I. Destpêk

Bronzên Bênînê, yên ku wek komeke girîng a hunera Afrîkaya Rojava têne nasîn, ji hêla gelê Edo ve herî kêm ji sedsalên 13an û 15an ve hatine çêkirin. Ev berhem ne tenê ji “bronz”ê pêk tên; di nav wan de tiştên ji tûnc, hestiyê fîlan, dar û mercanê jî hene. Ev berhemên hunerî yên hêja, yên ku qesra keyaniya Bênînê (Nîjeryaya îroyîn) dixemilandin, wek tomarên dîrokî û sembolên hêz, dewlemendî û jêhatîbûna hunerî kar dikirin. Girîngiya wan a giyanî û ayînî jî hebû, bi taybetî di pîrozkirina bav û kalan û merasîmên keyaniyê de. Divê bête zanîn ku bikaranîna têgeha giştî ya “Bronzên Bênînê”, ku di serdema kolonyalîzmê de derketiye holê, dibe ku cihêrengiya materyalên bikaranîbûyî û çarçoveyên çandî yên taybet ên van berheman veşêre. Ev sadekirin, ku di katalogkirina kolonyal de gelemperî ye, dikare fonksiyonên ayînî û civakî yên cihêreng ên cureyên berheman ji nedîtî ve bê û bibe sedema têgihiştineke yekpare di çarçoveya muzeyên Rojava de. Ev têgihiştina destpêkê ya şaş, bandorê li ser awayê têgihiştin û nîqaşkirina van berheman heta roja îro jî dike, ku gelek caran balê dikişîne ser “bronzan” û potansiyel girîngiya berhemên ji hestiyê fîlan an darê çêkirî paşguh dike.

Talankirina van berheman di sala 1897an de ji hêla Sefera Cezayê ya Brîtanî ve wek neheqiyeke dîrokî ya mezin tê dîtin. Ev bûyer wek karesateke çandî û kêliyek diyarker a îstismara kolonyal tê binavkirin. Ji ber vê talankirinê, nîqaşeke demdirêj û aloz li ser vegerandina van berheman ji Nîjeryayê re derketiye holê, ku aliyên etîkî, yasayî û mîrata çandî dihewîne. Kiryara talankirinê û piştre nîşandana wan di muzeyên Rojava de, van berheman ji belgeyên ayînî û dîrokî yên çalak veguherandiye “berhemên hunerî” an “nimûneyên etnografîk”. Ev veguherîn, wateya wan a bingehîn guhertiye û têkiliya wan bi çanda zindî ya gelê Edo re qut kiriye. Çavkaniyên wek rola wan a esasî di ayînan de, pîrozkirina bav û kalan û wek tomarên dîrokî di nav Keyaniya Bênînê de tekez dikin. Rakirina wan a bi zorê û piştre nîşandana wan di saziyên biyanî de bi xwezayî ew ji çarçoveya wan dûr xistiye. Muzeyên Rojava di destpêkê de ew li gorî çarçoveyên estetîk an etnografîk ên Ewropî kategorîze kirin , nasnameya wan a bingehîn ji tiştên pîroz/fonksiyonel guherand û kir berhemên lêkolînê an jî nirxandina estetîk. Ev veguherîn encameke rasterast a hevdîtina kolonyal e û ji bo nîqaşa vegerandinê xwedî bandoreke kûr e, ji ber ku ew dest dide ser pirsa kê maf heye ku wate û nirxa van berheman diyar bike.

Ev gotar dê angaşt bike ku tevî ku hewldanên vê dawiyê yên vegerandinê pêşveçûneke erênî nîşan didin, rêya ber bi vegerandineke tam û adilane ve bi mîrateyên dîrokî yên aloz, astengiyên yasayî û nirxandinên etîkî yên pêşve diçin dagirtî ye ku berdewam dikin bandorê li gotûbêj û encaman bikin. Ev gotar dê van aliyan bi hûrgulî bikole.

II. Çarçoveya Dîrokî û Çandî ya Bronzên Bênînê

Keyaniya Bênînê bi sedsalan li Afrîkaya Rojava hêzeke herêmî ya mezin bû, xwedî avahiyeke civakî û siyasî ya pêşketî bû ku li dora Oba (key) kom bibû. Oba xwedî statuyeke îlahî bû û wek parêzvanê sereke yê hunerê dihat dîtin. Wî materyalên wek bronz û hestiyê fîlan monopolîze kiribû. Pergala esnafiyê, bi taybetî esnafiya Igun Eronmwon (esnafiya rijkerên tûncê), xwedî avahiyeke mîrasî û mêr-serdest bû û di qesra keyaniyê de xwedî cihekî girîng bû.

Di hilberîna hunerî de materyalên cihêreng dihatin bikaranîn: bi giranî tûnc û bronz (alîkên sifirê), lê her weha hestiyê fîlan, dar û mercan jî. Teknolojiya rijandina “mûma windabûyî” (cire perdue) dihat bikaranîn, ku alozî û hostatiya awarte ya hunermendên Edo nîşan dide. Hêjayî gotinê ye ku Felix von Luschan, hostatiya rijandina Bênînê bi hostayên Ronesansa Ewropî yên wek Cellini re danberhev kiriye. Cureyên berhemên hatine afirandin ev bûn: plak, seriyên bîranînê (Uhunmwun Elao), peyker (leopar, qasid, dayikên keybanû), berhemên gorîgehê, darik, xemlên keyaniyê û xemlên mîmarî. Di îkonografiyê de teswîrên Obayan, dayikên keybanû, dîwaniyan, şervanan, bazirgan/leşkerên Portekîzî, ajalan (leopar wek sembola hêza keyaniyê), bûyerên dîrokî, merasîmên dîwanê û ayînên olî hebûn.

Pêşketina hunerî ya Bronzên Bênînê, bi taybetî teknolojiya pêşketî ya rijandina mûma windabûyî, rasterast dijberî vegotinên kolonyal ên Ewropî yên li ser “prîmîtîvîzma” Afrîkî bû dema ku ew ji hêla Rojava ve hatin “keşfkirin”. Çavkaniyên wek , û pêvajoya aloz a mûma windabûyî vedibêjin. û behsa danberhevkirina Felix von Luschan a bi Cellini re û pejirandina Read û Dalton a jêhatîbûna li ser asta hostayên Ronesansê dikin. Lêbelê, û // her weha înkarkirina nijadperest a nivîskariya Edo, ku wê bi bandora Portekîzî ve girêdidin, ronî dikin. Ev nakokî zihniyeteke kolonyal eşkere dike ku ji bo lihevanîna hunera bilind a Bronzan bi pêşdaraziyên li ser kapasîteyên Afrîkî re têdikoşe. Bi vî rengî Bronz bûn beşdarên nexwestî yên nîqaşên li ser rewşenbîrî û şaristaniya Afrîkî, hebûna wan a pir bi zorê ji nû ve nirxandinek, her çend bi gelemperî bi dilnexwazî û kêmasî be jî, li ser têgihiştinên Ewropî ferz kir.

Bronz ji hunerê wêdetir bûn; ew belgeyên dîrokî, “arşîv” an “wêneyên” keyan bûn, ku dîroka xanedaniyê, avahiyên civakî û bûyerên girîng tomar dikirin. Lêkera sa-e-y-ama hem tê wateya “rijandina bronzekê” hem jî “bîranîn”. Rola wan di pîrozkirina bav û kalan de girîng bû: seriyên bîranînê ji bo gorîgehên Obayên mirî û Dayikên Keybanû dihatin çêkirin, bi diranên fîlan ên neqişandî dihatin xemilandin, û di ayînan de ji bo rêzgirtina bav û kalan û pejirandina Obayên nû dihatin bikaranîn. Ew “nîşaneyên fizîkî yên giyanên nifşên bav û kalên Edo” ne. Têkiliya wan bi nasnameya Edo, hêz, dewlemendî û serbilindiya çandî re xurt bû. Windakirina van berheman wek “qetandina rûpelan ji pirtûka dîroka jiyana gelekî” tê binavkirin.

Têkiliya Keyaniya Bênînê bi bazirganên Portekîzî re ji sedsala 15an, tevî danûstandina kelûpelên wek manîlayên tûncê , yên ku ji bo rijandinê dihatin helandin, têkiliyeke dînamîk a beriya kolonyalîzmê bi bazirganiya cîhanî re û kapasîteya adaptasyona materyalên biyanî ji bo îfadeya hunerî û çandî ya xwecihî nîşan dide. Ev yek vegotinên pir sade yên li ser Afrîkayeke beriya kolonyalîzmê ya bi temamî îzolekirî û statîk tevlihev dike. Behskirina bazirganiya Portekîzî û bikaranîna manîlayên îthalkirî ji bo rijandinê nîşan dide ku Keyaniya Bênînê sîstemeke girtî nebû. Ew bi awayekî çalak beşdarî torên bazirganiya navneteweyî dibû û materyalên biyanî dixiste nav kevneşopiyên xwe yên hunerî yên pir pêşketî. Ev adaptasyon û têkiliya bi cîhana derve re, demek dirêj beriya sefera 1897an, wêneyekî keyaniyeke sofîstîke û cîhanî xêz dike, ne ya “prîmîtîv” a ku ji hêla kolonîzatoran ve hatiye “keşfkirin”. Ev kûrahiya dîrokî ji bo têgihiştina asta windahiyê û meşrûiyeta daxwazên vegerandinê girîng e.

Cewhera mîrasî ya esnafiya rijkeran (Igun Eronmwon) û pozîsyona wê ya rêzdar di nav dîwana keyaniyê de pabendiyeke kûr û sazûmanî ya bi hilberîna hunerî û tomarkirina çandî re nîşan dide, ku navendîbûna van berheman ji bo nasname û rêveberiya keyaniyê tekez dike. Agahiyên li ser esnafiya mîrasî û pileya wê ya bilind nîşan didin ku afirandina van bronzan ne çalakiyeke bêserûber bû, lê kevneşopiyeke pir birêxistinkirî, rêzdar û domdar bû ku ji nifşekî derbasî nifşekî din dibû. Vê çarçoveya sazûmanî kalîte û hevgirtina berhemên hunerî û rola wan di rêveberiya dewletê û ayînan de misoger dikir. Ji ber vê yekê, wêrankirin û talankirina van berheman ne tenê windakirina “hunerê” bû, lê êrîşek li ser saziyeke bingehîn a Keyaniya Bênînê û kapasîteya wê ya xwe-nûnertin û domdariya dîrokî bû.

III. Talankirina Bronzên Bênînê: Sefera Cezayê ya Brîtanî ya 1897an

Di dawiya sedsala 19an de, berjewendiyên împaratorî yên Brîtanyayê li Afrîkaya Rojava zêde dibûn, bi taybetî ji bo kontrolkirina çavkaniyan û rêyên bazirganiyê. “Pêşbaziya ji bo Afrîkayê” û Konferansa Berlînê ya 1884-85an zemîn ji vê yekê re amade kir. Oba yê Bênînê li hember destwerdana bazirganî ya Brîtanî û hewldanên ji bo parastina xweseriya keyaniya xwe li ber xwe dida. “Peymana parastinê” ya neqanûnî ya 1892an yek ji van hewldanan bû.

Bihane û pêkanîna Sefera Cezayê ya 1897an bi Sefera Phillips (Çile 1897) dest pê kir: Konsulê Giştî yê Wekîl James Phillips hewl da ku serdana Bajarê Bênînê bike tevî daxwaza Oba ya ji bo derengxistinê. Koma Phillips ji hêla serokên Edo ve ket kemînê û karbidestên Brîtanî û hamalên Afrîkî hatin kuştin. Ev bûyer wek hincet ji bo bersiva leşkerî ya Brîtanî hat bikaranîn. ‘Sefera Cezayê’ ya Brîtanî (Sibat 1897) bi serokatiya Admiral Sir Harry Rawson pêk hat: êrîşeke mezin bi çekên serdest.

Têgeha “Sefera Cezayê” bi xwe çarçoveyeke kolonyal e ku êrîşê wek kiryareke rast û tolhildanê meşrû dike, û motîvasyonên aborî û siyasî yên împaratorî yên bingehîn vedişêre. Çavkaniyên , û bi zelalî diyar dikin ku sefer bersivek ji kemîna li dijî partiya Phillips bû. Lêbelê, her weha behsa armancên împaratorî yên berfirehtir ên Brîtanyayê yên ji bo kontrolkirina çavkaniyên Afrîkaya Rojava û zexta li ser Oba Ovonramwen dike ku keyaniyê ji fîrmayên bazirganî yên Brîtanî re veke. destnîşan dike ku Phillips destûr dabû ku peymanên bazirganiyê muzakere bike û Oba hewl dida ku xweseriyê biparêze. Etîketa “cezakirinê” Brîtaniyan wekî bicihanînerên nîzamê li dijî keyaniyeke “barbar” nîşan dide, bi vî awayî tundûtûjiya zêde û talanê rewa dike. Vê vegotinê ji bo veşartina armanca stratejîk a kolonyal a hilweşandina keyaniyeke hêzdar û serbixwe ya ku astengiyek li pêşiya berfirehbûn û kontrola Brîtanî bû, xizmet kir. Vê çarçoveyê bandoreke demdirêj li ser awayê bibîranîn û hînkirina bûyerê kiriye.

Di encama seferê de, Bajarê Bênînê, tevî qesra Oba, hat talankirin û şewitandin. Tê texmînkirin ku di navbera 3,000-5,000 an jî heta 10,000 berhem hatin talankirin, di nav de bronz, hestiyên fîlan, neqşên darîn û bermahiyên mirovan. Oba Ovonramwen ji text hat daxistin û sirgûn kirin. Berhemên talankirî ji hêla Admiraltya Brîtanî ve ji bo dayîna mesrefên seferê hatin firotin. Ev yek girîng e ji ber ku veguherîna mîrata pîroz/çandî bo kelûpelên bazirganî nîşan dide. Firotina berhemên talankirî ji hêla Admiraltya Brîtanî ve ji bo dayîna mesrefên seferê aliyek aborî ya rasterast û hesabkirî ya wêrankirina çandî eşkere dike, ku mîrata pîroz vediguherîne sermayeyên firotanê yên ji bo hêza kolonyal. Rastiya ku Admiralty, saziyeke dewletê, bi awayekî sîstematîk van xezîneyên çandî firot nîşan dide ku talan ne tenê talankirina derfetkêş a ji hêla leşkerên takekes ve bû, lê hewldaneke birêxistinkirî bû ji bo bidestxistina berjewendiya aborî ji dagirkeriyê. Vê bazirganîkirina mîrata çandî aliyek sereke yê îstismara kolonyal e. Wê ji bo van tiştan bazarek ava kir, belavbûna wan li nav koleksiyonên taybet û giştî yên li seranserê cîhanê zêde kir û dîmena xwedîtiyê ya aloz a ku îro vegerandinê tevlihev dike afirand. Vê kiryarê bi bingehîn statuya Bronzan ji tiştên pîroz/çandî guherand û kir kelûpelên bazarê.

Berhem li muzeyên Rojava (mînak, Muzeya Brîtanî, Muzeya Pitt Rivers, muzeyên Almanî, muzeyên DYAyê) û koleksiyonên taybet li seranserê Ewropa û Amerîkaya Bakur hatin belavkirin. hin cihên muzeyên sereke rêz dike. Nîşandana yekser a Bronzên Bênînê li muzeyên Rojava û şîroveyên akademîk lê nijadperest ên hevdem hem ji bo desteserkirina nirxa çandî ya berheman xizmet kir hem jî ji bo xurtkirina hiyerarşiyên kolonyal bi înkarkirina krediya tam a gelê Edo. Pêşangeha bilez a van berheman li saziyên bi prestîj ên wekî Muzeya Brîtanî armanc dikir ku vedîtinên “egzotîk” û “bi nirx” ên ji axa nû dagirkirî nîşan bide, û bi vî awayî karsaziya kolonyal meşrû bike. Lêbelê, wekî ku û // destnîşan dikin, kuratorên Rojava, dema ku heyranê hunermendiyê bûn, ji bo ku wê bi gelê Edo yê “barbar” ve girêbidin, têkoşiyan, û serî li teoriyên bandora derve (Portekîzî) dan. Vê manevraya rewşenbîrî rê da akademî û muzeyên Rojava ku berheman wekî “huner”a hêjayî koleksiyonên xwe bi nav bikin, di heman demê de îdeolojiyên nijadperest ên di derbarê kapasîteyên Afrîkî de xurt kirin, û bi vî awayî serweriya kolonyal rewa kirin. Ev pêvajoya dualî ya desteserkirinê – fizîkî û rewşenbîrî – nîşaneke taybet a nêrîna kolonyal e.

IV. Nîqaşên Etîkî û Mîrata Çandî yên li ser Vegerandinê

Argumanên ji bo vegerandinê li ser bingeha neheqiya dîrokî, mafên çandî, girîngiya giyanî û nasnameya postkolonyal ava dibin. Cewhera tundûtûj û neetîkî ya talankirina 1897an argumana etîkî ya bingehîn ji bo vegerandinê pêk tîne. Vegerandin wekî amûrek dadmendiya sererastker tê dîtin. Talan bû sedema windahiyeke bêpîvan û mîrata çandî têk bir. Berhem ji bo nasnameya çandî, dîrok û serbilindiya Nîjeryayî/Edo girîng in. Vegerandina wan ji bo başbûna çandî, vegerandina mîratê û sererastkirina hesta dadmendiyê girîng e. Nebûna van berheman rengekî domdar ê paqijkirina çandî ye. Ji aliyê giyanî ve, Bronz “nîşaneyên fizîkî yên giyanên nifşên bav û kalên Edo” ne. Nebûna wan nahêle gelê Edo ayînên xwe pêk bîne û rêzê li bav û kalên xwe bigire. Vegerandin ji bo dekolonîzekirina muzeyan û vegotinan, û ji bo ku neteweyên postkolonyal dîroka xwe vegerînin û nasnameya xwe ya yekta li qada cîhanî îdia bikin, gaveke girîng e. Nîşandana domdar a berhemên talankirî “hovîtiyeke domdar” e.

Argumana “muzeya gerdûnî” her ku diçe ji hêla pejirandina zêde ya pêwîstiya etîkî ya ji bo vegerandinê ve tê bertengkirin, bi taybetî ji bo berhemên bi dîrokên zelal ên talankirina tundûtûjî yên mîna Bronzên Bênînê. Têgeha “gerdûnîbûnê” bi xwe wekî ku bi gelemperî nêrîneke cîhanî ya Rojava-navendî nîşan dide, tê dekonstrûktekirin. Çavkaniyên argumana “muzeya gerdûnî” pêşkêş dikin. Lêbelê, argumanên dijber mafên çandî, dadmendiya dîrokî û girêdana giyanî ya berheman bi civakên çavkaniya wan re tekez dikin. Hejmara zêde ya vegerandinan (Beşa VI) nîşan dide ku îdiayên etîkî li ser parastina kevneşopî ya “muzeya gerdûnî” pêşî digirin, nemaze dema ku tundûtûjiya desteserkirinê nayê înkarkirin. Ev yek guherînek di dînamîkên hêzê de nîşan dide, ku vegotinên welatên çavkaniyê giraniyek zêdetir digirin.

Ji aliyê din ve, argumanên ji bo ragirtin/li dijî vegerandina tam li ser têgeha “muzeya gerdûnî”, fikarên li ser parastin û gihîştinê, îdiayên xwedîtiya yasayî û argumana “rêya xeternak” disekinin. Hin kes angaşt dikin ku berhem beşek ji mîrata gerdûnî ya hevpar in, ku herî baş di muzeyên ansîklopedîk de têne ceribandin û ji temaşevanên cîhanî re têne pêşkêş kirin. Fikar li ser kapasîteya welatên jêderê ji bo misogerkirina parastin, ewlehî û binesaziya têr tên bilêvkirin. Lêbelê, ev arguman her ku diçe tê pirsîn, nemaze bi bûyerên wekî diziyên ji Muzeya Brîtanî bi xwe. Muzeyên dikarin xwedîtiya yasayî ya di dema desteserkirinê de (mînak, kirîna li bazara hunerê, her çend bi eslê xwe talankirî be jî) an qanûnên ku pêşî li deaccessioning digirin, wekî hincet nîşan bidin. Argumana “rêya xeternak” tirsa wê yekê îfade dike ku vegerandina komek berheman dê rê li ber gelek îdiayên din veke. Ev arguman bi gelemperî wekî şaş tê rexne kirin. Her weha, Koma Lêkolînê ya Vegerandinê angaşt dike ku neviyên kesên ku ji hêla Keyaniya Bênînê ve hatine koletîkirin xwedî îdia ne, û vegerandina berheman ji Nîjeryayê re wan ji gihîştinê mehrûm dike.

Nîqaşa li ser Bronzên Bênînê tengezariyek di navbera nêzîkatiyek yasayî ya xwedîtiyê (ku bi gelemperî li gorî qanûnên dîrokî an qanûnên demdirêjiyê berjewendiya xwediyên heyî diparêze) û nêzîkatiyek li ser bingeha etîkê (ku pêşî li îdiayên exlaqî û dadmendiya dîrokî digire) eşkere dike. Gelek vegerandinên vê dawiyê ji hêla nirxandinên etîkî ve têne rêve kirin ne ku ji hêla mecbûriyeta yasayî ve. Astengiyên yasayî yên wekî Qanûna Muzeya Brîtanî û qanûnên demdirêjiyê bi gelemperî ji hêla saziyên ku berheman digirin ve têne destnîşan kirin. Lêbelê, saziyên wekî Smithsonian polîtîkayên vegerandinê yên li ser bingeha etîkê dipejirînin. Vegerandinên Almanyayê di çarçoveya “berpirsiyariya exlaqî” de têne kirin. Ev yek pejirandineke zêde nîşan dide ku qanûnîbûna di dema desteserkirina kolonyal de îro bi meşrûiyeta etîkî re ne yek e. Bronzên Bênînê dozek sereke ne ku vê guherînê dimeşînin.

Bandora vegotinên kolonyal li ser şîrovekirin û nîşandana Bronzên Bênînê di muzeyên Rojava de li hember çarçoveya wan a resen eşkere ye. Muzeyên Rojava bi gelemperî Bronzên Bênînê wekî “nimûneyên etnografîk” an paşê wekî “berhemên hunerî” bi nav kirin, wan ji fonksiyonên xwe yên pîroz, ayînî û dîrokî yên di nav Keyaniya Bênînê de dûr xistin. “Nêrîna kolonyal” şîroveya wan şekil da, bi gelemperî bal kişand ser taybetmendiyên estetîk û kêmkirin an şaşnîşandana eslê wan û tundûtûjiya desteserkirina wan. Etîket û pêşangeh bi gelemperî kêmasiya çarçoveya tam an jî vegotinên kolonyal ên domdar nîşan didin. Dan Hicks angaşt dike ku nîşandana wan tundûtûjiya kolonyal domdar dike. “Derbasbûna ji olê ber bi hunerê” guherîneke bingehîn a wateyê nîşan dide ku ji hêla çarçoveyên Rojava ve hatiye ferzkirin.

Nîqaşa li ser Bronzên Bênînê ne tenê di navbera Nîjerya û Ewropayê de ye; di nav Nîjeryayê an dîasporaya Afrîkî de jî nêrînên cihêreng li ser xwedîtî, wateya berheman (mînak, girêdana bi bazirganiya koleyan re) û rêya herî baş a ji bo lênêrîn û şîrovekirina wan hene. Digel ku daxwaza bingehîn vegerandina ji Nîjeryayê re ye, çavkaniyên wekî (Koma Lêkolînê ya Vegerandinê) îdiayên ji neviyên kesên koletîkirî ronî dikin, ku angaşt dikin Bronz bi bazirganiya koleyan ve girêdayî ne û divê ji wan re li DYAyê bigihîjin. Di nav Nîjeryayê de, nîqaş hene ka Oba an hikûmeta federal/NCMM divê bibin xwediyê wan. Van alozî û tevliheviyên navxweyî qatên din li nîqaşa vegerandinê zêde dikin, ku ji dînamîkeke dualî ya sade ya Nîjerya-Ewropa wêdetir diçin û nîşan didin ku nasname û mîrata postkolonyal bi xwe jî têne nîqaşkirin û muzakerekirin.

V. Çarçoveyên Yasayî û Astengiyên di Pêvajoya Vegerandinê de

Di qada navneteweyî de, Peymana UNESCO ya 1970an armanc dike ku li dijî bazirganiya neqanûnî ya milkê çandî şer bike. Lêbelê, xاleke krîtîk ne-retroaktîvbûna wê ye; ango, ew bi awayekî yasayî vegerandina berhemên ku beriya pejirandin û erêkirina wê ji hêla dewletên têkildar ve hatine talankirin, ferz nake. Ev ji bo îdiayên Bronzên Bênînê astengiyeke mezin e. Tevî vê yekê, prensîbên peymanê û diyaloga ku ew teşwîq dike (mînak, bi rêya ICPRCP) bandorê li nîqaşê dikin û peymanên dualî teşwîq dikin. Mînaka Îtalya-Lîbyayê bandora wê ya doktrînal nîşan dide her çend bi awayekî yasayî ne pêkan be jî. Peymana UNIDROIT a 1995an Peymana UNESCO ya 1970an temam dike, bi taybetî ji bo aliyên yasaya taybet. Ew jî bi giştî ji bo desteserkirinên kolonyal ne retroaktîf e. Bend 10(3) destnîşan dike ku ne-retroaktîvbûn danûstandinên neqanûnî yên berê rewa nake.

Ne-retroaktîvbûna peymanên navneteweyî yên sereke (UNESCO 1970, UNIDROIT 1995) astengiyeke yasayî ya bingehîn e, ku tê vê wateyê ku piraniya vegerandinên serketî yên Bronzên Bênînê ji hêla normên etîkî yên pêşve diçin û îradeya siyasî ve têne rêve kirin, ne ku ji hêla mecbûriyeta yasayî ya rasterast a di bin van peymanan de. Gelek çavkanî cewhera ne-retroaktîf a van peymanan piştrast dikin. Lêbelê, vegerandin diqewimin (Beşa VI). Ev yek nîşan dide ku argumana yasayî ya ne-retroaktîvbûnê, her çend derbasdar be jî, ji hêla faktorên din ve tê dorpêçkirin an jî li ser wê tê derbas kirin. Van faktoran zexta exlaqî , danûstandinên dîplomatîk , û guhertinên polîtîkaya navxweyî di nav saziyan de li ser bingeha nirxandinên etîkî dihewînin. Ev yek têkiliyek dînamîk nîşan dide ku argumanên etîkî bi bandor normên pratîkê yên nû diafirînin, her çend dîmena yasayî ya navneteweyî ya fermî ji bo îdiayên serdema kolonyal bi piranî neguherî bimîne.

Argumanên li ser ka yasaya navneteweyî ya adetî di dema sefera 1897an de talankirina milkê çandî di çarçoveyên kolonyal de qedexe dikir, cihêreng in. Hin kes angaşt dikin ku erê , hinên din jî balê dikişînin ser sepandina wê ya newekhev li ser herêmên ne-Ewropî. Prensîba xwe-rêveberiya çandî û argumanên mafên mirovan jî wekî bingehek ji bo vegerandinê derdikevin pêş.

Di asta neteweyî de, Qanûna Muzeya Brîtanî ya 1963an astengiyeke girîng e, ji ber ku ew destûrê nade rêvebirên Muzeya Brîtanî ku berheman ji koleksiyonê derxînin an bifroşin, ji bilî di hin rewşên pir kêm de (mînak, duplîkat, berhemên xerabûyî). Qanûna Mîrata Neteweyî ya 1983an jî têkildar e. Daxwazên ji bo guhertin an îstîsnayên ji qanûnê re hene. Qanûna Holocaust (Vegerandina Tiştên Çandî) ya 2009an mînakek ji bo îstîsnayan nîşan dide. Qanûnên neteweyî, mîna Qanûna Muzeya Brîtanî ya 1963an, ji prensîbên giştî yên yasaya navneteweyî bêtir astengiyên rasterast û dijwar ji bo vegerandina ji saziyên taybetî re pêşkêş dikin. Ev yek hewce dike ku reformên yasayî yên armanckirî an çareseriyên afirîner (wekî deynên demdirêj ên ku wekî vegerandinên de facto têne dîtin) werin kirin heke vegerandina ji saziyên weha pêk were. Digel ku yasaya navneteweyî ji bo desteserkirinên kolonyal kêmasiya sepandina retroaktîf heye, ev yasaya neteweyî bi awayekî çalak nahêle ku muze tiştan vegerîne her çend ew bixwaze li ser bingeha etîkî wiya bike. Ev tê vê wateyê ku parêzvaniya ji bo vegerandina ji Muzeya Brîtanî divê bi siyaseta navxweyî ya Keyaniya Yekbûyî û reforma yasayî re têkildar be, ku ev yek ji îtiraza li normên etîkî yên navneteweyî, ya ku bi saziyên Almanî an Hollandî re yên ku dibe ku bi astengiyên yasayî yên neteweyî yên ewqas hişk re rû bi rû nemînin, bi bandortir bûye, dijwariyek cûda ye.

Almanya di vegerandinê de pêşengiyê dike, bi gelemperî li ser bingeha berpirsiyariya exlaqî/etîkî ne ku qanûnên nû yên berfireh ên ku rasterast ji bo berhemên kolonyal ferz dikin. Peyman bi gelemperî dualî ne. Rêbernameyên Almanî yên li ser mijûlbûna bi berhemên ji çarçoveyên kolonyal hene, lê helwesta wan a li ser qanûnên demdirêjiyê ji bo îdiayên kolonyal tê rexne kirin. Qanûna Parastina Milkê Çandî (2016) û guhertinên wê yên biçûk jî hene. Li Fransayê, axaftina Macron a 2017an a Ouagadougou û rapora Sarr-Savoy (2018) bû sedema guherînê. Qanûneke taybet ji bo vegerandina 26 berheman ji Komara Bênînê re (ne Nîjerya) û yek ji Senegalê re hat derxistin. Ev nêzîkatiya yasayî ya doz-bi-doz ji bo vegerandina berfirehtir astengiyek e. Li Nîjeryayê, Qanûna NCMM (1979) muzeyan û abîdeyan birêve dibe. Biryarnameya Serok Buhari ya Adara 2023an ku xwedîtiya Bronzên Bênînê yên vegerandî dide Oba yê Bênînê xwedî bandoreke girîng e li ser peymanên navneteweyî yên ku berê bi NCMM re hatibûn çêkirin.

Astengiyên yasayî yên din qanûnên demdirêjiyê û argumanên “kiriyarê bi niyeta baş” in. Qanûnên demdirêjiyê bi gelemperî wekî astengkirina îdiayên ji bo desteserkirinên serdema kolonyal têne binav kirin, nemaze di yasaya Almanî de. Pêkanîn û dadmendiya van di çarçoveyên kolonyal de pir tê nîqaş kirin. Qanûnên Keyaniya Yekbûyî û DYAyê jî qanûnên demdirêjiyê hene, her çend sepandina wan li dozên weha cihêreng be. Prensîba “kiriyarê bi niyeta baş”, ku kiriyarek ku berhemekê bi niyeta baş bêyî zanîna eslê wê yê neqanûnî bi dest dixe dibe ku sernavek derbasdar bi dest bixe, aloz e û li gorî dadgehê diguhere. Di yasaya Almanî de ji bo stendina bi niyeta baş îstîsna hene (mezadên giştî, 10-sal usucapion) , dema ku yasaya DYAyê bi gelemperî diyar dike ku dizek nikare sernavek baş derbas bike. Firotina destpêkê ya ji hêla Admiraltya Brîtanî ve vê yekê tevlihev dike, ji ber ku muze û koleksiyoneran tiştên ku dihat zanîn ku xenîmeta şer in kirîn.

Statûya yasayî ya desteserkirinên kolonyal (“xenîmeta şer”) jî mijareke girîng e. Di sedsala 19an de, “xenîmeta şer” carinan wekî amûrek meşrû ya desteserkirinê ji hêla hêzên kolonyal ve dihat hesibandin, nemaze di pevçûnên ku wekî “şerên di navbera neteweyên şaristanî de” nehatin dîtin. Lêbelê, di dawiya sedsala 19an de, normên navneteweyî li dijî talanê pêş diketin (mînak, Koda Lieber, Daxuyaniya Brukselê, Peymanên Den Haagê yên destpêkê), her çend sepandina wan li çarçoveyên kolonyal newekhev bû. Têgeha “talan” li hember “kirîn” krîtîk e; gelek Bronz piştî talankirina destpêkê û mezada ji hêla rayedarên Brîtanî ve ji hêla muze/koleksiyoneran ve hatin “kirîn”. Têgeha yasayî ya “xenîmeta şer” û sepandina wê di sedsala 19an de bi giranî ji hêla dînamîkên hêza kolonyal û îdeolojiyên nijadperest ve hatibû guhertin, ku bi bandor talankirina mîrata çandî ya ne-Ewropî di bin perdeya qanûnîbûnê de ku dê di navbera neteweyên Ewropî yên “şaristanî” de nehatiba pejirandin, rewa dikir. Çavkaniyên behsa “xenîmeta şer” dikin. û bi eşkereyî diyar dikin ku qaîdeyên navneteweyî li ser herêmên kolonîzekirî, yên ku wekî “barbar” dihatin hesibandin, nehatin sepandin. Vê sepandina newekhev tê vê wateyê ku kiryarên ku dê li Ewropayê wekî talankirina neqanûnî bihatana hesibandin, di çarçoveyên kolonyal de wekî “xenîmeta şer”a meşrû an desteserkirinên cezakirinê hatin binav kirin. Ev durûtiya yasayî ya dîrokî hêmanek bingehîn a neheqiya ku îdiayên vegerandinê yên heyî hewl didin çareser bikin e. Têgihiştina vê çarçoveya dîrokî ji bo dekonstrûktekirina argumanên ku desteserkirin “di wê demê de qanûnî bûn” girîng e.

VI. Hewldanên Vegerandinê, Pêşketin û Nîqaşên Navxweyî li Nîjeryayê

Daxwazên ji bo vegerandina Bronzên Bênînê xwedî dîrokeke dûr û dirêj in. Yekem bangewaziyên fermî di salên 1930î de ji hêla Oba Akenzua II ve hatin kirin , û piştî serxwebûna Nîjeryayê di sala 1960î de ev daxwaz zêdetir bûn. Hikûmeta Nîjeryayê û Qesra Keyaniya Bênînê bi berdewamî daxwazên fermî pêşkêş kirine. Mînakek girîng daxwaza Adara 2002an bû ku hemû milkên ku di 1897an de hatine birin ji Oba yê Bênînê re werin vegerandin. Her weha, di Cotmeha 2021an de Wezareta Agahdarî û Çandê ya Nîjeryayê daxwaznameyek nivîskî pêşkêşî Muzeya Brîtanî kir. Argumanên ji bo vegerandinê bi demê re pêş ketine; ji daxwazên sade yên li ser bingeha mîrata çandî, ber bi daxwazên li ser bingeha nasnameya neteweyî, girîngiya giyanî û neheqiya dîrokî ve çûne.

Saziyên navneteweyî yên wekî UNESCO û Koma Diyaloga Bênînê (BDG) di vê pêvajoyê de roleke girîng lîstine. UNESCO platformek ji bo nîqaşê û rêbernameyên etîkî peyda dike (mînak, ICPRCP), her çend Peymana 1970an rasterast bi paşverû neyê sepandin jî. UNESCO di peymana Almanya-Nîjeryayê de hêsankarî kir. Koma Diyaloga Bênînê, ku di 2007/2010an de hat damezrandin, nûnerên muzeyên Ewropî û aliyên Nîjeryayî (hikûmeta federal, hikûmeta Eyaleta Edo, Qesra Keyaniya Bênînê, NCMM) tîne cem hev da ku li ser vegerandinê û hevkariya pêşerojê, tevî planên ji bo muzeyan li Bajarê Bênînê, nîqaş bikin.

Di van salên dawî de, gelek welat û sazî dest bi vegerandina Bronzên Bênînê kirine. Almanya pejirandiye ku zêdetirî 1,100 Bronzan vegerîne; di sala 2022an de xwedîtiya 514 berheman ji Muzeya Etnolojîk a Berlînê ji Nîjeryayê re hat veguhestin. Hin ji van dê wek deyn li Almanyayê bimînin. Motîvasyona Almanyayê berpirsiyariya exlaqî û sererastkirina neheqiya dîrokî ye. Fransa, piştî axaftina Macron a 2017an û rapora Sarr-Savoy (2018) , di sala 2021an de 26 berhem vegerandin Komara Bênînê (ne Nîjerya). Vegerandinên rasterast ji Fransayê ji Nîjeryayê re heta niha kêm bûne. Hollanda di Sibata 2025an de 119 Bronz vegerandin (113 ji Koleksiyona Neteweyî/Muzeya Wereld, 6 ji Rotterdam). Motîvasyona wan sererastkirina neheqiya dîrokî bû, li ser bingeha lêkolîna provenansê û şîreta Komîteya Koleksiyonên Kolonyal. Saziyên DYAyê jî tevlî vê pêvajoyê bûne. Smithsonian di Cotmeha 2022an de 29 Bronz vegerandin , ku neh ji wan wek deyn man. Motîvasyona wan polîtîkaya vegerandina etîkî bû. Muzeya Hunerê ya Metropolitan (New York) di 2021/2022an de 2 plak û seriyek vegerandin. Muzeya Hunerên Bedew a Bostonê xwedî dîrokeke aloz e, hin tişt vegerandin bexşkerê xwe, ne rasterast Nîjeryayê. Muzeya Dibistana Sêwiranê ya Rhode Island di Cotmeha 2022an de “Serê Keyekî” vegerand. Zanîngehan jî gav avêtine. Koleja Jesus, Cambridge (Keyaniya Yekbûyî) di Cotmeha 2021an de Okukor (peykerê dîk) vegerand. Zanîngeha Aberdeen (Keyaniya Yekbûyî) di Cotmeha 2021an de Serê Obayekî vegerand. Zanîngeha Cambridge (MAA) vegerandina 116 berheman pejirand, veguhestina xwedîtiyê ji bo 2023an hat plankirin. Hin vegerandin ji koleksiyonên taybet, ji neviyên leşkeran hatine kirin. Hişmendî zêde dibe lê gelek hê jî di destên taybet de ne. Nirxa bazarê ya Bronzan di dîrokê de bilind bûye, lê dibe ku raya giştî ya guherbar bandorê li firotina tiştên talankirî bike.

Ev pêla vegerandinên vê dawiyê, her çend erênî be jî, alozî û tevliheviyên navxweyî yên Nîjeryayê yên di derbarê xwedîtî û kontrola mîrata çandî de eşkere kiriye û dibe ku kûrtir kiriye, ku pirsgirêkên kûrtir ên otorîteya federal li hember otorîteya kevneşopî di dewleteke postkolonyal de nîşan dide. Hikûmeta Nîjeryayê (bi rêya NCMM) û Qesra Keyaniya Bênînê her du jî di daxwaza vegerandinê de çalak bûne. Lêbelê, biryarnameya Buhari ya 2023an ku xwedîtiyê dide Oba, di navxweyî de tengezariyeke girîng û di qada navneteweyî de tevliheviyek afirand. Ev yek nîşan dide ku serkeftina hewldanên vegerandina navneteweyî dikare têkoşînên hêzê yên navxweyî li ser kê xwediyê dawî û sûdmendê vê mîrata vegerandî ye, biherikîne. Ev dînamîka navxweyî heke neyê çareserkirin dikare bibe astengiyeke nû, ku potansiyel bandorê li hevkariya navneteweyî ya pêşerojê bike.

Pêşxistina binesaziya muzeyên nû li Bajarê Bênînê (EMOWAA/Enstîtuya MOWAA û Muzeya Keyaniya Bênînê ya pêşniyarkirî) bersiveke rasterast e hem ji hewcedariya bicihkirina berhemên vegerandî re hem jî ji bo bertengkirina argumanên Rojava yên li ser kêmasiya kapasîteyê, lê projeyên muzeyên hevrik her weha nîqaşên xwedîtiyê yên navxweyî nîşan didin. Muzeyên Rojava bi gelemperî kêmasiya tesîsên têr li Nîjeryayê wekî sedemek ji bo ragirtinê destnîşan dikirin. Projeya EMOWAA/MOWAA , bi hevkariyên navneteweyî , armanc dike ku vê yekê çareser bike. Pêşniyara paralel a Obayê ji bo Muzeya Keyaniya Bênînê , ku ji hêla biryarnameya serokatiyê ve tê piştgirî kirin, daxwazek ji bo otorîteya kevneşopî nîşan dide ku van sembolên girîng kontrol bike. Hebûna du depoyên mezin ên potansiyel pirsa neçareserkirî ya rêveberiya dawî û vîzyona ji bo Bronzên vegerandî yên di nav Nîjeryayê de ronî dike.

Mercên vegerandinê pêşve diçin. Digel ku nîqaşên destpêkê dibe ku mercên hişktir ji saziyên vegerandinê re tê de bin, vegerandinên vê dawiyê (mînak, ji hêla Almanya, Hollanda) di derbarê veguhestina xwedîtiyê de bêtir bêmerc xuya dikin, her çend bi gelemperî bi peymanên ji bo hevkariya pêşerojê, deyn û danûstandina zanînê re têne hev kirin. Peymana Almanyayê vegerandina xwedîtiya zêdetirî 1000 perçeyan pêk tîne, ku nêzîkî sêyeka wan li Berlînê wekî deyn dimîne. Hollanda 119 berhem vegerandin, ku hikûmeta Nîjeryayê dê li ser nîşandana wan biryar bide. Smithsonian jî xwedîtî veguhest. Ev meyla ber bi veguhestina xwedîtiyê ya bêmerc, her çend hin tişt wekî deyn werin vegerandin jî, pejirandina serweriya Nîjeryayê li ser mîrata xwe nîşan dide. Lêbelê, hêviya hevkariya berdewam li şûna qutkirina têkiliyan, tevgerek ber bi hevkariyê ve nîşan dide.

Li jêr tabloyek heye ku hin vegerandinên sereke yên vê dawiyê yên Bronzên Bênînê (piştî 2020an) kurt dike:

Tablo: Vegerandinên Sereke yên Dawî yên Bronzên Bênînê (Piştî 2020an)

Sazî/Welatê Vegerîner	Wergir li Nîjeryayê	Hejmara Tiştan	Cureyên Tiştan	Sala Peymanê/Vegerandinê	Merc/Motîvasyonên Sereke yên Diyarkirî	Çavkanî
Almanya (Muzeyên cihêreng, bi rêberiya Muzeya Etnolojîk a Berlînê)	Komîsyona Neteweyî ya Muzeyan û Abîdeyan a Nîjeryayê (NCMM) / Hikûmeta Nîjeryayê (piştre xwedîtî ji Oba yê Bênînê re hat veguhestin)	1100+ (xwedîtî hat veguhestin, 514 ji Berlînê)	Plakên tûncê, serî, peyker	2022 (veguhestina xwedîtiyê), vegerandinên fizîkî yên destpêkê 2022	Berpirsiyariya exlaqî, sererastkirina neheqiya dîrokî, hevkariya çandî. Nêzîkî sêyeka berheman dê wek deyn li Berlînê bimînin.
Hollanda (Koleksiyona Dewletê ya Hollandî/Muzeya Wereld & Şaredariya Rotterdam)	Hikûmeta Nîjeryayê (NCMM)	119 (113+6)	Fîgurîn, ax, plakên rolyef, xemlên por, lûleya cixarê, qiloç, zengil, qalikê gûzê, darik	Sibat 2025 (peyman)	Sererastkirina neheqiya dîrokî, li ser bingeha lêkolîna provenansê û şîreta Komîteya Koleksiyonên Kolonyal.
Enstîtuya Smithsonian (Muzeya Neteweyî ya Hunerê ya Afrîkî & Muzeya Neteweyî ya Dîroka Xwezayî), DYA	NCMM (xwedîtî piştre ji Oba yê Bênînê re hat veguhestin)	29 (ji Muzeya Hunerê ya Afrîkî) + 1 (ji Galeriya Neteweyî ya Hunerê)	Peykerên tûncê, serî	Cotmeh 2022 (vegerandin)	Polîtîkaya vegerandina etîkî, “tiştê rast ê kirinê”. Hin berhem (9) wek deyn li Smithsonian man.
Koleja Jesus, Cambridge, Keyaniya Yekbûyî	NCMM / Oba yê Bênînê	1	Peykerê dîkê tûncê (Okukor)	Cotmeh 2021 (vegerandin)	Pêşniyara Koma Xebatê ya Mîrata Koletiyê, destûra Komîsyona Xêrxwaziyê.
Zanîngeha Aberdeen, Keyaniya Yekbûyî	NCMM / Oba yê Bênînê	1	Serê Obayekî (tûnc)	Cotmeh 2021 (vegerandin)	Desteserkirina “pir neexlaqî”, nirxandina proaktîf.
Muzeya Horniman & Baxçe, London, Keyaniya Yekbûyî	NCMM	Xwedîtiya 72 berheman hat veguhestin; 6 berhem di Mijdara 2022an de bi fizîkî hatin vegerandin.	Tiştên cihêreng ên tûnc û hestiyê fîlan	Tebax 2022 (peymana veguhestina xwedîtiyê), Mijdar 2022 (vegerandina fizîkî ya 6 tiştan)	Daxwaza NCMM, pejirandina Komîsyona Xêrxwaziyê. Hêviya hevkariya bi deynên demdirêj.

Nakokiyên navxweyî yên Nîjeryayê li ser xwedîtiyê (Oba yê Bênînê li hember Hikûmeta Federal/NCMM), planên ji bo berhemên vegerandî (mînak, Muzeya Hunerê ya Afrîkaya Rojava ya Edo (EMOWAA) li hember Muzeya Keyaniya Bênînê), û parastinê berdewam dikin. Biryarnameya serokatiyê ya Adara 2023an a Buhari ku xwedîtiya tam a Bronzên vegerandî dide Oba Ewuare II di nav hevkarên navneteweyî û NCMM de, ku berê saziya danûstandinê bû, bû sedema tevlihevî û fikaran. Oba israr dike ku Bronz aîdî Keyaniya Bênînê ne, ne dewletê. Projeya EMOWAA/MOWAA , bi hevkariyên navneteweyî , û Enstîtuya MOWAA ya ji bo lêkolîn, perwerdehî û parastinê hatine destpêkirin. Di heman demê de, Oba pêşniyara Muzeya Keyaniya Bênînê dike ku li nêzîkî an di nav qesrê de were çêkirin. Biryarnameya serokatiyê dixuye ku ji bo bicihkirina Bronzan Muzeya Keyaniya Bênînê li ser EMOWAA tercîh dike. Nîqaş li ser kapasîteya Nîjeryayê ji bo parastina berheman û argumanên dijber ên li ser pergalên zanîna xwecihî yên ji bo parastinê jî berdewam dikin.

VII. Bandora li ser Bîra Postkolonyal, Nasname û Pêşeroja Diyalogê

Bronzên Bênînê wek sembola îstismara kolonyal û têkoşîna ji bo serweriya çandî têne dîtin. Hebûna wan di muzeyên Rojava de wekî berdewamiya tundûtûjiya kolonyal û “hovîtiyeke domdar” tê şîrove kirin.

Vegerandin di başkirina birînên dîrokî û ji nû ve avakirina nasnameyên neteweyî/çandî li Nîjeryayê û dîasporaya Afrîkî de roleke girîng dilîze. Bandora li ser nasnameya Edo û nasnameya neteweyî ya Nîjeryayê kûr e. Perspektîfên ji zanyar, hunermend û çalakvanên dîasporaya Afrîkî li ser girîngiya Bronzan û vegerandinê cihêreng in. Ev îdiayên Koma Lêkolînê ya Vegerandinê (RSG) û rexneyên li ser wan îdiayan dihewîne.

Doza Bronzên Bênînê wekî mînakek ji bo îdiayên din ên berhemên kolonyal tê dîtin. Vegerandinên serketî yên ji hêla Almanya, Hollanda û hwd. ve zextê li saziyên din dikin.

Rêyên pêşerojê yên ji bo diyaloga navneteweyî, çareseriyên potansiyel û rola pêşveçûyî ya muzeyan mijarên girîng in. Diyaloga berdewam bi rêya platformên wekî Koma Diyaloga Bênînê pêk tê. Pêşniyarên ji bo çareserkirina astengiyan, mînakî bi Muzeya Brîtanî re, hene. Ev potansiyela deynan, pêşangehên hevpar û parvekirina dîjîtal dihewîne. Projeya Dîjîtal Bênîn wekî rengekî vegerandina/gihîştina dîjîtal tê dîtin. Rola pêşveçûyî ya muzeyan ji depoyên kolonyal ber bi saziyên ku bi dekolonîzasyon, rêveberiya etîkî û hevkariya bi civakên jêderê re mijûl dibin ve diguhere.

VIII. Encambêjî

Talankirina Bronzên Bênînê di sala 1897an de ji hêla hêzên Brîtanî ve ne tenê dizîna berhemên hunerî yên bêhempa bû, lê di heman demê de êrîşek li ser mîrata çandî, giyanî û dîrokî ya gelê Edo û Keyaniya Bênînê bû. Van berheman, ku bi teknîkên hunerî yên pêşketî hatibûn çêkirin, tomarên dîrokî, amûrên ayînî û sembolên hêz û nasnameyê bûn. Dûrxistina wan a bi zorê û belavkirina wan li seranserê muzeyên Rojava û koleksiyonên taybet, birîneke kûr di bîra kolektîf û domdariya çandî ya Nîjeryayê de hiştiye.

Nîqaşên li ser vegerandina Bronzên Bênînê piralî ne û aliyên etîkî, yasayî û çandî yên tevlihev dihewînin. Ji aliyekî ve, argumanên xurt ji bo vegerandinê hene ku li ser bingeha sererastkirina neheqiyên dîrokî, rêzgirtina ji mafên çandî û nasnameya neteweyî, û naskirina girîngiya giyanî ya van berheman ji bo gelê Edo ava dibin. Vegerandin wekî gaveke girîng ber bi dekolonîzekirina muzeyan û vegotinan, û ji bo ku Nîjerya bikaribe mîrata xwe bi tevahî hembêz bike û ji nifşên pêşerojê re ragihîne, tê dîtin.

Ji aliyê din ve, astengiyên yasayî, bi taybetî Qanûna Muzeya Brîtanî ya 1963an û ne-retroaktîvbûna peymanên navneteweyî yên sereke, pêvajoya vegerandinê dijwar dikin. Argumanên wekî “muzeya gerdûnî”, fikarên li ser parastinê, û tirsa ji “rêya xeternak” ji hêla hin saziyan ve ji bo ragirtina berheman têne bikar anîn. Lêbelê, ev arguman her ku diçin bi zêdebûna hişmendiya li ser neheqiyên kolonyal û pêşveçûna normên etîkî yên navneteweyî re rûbirû dimînin.

Hewldanên vê dawiyê yên vegerandinê ji hêla welatên wekî Almanya û Hollanda, û saziyên wekî Smithsonian û hin zanîngehan ve, nîşan didin ku guherînek di helwestan de çêdibe. Van gavan, ku bi gelemperî li ser bingeha berpirsiyariya exlaqî ne, ne ku li ser mecbûriyeta yasayî, hêvî ji bo pêşerojeke ku tê de mîrata çandî ya talankirî bi awayekî berfirehtir vedigere welatên xwe yên jêderê, zêde dikin. Lêbelê, nakokiyên navxweyî yên li Nîjeryayê di derbarê xwedîtî û rêveberiya berhemên vegerandî de, wekî ku bi biryarnameya serokatiyê ya Adara 2023an a ku xwedîtiyê dide Oba yê Bênînê eşkere bû, qatek din a alozî li pêvajoyê zêde dike.

Pêşeroja diyalogê li ser Bronzên Bênînê dê bi îhtîmaleke mezin li ser hevkariya berdewam, danûstandinên dualî û lêgerîna li modelên nû yên parvekirin û gihîştinê bisekine. Projeyên wekî Dîjîtal Bênîn û pêşxistina binesaziya muzeyan li Nîjeryayê, wekî EMOWAA, gavên girîng in. Lêbelê, ji bo çareseriyeke tam û adilane, pêdivî bi îradeya siyasî ya domdar, reformên yasayî li welatên ku berheman digirin, û çareserkirina nakokiyên navxweyî yên li Nîjeryayê heye. Doza Bronzên Bênînê dê bê guman wekî mînakek girîng ji bo îdiayên din ên li ser mîrata çandî ya kolonyal bimîne û dê berdewam bike ku têgihiştina me ya li ser dadmendî, bîr û nasnameyê di cîhanek postkolonyal de şekil bide.

wergirtî

1. The History and Significance of Benin Bronzes – Paulski Art, https://www.paulskiart.com/blogs/journal/the-history-and-significance-of-benin-bronzes 2. 7 Significant Facts About the Benin Bronzes, https://beninhistory.org/origin-of-benin-art/f/7-significant-facts-about-the-benin-bronzes?blogcategory=Featured 3. Benin Bronzes | British Museum, https://www.britishmuseum.org/about-us/british-museum-story/contested-objects-collection/benin-bronzes 4. Benin Bronzes – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Benin_Bronzes 5. The British raid on Benin 1897 | National Museums Scotland, https://www.nms.ac.uk/discover-catalogue/the-british-raid-on-benin-1897 6. The Benin “Bronzes”: a story of violence, theft, and artistry – Smarthistory, https://smarthistory.org/benin-bronzes-theft-artistry/ 7. The Looting of the Benin Bronzes (1897): A Cultural Catastrophe and the Ongoing Battle for Repatriation – Rex Clarke Adventures, https://rexclarkeadventures.com/the-looting-of-the-benin-bronzes-1897-a-cultural-catastrophe-and-the-ongoing-battle-for-repatriation/ 8. http://www.britishmuseum.org, https://www.britishmuseum.org/about-us/british-museum-story/contested-objects-collection/benin-bronzes#:~:text=These%20provide%20an%20important%20historical,neighbouring%20kingdoms%2C%20states%20and%20societies. 9. Repatriating the Benin Bronzes: The Controversy Behind the British Museum, https://retrospectjournal.com/2025/03/09/repatriating-the-benin-bronzes-the-controversy-behind-the-british-museum/ 10. Benin Bronzes | Mauritshuis, https://www.mauritshuis.nl/en/what-s-on/exhibitions/exhibitions-from-the-past/loot/benin-bronzes 11. Benin Bronzes: A legacy of colonial looting – Punch Newspapers, https://punchng.com/benin-bronzes-a-legacy-of-colonial-looting/ 12. Some Benin Bronzes Went Home in 2022: Why Did It Take So Long? on Collecteurs Magazine., https://www.collecteurs.com/article/some-benin-bronzes-went-home-in-2022-why-did-it-take-so-long 13. Restituting Colonial Plunder: The Case for the Benin Bronzes and Ivories – Digital Commons@DePaul, https://via.library.depaul.edu/context/jatip/article/1052/viewcontent/23DePaulJArtTechIntellPro_375.pdf 14. journalwjarr.com, https://journalwjarr.com/sites/default/files/fulltext_pdf/WJARR-2025-1430.pdf 15. Returning Heritage: Repatriation of the Benin Bronzes and impact …, https://nigerianpilot.net/returning-heritage-repatriation-of-the-benin-bronzes-and-impact-on-nigeria/ 16. ANALYSIS: What restitution of the Nigerian looted artifacts? — The …, https://www.thecaravelgu.com/blog/2025/4/17/7aen6au2scbic5brlo9fw5bb6bcy4f 17. Benin Bronzes | History, Art, British Museum, Controversy, Restitution, & Facts | Britannica, https://www.britannica.com/art/Benin-Bronzes 18. Legal aspects concerning the restitution of cultural property removed …, https://www.qil-qdi.org/legal-aspects-concerning-the-restitution-of-cultural-property-removed-during-colonial-occupation/ 19. Beyond “To Return or Not To Return” – The Benin Bronzes as a …, https://ejournals.eu/czasopismo/saaclr/artykul/beyond-to-return-or-not-to-return-the-benin-bronzes-as-a-game-changer 20. Repatriation of the Benin Bronzes: an Ethical and Legal Discussion? – Center for Art Law, https://itsartlaw.org/2023/06/19/repatriation-of-the-benin-bronzes-an-ethical-and-legal-discussion/ 21. The Contested Benin Bronzes: The bloody past of this world art, and …, https://historyreclaimed.co.uk/the-controversial-benin-bronzes-the-bloody-past-of-this-world-art-and-why-there-cant-be-a-single-owner/ 22. Benin bronzes: The long journey home | Chatham House …, https://www.chathamhouse.org/publications/the-world-today/2021-06/benin-bronzes-long-journey-home 23. The Ethical Pros and Cons of the … – Collecting African Tribal Art, https://sm76626.wordpress.com/2024/09/26/collecting-african-tribal-art-the-ethical-pros-and-cons-of-the-british-museum-refusing-to-repatriate-the-bronze-plaques-to-nigeria/ 24. Colonial Plunder: The Benin Bronzes and the Complexity of …, https://www.liverpool.ac.uk/csis/blog/2023/benin-bronzes-and-repartiation/ 25. 26 | September | 2024 | Collecting African Tribal Art, https://sm76626.wordpress.com/2024/09/26/ 26. Benin’s Looted Bronzes Are All Over the Western World. Here Are 7 …, https://news.artnet.com/art-world/benin-bronzes-restitution-1322807 27. Full article: Display, Restitution and World Art History: The Case of the ‘Benin Bronzes’, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/14714787.2012.641854 28. Mediating the ‘colonial gaze’ – Arts Professional, https://www.artsprofessional.co.uk/magazine/article/mediating-colonial-gaze 29. The Brutish Museums: The Benin Bronzes, Colonial Violence and Cultural Restitution – West 86th, https://west86th.bgc.bard.edu/bookreviews/brutish-museums/ 30. Who Should Control the Benin Bronzes – The Art Law Podcast, https://artlawpodcast.com/2025/01/13/who-should-control-the-benin-bronzes/ 31. Review of Dan Hicks, The Brutish Museums: The Benin Bronzes …, https://www.cambridge.org/core/journals/international-journal-of-cultural-property/article/review-of-dan-hicks-the-brutish-museums-the-benin-bronzes-colonial-violence-and-cultural-restitution-345-pp-pluto-press-2020/5608036D1DE602E03B92B2739432E63C 32. The Benin Bronzes Are among Africa’s Most Important Works of Art …, https://www.artsy.net/article/artsy-editorial-long-exile-looted-benin-bronzes-story-mighty-african-kingdom 33. The Legacy of Benin Court Art: From Tragedy to Resilience – The …, https://www.metmuseum.org/perspectives/benin-court-art-legacy 34. The origins of the Benin bronzes, https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/00020185108706840 35. “Return & Restitution” Intergovernmental Committee – UNESCO, https://www.unesco.org/en/fight-illicit-trafficking/return-and-restitution 36. How Can the Protection of Cultural Property be Strengthened in Africa? Combining International Frameworks with Customary Traditions – Antiquities Coalition Think Tank, https://acthinktank.scholasticahq.com/article/133677-how-can-the-protection-of-cultural-property-be-strengthened-in-africa-combining-international-frameworks-with-customary-traditions 37. The Benin Bronze Head: Secrets of a Classic Piece – FunTimes Magazine, https://funtimesmagazine.com/the-benin-bronze-head-secrets-of-a-classic-piece/ 38. Reclaiming Heritage: The Global Push for Repatriation of Looted Artifacts – Non Profit News, https://nonprofitquarterly.org/reclaiming-heritage-the-global-push-for-repatriation-of-looted-artifacts/ 39. Nigeria Debates the Fate of Returning Benin Bronzes – New Lines …, https://newlinesmag.com/reportage/nigeria-debates-the-fate-of-returning-benin-bronzes/ 40. Cultural Heritage Management and International Law: Restitution of the Benin Bronzes – IU ScholarWorks, https://scholarworks.iu.edu/dspace/bitstreams/0d0329ef-577c-4edd-ba33-16e37a4fcdc0/download 41. MOWAA Archaeology Project (Benin City, Nigeria) | British Museum, https://www.britishmuseum.org/research/projects/mowaa-archaeology-project-benin-city-nigeria 42. New museum in Benin City reinvigorates its agenda for heritage, https://www.returningheritage.com/new-museum-in-benin-city-navigates-a-fresh-agenda 43. Compromise On The Restitution Of Benin Bronzes? Comments On Article By Prof. John Picton On Restitution Of Benin Artefacts – Modern Ghana, https://www.modernghana.com/news/315254/compromise-on-the-restitution-of-benin-bronzes-comments-on.html 44. Dealers Say They’re Struggling to Sell Looted Artefacts From Africa These Days – VICE, https://www.vice.com/en/article/looted-artefacts-benin-bronzes/ 45. Benin Bronzes: Another Major Step Taken Towards Strengthening Cultural Collaboration and Achieving Restitution – Staatliche Museen zu Berlin, https://www.smb.museum/en/whats-new/detail/benin-bronzes-another-major-step-taken-towards-strengthening-cultural-collaboration-and-achieving-restitution/ 46. Return of Benin Bronzes from the Ethnologisches Museum – Staatliche Museen zu Berlin, https://www.smb.museum/en/whats-new/detail/return-of-benin-bronzes-from-the-ethnologisches-museum-artefacts-now-in-nigerian-hands/ 47. BENIN BRONZES – Boasblogs, https://boasblogs.org/dcntr/benin-bronzes-something-grave-happened-and-imperial-rule-of-law-is-sustaining-it/ 48. tribalartcommunity.com, https://tribalartcommunity.com/wp-content/uploads/2023/02/Benin-Bronzes-Are-Scattered-All-Over.pdf 49. The Restitution of the Benin Bronzes – Goethe-Institut USA, https://www.goethe.de/ins/us/en/kul/art/24685418.html 50. If, When, and To Whom? Returning the Benin Bronzes, http://www.fordhamiplj.org/2024/02/28/if-when-and-to-whom-returning-the-benin-bronzes/ 51. Netherlands to return looted Benin Bronzes to Nigeria | News item – Government.nl, https://www.government.nl/latest/news/2025/02/19/netherlands-to-return-looted-benin-bronzes-to-nigeria 52. Netherlands to return Benin Bronzes to Nigeria – Wereldmuseum Leiden, https://leiden.wereldmuseum.nl/en/about-wereldmuseum-amsterdam/press/press-releases/netherlands-return-benin-bronzes-nigeria 53. Decolonization at the Museum: Exploring Power Dynamics and …, https://polarjournal.org/2024/09/21/decolonization-at-the-museum-exploring-power-dynamics-and-changing-ethical-norms-repatriation-policy-in-us-museums/ 54. UNESCO’s action to promote new forms of agreement and cooperation for the return and restitution of cultural property, https://www.unesco.org/en/fight-illicit-trafficking/agreement-and-cooperation-return-and-restitution 55. Bernie Grant and the Benin Bronzes – some stories, https://peter1murphy.com/bernie-grant-and-the-benin-bronzes/ 56. BLM, British Museum, and Benin Bronzes: A Question of Restitution – HASTA Magazine, http://www.hasta-standrews.com/features/2020/10/14/blm-british-museum-and-benin-bronzes-a-question-of-restitution 57. The British Museum and Elgin Marbles: The Repatriation Debate – St Andrews Law Review, https://www.standrewslawreview.com/post/the-british-museum-and-the-elgin-marbles-the-repatriation-debate 58. The Netherlands to return 113 Benin Bronzes to Nigeria – undefined, https://www.theartnewspaper.com/2025/02/20/netherlands-return-benin-bronzes-nigeria 59. MUN News Flash: Return or restitution of cultural property to the countries of origin., https://edufleek.co.za/return-or-restitution-of-cultural-property-to-the-countries-of-origin/ 60. Should artefacts taken by colonial powers be returned? – Polyphony, https://www.polyphony-notts.com/should-artefacts-taken-by-colonial-powers-be-returned/ 61. Nigeria receives largest single return of Benin Bronzes artifacts | DW News – YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=hNJyQpTcPFg 62. Art and the Law: The Case of the Benin Bronzes | The Student Lawyer, https://thestudentlawyer.com/2023/01/01/art-and-the-law-the-case-of-the-benin-bronzes/ 63. discovery.ucl.ac.uk, https://discovery.ucl.ac.uk/10197771/1/How_significant_is_the_UNESCO_1970_agree.pdf 64. Netherlands Returns 119 Benin Bronzes To Nigeria In Landmark …, https://news.artnet.com/art-world/netherlands-returns-119-benin-bronzes-to-nigeria-in-landmark-repatriation-agreement-2610481 65. The Wish to Return Objects, Forbidden by Law – Zeitgeister – The …, https://www.goethe.de/prj/zei/en/art/22450380.html 66. Deaccessioning Public Collections – Artquest, https://artquest.org.uk/artlaw-article/deaccessioning-public-collections/ 67. The UK Has a 60-Year Old Law Prohibiting Repatriation of Art. Is That About to Change?, https://observer.com/2023/02/the-uk-has-a-60-year-old-law-prohibiting-repatriation-of-art-is-that-about-to-change/ 68. On the Impact of Arts Council England’s New Restitution Guidelines – Center for Art Law, https://itsartlaw.org/2021/07/30/on-the-impact-of-arts-council-englands-new-restitution-guidelines/ 69. “Legal Complications of Repatriation at the British Museum” by Hannah R. Godwin, https://digitalcommons.law.uw.edu/wilj/vol30/iss1/8/ 70. Cultural treasures and slippery slopes Richard Joyce – Victoria University of Wellington, http://personal.victoria.ac.nz/richard_joyce/acrobat/joyce_2003_cultural.treasures.pdf 