Pêşgotin

Di sala 1962an de, li Tanganyîka (ku niha wekî Tanzanya tê nasîn), bûyereke sosyo-psîkolojîk a balkêş û heta radeyekê enigmatîk qewimî, ku di dîroka bijîjkî û civakî de wekî “Serhildana Kenê ya Tanganyîkayê” cih girtiye. Ev fenomen, ku bi kenê bêkontrol ê komeke biçûk a keçên xwendekar li dibistaneke şevînî dest pê kir, bi lez di nav xwendekarên din de û paşê jî li civakên derdorê belav bû, bandor li ser hezaran kesan kir û bû sedema girtina gelek dibistanan. Girîngiya vê bûyerê ji cewhera wê ya dramatîk wêdetir diçe; ew wekî yek ji mînakên herî baş ên belgekirî û lêkolînkirî yên Nexweşiya Psîkojenîk a Komî (MPI) tê naskirin, ku têgihiştinên girîng li ser têkiliya tevlihev a di navbera hiş, laş û civakê de pêşkêş dike.

Armanca vê gotara akademîk ew e ku analîzeke kûr û pir-alî ya Serhildana Kenê ya Tanganyîkayê pêşkêş bike. Li ser bingeha materyalên lêkolînê yên berdest, ev gotar dê li ser destpêk, belavbûn, nîşaneyên klînîkî, profîla kesên bandorbûyî, çarçoveya sosyo-kulturî û psîkolojîk a ku bûyer tê de qewimî – bi taybetî rola serxwebûna nû ya Tanganyîkayê û hawîrdora taybet a dibistanên mîsyonerî – şîrove û analîzên pisporan, awayê çareserbûna serhildanê, û mîrateya wê ya di lêkolînên li ser diyardeyên psîkojenîk ên komî de raweste.

Girîng e ku ji destpêkê ve were destnîşankirin ku her çend bûyer bi gelemperî wekî “serhildana kenê” tê binavkirin jî, nîşaneyên ku hatine ragihandin ji kenê wêdetir bûn û gelek caran bi stres, fikar û nerehetiyeke kûr re têkildar bûn. Navlêkirina bûyerê bi vî rengî, her çend bala raya giştî û medyayê kişandibe jî, dibe ku di hin rewşan de ciddiyeta rewşê û êşa rastîn a kesên bandorbûyî kêm kiribe. Wekî din, hin çavkaniyên destpêkê îhtîmala ku bûyer “gotegot” be destnîşan dikin , lê lêkolînên paşê, nemaze yên akademîk, rastiya bûyerê piştrast dikin û tekez dikin ku ew bi rastî qewimiye. Ev pêşveçûn di têgihiştin û pejirandina bûyerê de di nav civaka zanistî de girîng e û nîşan dide ku çawa fenomenên nedîtî û tevlihev bi demê re dikarin bi awayekî kûrtir werin fêm kirin.

Destpêk û Belavbûna Serhildanê

Serhildana Kenê ya Tanganyîkayê di 30ê Çileya 1962an de, li dibistaneke keçan a şevînî ya ku ji hêla mîsyoneran ve li gundê Kaşaşa (Kashasha), li perava rojavayê Gola Victoria li Tanganyîkayê dihat birêvebirin, dest pê kir. Bûyera destpêkê bi sê keçên xwendekar ên ku dest bi kenê bêkontrol kirin, hat ragihandin. Ev reftar, ku di destpêkê de dibe ku wekî bûyereke îzolekirî hatibe dîtin, zû di nav xwendekarên din ên dibistanê de belav bû. Di nav çend hefteyan de, 95 ji 159 xwendekarên dibistanê, ku temenê wan di navbera 12 û 18 salî de bû, nîşaneyên wekhev nîşan dan. Balkêş e ku karmendên hînkirinê yên dibistanê ji vê diyardeyê bandor nebûn. Ev rêjeya bilind a bandorbûnê di nav komeke girtî de û nebûna bandorê li ser mamosteyan, ji destpêkê ve îşaret bi cewherê ne-enfeksiyonî yê fenomenê dikir.

Ji ber nekarîna kontrolkirina rewşê û astengkirina cidî ya pêvajoya perwerdehiyê, ji ber ku xwendekar nedikarîn li ser dersên xwe konsantre bibin, rêveberiya dibistana Kaşaşa neçar ma ku di 18ê Adara 1962an de dibistanê bigire. Lêbelê, ev tedbîr nekarî pêşî li belavbûna fenomenê bigire. Dema ku dibistan di 21ê Gulanê de ji nû ve vebû, pêleke duyemîn a serhildanê derket û 57 xwendekarên din bandor kirin, ku bû sedem ku dibistan di dawiya Hezîranê de careke din were girtin. Bi giştî, di encama vê serhildanê û belavbûna wê de, 14 dibistan neçar man ku deriyên xwe bi demkî bigirin.

Bi paradoksîkî, biryara girtina dibistana Kaşaşa û şandina xwendekaran bo malên wan, li şûna ku serhildanê bi sînor bike, bû sedema belavbûna wê li herêmên din. Piştî ku xwendekar vegeriyan gundên xwe, nîşane li gundê Nşamba (Nshamba), ku gelek keçên dibistana Kaşaşa lê dijiyan, û li civakên din derketin holê. Di mehên Nîsan û Gulanê de, li Nşamba 217 kes, bi piranî ciwan, tûşî êrîşên kenê û nîşaneyên pê re bûn. Di Hezîranê de, serhildan xwe gihand dibistana navîn a keçan a Ramaşenye (Ramashenye), ku li nêzîkî bajarê Bukoba bû, û li wir 48 keç bandor kirin. Gundê Kanyangereka û dibistanên din jî heta radeyekê ji vê diyardeyê para xwe girtin. Belavbûna serhildanê li gorî xetên têkiliyên civakî, wekî vegera xwendekaran bo malbat û gundên xwe, girîngiya mekanîzmayên “pêgirtina civakî” (social contagion) li şûna pêgirtineke biyolojîk nîşan dide.

Tevlihevî û tirsa ku ji ber vê bûyera nediyar derketibû holê, di wê yekê de jî xuya dibe ku dibistana Kaşaşa “hate tawanbar kirin ji ber ku rê da zarok û dêûbavên wan ku wê [serhildanê] li derdorê belav bikin”. Ev yek nîşan dide ku civak û dibe ku desthilatdarî di bin zextekê de bûn ku berpirsiyariyekê bibînin û rewşê têbigihêjin, her çend bi rêyên qanûnî be jî, dema ku ravekirinên bijîjkî yên zelal kêm bûn.

Bi giştî, tê texmînkirin ku dora 1,000 kes ji serhildanê bandor bûne. Fenomen piştî heyameke ku ji 18 mehan heta du salan dom kir, hêdî hêdî kêm bû û bi dawî hat. Hemî deverên ku ji serhildanê bandor bûn, di nav tîrêjek bi qasî 100 mîl (nêzîkî 160 kîlometre) ji bajarê Bukoba de bûn, ku navendek herêmî ya girîng bû.

Li jêr tabloyek heye ku kronolojiya bûyerên sereke yên Serhildana Kenê ya Tanganyîkayê ya 1962an bi kurtasî pêşkêş dike:

Tablo 1: Kronolojiya Serhildana Kenê ya Tanganyîkayê ya 1962an

Tarîx/Dem	Cih	Bûyera Sereke	Hejmara Texmînî ya Kesên Bandorbûyî (li cihê bûyerê)	Çavkanî
30 Çile 1962	Dibistana Keçan a Kaşaşa	Destpêka serhildanê bi 3 keçan	3
Çile-Adar 1962	Dibistana Keçan a Kaşaşa	Belavbûna di nav dibistanê de	95 ji 159 xwendekar
18 Adar 1962	Dibistana Keçan a Kaşaşa	Dibistan tê girtin	—
Nîsan-Gulan 1962	Gundê Nşamba (Muleba District)	Belavbûna li gund piştî vegera xwendekaran	217 gundî (piranî ciwan)
21 Gulan 1962	Dibistana Keçan a Kaşaşa	Dibistan ji nû ve vedibe; qonaxa duyemîn a serhildanê dest pê dike	57 xwendekarên din
Dawiya Hezîranê 1962	Dibistana Keçan a Kaşaşa	Dibistan careke din tê girtin	—
Hezîran 1962	Dibistana Navîn a Keçan a Ramaşenye	Belavbûna li dibistaneke din	48 keç
1962-1963 (18 meh)	Herêmên cihêreng (nêzîkî Bukoba)	Serhildan li dibistan û gundên din belav dibe; hêdî hêdî kêm dibe û bi dawî dibe	Nêzîkî 1,000 kes bi giştî

Ev kronolojî rêgeha demî û erdnîgarî ya serhildanê nîşan dide, û tekez dike ka çawa bûyereke ku di destpêkê de herêmî bû, karîbû bandorek berfirehtir li ser civakê bike.

Nîşaneyên Klînîkî û Kesên Bandorbûyî

Her çend bûyer bi navê “Serhildana Kenê” navdar bûbe jî, kenê ku dihat dîtin, ne îfadeya şahî an kêfxweşiyê bû. Belkî, ew kenekî bêkontrol, spazmodîk û gelek caran bi êş û westandinê re bû, ku kesên bandorbûyî nedikarîn pêşî lê bigirin. Ev “ken” bi gelemperî wekî nîşanek derbirîna stres û tengezariya psîkolojîk a kûr tê şîrove kirin, ne wekî bertekek li hember tiştekî komîk.

Ji bilî vê nîşaneya navdar, kesên ku ji serhildanê bandor bûn, spektrûmek berfireh a nîşaneyên din ên fîzyolojîk û hestyarî nîşan dan. Di nav van nîşaneyan de girîna bêkontrol, ku gelek caran bi kenê re dihat û diçû, gelemperî bû. Bêaramî, ku carinan bi bazdana bêarmanc û di rewşên kêm de bi reftarên tundûtûjî dihat xuyang kirin, jî hate ragihandin. Gelek kes gilî ji êşên laşî yên cihêreng dikirin. Bêhişbûn an sistbûn (fainting/syncope) yek ji nîşaneyên dramatîk bû ku dihat dîtin. Her weha, pirsgirêkên bêhnstandinê, birînên çerm (rashes), û di hin rewşan de gazên zik (flatulence) û qîrîn jî di nav nîşaneyên ku hatine ragihandin de bûn. Ev kombînasyona nîşaneyan nîşan dide ku serhildan fenomenek tevlihev bû ku bandorên cihêreng li ser laş û hişê kesên nexweş dikir. Ev profîla nîşaneyan bi awayekî berbiçav bi danasîna giştî ya nîşaneyên ku di bûyerên Nexweşiya Psîkojenîk a Komî (MPI) de têne dîtin re li hev dike, ku tê de nîşaneyên fîzyolojîk ên cihêreng bêyî sedemek organîk a eşkere derdikevin holê.

Demajoka nîşaneyan ji bo her kesekî diguherî; hin kes tenê çend saetan nîşane nîşan didan, lê li cem hinekan ev rewş heta 16 rojan dom dikir. Bi navînî, nîşane li dora 7 rojan berdewam dikirin.

Di warê demografiya kesên bandorbûyî de, qalibek zelal derket holê. Piraniya mezin a kesên ku nîşane nîşan dan keçên xwendekar ên ciwan bûn, bi gelemperî di temenê 12 heta 18 salî de, ku li dibistanên şevînî yên ku serhildan lê dest pê kir an jî lê belav bû, dixwendin. Her çend serhildan bi giranî di nav vê koma demografîk de bû jî, dema ku ew li civakên berfirehtir belav bû, hin mezin û hejmareke hindik a mêran jî nîşane nîşan dan. Lêbelê, yek ji xalên herî balkêş ew bû ku karmendên hînkirinê yên dibistanan, ku di heman hawîrdorê de bi xwendekaran re bûn, bi giranî ji serhildanê bandor nebûn. Ev yek argumanên li dijî sedemên hawîrdorî yên wekî toksînek an pathogenek xurtir dike û bêtir îşaret bi faktorên psîko-civakî yên wekî stres, statuya civakî û mekanîzmayên têkoşînê dike, ku dibe ku di navbera xwendekar û mamosteyan de cihêreng bûne. Nebûna bandorê li ser mamosteyan, ku di pozîsyonek hêzê de bûn û dibe ku xwedî mekanîzmayên têkoşînê yên cihêreng bûne, bi teoriyên MPI re hevaheng e ku dibêjin ev diyarde bi gelemperî di nav komên ku xwedî hêzek an statuyek kêmtir in de belav dibe.

Krîtîk e ku meriv tekez bike ku tevî lêkolînên ku di wê demê de hatin kirin, tu delîl ji bo sedemên organîk ên serhildanê, wekî jehrîbûna xwarinê, toksînek hawîrdorî, an enfeksiyonek vîral an bakterî, nehat dîtin. Ev nebûna ravekirineke biyolojîk a zelal, rê li ber şîroveyên psîkojenîk vekir û teşhîsa MPI wekî ravekirina herî maqûl xurt kir.

Li jêr tabloyek heye ku nîşaneyên sereke yên ku di Serhildana Kenê ya Tanganyîkayê de hatine ragihandin, lîste dike:

Tablo 2: Nîşaneyên Sereke yên Hatine Ragihandin di Serhildana Kenê de

Nîşane	Danasîn/Taybetmendî	Çavkanî
Kenê bêkontrol	Ne ji şahiyê, spazmodîk, demdirêj, carinan bi êş
Girîna bêkontrol	Gelek caran bi kenê re dihat û diçû
Bêaramî	Di nav de bazdana bêarmanc, carinan tundûtûjî
Êşa laşî	Êşên cihêreng ên laşî
Bêhişbûn/Sistbûn (Fainting/Syncope)	Windakirina demkî ya hişmendiyê
Pirsgirêkên bêhnstandinê	Tengbûna bêhnê, bêhnçikîn
Birînên çerm (Rashes)	Derketina birînên li ser çerm
Gazên zik (Flatulence)	Derketina gazan ji zik
Qîrîn	Qîrînên bêkontrol

Ev tablo berfirehiya nîşaneyan radixe ber çavan û tekez dike ku serhildan fenomenek pir-qatî bû ku ji tenê “kenê” wêdetir diçû.

Çarçoveya Sosyo-Kulturî û Psîkolojîk

Ji bo têgihiştineke kûr a Serhildana Kenê ya Tanganyîkayê, pêwîst e ku meriv li faktorên sosyo-kulturî û psîkolojîk ên ku di wê serdemê de li Tanganyîkayê serdest bûn, binêre. