pîvandinê. Damezrênerê dibistaneke astronomî û matematîkê.	6
Îbn Meserre	883-931	Felsefe, Mistîsîzm (Philosophy, Mysticism)	Fîlozof û mîstîkê pêşîn ê Endulusî; hînkirinên esoterîk li ser lihevkirina aqil û wehyê; damezrênerê rêça Meserriye.	46
Ebas îbn Fîrnas	m. 887/888	Dahêner, Muzîkjen, Astronom (Inventor, Musician, Astronomer)	Hewldana firînê; anîna maseya Sindhind ji Bexdayê; kifşkirina krîstala kevirî; çêkirina planetarium û saeta avê.	6

Beşa 3: Jiyana Hevpar a Çandan: Mînaka Toleransê

Serdema Emeviyan li Kurtubayê ne tenê bi pêşketinên zanistî û mîmarî, lê herweha bi têkiliyên navçandî û nav-olî yên taybet jî tê nasîn. Ev beş dê li ser têgeha “Convivencia”, beşdariyên civakên Cihû û Xiristiyan, rewşa yasayî ya zîmîyan, jiyana rojane û bandorên navçandî, û herweha nûans û pirsgirêkên vê jiyana hevpar raweste.

• Têgeha “Convivencia”

“Convivencia” têgîneke Spanî ye ku ji hêla dîroknasan ve ji bo danasîna serdema hevpariya nisbî û têkiliya çandî di navbera Misilman, Xiristiyan û Cihûyan de li Îberyaya serdema navîn tê bikaranîn.¹² Ev serdem bi danûstandina çandî, hevkariya aborî û serdemên toleransa olî diyar dibe.¹² Bajarên wekî Kurtuba navendên vê têkiliyê bûn.¹² Serdema Emeviyan (756-1031) gelek caran wek “serdema zêrîn” a hevpariya lihevhatî tê binavkirin ku tê de her sê civak geş bûn.⁹

• Beşdariyên Zanyar û Civakên Cihû û Xiristiyan
• Civaka Cihû: Di vê serdemê de, civaka Cihû li Kurtubayê wek zanyar, pizişk, fîlozof, dîplomat û bazirgan geş bû.⁹ Kesayetên sereke yên wekî Hesday îbn Şeprut, ku pizişk, dîplomat û parêzvanê zanyariya Îbranî bû di bin serweriya Ebdurrehmanê III de ³⁴, roleke girîng lîst. Wî bi rêya kesayetên wekî Dunaş ben Labrat û Menahem ben Saruq, rêzimana Îbranî û helbestvaniyê xurt kir.³⁶ Her çend Meymûnî (Maimonides) di sala 1135an de li Kurtubayê ji dayik bûbe û paşê çalak bûbe jî, ew wek berhema vê hawîrdora rewşenbîrî tê dîtin.¹⁷ Kurtuba bû navendeke sereke ya jiyana Cihûyan û stargehek ji bo Cihûyên zordestkirî.⁹
• Civaka Xiristiyan (Mozereb): Xiristiyanên Endulusî, ku wek Mozereb dihatin nasîn, bi kevneşopiya klasîk û felsefeya Yewnanî re mijûl bûn.²⁷ Ew endamên rêzdar û serkeftî yên civaka di bin serweriya Misilmanan de bûn û di hemû astên civakê de çalak bûn.²⁷ Pizişkên Xiristiyan ên wekî Cewad û Yehya îbn Îshaq beşdarî warê pizişkiyê bûn.¹ Zanyarên wekî Gerbertê Aurillac (paşê Papa Sylvester II) ji ber pirtûkxaneyên Spanyaya Morî matmayî mabûn û zanîna zanistî û felsefî anîn Ewropaya Xiristiyan.²⁷ Mozereban gelek adetên Erebî, huner û peyv pejirandin lê ayînên xwe yên Xiristiyanî û zimanên Romansî parastin.⁹
• Rewşa Yasayî ya Zîmîyan

Ne-Misilman (Xiristiyan û Cihû, wek Ehl el-Kîtab) statuya zîmî (“kesê parastî”) distandin.⁹ Berpirsiyariyên wan dayîna baca cizye (baca serî) ji hêla mêrên mezin ve bû ⁹ li hember parastina dewletê ya jiyan, mal û azadiya olê. Ew ji xizmeta leşkerî efû bûn.⁵⁰ Mafên wan destûr dida ku ola xwe bipejirînin, pergalên xwe yên yasayî ji bo karûbarên navxweyî biparêzin û xwedî milk bin.¹² Lêbelê, hin sînordarkirin jî hebûn: qedexeya avakirina cihên îbadetê yên nû an tamîrkirina yên heyî li deverên Misilman ên berbiçav bê destûr, gazîkirina Misilmanan ji bo ola xwe, duayên giştî yên bi dengê bilind, lêdana zengilên dêrê bi awayekî berbiçav.⁵⁰ Hin sînordarkirinên civakî û sembolîk armanc dikirin ku hiyerarşiyeke civakî biparêzin (“hesta bindestiyê”).⁵⁰

Dibistana Malikî ya hiqûqê li Endulusê serdest bû ⁵¹ û çarçoveya rêziknameyên zîmîyan peyda dikir. Tê payîn ku hiqûqnasên Malikî piştgirî bidin hikûmetê.⁵¹ Karê Janina Safran girîngiyê dide lêkolîna statuya yasayî li herêmî û dîrokî, û destnîşan dike ku metnên yasayî pevçûn û danûstandinên di derbarê sînoran de (mînak, malbatên tevlihev, îrtîdad, kufr, mîras) û “pîsbûna” Misilmanan bi têkiliya nêzîk bi zîmîyan re nîşan didin.⁵² Peymana ‘Umer wek modelek kar dikir.⁵²

• Jiyana Rojane û Bandorên Navçandî

Misilman, Cihû û Xiristiyan li bajarên wekî Kurtubayê, gelek caran li taxên cihê (Judería ji bo Cihûyan ⁹), bi hev re dijiyan, lê li sûkan (sûq), cîhên kar û dibe ku di xelekên zanistî de têkilî danîn.¹⁸ Hevkariya aborî di bazirganî, ticaret û pîşesaziyê de hebû.¹²

Ziryab (Ebûlhesen Elî îbn Nafî, sedsala 9an): Kesayetekî çandî yê îkonîk bû ku ji Bexdayê hat û bandoreke kûr li civaka Kurtubayê kir.³ Wî di warên muzîkê de (damezrandina konservatuarekê, pêşxistina şêwazên muzîka Erebî-Endulusî, pêşxistina sêwirana ûdê ⁵⁶), xwarinê (destnîşankirina sîstema sê-xwarinî, safîkirina etîketa xwarinê ⁵⁷), mode û hijyenê de (şoreşkirina şêwazên kincan, destnîşankirina porên nû, macûna diranan, deodorant, pêşxistina hijyenê ⁵⁶) nûjenî kirin.

Pîşesaziyên wekî hevrîşimên tevnkirî, brokeyên berfireh, çermkarî, zêrkerî û metalvanî (zêr, zîv, sifir, bronz) li Kurtubayê navdar bûn.¹⁸ Pirzimanî gelemperî bû, ku tê de Erebî, zaravayên Romansî, Îbranî û Berberî dihatin axaftin.²⁸

“Convivencia” li Kurtubayê dibe ku pergalek bi baldarî ya hevpariya pragmatîk bû ku ji hêla dewleta Emevî ve dihat birêvebirin, ne utopyayeke spontan a hevparîya wekhev. Wê feydeyên rewşenbîrî û aborî xurt kir lê di nav sînorên hiyerarşîk ên zelal de ku ji hêla hiqûqa Îslamî û serweriya siyasî ve hatibûn diyarkirin, kar dikir. Dewletê bi awayekî çalak piştgirî dida zanyarên ji hemû paşxaneyan (mînak, Hesday îbn Şeprut ³⁵) dema ku ew ji berjewendiyên dewletê re xizmet dikirin (mînak, dîplomasî, pizişkî, prestîj). Çarçoveya yasayî ya zîmî ⁹, digel ku parastin pêşkêş dikir, statuyeke bindest ji bo ne-Misilmanan saz kir, di nav de baca cizye û hin sînordarkirinên civakî. Ev ne çarçoveyeke wekheviyê ye. Reaksiyona bilez û tund a li hember Şehîdên Kurtubayê ¹⁴ nîşan dide ku dijberiyên li hember serweriya olî ya Îslamî, heta ji hêla hindikahiyekê ve be jî, bi tundî dihatin bersivandin, ku ev yek sînorên zelal ên toleransê nîşan dide. Hevkariya aborî ¹² û jiyana bajarî ya hevpar ²⁰ pêwîstiyên pratîkî û encamên jiyana bajarî bûn lê bi xweber nehevsengiya hêzê ya bingehîn pûç nakin. Ji ber vê yekê, divê “Convivencia” wekî rewşeke kompleks û birêvebirî ya têkiliya navberî were fêm kirin ku tê de feydeya hevpar mimkun bû û gelek caran dihat bidestxistin, lê her dem di bin otorîte û şertên ku ji hêla serwerên Misilman ve hatibûn danîn.

Dînamîzma çandî ya Kurtubayê, ku bi kesayetên wekî Ziryab tê nimûnekirin, encama lihevhatina kevneşopiyên cihêreng (Farisî, Erebî, Îberî, Berberî, Vîzîgotî) bû ku bi awayekî çalak ji hêla dîwana Emevî ve dihatin sentezkirin û pêşxistin, û nasnameyeke Endulusî ya yekane afirand ku hem ji Rojhilata Îslamî û hem jî ji Ewropaya Xiristiyan cihê bû. Ziryab, koçberek ji Bexdayê ⁵⁸, adetên Rojhilatî anîn lê li Kurtubayê wan adapte kir û nûjenî kir, ku ev yek hawîrdoreke çandî ya wergir û pêşveçûyî nîşan dide.⁵⁶ Pejirandin û adaptasyona hêmanên mîmarî yên Vîzîgotî (mînak, kemera nalî di Mizgefta Mezin de ³²) ligel kevneşopiyên Emevî yên Sûriyê ⁷ sentezekê nîşan dide ne ku tenê ferzkirina çandekê. Geşbûna helbestvaniya Îbranî di bin bandora Erebî de ³⁵ û Erebîzekirina Mozereban ⁹ ketina kûr a navçandî û afirandina formên çandî yên hîbrîd nîşan dide. Emeviyan, ku ji hêla erdnîgarî ve dûr û ji hêla siyasî ve hevrikên Ebasiyan bûn, teşwîqek hebû ku nasnameyeke çandî ya cihêreng û bi prestîj ji bo Endulusê, bi Kurtubayê wek pêşangeha wê, çêbikin.

• Nûans û Pirsgirêk: Bûyera Şehîdên Kurtubayê û Nîqaşên Dîroknasî
• Şehîdên Kurtubayê (850-859 PZ): Çil û çar (an çil û heşt) Xiristiyan ji ber ku bi eşkereyî Îslam û Pêxember Mihemed şermezar kiribûn, hatin îdam kirin.¹⁴ Kesayetên sereke: Eulogiusê Kurtubayê (piştgirî da şehadetê û di Memoriale Sanctorum de tomar kir), Perfectus, Flora, Maria (şehîd).¹⁴ Metran Recafredus li dijî tevgerê derket.¹⁴ Sedemên vê bûyerê ji hêla hinekan ve wek reaksiyonek li dijî çanda Erebî-Misilmanî, asîmîlasyonê, û daxwazek ji bo îsbatkirina nasname û ortodoksiya Xiristiyanî tê dîtin.¹⁴ Ji bo hiqûqnasên Malikî, heqareta li Îslamê peymana zîmî binpê dikir.¹⁴ Bandora wê bû sedema dubendiyên navxweyî di nav civaka Xiristiyan de; Civata Kurtubayê (852) şehadetên nû qedexe kir lê yên berê şermezar nekir.¹⁴ Vê bûyerê sînorên toleransê nîşan da dema ku otorîteya olî ya serdest dihat tehdîtkirin.
• Nîqaşên Dîroknasî li ser Convivencia: Têgeha ku ji hêla Américo Castro ve hate populer kirin ¹², hevpariyeke lihevhatî û sentezeke çandî nîşan dide. Rexnegir (mînak, Claudio Sánchez Albornoz, Serafín Fanjul) amaje dikin ku ev nêrîn romantîzekirî ye an “efsane” ye, û girîngiyê didin pevçûn, zordarî (mînak, di bin Murabitan/Muwehidan de, her çend ji vê serdemê paşê be jî), û statuya bindest a zîmîyan.¹³ Zanyarên wekî Maribel Fierro, Hugh Kennedy, David Wasserstein û Janina Safran nêrînên nûansdartir pêşkêş dikin, hem hevkariyê û hem jî tengezarîyê, û kompleksbûna têkiliyên nav-olî qebûl dikin.⁵² Nîqaş li ser wê yekê ye ka têkilî bi rastî lihevhatî bûn an pragmatîk, û asta wekheviya rastîn li hember hiyerarşiya birêkûpêk.¹³

