1. Pêşgotin

Mirovşayesandin (antromorfîzm), ango nisbetkirina taybetmendî, hest û niyetên mirovî ji bo heyînên ne-mirovî, diyardeyeke bingehîn û berbelav e ku di gelek warên jiyana mirovahiyê û dîsîplînên zanistî yên cihêreng de derdikeve pêş.¹ Ev meyla mirovî ne tenê wekî amûreke wêjeyî an hunerî tê dîtin, lê di heman demê de wekî fenomeneke psîkolojîk, civakî û çandî ya kûr tê pejirandin ku rasterast bandorê li awayê têgihiştina mirovan ji cîhanê û pêwendîdanîna wan pê re dike.¹ Ji xwedayên di mîtolojiyên kevnar de bigire heya robot û sîstemên îstîxbarata çêkirî yên serdema me, mirovşayesandin bi şêwazên curbecur xwe nîşan dide û wekî mekanîzmayeke serekî ya watedayinê kar dike. Gerdûnîbûna vê diyardeyê, ku di çand û serdemên dîrokî yên ji hev cuda de bi awayên şib hev xuya dibe ¹, nîşan dide ku ew ne tenê berhemeke çandî ya taybet e, lê belê xwedî bingeheke kognîtîf a xweriskî ye di hişê mirov de. Ev yek ji bo têgihiştina hevpar a mirovahiyê û awayên ku em cîhana li dora xwe şîrove dikin, xwedî girîngiyeke mezin e.

Lêkolînkirina mirovşayesandinê ji bo têgihiştina kûrtir a derûniya mirov, pêvajoyên avabûna çandan, û awayên ku mirov wateyê didin hebûnên zindî û nezindî yên derdora xwe, xwedî qîmeteke akademîk a bilind e. Hebûna wê di warên cihêreng ên wekî ol ¹, huner ⁴, wêje ¹, û heta teknolojiyên nûjen ⁶ de, destnîşan dike ku ew ne diyardeyeke marjînal an qels e, lê belê bingeheke esasî ye ku mirov çawa bi gelek aliyên hebûna xwe re têkilî datînin û wan fêm dikin. Ev yek girîngiya wê ya navdîsîplînî û pêwîstiya lêkolînên berfirehtir li ser wê radixe ber çavan. Armanca vê gotarê ew e ku bi awayekî akademîk û analîtîk li ser têgeha mirovşayesandinê, kokên wê yên psîkolojîk, û manîfestasyonên wê yên cihêreng di ol, mîtolojî, wêje, huner û jiyana rojane de raweste. Bi taybetî, dê hewl bê dayîn ku cih ji mînakên ji çanda Kurdî re were veqetandin, da ku ev diyardeya gerdûnî di çarçoveyeke xwecihî de jî were ronîkirin.

Di amadekirina vê gotarê de, rêbazeke analîtîk û berawirdî hatiye bikaranîn, ku tê de çavkaniyên akademîk ên cihêreng ên ji warên psîkolojî, civaknasî, antropolojî, wêje, huner û teolojiyê hatine vekolandin. Gotar dê bi danasîna têgehî û etîmolojîk a mirovşayesandinê dest pê bike, piştre dê li ser bingeha wê ya psîkolojîk raweste. Beşên din dê bi kûrahî li ser manîfestasyonên wê di ol û mîtolojiyê, wêje û hunerê, û jiyana rojane û çanda hemdem de bisekinin. Di dawiyê de, dê nîqaşek li ser encamên giştî û rexneyên li ser mirovşayesandinê were kirin, û pêşniyar ji bo lêkolînên pêşerojê, nemaze di çarçoveya çanda Kurdî de, bêne pêşkêşkirin.

Di zimanê Kurdî de, ji bo têgeha “anthropomorphism” çendîn pêşniyar hene, wekî “mirovşayesandin” (ji “mirov” + “şayî/şibihandin” + “-andin”) an jî “kesanîkirin”. Her du têgeh jî aliyên cuda yên vê diyardeyê radixin ber çavan. “Mirovşayesandin” bêtir balê dikşîne ser şibandina bi şêwe û taybetmendiyên mirovî, ku bi koka etîmolojîk a Yewnanî re hevaheng e. “Kesanîkirin” jî bêtir îşaret bi dayîna kesayetî û sifetên takekesî yên mirovî dike. Di vê gotarê de, dê têgeha “mirovşayesandin” bi piranî were bikaranîn ji ber ku ew rasterastتر wateya orîjînal a têgehê vediguhêze, lê li gorî kontekstê dibe ku “kesanîkirin” jî were tercîhkirin. Ev yek ji bo zelalkirin û standartkirina termînolojiya akademîk a Kurdî jî gaveke girîng e.

2. Mirovşayesandin: Pênase, Etîmolojî û Çarçoveya Têgehî

Mirovşayesandin, di pênaseya xwe ya zanistî de, wekî nisbetkirina taybetmendî, hest, an jî niyetên mirovî ji bo heyînên ne-mirovî tê pênasekirin.¹ Ev heyînên ne-mirovî dikarin ajal, nebat, tiştên bêcan, diyardeyên xwezayî, an jî hebûnên sermirovî yên wekî xweda û giyanan bin. Ev nisbetkirin dikare bi awayekî bi zanebûn an jî bê zanebûn pêk were û yek ji awayên hevpar e ku mirov cîhana li dora xwe têdigihîjin û pê re têkiliyê datînin.⁶ Mînakên rojane yên mirovşayesandinê dikarin hestkirina bi xirabiyê di komputereke ku baş naxebite de, an jî bihîstina dengên mirovan di fîtîna bayê de bin.⁸

Koka peyva “antropomorfîzm” ji zimanê Yewnaniya Kevin tê. Ew ji hevgirtina du peyvan pêk tê: ánthrōpos (ἄνθρωπος), ku tê wateya “mirov”, û morphē (μορφή), ku tê wateya “şêwe”, “form” an “şikil”.¹ Bi vî awayî, wateya etîmolojîk a peyvê rasterast îşaret bi “dayîna şêweyê mirovî” dike. Ev etîmolojî bi xwe alîgiriya mirov-navendî ya bingehîn di têgihiştina cîhanê de nîşan dide; ango, mirov xwe û taybetmendiyên xwe wekî pîvanekê ji bo fêmkirina tiştên din bikar tînin. Ev ne tenê meseleyeke zimên e, lê belê nîşana meyleke kognîtîf a kûr e ku dikare bandorê li objektîvbûna zanistî û têgihiştina rastîn a cîhanê bike.⁸

Di dîroka ramanê de, têgeha antropomorfîzmê di destpêkê de bi taybetî ji bo nisbetkirina taybetmendiyên fîzîkî an derûnî yên mirovî ji xwedayan re dihat bikaranîn.⁸ Lêbelê, di nîveka sedsala 19-an de, wateya wê berfirehtir bû û wekî diyardeyeke ku ne tenê di olê de, lê di hemû warên fikir û çalakiya mirovî de, tevî jiyana rojane, huner û heta zanistê jî, tê dîtin, hat qebûlkirin.⁸ Rexneya herî kevn a naskirî ya li ser antropomorfîzmê vedigere fîlozofê Yewnanî Ksenofanes (Xenophanes, M.Ö. 560-478). Ksenofanes teswîrkirina xwedayan bi taybetmendî û şêweyên mirovî bi tundî rexne kir û parast ku divê di lêkolînên teolojîk de ji antropomorfîzmê dûr were sekinandin, ji ber ku ew têgihiştina rastîn a cewhera xwedayî asteng dike.⁸ Rexneya zû ya Ksenofanes ne tenê rexneyek teolojîk bû; ew di heman demê de kêşeyek epistemolojîk a zû bû li dijî projeksiyona mirovî wekî rêyek pêbawer a naskirina xwedayî an rastiyê. Ev aloziya demdirêj di navbera meylên antropomorfîk ên xweriskî û hewldanên rasyonel/felsefî yên ji bo têgihiştina xwedayîtî an rastiyê bi awayekî razbertir, di nîqaşên îroyîn de jî, wek mînak di rexneyên li ser bikaranîna antropomorfîzmê di zanistê de ¹⁰ an jî di teolojiya Îslamî de bi têgehên teşbîh û tenzîh ¹⁴, berdewam e.

Ji bo zelaliyeke têgehî, girîng e ku cudahî di navbera mirovşayesandin (anthropomorphism) û kesanîkirinê (personification) de were danîn, ji ber ku ev her du têgeh gelek caran bi şaşî li şûna hev tên bikaranîn.⁶ Mirovşayesandin nisbetkirina rastîn a taybetmendî, hest û niyetên mirovî ye ji bo heyînên ne-mirovî. Di vê rewşê de, heyîna ne-mirovî bi rastî wekî xwediyê wan taybetmendiyan tê teswîrkirin. Mînakeke baş ji bo vê, ajalên di romana Animal Farm a George Orwell de ne, ku xwedî kesayetî, fikir, hest û kapasîteya avakirina civakeke siyasî ne.⁶ Kesanîkirin, ji aliyê din ve, cureyekî zimanê mecazî ye ku tê de sifetên razber, ajal, an tiştên bêcan wek ku xwedî taybetmendiyên mirovî ne tên teswîrkirin. Mînak, di hevoka “bayê bi nermî di nav pelan de pistepist dikir” de, pistepistkirin, ku karekî mirovî ye, bi mecazî ji bayê re tê nisbetkirin, lê ev nayê wê wateyê ku ba bi rastî xwedî kapasîteya axaftinê ye.⁶ Bi gotineke din, di mirovşayesandinê de sepandina taybetmendiyên mirovî rastîn û wêjeyî ye, lê di kesanîkirinê de mecazî û fîguratîf e. Pêwîstiya cudakirinê di navbera van her du têgehan de ji bo zelaliya akademîk, nemaze di analîza wêjeyî û hunerî de, krîtîk e û ev cudahî ji bo nirxandina rast a berhemên çanda Kurdî jî pêwîst e.