71. The Parthenon Marbles and the myth of the slippery slope – undefined, https://www.theartnewspaper.com/2024/01/02/the-parthenon-marbles-and-the-myth-of-the-slippery-slope 72. US Supreme Court declines to hear case challenging Smithsonian’s restitution of Benin Bronzes – The Art Newspaper, https://www.theartnewspaper.com/2024/10/11/supreme-court-benin-bronzes-smithsonian-restitution-lawsuit 73. Case Review: Farmer-Paellmann v Smithsonian Inst. – Center for Art Law, https://itsartlaw.org/2024/07/11/case-review-farmer-paellmann-v-smithsonian-inst/ 74. Why slave descendants want the Benin Bronzes to stay in US – BBC, https://www.bbc.com/news/world-africa-63504438 75. U.S. Supreme Court Denies Hearing to Restitution Study Group on Benin Bronzes – Cultural Property News, https://culturalpropertynews.org/u-s-supreme-court-denies-hearing-to-restitution-study-group-on-benin-bronzes/ 76. Brief comments on german guidelines on handling objects acquired …, https://www.museumsbund.de/brief-comments-on-german-guidelines-on-handling-objects-acquired-in-colonial-contexts/ 77. The Legal Approach to National Heritage: Restitution and …, https://www.wssociety.co.uk/features/2022/8/31/a-legal-perspective-on-the-ban-of-russian-and-belarussian-athletes-across-the-sporting-sphere-fprhy-bcxc5-5m6kt 78. Legal Matters – Kulturgutverluste, https://kulturgutverluste.de/en/foundation/legal-matters 79. PRECLUDING THE STATUTE OF LIMITATIONS? HOW TO DEAL WITH NAZI-LOOTED ART AFTER CORNELIUS GURLITT – Southwestern Law School, https://www.swlaw.edu/sites/default/files/2017-04/SJIL%20V22,%20N1%206-Precluding%20the%20Statute%20of%20Limitations-Hellwege.pdf 80. Convention on Cultural Property Implementation Act – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Convention_on_Cultural_Property_Implementation_Act 81. Of Law and Ethics: What do museums need to know in this new era of cultural property ownership disputes?, https://www.aam-us.org/2020/07/01/of-law-and-ethics/ 82. Statute of limitations | Legal Time Limits & Exceptions – Britannica, https://www.britannica.com/topic/statute-of-limitations 83. About Cultural Restitution – Returning Heritage, https://www.returningheritage.com/about-cultural-restitution 84. United States of America Laws – UNESCO World Heritage Convention, https://whc.unesco.org/en/statesparties/us/Laws 85. U.S. museums return African bronzes stolen in 19th century, https://aas.princeton.edu/news/us-museums-return-african-bronzes-stolen-19th-century 86. UNESCO welcomes the signing of a historic agreement between Germany and Nigeria for the return of 1130 Benin bronzes, https://www.unesco.org/en/articles/unesco-welcomes-signing-historic-agreement-between-germany-and-nigeria-return-1130-benin-bronzes 87. The Returning of the Benin Bronzes – Goethe-Institut, https://www.goethe.de/prj/zei/en/art/22267390.html 88. Speech by Foreign Minister Annalena Baerbock on the occasion of the return of the Benin bronzes to Nigeria, https://www.auswaertiges-amt.de/en/newsroom/news/baerbock-return-of-benin-bronzes-to-nigeria-2570334 89. Distorting history in the restitution debate. Dan Hicks’s The Brutish Museums and fact and fiction in Benin historiography | International Journal of Cultural Property – Cambridge University Press & Assessment, https://www.cambridge.org/core/journals/international-journal-of-cultural-property/article/distorting-history-in-the-restitution-debate-dan-hickss-the-brutish-museums-and-fact-and-fiction-in-benin-historiography/A4FB2790941499DCA15795835A8737DA 90. Oba Of Benin Briefs On Planned Return Of Artefacts – YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=tpur3HV7Wx0 91. Okpebholo gives Oba of Benin full rights to returned artefacts …, https://www.thecable.ng/just-in-okpebholo-gives-oba-of-benin-full-ownership-rights-to-returned-artefacts/ 92. Nigeria Benin Bronzes: Buhari declaration ‘blindsides’ museum …, https://www.bbc.com/news/world-africa-65531736 93. Nigeria Gives Benin Ruler Exclusive Ownership of Bronzes …, https://culturalpropertynews.org/nigeria-gives-benin-ruler-exclusive-ownership-of-bronzes/ 94. Nigeria Has Transferred Ownership of the Benin Bronzes to Its Royal Leader, Creating a ‘Better Environment’ for Future Restitution | Artnet News, https://news.artnet.com/art-world/benin-bronze-oba-ownership-2291586 95. Return of Benin Bronzes: Why are the victims of slavery hushed up? – Cultural Property News, https://culturalpropertynews.org/return-of-benin-bronzes-why-are-the-victims-of-slavery-hushed-up/ 96. The 1970 Convention: Cultural diversity before the letter of the law – UNESCO, https://www.unesco.org/en/articles/1970-convention-cultural-diversity-letter-law-0 97. Return and Restitution Cases – UNESCO, https://www.unesco.org/en/fight-illicit-trafficking/return-and-restitution-cases 98. Restitution of African Cultural Heritage: Revisiting Natural Law …, https://www.cambridge.org/core/journals/international-journal-of-cultural-property/article/restitution-of-african-cultural-heritage-revisiting-natural-law-concepts-of-statehood-and-property-in-the-context-of-colonial-spoliation/8191F2898F1C1EF507D21A5D8943B46C 99. (PDF) Beyond “To Return or Not To Return” – The Benin Bronzes as a Game Changer?, https://www.researchgate.net/publication/367013551_Beyond_To_Return_or_Not_To_Return_-_The_Benin_Bronzes_as_a_Game_Changer 100. Return of cultural goods – Ministry for Europe and Foreign Affairs, https://www.diplomatie.gouv.fr/en/country-files/africa/cultural-exchanges/return-of-cultural-goods/ 101. Beyond “To Return or Not To Return” – The Benin Bronzes as a Game Changer?, https://ejournals.eu/pliki_artykulu_czasopisma/pelny_tekst/018e57a8-81e3-73f4-bb25-bdf07f952e17/pobierz 102. Loans: Musée Du Quai Branly-Jacques Chirac ‘lends’ Looted African Artefacts, https://www.modernghana.com/news/1387178/loans-muse-du-quai-branly-jacques-chirac-lends.html 103. Efforts at Repatriation – National Commission for Museums and …, https://museum.ng/efforts-at-repatriation/ 104. Evolution of the Customary International Law on Cultural Property Plundered in War, https://portal.amelica.org/ameli/jatsRepo/463/4632029009/html/ 105. Our approach to the return of Benin bronzes | Museum of Archaeology and Anthropology, https://maa.cam.ac.uk/our-approach-return-benin-bronzes 106. Art restitution: Decolonising Europe’s museums, https://www.theparliamentmagazine.eu/news/article/the-politics-of-looted-african-art-decolonising-europes-museums 107. Reforms in Germany: Cultural Heritage and Restitution Laws | Institute of Art and Law, https://ial.uk.com/reforms-germany-restitution/ 108. France returns 26 treasures looted from Benin | News – Al Jazeera, https://www.aljazeera.com/news/2021/11/9/france-hands-back-26-treasures-looted-from-benin 109. Countries and Museums Grapple with Standards for Returning Art Looted Under Colonial Rule – Cultural Heritage Partners, https://www.culturalheritagepartners.com/countries-and-museums-grapple-with-standards-for-returning-art-looted-under-colonial-rule/ 110. The Law of Stolen Art in Germany – The Art Law Podcast, https://artlawpodcast.com/2025/02/21/the-law-of-stolen-art-in-germany/ 111. DECOLONIZING THE MUSEUM: IMPROVING TRANSPARENCY OF COLONIAL ERA ART IN MUSEUM COLLECTIONS | William & Mary Law Review, https://wmlawreview.org/decolonizing-museum-improving-transparency-colonial-era-art-museum-collections 112. Punishment, Revenge, and Retribution: A Historical Analysis of Punitive Operations – Time, https://time.com/wp-content/uploads/2015/02/a436111.pdf 113. Imperialism, Colonialism and International Law – bepress Legal Repository, https://law.bepress.com/cgi/viewcontent.cgi?referer=&httpsredir=1&article=6026&context=expresso 114. Looted art – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Looted_art 115. Looting and illicit antiquities trade | Archaeology of the Age of …, https://library.fiveable.me/archaeology-of-the-age-of-exploration/unit-11/looting-illicit-antiquities-trade/study-guide/nlxrZ22Ffb2Derpa 116. Provenance Research – North Carolina Museum of Art, https://ncartmuseum.org/collection/museum-collection/provenance-research/ 117. Full article: The postcolonial museum and nonsynchronous heritage, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/1369801X.2024.2402470 118. Repatriation (cultural property) – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Repatriation_(cultural_property) 119. A Beginners Guide to the Repatriation of Stolen or Looted Art and Cultural Material, https://www.nortonrosefulbright.com/en/knowledge/publications/dd56579f/a-beginners-guide-to-the-repatriation-of-stolen-or-looted-art-and-cultural-material 120. Report of the Secretariat – UNESCO Digital Library, https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000369046 121. Plaster casts of the Benin bronzes | Humboldt Forum, https://www.humboldtforum.org/en/plaster-casts-of-the-benin-bronzes/ 122. African Voices in Restitution, https://openrestitution.africa/africanvoicesinrestitution/ 123. Benin Bronzes – Pitt Rivers Museum – University of Oxford, https://www.prm.ox.ac.uk/benin-bronzes 124. Update on the Benin Bronzes: Research and Repatriation, https://liberalarts.du.edu/art-collection-ethics/news-events/all-articles/update-benin-bronzes-research-and-repatriation 125. The Benin Bronzes: Towards the Resolution of a Long-Standing Dispute?, https://italianacademy.columbia.edu/events/benin-bronzes-towards-resolution-long-standing-dispute 126. Nigeria receives 100+ Benin Bronze artifacts a century later – The Black Wall Street Times, https://theblackwallsttimes.com/2025/02/24/nigeria-receives-100-benin-bronze-artifacts-a-century-later/ 127. The Return of the Benin Bronzes: Part of the Past or Pathway to the Future?, https://contemporaryand.com/magazines/the-return-of-the-benin-bronzes-part-of-the-past-or-pathway-to-the-future/ 128. New documentary tracks the return of looted art from France to Benin – The Art Newspaper, https://www.theartnewspaper.com/2024/03/29/dahomey-documentary-mati-diop-restitution 129. The Netherlands will return more than 100 bronze artifacts to Nigeria – NPR, https://www.npr.org/2025/02/21/g-s1-50111/benin-bronze-netherlands-nigeria 130. 30 Benin bronzes returned to Nigeria – U.S. Embassy and Consulate in Nigeria, https://ng.usembassy.gov/30-benin-bronzes-returned-to-nigeria/ 131. Collecting African Tribal Art : Repatriation Timeline & Dysfunctional Museums, https://sm76626.wordpress.com/2023/09/11/collecting-african-tribal-art-repatriation-timeline-dysfunctional-museums/ 132. Museum of Fine Arts, Boston, Returns Looted Benin Artefacts to US Holder: Half-Morality Action – Modern Ghana, https://www.modernghana.com/news/1397450/final-boston-museum-of-fine-arts-boston-return.html 133. Legacy of Slavery Inquiry | Jesus College in the University of …, https://www.jesus.cam.ac.uk/college/about-us/legacy-slavery-inquiry 134. The repatriation of the Benin Bronze Kate Coghlan – Issuu, https://issuu.com/jesuscollege1496/docs/jesus_college_annual_report_2022/s/17293741 135. Benin bronze: ‘Looted’ Nigerian sculpture returned by university – BBC, https://www.bbc.com/news/uk-scotland-north-east-orkney-shetland-59063449 136. Ceremony to complete the return of Benin Bronze | News | The …, https://www.abdn.ac.uk/news/15479/ 137. UK collections pushing ahead with return of Benin Bronzes, https://www.returningheritage.com/uk-collections-pushing-forward-with-return-of-benin-bronzes 138. Giving Back Benin Bronzes to Nigeria – SKD – Voices, https://voices.skd.museum/en/voices-mag/giving-back-benin-bronzes-to-nigeria/ 139. Museum of West African Art opens with a bold artistic vision, https://african.business/2024/11/long-reads/museum-of-west-african-art-opens-with-a-bold-artistic-vision 140. Museum of West African Art Announces the Opening of the MOWAA Institute, https://wearemowaa.org/mowaa-institute-launch-announcement/ 141. Benin Kingdom display: behind the case – Horniman Museum and Gardens, https://www.horniman.ac.uk/story/benin-kingdom-display-behind-the-case/