Nîqaşa zanistî ya li dora “Convivencia” ne tenê temrîneke akademîk e lê fikarên hevdem ên domdar ên di derbarê têkiliyên nav-olî, pirçandîbûnê û şîrovekirina “serdemên zêrîn” ên dîrokî de nîşan dide. Awayê ku Endulus tê bibîranîn gelek caran ji hêla lensên îdeolojîk ên nûjen ve tê şekildanîn. Hin zanyar bi eşkereyî eleqeya bi Convivencia re bi daxwazên nûjen ên ji bo modelên toleransê di navbera “Îslam” û “Rojava” de girê didin.⁴⁸ Bikaranîna têgînên wekî “apartheid” ji hêla rexnegirên wekî Fanjul ¹³ ve an îdealîzekirina ji hêla yên din ve şîroveyên xurt, gelek caran bi polîtîk barkirî yên rabirdûyê nîşan dide. Kiryara nîqaşkirina “Convivencia” bi xwe ¹² nîşan dide ku vegotinên dîrokî li ser bingeha delîlên nû û perspektîfên guherbar, di nav de têkiliyên hêz/zanînê ⁵⁹, têne nîqaş kirin û ji nû ve têne şîrove kirin. Ev yek tê wê wateyê ku her nîqaşeke akademîk a li ser toleransa Kurtubayê divê bi vê dîroknasiyê re têkildar be û tebeqeyên şîrovekirinê yên ku kom bûne bipejirîne.

Beşa 4: Şaheserên Mîmarî: Sembolên Hêz û Çandê

Mîmariya Kurtubayê di serdema Emeviyan de ne tenê şahidê pêşketina teknîkî û estetîkî bû, lê di heman demê de wek amûreke xurt a îfadekirina hêz û nasnameya çandî jî kar dikir. Du avahiyên sereke, Mizgefta Mezin a Kurtubayê û bajarê qesrê Medînet Ez-Zehra, vê yekê bi awayekî berbiçav nîşan didin.

• Mizgefta Mezin a Kurtubayê
• Dîroka Avakirinê û Qonaxên Berfirehbûnê:

• Ebdurrehman I (destpêk 785-786): Avakirina mizgeftê li ser cihê dêreke Vîzîgotî (Bazîlîkaya San Vicente) dest pê kir.²⁶ Armanc ew bû ku bibe sembola hêza Mîrîtiya Emevî ya serbixwe.⁶² Taybetmendiyên destpêkê plana hîpostîl, 11 nav, stûnên ji nû ve hatine bikaranîn, rêzên kemerên ducarî (kemerên nalî li jêr, kemerên gilover li jor), û bikaranîna keviranên sor û spî bûn.⁷ Deriyê Bab el-Wezîr (Bab al-Wazara) wek mînaka yekem a mîmariya Hispano-Misilman a xweser tê dîtin.⁶²
• Ebdurrehman II (833 an dora 822-852): Ji ber zêdebûna nifûsê, salona nimêjê bi heşt navên nû ber bi başûr ve hate berfireh kirin.³² Sîstema kemerên ducarî hate berdewam kirin, lê pêşketineke nû nebikaranîna binpîyên stûnan bû. Kapîtalên nû bi teknîka “boring sculpture” hatin çêkirin, ku ji hunera Romayî îlhama xwe digirt lê xweser bû.⁶⁵ Tê gotin ku mîhraba wî ya orîjînal (niha winda bûye) bi awayekî çargoşe derketiye derve.⁶⁵
• El-Hekem II (961-976): Ev qonax wek beşa herî xemilandî û balkêş tê zanîn.⁷ Berfirehkirina başûrê rojavayê mizgeftê, ku wek “mizgeftek di nav mizgeftê de” tê dîtin, hate kirin.⁷ Kemerên nalî yên tevlihevtir (pirlobî, lihevketî) hatin bikaranîn.⁷ Mîhraba heyî ya bi mozaîkên Bîzansî yên zêrîn û qubeya sergirtî ya bi heybet di vê serdemê de hate avakirin.²⁶
• El-Mensûr (dawiya sedsala 10an): Berfirehkirineke mezin li aliyê rojhilatê mizgeftê pêk anî, ku hejmara stûnan gihand dora 1200î.²⁶ Ev berfirehkirin ji ber sedemên pratîkî bû lê mîhrab ji pozîsyona xwe ya navendî dûr xist.³²
• Nûjeniyên Mîmarî:

• Kemerên Ducarî: Kemerên nalî yên jêrîn û kemerên nîv-gilover ên jorîn, ji bo bilindkirina banî û zêdekirina ronahiyê hatin bikaranîn.⁷ Ev sîstem dibe ku ji akueduktên Romayî (wek Merîda) îlhama xwe girtibe.⁶⁴
• Kemerên Nalî: Her çend bi eslê xwe Vîzîgotî be jî ³², di Mizgefta Mezin de bi berfirehî hate bikaranîn û bû sembola mîmariya Îslamî.²⁶
• Kevirên Sor û Spî: Bikaranîna keviranên sor û spî yên li pey hev bandorek dîtbarî ya xurt afirand û girêdana bi kevneşopiya Emevî ya Sûriyê re nîşan da.³²
• Mîhrab û Maqsûre: Mîhraba El-Hekem II wek jûreyekê hat sêwirandin û bi mozaîkên Bîzansî yên hêja hate xemilandin.²⁶ Maqsûreya bi kemerên pirlobî yên lihevketî jî taybetmendiyeke din a girîng bû.³²
• Qubeyên Ribatî: Bikaranîna qubeyên ribatî yên tevlihev, nemaze li ser maqsûreyê, nûjeniyeke girîng bû di mîmariya Îslamî de.⁶
• Wateya Sembolîk: Mizgefta Mezin sembola hêz û serweriya Emevî li Endulusê û li hember Xîlafeta Ebasiyan bû.⁷ Ew herweha nîşana girêdana bi mîrata Emevî ya Sûriyê re bû.⁷ Wek mînakek ji senteza çandî, hêmanên Romayî, Vîzîgotî û Îslamî li hev dicivandin.⁷ Mizgeft ne tenê perestgehek bû, lê navendek civakî, perwerdehî û giştî bû.³ “Daristana stûnan” wek metaforek ji bo bêdawîbûnê û afirandinê dihat şîrovekirin.³²