Tablo 1: Berawirdkirina Mirovşayesandin û Kesanîkirinê

Têgeh	Pênaseya Kurt	Cewher	Mînakek ji Wêjeyê/Folklorê
Mirovşayesandin	Nisbetkirina rastîn a taybetmendî, hest, an niyetên mirovî ji bo heyînên ne-mirovî.	Rastîn	Ajalên di Animal Farm a George Orwell de ku difikirin, diaxivin û civakekê ava dikin.6 Şahmaran di folklora Kurdî de.16
Kesanîkirin	Cureyekî zimanê mecazî ku tê de sifetên razber, ajal, an tiştên bêcan wek ku xwedî taybetmendiyên mirovî ne tên teswîrkirin.	Mecazî	“Bayê bi nermî di nav pelan de pistepist dikir”.6 Di helbesta Kurdî de, “Çiya bi xemgînî li me dinerî”.

Ev tablo cudahiyên bingehîn di navbera her du têgehan de bi awayekî dîtbarî û bi mînakan zelal dike, ku ev yek ji bo têgihiştineke rasttir a analîzên paşê di gotarê de bingehek zexm datîne.

3. Bingeha Psîkolojîk a Mirovşayesandinê

Mirovşayesandin wekî meyleke xweriskî ya psîkolojiya mirovî tê dîtin, ku ji pêdiviya bingehîn a mirovan ji bo fêmkirin, watedayin û pêwendîdanîna bi cîhana li dora xwe re derdikeve holê.¹ Ev meyl ne tenê di zaroktiyê de, lê di seranserê jiyana mirov de bi awayên cuda xwe nîşan dide. Gelek teoriyên psîkolojîk hewl dane ku sedem û mekanîzmayên li pişt vê diyardeyê rave bikin.

Teoriyên klasîk ên derbarê antropomorfîzmê de du sedemên sereke destnîşan dikin. Fîlozofê Skotlendî David Hume pêşniyar kir ku mirov ji ber sedemên rewşenbîrî serî li antropomorfîzmê didin: ji bo ravekirina cîhaneke nenas û razdar bi bikaranîna modela ku ew herî baş nas dikin, ango xwe û taybetmendiyên mirovî.⁸ Lêbelê, ev teorî bi tevahî nikare rave bike ka çima mirov tiştên nas ên wekî heywanên kedî an alavên malê jî antropomorfîze dikin.⁸ Ji aliyê din ve, Sigmund Freud û şopdarên wî arguman kirin ku mirov ji ber sedemên hestyarî antropomorfîzmê dikin: ji bo ku cîhaneke dijminane an xemsar bêtir nas û kêm-tehdîtkar xuya bike.⁸ Dîsa jî, ev ravekirin jî nikare rewşên ku antropomorfîzm dibe sedema tirsê (mînak, şibhandina dengekî nenas bi hebûna dizekî) bi tevahî zelal bike.⁸

Teoriyên hevdemtir hewl didin ku çarçoveyeke berfirehtir ji bo fêmkirina antropomorfîzmê pêşkêş bikin. Stewart Guthrie pêşniyar dike ku antropomorfîzm ji nediyariya têgihiştinê û pêdiviya pratîkî ya ji bo naskirina mirovan, peyamên mirovan, û şopên mirovan di cîhaneke ku gelek caran nezelal e, derdikeve holê.⁸ Ev nêzîkatî wekî “vedîtina ajansê ya hiperaktîf” jî tê binavkirin; ji perspektîfa evolusyonî, ji bo zindîmana mirovan ewletir bû ku bi şaşîtî ajanseke nebûyî (mirovek an heywanek xeternak) bibînin, ne ku ajanseke rastîn a potansiyel xeternak ji dest xwe berdin.¹⁸ Dîtina rûyan di ewran de an şibhandina çopkûtekê di tariyê de bi mirovekî, mînakên vê meylê ne.⁸ Ev alîgiriyeke kognîtîf a kûr nîşan dide ku dibe ku ji bo parastina ji xetereyan di pêvajoya evolusyonê de pêş ketibe.

Modeleke din a girîng Modela Sê Faktoran (SEEK) e ku ji hêla Epley, Waytz, û Cacioppo ve hatiye pêşxistin. Ev model sê faktorên psîkolojîk ên sereke destnîşan dike ku bandorê li meyla mirovan a ji bo antropomorfîzekirinê dikin.² Ev model çarçoveyeke berfireh pêşkêş dike ku nîşan dide antropomorfîzm ne tesadufî ye, lê ji hêla hewcedariyên kognîtîf û motîvasyonel ên taybetî ve tê rêvebirin. Ev faktor ev in:

1. Zanîna Ajansê ya Handayî (Elicited Agent Knowledge): Ev faktor behsa bikaranîna zanîna heyî ya derbarê mirovan (an jî bi taybetî derbarê xwe de) dike ji bo kirina destnîşankirinan û şîrovekirina reftarên ajanseke ne-mirovî ya ku kêm tê naskirin. Gava ku heyîneke ne-mirovî di tevger an xuyabûna xwe ya fîzîkî de bêtir dişibe mirovan, ev zanîna mirovî hêsantir tê handan û sepandin, û di encamê de meyla antropomorfîzekirinê zêde dibe.³
2. Motîvasyona Civakîbûnê (Sociality Motivation): Ev faktor pêdiviya bingehîn a mirovan ji bo pêwendiya civakî û hesta aîdiyetê vedibêje. Kêmbûna pêwendiya civakî bi mirovên din re dikare takekesan ber bi lêgerîna pêwendiyan bi ajanên din ên ne-mirovî ve bibe. Ji ber vê yekê, kesên ku xwe tenê hîs dikin an ji hêla civakî ve veqetandî ne, meyla wan zêdetir e ku amûrên teknolojîk, heywanên kedî, an jî hebûnên sermirovî antropomorfîze bikin da ku vê valahiya civakî tije bikin.² Pêwendiya di navbera tenêtî/veqetîna civakî û zêdebûna antropomorfîzmê de ji bo têgihiştina têkiliyên mirov-heywanên kedî û heta têkiliyên bi هوش مصنوعی re di cîhanek ku her ku diçe îzole dibe de, xwedî encamên kûr e.
3. Motîvasyona Bandorkeriyê (Effectance Motivation): Ev motîvasyon pêdiviya bingehîn a mirovî ji bo bûna ajanseke civakî ya jêhatî û ji bo fêmkirin, pêşbînîkirin û kontrolkirina derdora xwe îfade dike. Gava ku mirov bi nediyariyê, nepêşbînîkirinê, an kêmbûna kontrolê re rû bi rû dimînin, ew dikarin bi antropomorfîzekirina ajanên ne-mirovî yên tevlihev an nenas hewl bidin ku wan bêtir têgihîştî û pêşbînîkirî bikin.² Mînak, dema ku komputera me baş nexebite û em sedema wê fêm nekin, em dikarin jê re bibêjin “tu îro li min hêrs bûyî?” an “çi bi te hatiye, tu naxwazî bixebitî?” da ku rewşê ji xwe re watedar bikin.²²

Herwiha, têgihiştina civakî û Teoriya Hiş (Theory of Mind – ToM) jî di bingeha antropomorfîzmê de roleke girîng dilîzin. ToM kapasîteya mirovî ye ji bo nisbetkirina haletên derûnî yên wekî bawerî, daxwaz, niyet û hestan ji xwe û ji kesên din re. Antropomorfîzm gelek caran wekî berfirehkirina vê kapasîteya ToM ji bo heyînên ne-mirovî tê dîtin.²³ Ango, em hewl didin ku “hişê” heyînên ne-mirovî jî “bixwînin” û reftarên wan li gorî haletên derûnî yên mirovşayî şîrove bikin. Ev pêvajo bi mekanîzmayên mejî yên ku ji bo têgihiştina civakî berpirsiyar in, ve girêdayî ye.²⁴ Lêkolînên li ser kesên bi Nexweşiya Spektruma Otîzmê (ASD) destnîşan dikin ku dibe ku ew di warê ToM û antropomorfîzmê de qalibên cuda nîşan bidin; carinan eleqeyek zêde ji karakterên antropomorfîk re nîşan didin tevî ku dibe ku di têgihiştina haletên derûnî yên mirovan de zehmetiyan bikşînin.²³ Ev yek girîngiya pêwendiya di navbera têgihiştina civakî û meyla antropomorfîzekirinê de radixe ber çavan.