Pêşveçûna mîmarî ya Mizgefta Mezin a Kurtubayê ne tenê hewcedariyên demografîk ên zêde nîşan dide, lê di heman demê de îsbatkirineke zêde ya nasnameya xelîfetiya Emevî û diyalogeke bi zanebûn hem bi kevneşopiyên herêmî yên Îberî û hem jî bi mîrata Îslamî ya berfireh (nemaze ya Emevî ya Sûriyê) re nîşan dide. Avahiya destpêkê ya Ebdurrehmanê I hêmanên Vîzîgotî û Romayî ji nû ve bikar anîn ³² lê sîstema kemerên ducarî û keviranên sor-spî yên ku Sûriyeya Emevî bi bîr dixistin destnîşan kir.⁶³ Ev daxuyaniyeke berdewamî û meşrûiyetê bû ji bo xanedaniya koçberkirî. Berfirehkirina Ebdurrehmanê II şêwaza damezrandî domand lê kapîtalên bi destê hunermendên herêmî yên ku teknîka “boring sculpture” bikar anîn destnîşan kir ⁶⁵, ku ev yek pêşketina hunera destî ya Endulusî ya xwecihî nîşan dide. Berfirehkirina El-Hekemê II, ku wekî ya herî xemilandî tê hesibandin ⁷, piştî ragihandina Xîlafetê pêk hat û lukseke bêhempa nîşan da (mozaîkên Bîzansî di mîhrabê de, qubeyên tevlihev ²⁶). Ev pêşandaneke zelal a dewlemendî, hêz û sofîstîkebûna çandî ya xelîfetiyê li ser asteke navneteweyî bû. Mizgeft bû sentezeke yekane, “mizgeftek di nav mizgeftê de” ⁷, ku her tebeqeyek li kûrahiya wê ya dîrokî û sembolîk zêde dikir, û nasnameya Emevî ya Endulusî ya pêşveçûyî temsîl dikir.

• Medînet Ez-Zehra
• Bajarê Qesrê wek Nîşana Şerf û Hêza Xelîfetiyê: Medînet Ez-Zehra, ku ji hêla Ebdurrehmanê III ve di sala 936an de piştî ragihandina xelîfetiyê hate avakirin ⁶, armanc dikir ku bibe navenda sembolîk a hêza wî û dijberên wî bitirsîne.²³ Ew wek temsîla fizîkî ya îdîaya xelîfe ku ew rêberê rewa yê cîhana Misilman e, kar dikir.⁶⁸ Mixabin, ev bajarê bi heybet di sala 1010an de di serhildaneke Berberan de hate wêrankirin.⁸
• Taybetmendiyên Mîmarî: Bajar li ser sê astan hatibû avakirin ku hiyerarşiya bajêr nîşan dida: qesra xelîfe li jor, avahiyên îdarî û xaniyên karbidestan li navîn, û xaniyên gel û leşkeran, mizgeft, sûk û hemam li jêr.²³ Tê de kompleksên qesrê yên berfireh, mizgeft, baxçe (Baxçeyên Jorîn û Jêrîn wek mînakên herî kevn ên baxçeyên sîmetrîk ên dabeşkirî di cîhana Îslamî ya Rojava de ²²), û pergalên rêveberiya avê yên pêşketî hebûn.²² Di mîmariya wê de stûnên îthalkirî, kaniyên mermerî hatibûn bikaranîn û şêwazek ku bandorên Sûrî, Bîzansî û herêmî li hev dixist, diyar bû.⁸
• Teknîkên Hunerî (Stucco, Mozaîk) û Sembolîzm: Dîwar bi nexşên nebatî yên sîmetrîk, qalibên geometrîk ên tevlihev ên ji stucco û kevirê hatine çêkirin, hatine xemilandin.⁸ Ev xemilandin sembola pirbûn û berhemdariyê bû.⁸ Bikaranîna kalîgrafiya Kufî ya xemilandî, nemaze peyva “el-mulk” (hêz/serwerî), li ser tiştan û nivîsên mîmarî wek bîranînek domdar a otorîteya xelîfe û serweriya wî ya îlahî kar dikir.⁶⁸ Mînakên hunera fîguratîf di xemilandina mîmarî ya olî de kêm bûn, lê dibe ku di qesran de bi awayekî bisînorkirî hatibin bikaranîn. ⁸ behsa fîgurên reqsê û ajalan li ser paneleke fîldişî dike, ku tama estetîk a serdemê nîşan dide.

Avakirina Medînet Ez-Zehra wek bajarekî qesrê yê cihê, ligel pêşxistina domdar a Mizgefta Mezin, stratejiyeke dualî ya xelîfeyên Emevî nîşan dide: damezrandina navendeke pîroz ji bo gel û navendeke îdarî û merasîmî ya cihê û bi kontrola bilind ji bo elîta desthilatdar, ku her du jî ji bo nîşandana hêz û serweriya çandî ya bêhempa hatibûn sêwirandin. Mizgefta Mezin wek mizgefta civatê ya bingehîn û navendeke giştî ya fêrbûn û jiyana civakî kar dikir.³ Berfirehkirinên wê ji bo nifûseke bajarî ya mezin dibû dihatin kirin.⁶⁵ Medînet Ez-Zehra, ku ji hêla Ebdurrehmanê III ve hatibû avakirin ²², komplekseke îdarî ya qesrî bû, sembola hêza Xîlafetê û hevrikek ji bajarên din ên xelîfetiyê yên wekî Bexda û Qahîreyê re bû.⁶⁸ Ew ji bo “tirsandina dijminan” hatibû sêwirandin.²³ Fonksiyonên cihêreng û girêdanên sembolîk (dila olî li hember kursiya siyasî/merasîmî) veqetandineke bi zanebûn a jiyana olî ya giştî ji qada taybetîtir a rêveberiya xelîfetiyê û şerf û şana dîwanê pêşniyar dike. Luksa her du projeyan ⁸ çavkaniyên bêhempa yên ku ji Xîlafetê re peyda bûn û dilxwaziya wan a ji bo bikaranîna mîmariyê wek amûreke bingehîn a dewletparêzî û îfadeya çandî radixe ber çavan. Bikaranîna motîfên xemilandî yên taybet ên wekî “el-mulk” (hêz/serwerî) bi nivîsa Kufî li Medînet Ez-Zehra ⁶⁸ îsbatkirineke dîtbarî ya rasterast û domdar a otorîteya xelîfe ya bi erêkirina îlahî bû, ku bingeha îdeolojîk a dewleta Emevî xurt dikir. Ev ne tenê xemilandin bû lê formeke ragihandina siyasî bû, ku îdeolojiya rejîmê di nav tevna navenda wê ya îdarî ya herî girîng de bi cih dikir. Ev pratîk nîşan dide ka huner û mîmarî çawa bi awayekî stratejîk ji bo xurtkirina îdîaya xelîfe wek cîgirê rewa yê Pêxember û serwerê civaka Misilman hatine bikaranîn.⁶⁸

Tablo 2: Qonaxên Berfirehkirina Mizgefta Mezin a Kurtubayê (Sedsalên 8-10.)

Serwer (Ruler)	Sal (Approx. Dates)	Taybetmendiyên Sereke / Nûjenî (Key Features / Innovations)	Çavkanî (Source(s))
Ebdurrehman I	785-786	Avakirina destpêkê; plana hîpostîl; 11 nav; stûnên ji nû ve bikaranî; kemerên ducarî (nalî li jêr, gilover li jor); kevirên sor û spî; Deriyê Bab el-Wezîr.	26
Ebdurrehman II	833 (an 822-852)	Berfirehkirina başûr bi 8 navên nû; berdewamiya kemerên ducarî; nebikaranîna binpîyên stûnan; kapîtalên bi teknîka “boring sculpture”; mîhraba çargoşe ya derketî (winda).	32
El-Hekem II	961-976	Beşa herî xemilandî; berfirehkirina başûrê rojava; kemerên nalî yên tevlihevtir (pirlobî, lihevketî); mîhraba bi mozaîkên Bîzansî; qubeyên sergirtî yên bi heybet li ser maqsûreyê.	7
El-Mensûr	Dawiya sedsala 10an	Berfirehkirina mezin li aliyê rojhilat; zêdekirina hejmara stûnan.	26

Beşa 5: Mîrata Kurtubayê û Bandora Wê ya Dîrokî

Mîrata Kurtubayê ya di serdema Emeviyan de ne tenê di çarçoveya Endulusê de, lê di heman demê de ji bo tevahiya Ewropa û cîhana Îslamî jî xwedî girîngiyeke mezin e. Ev beş dê statuya Kurtubayê li gorî bajarên mezin ên hevdem, hilweşîna dawî ya Xîlafetê û mîrata mayînde, û herweha rola wê di veguhestina zanînê de binirxîne.

• Berawirdkirina Kurtubayê bi Konstantînopolîs û Qahîreyê re di Sedsala 10an de
• Nifûs û Kozmopolîtîzm: Di sedsala 10an de, Kurtuba bi nifûsa xwe ya ku ji hêla hinekan ve dora 450,000 tê texmîn kirin ¹, yek ji bajarên herî mezin ê Ewropayê bû û bi Konstantînopolîsê re diket pêşbaziyê.¹ Konstantînopolîs, wek paytexta Bîzansê, navendeke mezin a bazirganiyê bû.⁷⁰ Qahîre jî, nemaze di bin Fatimiyan de (piştî 969 PZ), bû navendeke girîng a zanîn û çandê.⁷² Her sê bajar navendên kozmopolît bûn ku tê de civakên cihêreng û bazirganiyeke berfireh hebû.⁵⁴
• Navendên Rewşenbîrî û Pirtûkxane: Pirtûkxaneya Mezin a Kurtubayê di bin serweriya El-Hekemê II de bi qasî 400,000 cildan dihewand ¹⁰, ku ji pirtûkxaneyên hevdem ên Ewropaya Xiristiyan pir mezintir bû.¹⁰ Li Kurtubayê di sedsala 10an de bi giştî dora 70 pirtûkxane hebûn.³⁰ Konstantînopolîs xwedî pirtûkxaneyên împaratorî û patrîkxaneyê bû. Dar el-‘Ilm a Qahîreya Fatimî (1005 PZ) jî koleksiyonên mezin dihewand.¹¹
• Berhema Rewşenbîrî û Destkeftiyên Çandî: Kurtuba di warên pizişkiyê (El-Zehrawî), astronomiyê (El-Zerqalî, El-Mecrîtî), matematîkê û felsefeyê de (Îbn Meserre) pêşeng bû.⁹ Ew navendeke cîhanî ya pizişkiyê û nîqaşên felsefî bû.⁹ Konstantînopolîs navenda zanyariya Bîzansî bû. Qahîre di bin Fatimiyan de zanist, felsefe û fiqha Îslamî xurt kir.⁷² “Zanîngeha” Kurtubayê ji Bologna zêdetirî sedsalekê kevntir bû.¹⁰

Digel ku Kurtuba, Konstantînopolîs û Qahîre di sedsala 10an de hemû navendên mezin ên hêz û fêrbûnê bûn, pozîsyona yekane ya Kurtubayê wek xîlafeteke Îslamî ya Rojava ya bi hindikahiyên Xiristiyan û Cihû yên xurt re, dînamîkek navçandî ya cihêreng xurt kir ku bi taybetî di pêşketina rewşenbîrî ya paşê ya Ewropaya Xiristiyan de bibandor bû. Nêzîkahiya erdnîgarî ya Kurtubayê bi Ewropaya Xiristiyan re ew kir çavkaniyeke rasterasttir a veguhestina zanînê li gorî Bexda an jî Qahîreyê ji bo hin waran.⁹ Hebûna zanyarên Mozereb (Xiristiyanên Erebîzekirî) û Cihû yên ku gelek caran pirzimanî bûn (Latînî, Erebî, Îbranî) pêvajoya werger û şîrovekirinê hêsan kir.²⁷ Konstantînopolîs, digel ku navendeke mezin bû, têkiliyeke dijwartir bi Ewropaya Rojava re hebû, û bandora wê ya rewşenbîrî ya bingehîn gelek caran rasterasttir li ser Ewropaya Rojhilat û huner/teolojiya Bîzansî bû. Xîlafeta Fatimî ya Qahîreyê, ku Şîa bû, xwedî meyleke olî û siyasî ya cuda ji Kurtubaya Sunnî bû, ku dibe ku bandor li cewher û kanalên danûstandina zanînê bi herêmên piraniya Sunnî û Ewropaya Xiristiyan re kiribe. Ji ber vê yekê, pêkhateya sosyo-çandî û pozîsyona jeopolîtîk a taybet a Kurtubayê, berhema wê ya rewşenbîrî bi taybetî ji bo Ronesansa Ewropî ya paşê bibandor kir.

• Hilweşîna Xîlafetê û Mîrata Mayînde

Xîlafeta Kurtubayê di destpêka sedsala 11an de (1031) ji ber aloziyên navxweyî (Fitneya Endulusê) hilweşiya û bû perçeyên mîrîtiyên Tayfayê.¹ Tevî perçebûna siyasî, destkeftiyên rewşenbîrî û çandî yên Kurtubayê bandoreke mayînde hiştin. Mîrata wê pêşketinên di zanist, pizişkî, felsefe û hunerê de dihewîne ku di wê demê de li gelek deverên Ewropayê bêhempa bûn.⁹

Hilweşîna Xîlafeta Kurtubayê û derketina mîrîtiyên Tayfayê, her çend ji hêla siyasî ve Endulus perçe kiribe jî, bi awayekî paradoksî dibe ku di destpêkê de çalakiya çandî û rewşenbîrî belav kiribe û di hin rewşan de heta xurtir kiribe, ji ber ku dîwanên piçûktir ji bo prestîjê bi piştevanîkirina zanyar û hunermendan re ketin pêşbaziyê. Hilweşîna Xîlafeta navendî di 1031an de ¹ bû sedema derketina gelek mîrîtiyên Tayfayê yên piçûktir. Di dîrokê de, dewletên cîgir ên piçûktir an dîwanên hevrik gelek caran bi rêya piştgiriya çandî ji bo meşrûiyet û prestîjê dikevin pêşbaziyê. Çavkanî ² destnîşan dike ku “Jiyana çandî û rewşenbîrî li hin dîwanên Tayfayê geşbûna xwe domand.” Çavkanî ³⁷ jî destnîşan dike ku piştî hilweşîna Xîlafetê, digel ku Kurtuba bi xwe kêmtir piştgirî dît, kesayetên wekî Îbn el-Zerqalî li Tayfaya Sevîlyayê parastin dîtin û karê xwe domandin. Ev yek nîşan dide ku sermayeya rewşenbîrî ya ku di serdema Xîlafetê de kom bûbû bi tevahî winda nebû, lê ji nû ve hate belavkirin, û berî dagirkirinên paşê yên Murabitan û Muwehidan ku dînamîkên nû anîn, bû sedema gelek navendên fêrbûnê yên piçûktir.

• Veguhestina Zanînê ji Endulusê ber bi Ewropayê

Endulus, û bi taybetî Kurtuba, wek kanaleke girîng ji bo veguhestina zanîna Yewnanî ya klasîk (ku ji hêla zanyarên Ereb ve hatibû parastin û berfireh kirin) û zanyariya Îslamî ya orîjînal ber bi Ewropaya Xiristiyan ve kar kir.⁹ Tevgera wergerê, nemaze li Toledoyê piştî ji nû ve dagirkirina wê (1085), roleke jiyanî di peydakirina metnên Erebî bi Latînî de lîst.⁹ Kesayetên wekî Gerardê Cremona di vê yekê de sereke bûn.⁹ Vê herikîna zanînê bi awayekî girîng bandor li Ronesansa Ewropî kir.⁹

Encam

Di encamê de, Kurtuba di serdema Emeviyan de, di navbera sedsalên 8 û 10an de, wek navendeke bêhempa derket pêş ku tê de lêpirsîna zanistî, civakeke pir-olî ya nisbeten tolerans û dînamîzmeke navçandî ya zindî li hev civiyan. Ew bi ajotina azweriya Emevî û beşdariyên nifûsa xwe ya cihêreng, bû çirayeke fêrbûn û sofîstîkebûnê li Ewropaya serdema navîn.

Lêbelê, girîng e ku cewhera “nisbî” ya toleransa wê were pejirandin. Wekî ku di nîqaşên zanistî yên li ser Convivencia û bûyerên wek Şehîdên Kurtubayê de diyar dibe, ev “serdema zêrîn” ne bê sîber û ne jî bê avahiyên hiyerarşîk bû. Mîrata Kurtubayê ne tenê rastiyeke dîrokî ye lê semboleke çalak a şîrovekirî û gelek caran nakokbar e di nîqaşên hevdem ên li ser nasnameya çandî, diyaloga nav-olî û têkiliya di navbera “Rojhilat” û “Rojava” de. Hebûna “nîqaşeke zanistî li ser Convivencia” ¹³ nîşan dide ku wateya Endulusê ne sabit e lê li gorî şîroveyên domdar diguhere. Bikaranîna Endulusê wek modelek ji bo “têkiliyeke avaker di navbera ‘Îslam’ û ‘Rojava’ de” ⁶¹ an wek sembolek ji bo herêmparêziya Endulusî ⁶¹ hêza wê ya sembolîk di çarçoveyên nûjen de nîşan dide. Berevajî vê, nêrînên rexneyî yên ku zordarî an newekheviyê radixin ber çavan ¹³ jî xwe dispêrin delîlên dîrokî ji bo ku vegotinên romantîzekirî bişkînin, û gelek caran fikarên hevdem ên di derbarê revîzyonîzma dîrokî an dînamîkên hêzê de nîşan didin. Ev yek nîşan dide ku “bandora dîrokî” ya Kurtubayê heta awayê ku çîroka wê îro tê vegotin û bikaranîn jî dirêj dibe, û lêkolîna wê ji lêpirsîneke tenê dîrokî wêdetir dike.

Paradoksa dawî ya lûtkeya Kurtubayê ew e ku vebûna wê ya pir zêde û geşbûna rewşenbîrî, ku jêhatiyên cihêreng kişandin û zanîn parastin, di heman demê de tovên tengezarîyê jî dihewandin ku, ligel bêaramîya siyasî, beşdarî perçebûna dawî ya Xîlafetê bûn, lê dîsa jî piştrast kirin ku mîrata wê ya rewşenbîrî dê belav bibe û di dawiyê de ji hêla yên din ve were mîras girtin. Kozmopolîtîzm û azadiya rewşenbîrî (li gorî deverên din ên Ewropaya hevdem) zanyar ji paşxaneyên cihêreng kişandin.¹⁷ Lêbelê, birêvebirina cihêrengiyeke wisa pêwîstî bi otorîteyeke navendî ya xurt hebû. Dubendiyên navxweyî (etnîkî, siyasî) yên ku bûn sedema Fitneyê ¹ nazikiya vê yekîtiyê nîşan dan. Giranîdana zêde li ser zanyariyê û afirandina pirtûkxaneyên mezin ⁹ tê wê wateyê ku heta dema ku avahiya siyasî hilweşiya jî, zanîn bi xwe di destnivîsan de hatibû parastin ku dikaribûn (û hatin) kopîkirin, wergerandin û belavkirin.⁹ Bi vî awayî, têkçûna siyasî ya Xîlafetê ne wek tunebûna tevahî ya destkeftiyên wê yên çandî û zanistî bû; li şûna wê, ev destkeftî bûn mîratek ji bo dewletên cîgir û, bi awayekî girîng, ji bo Ewropayeke ji nû ve geş dibû.

Tevî vê yekê, girîngiya mayînde ya mîrata Kurtubayê, nemaze rola wê di parastin û pêşxistina zanînê de, û beşdariya wê ya krîtîk di şiyarbûna rewşenbîrî û çandî ya Ewropayê de, nayê înkarkirin. Bîranîna Endulusê, bi Kurtubayê di dilê wê de, îro jî nîqaşên li ser têkiliyên navçandî, dîroka zanistê, û têkiliya kompleks a ol, çand û hêzê agahdar dike.

Çavkanî

1. Umayyad state of Córdoba – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Umayyad_state_of_C%C3%B3rdoba
2. Andalusian Islamic states | Islamic World Class Notes – Fiveable, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://library.fiveable.me/the-islamic-world/unit-2/andalusian-islamic-states/study-guide/aIm3F8Mo3fUMMdmJ
3. Education and Its Institutions in Cordoba During the Umayyad Period (8th Century AD) – jicrcr, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://jicrcr.com/index.php/jicrcr/article/download/2307/1993/4812
4. en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/C%C3%B3rdoba,_Spain#:~:text=C%C3%B3rdoba%20became%20the%20capital%20of,second%2Dlargest%20city%20in%20Europe.
5. Córdoba, Spain – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/C%C3%B3rdoba,_Spain
6. Mathematics and the Islamic Architecture of Córdoba – MDPI, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.mdpi.com/2076-0752/7/3/35
7. The Meaning of the Great Mosque of Cordoba in the Tenth Century – History of Art and Architecture, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.arthistory.ucsb.edu/sites/secure.lsit.ucsb.edu.arth.d7/files/sitefiles/people/khoury/khoury_cordoba_1996.pdf
8. http://www.metmuseum.org, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.metmuseum.org/learn/educators/curriculum-resources/~/media/Files/Learn/For%20Educators/Publications%20for%20Educators/Islamic%20Teacher%20Resource/Unit5.pdf
9. Al-Andalus – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Al-Andalus
10. Essays: Misunderstanding Cultures: Islam and the West | Reset DOC, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.resetdoc.org/story/misunderstanding-cultures-islam-and-the-west/
11. The Arab World in the Middle Ages (advanced concepts) – Alloprof, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.alloprof.qc.ca/en/students/vl/history/the-arab-world-in-the-middle-ages-advanced-concepts-h1046
12. ‘Convivencia’, what is it all about? (Part I) – Twist Islamophobia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://twistislamophobia.org/en/2025/04/02/convivencia-what-is-it-all-about-part-i/
13. ‘Convivencia’, What Is It All About? – Analysis – Eurasia Review, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.eurasiareview.com/29072024-convivencia-what-is-it-all-about-analysis/
14. journals.uco.es, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://journals.uco.es/cco/article/download/14664/13074/28950
15. ALL SAINTS: Martyrs of Córdoba, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://saintscatholic.blogspot.com/2014/03/martyrs-of-cordoba.html
16. Iberia – part 5: The Umayyad Armies of al-Andalus – History and More, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://historandmor.blogspot.com/2016/07/iberia-part-5-umayyad-armies-of-al.html
17. Córdoba: A Centre of Learning in Andalucia | TOMA & COE, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://tomaandcoe.com/blog/cordoba-a-centre-of-learning-in-andalucia/
18. Cordoba | History, Culture, Map, & Architecture | Britannica, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.britannica.com/place/Cordoba-Spain
19. Evolution of Córdoba (Spain) : r/papertowns – Reddit, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.reddit.com/r/papertowns/comments/wt7hsz/evolution_of_c%C3%B3rdoba_spain/
20. Daily Life – El legado andalusi, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.legadoandalusi.es/history-of-al-andalus/daily-life/?lang=en
21. Caliph of Cordova’s Library (950 A. D.) – World History Volume, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://worldhistoryvolume.com/ad/caliph-of-cordovas-library-950-ad/
22. Travel the world: Medina Azahara – Conjunto Arqueológico Madinat al-Zahra – RTF, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.re-thinkingthefuture.com/travel-and-architecture/a12522-travel-the-world-medina-azahara-conjunto-arqueologico-madinat-al-zahra/
23. The architecture of Medina Azahara, a city ahead of its time | Oway …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://owaytours.com/en/blog/the-architecture-of-medina-azahara-a-city-ahead-of-its-time/
24. The Economy During the Umayyad Caliphate – History of Islam, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://historyofislam.org/umayyad-caliphate/economy/
25. The Golden Age of Muslim Spain: Contributions to Science …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://llbguide.com/the-golden-age-of-muslim-spain-contributions-to-science-medicine-and-philosophy/
26. Great Mosque of Cordoba | Explore the History & Significance – Mezquita Córdoba Tickets, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.mezquitadecordobatickets.com/the-great-mosque-of-cordoba/
27. Córdoba: The Ornament of the World – Gordon-Conwell Theological Seminary, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.gordonconwell.edu/blog/cordoba-the-ornament-of-the-world/
28. Al-Andalus – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Al-Andalus#Society
29. Groups of book and book production in Islamic Egypt – University College London, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.ucl.ac.uk/museums-static/digitalegypt/writing/library/islamic.html
30. Al-Hakam II Collects a Vast Library at Cordoba in Al-Andalus – History of Information, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.historyofinformation.com/detail.php?id=214
31. Patterns and Development of Islamic Education in Andalusia and Sicily – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.researchgate.net/publication/388577465_Patterns_and_Development_of_Islamic_Education_in_Andalusia_and_Sicily
32. Inside the Great Mosque of Córdoba – Spain Then and Now, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.spainthenandnow.com/spanish-architecture/inside-the-great-mosque-of-cordoba-spain
33. The Al-Andalus Knowledge Revolution – Google Arts & Culture, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://artsandculture.google.com/story/the-al-andalus-knowledge-revolution/hQWR4DB_KMqTIg
34. Achievements and Contributions of al-Andalus: Exploration of Material Culture and Science – Cities of Light, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.islamicspain.tv/wp-content/uploads/sites/271/2019/12/Final-Lesson-Plan-9.pdf
35. Celebrating Spain’s Jewish heroes | J² adventures., erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.j2adventures.com/resources/spain-heroes/
36. Ḥisdai ibn Shaprut | Court Physician, Jewish Diplomat, Scholar …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.britannica.com/biography/Hisdai-ibn-Shaprut
37. Chapter 18 Córdoba as a Scientific Center in – Brill, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://brill.com/display/book/9789004524156/BP000018.xml
38. Maslama al-Majriti – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Maslama_al-Majriti
39. Maslama al-Mayriti, Maslama of Madrid – FUNCI – Fundación de …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://funci.org/maslama-al-mayriti-maslama-of-madrid/?lang=en
40. Mathematics – Cities of Light, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.islamicspain.tv/the-science-and-culture-of-islamic-spain/25-subjects-of-science-and-culture/mathematics/
41. Majriti, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://islamsci.mcgill.ca/RASI/BEA/Majriti_BEA.htm
42. Jabir ibn Aflah, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://islamsci.mcgill.ca/RASI/BEA/Jabir_ibn_Aflah_BEA.htm
43. An overview of Muslim Astronomers, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://muslimheritage.com/an-overview-of-muslim-astronomers/
44. Islamic Mathematics – Center for South Asian and Middle Eastern Studies, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://csames.illinois.edu/system/files/2020-12/Islamic_Mathematics.pdf
45. Mathematics in the medieval Islamic world – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Mathematics_in_the_medieval_Islamic_world
46. Ibn Masarra – Theosophy Trust, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://theosophytrust.org/283-ibn-masarra
47. Ibn Masarra, Muhammad ibn ‘Abd Allah (883-931), erişim tarihi Mayıs 29, 2025, http://www.muslimphilosophy.com/ip/rep/H032
48. Beyond Tolerance and Persecution: Reassessing Our Approach to Medieval Convivencia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.researchgate.net/publication/236804983_Beyond_Tolerance_and_Persecution_Reassessing_Our_Approach_to_Medieval_Convivencia
49. Cordoba Jewish Quarter – Travel Curious, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://travelcurious.com/spain/cordoba/attractions/cordoba-jewish-quarter-AVYZ2R
50. Dhimmi – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Dhimmi
51. Maliki school – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Maliki_school
52. Silver and Niello in Islamic Iberia: A New Look at the Material Evidence – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.researchgate.net/publication/361545677_Silver_and_Niello_in_Islamic_Iberia_A_New_Look_at_the_Material_Evidence
53. Defining Boundaries in al-Andalus: Muslims, Christians, and Jews in Islamic Iberia – Everand, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.everand.com/book/490564363/Defining-Boundaries-in-al-Andalus-Muslims-Christians-and-Jews-in-Islamic-Iberia
54. Artistic Interaction among Cultures in Medieval Iberia – The Metropolitan Museum of Art, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.metmuseum.org/essays/artistic-interaction-among-cultures-in-medieval-iberia
55. Rekindling The ‘Spirit Of Cordoba’ – Analysis – Eurasia Review, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.eurasiareview.com/03092024-rekindling-the-spirit-of-cordoba-analysis/
56. Ziryab and Us: Tradition and Collaboration in the Interpretation of an Arab-Andalusian Musical Myth – PubMed Central, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8372298/
57. Ziryab (Cultural Icon of the Middle Ages ) | PPT – SlideShare, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.slideshare.net/slideshow/ziryab/49220187
58. Food Culture of Córdoba History of Spain – Longwood Blogs, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://blogs.longwood.edu/hist348/2025/04/21/food-culture-of-cordoba/
59. The Heritage of AL-ANDALUS and the Formation of Spanish History and Identity – ARC Journals, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.arcjournals.org/pdfs/ijhcs/v3-i1/8.pdf
60. Early medieval Spain, 800–1100 in – Manchester Hive, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.manchesterhive.com/display/9781526158222/9781526158222.00012.xml
61. Convivencia and its discontents: Interfaith life in Al-Andalus – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.researchgate.net/publication/231975131_Convivencia_and_its_discontents_Interfaith_life_in_Al-Andalus
62. Primitive Mosque of Abd al-Rahman I – Mosque of Cordoba, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.artencordoba.com/en/mosque-cordoba/primitive-mosque-abd-al-rahman-i/
63. Mezquita de Córdoba Córdoba, Spain – Archnet, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.archnet.org/sites/2715
64. History of the Mosque of Abderraman I – Mezquita de Córdoba, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.mezquitadecordoba.org/en/history-abderraman.html
65. Expansion of Abd al-Rahman II | Web Oficial – Mezquita-Catedral de …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://mezquita-catedraldecordoba.es/en/descubre-el-monumento/el-edificio/ampliacion-de-abderraman-ii/
66. Mosque-Cathedral of Córdoba | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/literature-and-writing/mosque-cathedral-cordoba
67. UNESCO Urban Heritage Atlas: Cultural mapping of historic cities and settlements| Historic Centre of Cordoba (Spain), erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://whc.unesco.org/en/urban-heritage-atlas/cordoba/
68. The Rise and Fall of an Islamic Capital – Madinat al-Zahra, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://madinatalzahra.com/explore/the-rise-and-fall
69. Image 21 – The Metropolitan Museum of Art, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.metmuseum.org/learn/educators/curriculum-resources/art-of-the-islamic-world/unit-five/chapter-one/featured-works-of-art/image-21
70. Unit 0.3: The Middle Ages (500-1492) Flashcards | Quizlet, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://quizlet.com/782103683/euro-unit-3-the-middle-ages-500-1350-flash-cards/
71. Constantinople through the Ages – Brill, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://brill.com/downloadpdf/display/title/71027.pdf
72. What was the Islamic Golden Age? – History Skills, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.historyskills.com/classroom/ancient-history/islamic-golden-age/
73. Islamic Library: History, Classification, and Waqf Role – UNL Digital Commons – University of Nebraska–Lincoln, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://digitalcommons.unl.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=11787&context=libphilprac
74. ACROSS AN OPEN SEA. MEDITERRANEAN NETWORKS AND ITALIAN TRADE IN AN ERA OF CALAMITY BY ROMNEY DAVID SMITH, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://utoronto.scholaris.ca/server/api/core/bitstreams/896178f4-d46d-4ab5-8969-a0d363bcd3a4/content
75. National University of Córdoba – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/National_University_of_C%C3%B3rdoba
76. library.fiveable.me, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://library.fiveable.me/the-islamic-world/unit-2/andalusian-islamic-states/study-guide/aIm3F8Mo3fUMMdmJ#:~:text=The%20Umayyad%20conquest%20of%20Iberia,centralized%20bureaucracy%20based%20in%20C%C3%B3rdoba.
77. Chapter 2 Hispania at Home and Abroad in: Beyond the Reconquista – Brill, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://brill.com/display/book/9789004423879/BP000004.xml
78. cities and empires in world regions, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://irows.ucr.edu/cd/appendices/worregs/worregsapp.htm
79. Semblances of Cordoba: The Umayyad era in the first person – Casa Árabe, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.casaarabe.es/eventos-arabes/show/semblances-of-cordoba-the-umayyad-era-in-the-first-person
80. BETWEENACCULTURATION ANDCONVERSIONINISLAMICSPAIN – Universidad de Córdoba, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://journals.uco.es/mediterranea/article/download/5171/4865/5471
81. DEFINING CONVNENCIA THROUGH THE SECULAR HEBREW POETRY OF AL-ANDALUS SARAH 1. LEBEN A THESIS Presented to – Scholars’ Bank, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://scholarsbank.uoregon.edu/bitstreams/8db26929-bec5-4e9b-a868-8bf99f7c2f14/download