4. Mirovşayesandin di Ol û Mîtolojiyê de

Mirovşayesandin di ol û mîtolojiyê de diyardeyeke navendî ye, ku tê de hêzên sermirovî, xweda, û giyan bi gelemperî bi şêwe, kesayetî, hest û reftarên mirovî tên teswîrkirin. Ev yek rê dide mirovan ku bi van hêzên razber û gelek caran nenas re têkiliyeke kesanetir û têgihîştîtir deynin.

Di mîtolojiyên kevnar ên cîhanê de, belavbûna xwedayên antropomorfîk gelekî berbiçav e. Di şaristaniya Yewnana Kevnar de, xwedayên wekî Zeus, Apollo, Afrodîtê û yên din ne tenê xwedî şiklên mirovî bûn, lê di heman demê de xwedî hestên xurt ên wekî evîn, hêrs, çavnebarî û tolhildanê bûn, û tevgerên mirovî yên wekî zewac, şer, xapandin û cejn li dar dixistin.¹ Bi heman awayî, di mîtolojiya Misrê Kevnar de, xwedayan gelek caran formên mirovî (carinan bi serê ajalan, wekî Anubisê bi serê çeqel) li xwe dikirin û di nav têkiliyên tevlihev ên malbatî û siyasî de bûn.²⁸ Xwedayên Mezopotamyayê jî bi gelemperî antropomorfîk bûn, bi cil û bergên mirovan û bi beşdarbûna di civînên xwedayî de ji bo biryargirtinê.³⁰ Di kevneşopiya Hindî de, avatarên xwedayê Vîşnû (wek Rama û Krîşna) bi şêweyên mirovî xuya dibin û jiyanên mirovî dijîn ¹, û di mîtolojiya Norsî de jî xwedayên wekî Odin û Thor xwedî taybetmendî û serpêhatiyên mirovî ne.³⁴ Ev şibandina xwedayan bi mirovan, ku tê de ew ne tenê di xuyabûnê de lê di kesayetî û tevgeran de jî dişibin mirovan, ji bo ravekirina diyardeyên xwezayî, afirandinê, û bûyerên dîrokî dihat bikaranîn.¹ Ev cureyê taybet ê mirovşayesandinê, ku tê de hebûnên xwedayî bi şêweyê mirovî tên têgihiştin, wekî antropoteîzm jî tê binavkirin.¹ Belavbûna van xwedayên antropomorfîk li seranserê çandên kevnar ên ji hev cuda, pêdiviyeke hevpar a mirovî ji bo ku xwedayîtiyê têgihîştî û gihîştî bike nîşan dide.

Di çarçoveya têgihiştina Îslamî de, mirovşayesandin bi têgeha teşbîh (şibandin) tê îfadekirin. Teşbîh îdiaya hebûna aliyên hevpar, şibihî, an wekhev di navbera Xweda û afirîdeyên Wî de, ji hêla zat (cewher) û sifetan (taybetmendiyan) ve, vedibêje.¹⁴ Ev têgihiştin dikare bi awayên cuda xuya bibe, wek nisbetkirina organên mirovî (dest, rû, çav) ji Xweda re, an jî sifetên wekî axaftin, dîtin, bihîstin, û hestên mirovî yên wekî hêrs û dilovanî. Di teolojiya Îslamî (kelam) de, aloziyeke girîng di navbera teşbîh û tenzîh (pîrozkirin û dûrxistina Xweda ji her cure şibandina bi afirîdeyan) de heye.¹⁴ Hin dibistanên kelamê, wekî Kerrariyye û Haşwiyye, bêtir meyla teşbîhê kirine û ayet û hedîsên ku sifetên antropomorfîk îfade dikin, bi awayekî zahirî (literal) şîrove kirine.¹⁴ Lêbelê, piraniya teologên misilman, nemaze yên Mu’tezîlî û Eş’erî, ji bo parastina yekta û bêhempabûna Xweda, van sifetan bi mecazî şîrove kirine an jî wateya wan ji têgihiştina mirovî bilindtir dîtine. Rexneyên li ser antropomorfîzmê di kevneşopiya Îbrahîmî de jî xurt in; hem Cihûtî û hem jî Îslam bi giştî xwedayekî antropomorfîk red dikin û bawer dikin ku Xweda ji têgihiştina mirovî wêdetir e.¹ Şîroveya Îsmaîlî ya Îslamê, ji bo nimûne, hem nisbetkirina sifetan ji Xweda re û hem jî nefyîkirina wan (via negativa) wekî antropomorfîzm dibîne û red dike, û rêbaza nefyîkirina ducarî pêşniyar dike (mînak, “Xweda ne heyî ye” û li pey wê “Xweda ne neheyî ye”) da ku Xweda ji her têgihiştineke mirovî bilindtir bigire.¹ Ev nîqaşên teolojîk ên li dora teşbîh û tenzîhê, têkiliyeke sofîstîke bi pirsgirêka danasîna Xwedayekî bi tevahî transcendent bi awayekî ku ji hêla mirovan ve tê fêmkirin re nîşan dide, ku ev yek aloziya gerdûnî ya ku Ksenofanes berê destnîşan kiribû, tîne bîra mirov.

Di folklor û mîtolojiya Kurdî de jî mirovşayesandin bi awayên balkêş xwe dide der. Yek ji mînakên herî navdar Şahmaran e, hebûneke mîtolojîk ku nîv-jin û nîv-mar e. Şahmaran di çanda Kurdî de wekî xwedawenda şehrezayî, parêzvana razan, û sembola hilberîn û berhemdariyê tê dîtin.¹⁶ Çîroka wê, ku tê de evîn, îxanet, mirin û ji nû ve zayîn hene, bi tevahî bi taybetmendî û serpêhatiyên mirovî hatiye xemilandin. Sîmir (Sîmurg), teyrê efsanewî yê di kevneşopiya Îranî de ku di folklora Kurdî de jî cihekî girîng digire, her çend ne bi tevahî mirovşayî be jî, gelek caran xwedî şehrezayiyeke sermirovî ye û di çîrokan de rolên aktîf û biryarder dilîze.¹⁶ Sembolîzma ajalan di çanda Kurdî de gelekî dewlemend e; mar, berevajî gelek çandên din ku tê de ew wekî sembola xirabiyê tê dîtin, di çanda Kurdî de gelek caran xwedî wateyeke erênî û pîroz e, ku ev yek bi kevneşopiyên Medên kevnar û baweriya Mîtraîzmê ve tê girêdan.³⁷ Çiya jî di çanda Kurdî de ne tenê wekî hêmaneke erdnîgarî, lê gelek caran wekî parêzvan, stargeh, û hebûneke xwedî giyan û kesayetî tê dîtin. Hebûnên sermirovî yên wekî Kêferat (cin û perî) jî di baweriyên gelêrî yên Kurdî de xwedî hest, niyet û tevgerên mirovî ne û dikarin bi mirovan re bikevin nav têkiliyan, zirarê bidin wan an jî alîkariya wan bikin.¹⁶ Ev kesayetiyên mîtolojîk ên Kurdî mînakên sereke yên antropomorfîzma xwecihî ne, ku nirx û şehrezayiya çandî ya taybetî temsîl dikin û nîşan didin ka dîroka herêmî û baweriyên kevnar çawa van temsîlan teşe didin.

Fonksiyona xwedayên mirovşayî di teşekirina bawerî û ayînan de gelekî girîng e. Berî her tiştî, antropomorfîzm xwedayan ji mirovan re bêtir têgihîştî, gihîştî û nêzîk dike, ku ev yek pêwendiyeke kesanetir û hestyarîtir bi wan re pêkan dike.³⁴ Ger xwedayan xuyabûn, hest û daxwazên mirovî hebin, wê demê mirov dikarin bi hêsanî bi wan re empatî bikin û têkiliyê deynin. Ev yek çarçoveyekê ji bo têkiliya mirov-xweda û ji bo pêkanîna ayînên wekî dua, qurbanî, û pîrozkirina cejnan peyda dike. Ger xwedayan daxwaz û hestên mirovî hebin, wê demê ayîn dibin rêyên xweşkirin, spasdarî, an jî daxwazkirina alîkariyê ji wan.¹ Wekî din, têgihiştinên antropomorfîk ên Xweda dikarin rasterast bandorê li têgihiştina exlaqî û pêkanîna kodên exlaqî bikin. Heger Xweda wekî hebûneke mirovşayî ya ku ji reftarên mirovan bandor dibe were dîtin, wê demê binpêkirinên doktrîna olî ne tenê wekî neguhdarîkirina fermanan, lê wekî binpêkirinên exlaqî yên ku “dilê” Xweda “diêşînin” an jî Wî “hêrs dikin” tên dîtin.⁴¹ Ev pêwendiyeke sedemî ya rasterast ji têgihiştinên antropomorfîk ber bi pratîka olî û etîkê ve nîşan dide.

5. Mirovşayesandin di Wêje û Hunerê de

Mirovşayesandin û kesanîkirin di wêje û hunerê de wekî amûrên afirîner ên bihêz kar dikin, ku bi rêya wan hunermend û nivîskaran karîbûne karakterên zindî û jibîrnekirî biafirînin, dersên exlaqî û nirxên çandî ragihînin, û ramanên tevlihev bi awayekî ku hem kêfxweş û hem jî bi hêsanî tê fêmkirin, pêşkêş bikin.⁶ Van teknîkan dihêlin ku xwendevan an temaşevan bi karakterên ne-mirovî re empatî bikin û bi cîhanên fantastîk an alegorîk re têkiliyeke kûrtir deynin.⁴³

Di qada wêjeyê de, mirovşayesandin ji demên kevnar ve heya roja îro bi berfirehî hatiye bikaranîn. Fablên Ezop mînakeke klasîk in, ku tê de ajal xwedî taybetmendî, qelsî û şehrezayiyên mirovî ne û bi serpêhatiyên xwe dersên exlaqî didin xwendevanan.¹ Lêbelê, rexne jî hene ku dibêjin ev fabl dikarin nêrînên antropocentrîk (mirov-navendî) xurt bikin û ajalan tenê wekî amûrên ji bo dersên mirovî bikar bînin, bêyî ku qîmetê bidin cewhera wan a rastîn.⁴⁷ Romana George Orwell, Animal Farm, mînakeke nûjentir e ku tê de ajalên çandiniyê ne tenê diaxivin û difikirin, lê di heman demê de şoreşekê li dar dixin û hewl didin civakeke nû ava bikin. Di vê berhemê de, mirovşayesandin wekî amûreke sereke ya alegoriya siyasî dixebite, ku rexneyê li Şoreşa Rûsyayê û zêdegaviyên totalîtarîzmê dike.⁶ Berhemên wekî Alice’s Adventures in Wonderland a Lewis Carroll, bi karakterên xwe yên ajalên antropomorfîk ên wekî Kêrpişka ku nargîleyê dikşîne, xwendevanan dibin nav cîhanên fantastîk û surreal.⁶ Herwiha, karakterên wekî Winnie-the-Pooh û hevalên wî yên ajal, bi kesayetî, hest û reftarên xwe yên mirovî, ji bo zarokan dibin çavkaniyên kêf û fêrbûnê.⁶ Di wêjeya Kurdî de, nemaze di helbestê de, kesanîkirin xwedî cihekî girîng e. Mînaka helbestvana Kurd Zeynep Xan (1900-1963) di vî warî de balkêş e. Wê di helbestên xwe de kesanîkirinê bi awayekî hostayî bikar aniye da ku rexneyên nepenî li hikûmet û partiyên siyasî bigire û nasnameya xwe ya neteweyî û hestên xwe yên welatparêziyê îfade bike.⁵² Helbestên wê yên alegorîk, ku tê de ajal, tiştên bêcan, xwezayê û ramanên razber kesayetî dikin, peyamên civakî û siyasî yên watedar vediguhêzin, nemaze di çarçoveyeke ku dibe ku axaftina rasterast were astengkirin an sansûrkirin. Ev yek hêza kesanîkirinê wekî stratejiyeke wêjeyî ya berxwedêr û îfadeya bindest nîşan dide. Wekî din, zargotina Kurdî, bi taybetî gotinên pêşiyan û biwêj, bi mînakên kesanîkirina ajalan dewlemend e.⁵⁴ Mînak, gotina “Rovî negihîşte tirî, got tirş e” (ku di Ingilîzî de wek “sour grapes” tê zanîn) an jî “Du qelareşk li ser serê gûyekî dewlemend bûn şer” (ku wek “storm in a teacup” tê wergerandin) ⁵⁴, nîşan didin ka çawa taybetmendiyên mirovî yên wekî fêlbazî (rovî), nezanî (ker), an çavbirçîtî (qelareşk) bi ajalan ve tên girêdan û bi vî awayî şehrezayiya gelêrî, dersên exlaqî an jî rexneyên civakî tên ragihandin. Ev mînak têgihiştinên çandî yên kûr ên derbarê sembolîzma ajalan û taybetmendiyên mirovî de eşkere dikin.

Di qada hunerê de jî, mirovşayesandin ji serdema pêşdîrokî ve heya roja îro bi awayên curbecur xwe nîşan daye. Peykerên nîv-mirov nîv-heywan ên ku dîroka wan digihîje 30,000 sal berê, şahidên vê meyla kevnar in.⁴ Di serdema nûjen de, hunermendên seramîkê yên hevdem antropomorfîzmê wekî çavkaniyeke girîng a îlhamê dibînin û formên antropomorfîk diafirînin ku bi rêya wan şîroveyên xwe yên hundurîn, tevgerên giyanî û ramanî, û destkeftiyên xwe yên ji pratîkên hunera hevdem nîşan didin.⁵⁶ Di nîgarkêşiyê de, di sedsala 17-an de, nemaze di nav hunermendên Holandî de, şêwazekî taybet ê antropomorfîzmê populer bû: “dîmenên antropomorfîk” ango “rûyên veşartî di dîmenan de”. Di van tabloyan de, şêweyê serê mirovan (bi gelemperî mêrekî bi rih) di nav zinar, dar û hêmanên din ên xwezayê de bi hostayî dihat veşartin. Berhemên hunermendên wekî Athanasius Kircher, Wenceslas Hollar, û Joos de Momper mînakên baş ên vî şêwazî ne.⁵ Hunermendê Îtalî yê sedsala 16-an, Giuseppe Arcimboldo, bi “portreyên xwe yên kompozît” navdar e, ku tê de ew portreyên mirovî ji hevgirtina fêkî, sebze, kulîlk û hêmanên din ên xwezayî diafirand.⁵ Di hunera Surrealîst de, Salvador Dalí fîgurên ajal-mirov ên hîbrîd bikar dianî da ku li ser xewn û xeyalên bêhiş, tirs û aloziyên psîkolojîk bikole. Tabloya wî ya navdar “Ceribandina St. Anthony”, bi fîlên xwe yên bi lingên zirav û dirêj ku barên sembolîk hildigirin, mînakeke berbiçav e.⁵⁸ Di hunerê de, antropomorfîzm ne tenê ji bo xemilandinê, lê ji bo xurtkirina ezmûna hestyarî û giyanî, û ji bo ku temaşevan bi tem û vegotinên teswîrkirî re pêwendiyek kûrtir û watedartir deyne, tê bikaranîn.⁵⁹ Ev yek cewhera domdar û pirreng a antropomorfîzmê di temsîla dîtbarî de, ji formên kevnar heya îfadeyên hevdem, nîşan dide.

6. Mirovşayesandin di Jiyana Rojane û Çanda Hemdem de

Mirovşayesandin ne tenê di warên ol, mîtolojî, wêje û hunerê de, lê di heman demê de di jiyana rojane û çanda hemdem de jî bi awayekî berfireh û cihêreng xwe nîşan dide. Ev diyarde bandorê li têkiliyên me bi ajalan re, nêzîkatiya me ji teknolojiyê re, reftarên me yên xerîdarî, û heta şahiyên ku em jê kêfê digirin dike.

Yek ji qadên herî berbiçav ên mirovşayesandinê di jiyana rojane de, têkiliyên mirov bi heywanên kedî re ne. Gelek kes navên mirovî li heywanên xwe dikin, bi wan re diaxivin, û reftarên wan li gorî hest û niyetên mirovî şîrove dikin.⁶ Mînak, xwediyê heywanekî dibe ku bêje “kûçikê min ji ber ku min ew tenê hişt xemgîn e” an “pisîka min ji bo tolhildanê vazoyê şikand”. Ev cure şîrovekirin dikare pêwendiya hestyarî di navbera mirov û heywanê de xurt bike û bibe sedema lênêrîneke baştir û hesastir.⁶¹ Lêbelê, di heman demê de metirsî heye ku ev yek bibe sedema şîrovekirinên çewt ên hewcedarî û reftarên rastîn ên ajalan, û di encamê de pirsgirêkên refahê derkevin holê. Mînak, zêde xwarin dayîna heywanekî ji ber ku “ew birçî xuya dike” (li gorî pîvanên mirovî), li wan kirina kincên ku ji bo wan nerehet in, an jî ne têgihiştina nîşanên stresê yên taybetî yên cureyê wan, dikarin bibin encamên neyînî yên mirovşayesandina zêde.⁶ Ev aliyekî etîkî yê girîng ê jiyana rojane ye ku hevsengiyek di navbera hezkirin û têgihiştina zanistî de hewce dike.

Bi pêşketina teknolojiyê re, mirovşayesandin qadeke nû ya îfadeyê dîtiye, nemaze di têkiliya me bi amûr û sîstemên هوش مصنوعی (AI) re. Ji navkirina otomobîlan û axaftina bi komputeran re ³ bigire heya sêwirana robotên sofîstîke û asîstanên dengî yên wekî Alexa û Siri, meyla mirovşayesandina teknolojiyê her ku diçe zêde dibe.⁶ Armanca sêwiranerên van teknolojiyan ew e ku wan bêtir bikarhêner-heval, têgihîştî û balkêş bikin. Lêbelê, ev zêdebûna mirovşayesandina AI û robotan aloziyên etîkî yên nû û girîng derdixe holê. Mijarên wekî bawerî û pêbaweriya zêde bi sîstemên AI re, metirsiya xapandin û manîpulasyona hestyarî, parastina nepenîtiya daneyên kesane, û bandora demdirêj a van teknolojiyan li ser têkiliyên mirovî û civakê, bûne mijarên nîqaşên germ di nav lêkolîner û etîknasan de.¹ Mînak, bikarhêner dikarin bi AI-yên ku bi awayekî mirovşayî hatine sêwirandin re pêwendiyên hestyarî yên kûr deynin û zêde xwe bispêrin şîret û agahiyên wan, ku ev yek dikare wan li hemberî agahiyên çewt an manîpulasyonê bêparastin bihêle.²¹ Ev qadeke ku bi lez pêş dikeve ji bo lêkolînên antropomorfîzmê ye û xwedî encamên civakî yên berfireh e.

Di warê reftarên xerîdaran de, mirovşayesandin wekî stratejiyeke kirrûbirrê ya bi bandor tê bikaranîn. Gelek marka ji bo berhemên xwe maskotên antropomorfîk (wekî karakterên ajalên ku diaxivin an jî tiştên ku xwedî rû û kesayetî ne) diafirînin da ku pêwendiyeke hestyarî bi xerîdaran re deynin û nasnameyeke jibîrnekirî ji markayê re çêbikin.⁶ Mînaka herî klasîk Pillsbury Doughboy e. Herwiha, xerîdar gelek caran kesayetiyê ji markayan bi xwe re jî nisbet dikin û li gorî vê yekê tercîhên xwe yên kirînê diyar dikin.² Ev yek nîşan dide ku mirovşayesandin çawa dikare bandorê li biryarên aborî yên rojane bike bi sûdwergirtina ji heman mekanîzmayên psîkolojîk ên ku di warên din ên jiyanê de jî kar dikin.

Sînemaya anîmasyonê jî qadeke din e ku mirovşayesandin tê de roleke navendî dilîze.⁸² Fîlmên anîmasyonê, nemaze yên ji studyoyên wekî Disney û Pixar, bi giranî xwe dispêrin karakterên ajal, nebat, an tiştên bêcan ên ku hatine mirovşayesandin. Van karakteran ne tenê diaxivin û hestên mirovî nîşan didin, lê di heman demê de di nav çîrokên tevlihev de rolên sereke dilîzin û gelek caran temayên kûr ên wekî hevaltî, evîn, windabûn, û mezinbûnê vedikolin. Fîlmên wekî Toy Story (ku tê de pêlîstok xwedî jiyan û hestên xwe ne), WALL-E (ku robotekî çopberhevker dibe lehengê çîrokeke evînî û peyameke ekolojîk radigihîne), û Zootopia (ku civakeke ajalên mirovşayî ji bo şîrovekirina li ser pirsgirêkên civakî yên wekî pêşdarazî û cudakariyê tê bikaranîn) mînakên berbiçav in.⁸² Van fîlman gelek caran xwedî peyamên pir-qatî ne ku hem ji zarokan û hem jî ji mezinan re têne armanc kirin, û bi vî awayî mirovşayesandinê wekî amûreke ragihandinê ya bihêz bikar tînin.⁸²

7. Nîqaş û Encam

Mirovşayesandin, wekî ku di seranserê vê gotarê de hate nîqaşkirin, diyardeyeke bingehîn û pirralî ya têgihiştina mirovî ye. Ew dihêle ku mirov wateyê bidin cîhana li dora xwe, pêwendiyan bi hebûnên zindî û nezindî re deynin, empatî bikin, û pergalên exlaqî û nirxî ava bikin.⁶ Ji kevneşopiyên olî û mîtolojîk ên kevnar bigire heya wêje, huner, û teknolojiyên herî nûjen ên serdema me, mirovşayesandin bi awayên curbecur xwe dide der û bandoreke kûr li ser awayê jiyan û ramana me dike. Paradoksa bingehîn a mirovşayesandinê ev e ku ew hem amûreke jiyanî ye ji bo têgihiştina mirovî, pêwendîdanîn, empatî, û ramana exlaqî, hem jî dikare bibe çavkaniyeke alîgiriya kognîtîf, şîrovekirina çewt, û heta zirara potansiyel. Ev dualîtî di hemû warên ku mirovşayesandin tê de xuya dibe, xwe nîşan dide.

Lêbelê, tevî rol û fonksiyonên xwe yên girîng, mirovşayesandin ne bê rexne ye. Yek ji rexneyên sereke potansiyela wê ya ji bo şîrovekirinên çewt e, nemaze di têkiliyên bi ajalan re û di têgihiştina diyardeyên xwezayî de.⁶ Gava ku em hest û niyetên mirovî li ajalan bar dikin, dibe ku em hewcedarî û reftarên wan ên rastîn ji nedîtî ve bên an jî bi şaşîtî şîrove bikin, ku ev yek dikare zirarê bide refaha wan. Di dîsîplînên zanistî yên wekî etolojiyê (lêkolîna reftara ajalan) de, mirovşayesandin dikare rê li ber şîrovekirinên subjektîf û ne-objektîf veke û rastiya zanistî tawîz bide.¹ Ji ber vê yekê, pêdivî bi nêzîkatiyeke hişyartir û rexneyîtir heye, ku carinan wekî “antropomorfîzma rexneyî” an “antropomorfîzma refleksîf” tê binavkirin, ku tê de em ji meylên xwe yên antropomorfîk haydar in û wan bi awayekî rexneyî dinirxînin.⁹⁰ Wekî din, bi pêşketina teknolojiyên wekî هوش مصنوعی û robotîkê re, pirsgirêkên etîkî yên nû yên têkildarî mirovşayesandinê derketine holê, wekî metirsiyên xapandin, manîpulasyona hestyarî, û girêdayîbûna zêde bi van sîsteman re.¹ Ev rexne ne bangên ji bo tunekirina mirovşayesandinê ne, ji ber ku ew beşek ji cewhera mirovî ye, lê belê ji bo hişmendiyeke rexneyî û bikaranîneke berpirsiyar a vê meylê ne.

Di çarçoveya çanda Kurdî de, mirovşayesandin xwedî dîrokeke dirêj û dewlemend e. Folklora Kurdî, bi kesayetiyên mîtolojîk ên wekî Şahmaran û Sîmir, çîrokên ajalan ên ku dersên exlaqî didin, û baweriyên li ser giyanên xwezayê, qadeke berfireh ji bo lêkolînên li ser mirovşayesandinê pêşkêş dike.¹⁶ Helbesta klasîk û nûjen a Kurdî, wekî mînaka Zeynep Xan, bi hostayî kesanîkirinê ji bo îfadekirina hestên kûr û rexneyên civakî bikar aniye.⁵² Zargotina Kurdî, bi gotinên pêşiyan û biwêjên xwe yên ku tê de ajal bi taybetmendiyên mirovî diaxivin û tevdigerin, şehrezayiya gelêrî û têgihiştinên çandî yên derbarê xwezayê û civakê de radigihîne.⁵⁴ Ev mînak ne tenê hebûna antropomorfîzmê di çanda Kurdî de nîşan didin, lê her weha dikarin têgihiştinên taybet ên Kurdî yên derbarê xwezayê, ajalan, exlaq, û têkiliyên civakî de eşkere bikin. Ji bo lêkolînên Kurdî, derfeteke girîng heye ku mirovşayesandin di van kevneşopiyên devkî yên dewlemend, wêjeya klasîk û nûjen, û pratîkên çandî yên rojane de bi awayekî sîstematîk û kûrtir were analîzkirin. Ev dikare perspektîfên Kurdî yên yekta yên derbarê têkiliyên mirov-xweza, mirov-ajal, û mirov-xwedayî de eşkere bike, û hem ji bo parastin û têgihiştina çanda Kurdî hem jî ji bo zanistiya antropomorfîzmê ya berfirehtir beşdarî û sûdên girîng peyda bike.

Ji bo lêkolînên pêşerojê yên di çarçoveya Kurdî de, çendîn pêşniyar dikarin bêne kirin. Pêdivî bi berhevkirin, tomarkirin û analîzkirina sîstematîk a materyalên folklorîk û wêjeyî yên Kurdî ji perspektîfa teoriyên antropomorfîzmê heye. Divê were lêkolînkirin ka mirovşayesandin çawa di têgihiştinên Kurdî yên derbarê ol (tevî baweriyên kevnar ên wekî Êzdîtî û Yarsanî, û herwiha Îslama gelêrî), kozmolojî, û pergalên exlaqî de rol dilîze. Vekolîna bandora mirovşayesandinê li ser têkiliyên mirov-ajal û mirov-xwezayê di civaka Kurdî ya hevdem de, nemaze di ronahiya guherînên civakî, aborî û teknolojîk de, mijareke din a girîng e. Herwiha, ji bo pêşxistina lêkolînên akademîk ên bi Kurdî, pêdivî bi xebateke termînolojîk ji bo standartkirina têgehên wekî antropomorfîzm, kesanîkirin, û têgehên din ên têkildar heye.⁹² Ev gotar, bi vekolîna xwe ya li ser cewher û manîfestasyonên mirovşayesandinê, hêvîdar e ku bibe bingehek ji bo van lêkolînên pêşerojê û têgihiştina vê diyardeya mirovî ya girîng kûrtir bike.

8. Çavkanî

• ⁹ Klufelsefe.com. “Antropomorfizm.”
• ⁹³ Seslisozluk.net. “İnsan biçimcilik nedir ne demek.”
• ¹ Wikipedia. “Anthropomorphism.”
• ⁸ Britannica. “Anthropomorphism.” ⁸
• ² Dergipark.org.tr. “ANTHROPOMORPHISM: HISTORY OF THE CONCEPT, THEORIES, AND A. LITERATURE REVIEW IN THE CONSUMER BEHAVIOR CONTEXT.” ²
• ⁹⁴ Eksiseyler.com. “İnsanın Kendine Has Vasıflarını Başka Varlıklara da Yüklemesi: Antropomorfizm.”
• ³ PMC NCBI. “Social Cognition Unbound: Insights Into Anthropomorphism and Dehumanization.” ³
• ⁶ Scribbr.com. “Anthropomorphism.” ⁶
• ⁸² Dergipark.org.tr. “ANİMASYON SİNEMASINDA ANTROPOMORFİK KAHRAMANLAR.” ⁸²
• ²⁴ PMC NCBI. “Who Sees Human? The Stability and Importance of Individual Differences in Anthropomorphism.” ²⁴
• ²² Yakiniliskiler.com. “İnsan Dışındaki Canlılarla ve Nesnelerle Konuşmak.”
• ¹⁴ Dergipark.org.tr. “KELÂM İLMİNDE ANTROPOMORFİZM (TEŞBÎH) KAVRAMINA YÖNELİK ELEŞTİRİLER.” ¹⁴
• ⁵⁶ ResearchGate. “ÇAĞDAŞ SERAMİK SANATINDA ANTROPOMORFİK YAKLAŞIMLAR.” ⁵⁶
• ⁴³ Sobider.com. “Antropomorfizm.”
• ⁹² Dergipark.org.tr. “Kovarên Akademîk ên Kurdî.”
• ²⁶ Grammarly.com. “What Is Anthropomorphism in Writing?”
• ¹⁵ Grammarly.com. “What Is Anthropomorphism in Writing?”
• ²⁸ Escholarship.org. “Anthropomorphic Deities in Ancient Egypt.”
• ²⁹ FresnoState.edu. “Egyptian Religion Lecture Notes.”
• ³⁰ Brill.com. “Animals in Ancient Mesopotamian Religion.” ³⁰
• ³¹ Galaxie.com. “Anthropomorphism in Ancient Religions.”
• ¹ Wikipedia. “Anthropomorphism.” ¹
• ³⁴ New World Encyclopedia. “Anthropomorphism.” ³⁴
• ¹¹ StudySmarter.co.uk. “Greek Xenophanes.” ¹¹
• ¹² Philonotes.com. “Xenophanes’s Philosophy: Key Concepts.” ¹²
• ²³ Wlv.openrepository.com. “Seeing more than human: autism and anthropomorphic theory of mind.” ²³
• ²⁵ Autism.org. “Anthropomorphism and Autism.”
• ²⁴ PMC NCBI. “Who Sees Human? The Stability and Importance of Individual Differences in Anthropomorphism.”
• ²¹ Ojs.aaai.org. “All Too Human? Mapping and Mitigating the Risks from Anthropomorphic AI.” ²¹
• ³⁸ Sociology.plus. “Definition of Anthropomorphism.”
• ⁹⁰ PMC NCBI. “Are They Really Trying to Save Their Buddy? The Anthropomorphism of Animal Epimeletic Behaviours.”
• ¹⁹ Jcom.sissa.it. “Maintaining long-term participation in citizen science projects.”
• ²⁰ ResearchGate. “When We Need A Human: Motivational Determinants of Anthropomorphism.” ²⁰
• ¹⁸ Birot.hu. “Anthropomorphism in god concepts: the role of narrative.” ¹⁸
• ⁹⁵ Philarchive.org. “Faces in the Clouds: A New Theory of Religion.” ⁹⁵
• ¹⁵ Grammarly.com. “What Is Anthropomorphism in Writing?” ⁴⁵
• ⁴ Accessart.org.uk. “Anthropomorphic Animal Paintings.”
• ⁵⁸ Dogartists.co.uk. “Famous Anthropomorphic Artists.” ⁵⁸
• ⁵⁹ Wisdomlib.org. “Significance of Anthropomorphism in art.”
• ⁶ Scribbr.com. “What Is Anthropomorphism? | Definition & Examples.” ⁶
• ⁴⁷ Scholarsarchive.byu.edu. “Anthropomorphism in Aesop’s Fables.” ⁴⁷
• ⁴⁸ Ebsco.com. “Aesop’s Fables: Analysis of Major Characters.” ⁴⁸
• ⁴⁹ Bartleby.com. “Examples Of Anthropomorphism In Animal Farm By George Orwell.” ⁴⁹
• ⁵⁰ Journalppw.com. “The Use of Anthropomorphism in George Orwell’s Novella Animal Farm.” ⁵⁰
• ⁵¹ Scribd.com. “LitCharts Anthropomorphism.”
• ⁵ Publicdomainreview.org. “The Art of Hidden Faces: Anthropomorphic Landscapes.” ⁵
• ⁵⁷ Blog.directoryofillustration.com. “Anthropomorphism: An Overview.”
• ⁸³ Nofilmschool.com. “Anthropomorphism Definition.” ⁸³
• ⁸⁴ Lib.eduhk.hk. “Anthropomorphic Animal Characters in Disney Animated Films.” ⁸⁴
• ⁴⁴ Maygibbs.org. “Anthropomorphism In Childrens Literature.” ⁴⁴
• ³⁴ New World Encyclopedia. “Anthropomorphism.”
• ³⁹ Biblestudytools.com. “Anthropomorphism.”
• ³⁵ Vedicfutura.com. “Classification of Supernatural Beings in Hindu Mythology.”
• ³⁸ Sociology.plus. “Definition of Anthropomorphism.”
• ⁴¹ Guilfordjournals.com. “Anthropomorphic God Concepts Engender Moral Judgment.”
• ⁴² ResearchGate. “Anthropomorphic God Concepts Engender Moral Judgment.”
• ⁴⁰ ResearchGate. “Quid Pro Quo With the Gods: Anthropomorphism in Hesiod’s Theogony.”
• ⁹¹ Cabidigitallibrary.org. “Anthropomorphism in Zoos: A Review of a Complex, Contested, and Crucial Concept for Animal Welfare and Conservation.”
• ⁶⁷ Punyamishra.com. “Human or AI? Understanding the Risks of Anthropomorphizing AI.”
• ⁶⁸ Philarchive.org. “Anthropomorphism and AI Hype.”
• ⁸⁵ Arithmeticofcompassion.org. “Empathy for Captive Wildlife in Zoos and Aquariums.”
• ⁸⁶ ResearchGate. “Anthropomorphism as a conservation tool.”
• ⁸⁸ Courses.washington.edu. “What are Animals? Why Anthropomorphism is Still Not a Magic Well.”
• ⁸⁹ Wellbeingintlstudiesrepository.org. “Anthropomorphism: A wolf in sheep’s clothing?”
• ⁶⁹ Usabilityfirst.com. “Anthropomorphic Approach.”
• ⁷ Frontiersin.org. “Emotional Interaction With Anthropomorphic Flexible Display.”
• ⁷⁰ Ve3.global. “When AI Gets Personal: The Ethics and Impact of Anthropomorphizing AI Interactions.” ⁷⁸
• ⁷⁵ Ethicalpsychology.com. “Anthropomorphism in AI.”
• ¹⁰ Editverse.com. “Avoiding Anthropomorphism in Science Writing & Research Papers.”
• ¹³ Oro.open.ac.uk. “Stop avoiding the inevitable: The effects of anthropomorphism in science writing for non-experts.”
• ⁶⁴ PMC NCBI. “Anthropomorphism and Its Adverse Effects on the Distress and Welfare of Companion Animals.”
• ⁶⁰ Educhateur.com. “Anthropomorphism : when we see our animals as humans.”
• ⁶¹ Figopetinsurance.com. “Has Humanizing Pets Gone Too Far?”
• ⁶² Kinship.com. “Anthropomorphizing Pets: Benefits.”
• ⁶⁵ Scholarworks.montana.edu. “Animal sapiens: The Dangers of Anthropomorphism in Popular Media.”
• ⁶⁶ Psychcentral.com. “Why Do We Anthropomorphize?”
• ¹⁶ Wikipedia. “Kurdish mythology.”
• ³⁷ Nishtmansi.com. “Kurdish Animal Symbolism.”
• ³⁷ Nishtmansi.com. “Kurdish Animal Symbolism.”
• ⁵² ResearchGate. “Personification in Allegoric Poems of Zayneb Xan.”
• ⁵³ Journals.soran.edu.iq. “Personification in Allegoric Poems of Zayneb Xan.”
• ¹⁷ Hcemagazine.com. “Asian Mythology Gods and Monsters.”
• ³⁶ Kurdshop.net. “Shamaran, a Legendary Creature and a Significant Symbol of Kurdistan.”
• ³² Wikipedia. “List of Mesopotamian deities.”
• ³³ Oxfordre.com. “The Moon, the Sun, and the Planets in Religion, Cult, and Mythology.”
• ⁵⁴ Profdoc.um.ac.ir. “Animal Names in Kurdish Idioms and Proverbs (Kalhori Dialect).”
• ⁵⁵ ResearchGate. “Animal Idiomatic Expressions in English and Central Kurdish: A Comparative Study.”
• ⁹⁶ Reddit.com. “What is the national animal in Kurdistan?”
• ²¹ Ojs.aaai.org. “All Too Human? Mapping and Mitigating the Risks from Anthropomorphic AI.”
• ⁷⁶ Frontiersin.org. “Whether to Save a Robot or a Human: On the Ethical and Legal Limits of Protections for Robots.” ⁷⁶
• ⁷¹ Cacm.acm.org. “Anthropomorphism and Human-Robot Interaction.” ⁷¹
• ⁷² Cambridge.org. “Anthropomorphism and Human–Robot Interaction.”
• ¹ Wikipedia. “Anthropomorphism.”
• ⁸⁰ Tandfonline.com. “Mind matters: exploring the impact of mind-based anthropomorphism on users’ decision delegation to AI-powered agents.” ⁸⁰
• ⁸¹ Aiforeducation.io. “Anthropomorphizing AI: The Impact on Students & Education.” ⁸¹
• ⁷³ Frontiersin.org. “Human-agent trust: a dynamic, multifaceted, and multimodal construct.”
• ⁷⁴ Mdpi.com. “Research on the Impact of Anthropomorphic Design on Sustained Use Intention in Household Healthcare Systems.”
• ⁷⁰ Ve3.global. “When AI Gets Personal: The Ethics and Impact of Anthropomorphizing AI Interactions.”
• ⁷⁷ Businesslawtoday.org. “Emotional AI: Privacy, Manipulation, and Bias Risks.” ⁷⁷
• ²⁷ Worldhistory.org. “Greek Religion.”
• ⁸² Dergipark.org.tr. “ANİMASYON SİNEMASINDA ANTROPOMORFİK KAHRAMANLAR.”
• ⁸² Dergipark.org.tr. “ANİMASYON SİNEMASINDA ANTROPOMORFİK KAHRAMANLAR.”
• ⁸³ Nofilmschool.com. “Anthropomorphism Definition.”
• ⁸⁴ Lib.eduhk.hk. “Anthropomorphic Animal Characters in Disney Animated Films.”
• ⁴⁶ Alexgrant.art. “Session 3: Anthropomorphism.”
• ⁶³ Animalsandsociety.org. “In the Company of Animals: A Study of Human-Animal Relationships.”
• ⁶ Scribbr.com. “What Is Anthropomorphism? | Definition & Examples.”

wergirtî

1. Anthropomorphism – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Anthropomorphism
2. dergipark.org.tr, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2447587
3. Social Cognition Unbound: Insights Into Anthropomorphism and Dehumanization – PMC, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4020342/
4. http://www.accessart.org.uk, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.accessart.org.uk/anthropomorphic-animal-paintings/#:~:text=Anthropomorphism%20is%20making%20something%20which,in%20the%20art%20they%20made.
5. The Art of Hidden Faces: Anthropomorphic Landscapes — The …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://publicdomainreview.org/collection/the-art-of-hidden-faces-anthropomorphic-landscapes/
6. What Is Anthropomorphism? | Definition & Examples – Scribbr, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.scribbr.com/academic-writing/anthropomorphism/
7. Anthropomorphic Design: Emotional Perception for Deformable Object – Frontiers, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/psychology/articles/10.3389/fpsyg.2018.01829/full
8. Anthropomorphism | Definition, Examples & History | Britannica, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.britannica.com/topic/anthropomorphism
9. antropomorfizm – KLU Felsefe Ansiklopedisi, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.klufelsefe.com/kelime/antropomorfizm/
10. Avoiding Anthropomorphism in Science Writing & Research Papers – Editverse, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://editverse.com/avoiding-anthropomorphism-in-science-writing-research-papers/
11. Greek Xenophanes: Philosophy & Contributions | StudySmarter, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.studysmarter.co.uk/explanations/greek/greek-philosophy/greek-xenophanes/
12. Xenophanes’s Philosophy: Key Concepts – PHILO-notes, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://philonotes.com/2023/04/xenophaness-philosophy-key-concepts
13. The effects of anthropomorphism in science writing for non-experts – Open Research Online, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://oro.open.ac.uk/75216/3/75216.pdf
14. dergipark.org.tr, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2357473
15. What Is Anthropomorphism in Writing? | Grammarly, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.grammarly.com/blog/literary-devices/anthropomorphism/
16. Kurdish mythology – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Kurdish_mythology
17. ASIAN MYTHOLOGY: GODS AND MONSTERS – Here Comes Everyone, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://hcemagazine.com/asian-mythology-gods-and-monsters/
18. http://www.birot.hu, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, http://www.birot.hu/arc/files/9/ARC-8-Peter_westh_anthropomorphism_in_god_concepts.pdf
19. Anthropomorphism and motivating participation in citizen science projects, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://jcom.sissa.it/article/pubid/JCOM_2308_2024_A04/
20. (PDF) When We Need A Human: Motivational Determinants of …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.researchgate.net/publication/237226440_When_We_Need_A_Human_Motivational_Determinants_of_Anthropomorphism
21. ojs.aaai.org, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://ojs.aaai.org/index.php/AIES/article/download/31613/33780/35677
22. İnsan Dışındaki Canlılarla ve Nesnelerle Konuşmak – Yakın İlişkiler, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.yakiniliskiler.com/6012-%C4%B0nsan-D%C4%B1%C5%9F%C4%B1ndaki-Canl%C4%B1larla-ve-Nesnelerle-Konu%C5%9Fmak
23. Seeing more than human: autism and anthropomorphic theory of mind, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://wlv.openrepository.com/items/c259050c-569f-441f-b343-95419d718425
24. Who Sees Human? The Stability and Importance of Individual Differences in Anthropomorphism – PMC – PubMed Central, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4021380/
25. Anthropomorphism and Autism, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://autism.org/anthropomorphism-and-autism/
26. http://www.grammarly.com, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.grammarly.com/blog/literary-devices/anthropomorphism/#:~:text=Some%20of%20the%20earliest%20uses,despite%20being%20more%20than%20human.
27. Ancient Greek Religion – World History Encyclopedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.worldhistory.org/Greek_Religion/
28. escholarship.org, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://escholarship.org/content/qt5s54w4tc/qt5s54w4tc.pdf
29. Gods, Divine Evolution, and Creation, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://zimmer.fresnostate.edu/~mariterel/egypt_religion_html/web_data/file3.htm
30. brill.com, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://brill.com/previewpdf/book/edcoll/9789047400912/B9789047400912-s014.xml
31. Anthropomorphism in Hellenism and in Judaism — By: Edwin M. Yamauchi, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://galaxie.com/article/bsac127-507-02
32. List of Mesopotamian deities – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Mesopotamian_deities
33. Moon and Planets in Ancient Mesopotamia | Oxford Research Encyclopedia of Planetary Science, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://oxfordre.com/planetaryscience/display/10.1093/acrefore/9780190647926.001.0001/acrefore-9780190647926-e-198?d=%2F10.1093%2Facrefore%2F9780190647926.001.0001%2Facrefore-9780190647926-e-198&p=emailAwwwec7GRqqKo
34. Anthropomorphism – New World Encyclopedia, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.newworldencyclopedia.org/entry/Anthropomorphism
35. Half Human-Half Beast; Anthropomorphism In The Hindu Pantheon, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.vedicfutura.com/post/classification-of-supernatural-beings-in-hindu-mythology
36. Shamaran, a Legendary Creature and a Significant Symbol of Kurdistan – KURDSHOP, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://kurdshop.net/en/culture/1585
37. A study on the Significance of Animal Symbolism in Ancient Kurdish Religions, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://nishtmansi.com/blog/kurdish-animal-symblism
38. Anthropomorphism Definition and Explanation – Sociology Plus, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://sociology.plus/glossary/anthropomorphism/
39. Anthropomorphism Meaning – Bible Definition and References – Bible Study Tools, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.biblestudytools.com/dictionary/anthropomorphism/
40. Quid Pro Quo With the Gods: Anthropomorphism in Hesiod’s Theogony – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.researchgate.net/profile/Olivier-Serrat/publication/374805120_Quid_Pro_Quo_With_the_Gods_Anthropomorphism_in_Hesiod’s_Theogony/links/6571e7176610947889a7211f/Quid-Pro-Quo-With-the-Gods-Anthropomorphism-in-Hesiods-Theogony.pdf
41. Anthropomorphic God Concepts Engender Moral Judgment | Social Cognition, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://guilfordjournals.com/doi/10.1521/soco.2008.26.2.182
42. (PDF) Anthropomorphic God Concepts Engender Moral Judgment – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.researchgate.net/publication/241140458_Anthropomorphic_God_Concepts_Engender_Moral_Judgment
43. BİR SANAT BİÇİMİ OLARAK ANTROPOMORFİZM (ANTHROPOMORPHISM AS AN ART FORM) – Özlem TEKDEMİR DÖKEROĞLU – | The Journal of Social Sciences, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://sobider.com/?mod=makale_tr_ozet&makale_id=32486
44. Anthropomorphism In Childrens Literature – May Gibbs, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://maygibbs.org/news/anthropomorphism-in-childrens-literature/
45. Why do children’s stories so often involve anthropomorphised …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.reddit.com/r/AskAnthropology/comments/4r94oq/why_do_childrens_stories_so_often_involve/
46. Session 3: Anthropomorphism – Alex Grant, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.alexgrant.art/anthropomorpheus/session-3-anthropomorphism
47. Anthropomorphism in Aesop’s Fables – BYU ScholarsArchive, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://scholarsarchive.byu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1696&context=criterion
48. Aesop’s Fables: Analysis of Major Characters | EBSCO Research …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/literature-and-writing/aesops-fables-analysis-major-characters
49. Examples Of Anthropomorphism In Animal Farm By George Orwell …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.bartleby.com/essay/Examples-Of-Anthropomorphism-In-Animal-Farm-By-F65EE6DF88E1FB3C
50. journalppw.com, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://journalppw.com/index.php/jpsp/article/download/4543/3007/5148
51. LitCharts Anthropomorphism | PDF – Scribd, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.scribd.com/document/684847251/LitCharts-Anthropomorphism
52. (PDF) Personification in Allegoric Poems of Zayneb Xan – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.researchgate.net/publication/382456607_Personification_in_Allegoric_Poems_of_Zayneb_Xan
53. Personification in Allegoric Poems of Zayneb Xan | Twejer Journal – Soran University, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://journals.soran.edu.iq/index.php/Twejer/article/view/455?articlesBySameAuthorPage=31
54. 1 Figurative Use of Animal Names in Kurdish Idioms (Ilami Dialect) By Shahla Sharifi Associate Professor in Linguistics, Ferd, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://profdoc.um.ac.ir/articles/a/1031984.pdf
55. Animal Idiomatic Expressions in English and Central Kurdish: A Comparative Study, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.researchgate.net/publication/389433302_Animal_Idiomatic_Expressions_in_English_and_Central_Kurdish_A_Comparative_Study
56. ÇAĞDAŞ SERAMİK SANATINDA ANTROPOMORFİK YAKLAŞIMLAR, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.researchgate.net/publication/354029709_CAGDAS_SERAMIK_SANATINDA_ANTROPOMORFIK_YAKLASIMLAR
57. Anthropomorphism an overview – Artists’ Blogs, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://blog.directoryofillustration.com/anthropomorphism-an-overview/
58. Famous Anthropomorphic Artists – Dog Artists, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.dogartists.co.uk/anthropomorphism/famous-anthropomorphic-artists/
59. Anthropomorphism in art: Significance and symbolism, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.wisdomlib.org/concept/anthropomorphism-in-art
60. Anthropomorphism: when we love our pets too much – Éduchateur, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://educhateur.com/en/anthropomorphism/
61. Has Humanizing Our Pets Gone Too Far? – Figo Pet Insurance, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://figopetinsurance.com/blog/has-humanizing-pets-gone-too-far
62. Anthropomorphizing Your Pets Can Actually Benefit Them—and You – Kinship, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.kinship.com/pet-behavior/anthropomorphizing-pets-benefits
63. http://www.animalsandsociety.org, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.animalsandsociety.org/wp-content/uploads/2015/11/serpell.pdf
64. pmc.ncbi.nlm.nih.gov, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8614365/#:~:text=However%2C%20this%20practice%20may%20lead,Barbary%20macaques%20(Macaca%20sylvanus)%20who
65. ANIMAL SAPIENS: THE CONSEQUENCES OF ANTHROPOMORPHISM IN POPULAR MEDIA by Simon Marshall Beattie Schneider A thesis submitted in – Scholarworks, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://scholarworks.montana.edu/server/api/core/bitstreams/198a9bae-5e03-4273-a1fb-b430c4538790/content
66. What Is Anthropomorphizing? Psychology, Benefits, and Downsides – Psych Central, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://psychcentral.com/health/why-do-we-anthropomorphize
67. Human or AI? Learning Implications of Anthropomorphized GenAI – Punya Mishra, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://punyamishra.com/wp-content/uploads/2025/03/Human-or-AI-doc.pdf
68. Anthropomorphism and AI Hype PrePrint – PhilArchive, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://philarchive.org/archive/BARAAA-26
69. Methods – HCI Design Approaches – Usability First, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.usabilityfirst.com/usability-methods/hci-design-approaches/index.html
70. When AI Gets Personal: The Ethics and Impact of Anthropomorphizing AI Interactions – VE3, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.ve3.global/when-ai-gets-personal-the-ethics-and-impact-of-anthropomorphizing-ai-interactions/
71. Anthropomorphism and Human-Robot Interaction …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://cacm.acm.org/research/anthropomorphism-and-human-robot-interaction/
72. Anthropomorphism and Human–Robot Interaction (Chapter 2) – Cambridge University Press, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-handbook-of-the-law-policy-and-regulation-for-humanrobot-interaction/anthropomorphism-and-humanrobot-interaction/F1D2D48931A1B6E8CAD60465032B2B97
73. Talking body: the effect of body and voice anthropomorphism on perception of social agents, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/robotics-and-ai/articles/10.3389/frobt.2024.1456613/full
74. Impact of Anthropomorphic Design on User Sentiment and Sustained Use Intention towards Household Healthcare – MDPI, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.mdpi.com/2071-1050/16/10/4210
75. Anthropomorphism in AI – Ethics and Psychology, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.ethicalpsychology.com/2024/02/anthropomorphism-in-ai.html
76. Whether to Save a Robot or a Human: On the Ethical and … – Frontiers, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/robotics-and-ai/articles/10.3389/frobt.2021.712427/full
77. The Price of Emotion: Privacy, Manipulation, and Bias in Emotional …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://businesslawtoday.org/2024/09/emotional-ai-privacy-manipulation-bias-risks/
78. All Too Human? Mapping and Mitigating the Risk from …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://ojs.aaai.org/index.php/AIES/article/view/31613
79. erişim tarihi Ocak 1, 1970, https://www.wired.com/story/robots-feel-pain-anthropomorphism/
80. Full article: To augment or to automate: impact of anthropomorphism …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/0144929X.2025.2497441?src=
81. Anthropomorphizing AI: The Impact on Students & Education …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.aiforeducation.io/anthropomorphizing-ai-the-impact-on-students-education
82. dergipark.org.tr, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/738132
83. What Is Anthropomorphism (Definition and Examples) | No Film School, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://nofilmschool.com/anthropomorphism-definition
84. http://www.lib.eduhk.hk, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.lib.eduhk.hk/pure-data/pub/202001537/202001537_1.pdf
85. How Zoos and Aquariums Help Develop Empathy for Wildlife, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.arithmeticofcompassion.org/blog/2025/1/30/empathy-for-captive-wildlife-in-zoos-and-aquariums
86. Anthropomorphism as a conservation tool – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.researchgate.net/publication/257538319_Anthropomorphism_as_a_conservation_tool
87. Thinking with Animals: New Perspectives on Anthropomorphism, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://history.wisc.edu/publications/thinking-with-animals-new-perspectives-on-anthropomorphism-2/
88. courses.washington.edu, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://courses.washington.edu/anmind/Wynne-anthropomorphism-CCBR2007.pdf
89. Anthropomorphism is Not a Four-Letter Word – WBI Studies Repository, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.wellbeingintlstudiesrepository.org/cgi/viewcontent.cgi?article=1010&context=acwp_arte
90. Are They Really Trying to Save Their Buddy? The Anthropomorphism of Animal Epimeletic Behaviours, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7762333/
91. Reconsidering anthropomorphism for human interactions with zoo-housed animals: Review and recommendations – CABI Digital Library, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.cabidigitallibrary.org/doi/10.1079/hai.2025.0023
92. Mukaddime » Makale » Kovargeriya Akademîk a Kurdî li Tirkiyeyê-Türkiye’de Kürtçe Akademik Dergiciliği – DergiPark, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://dergipark.org.tr/tr/pub/mukaddime/issue/40691/369647
93. insan biçimcilik – Sesli Sözlük, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.seslisozluk.net/insan-bi%C3%A7imcilik-nedir-ne-demek/
94. İnsanın Kendine Has Vasıflarını Başka Varlıklara da Yüklemesi: Antropomorfizm, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://eksiseyler.com/insanin-kendine-has-vasiflarini-baska-varliklara-da-yuklemesi-antropomorfizm
95. Stewart Guthrie, Faces in the Clouds: A New Theory of Religion …, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://philarchive.org/rec/GUTFIT
96. What is the national animal in Kurdistan? – Reddit, erişim tarihi Mayıs 29, 2025, https://www.reddit.com/r/kurdistan/comments/1jbd515/what_is_the_national_animal_in_kurdistan/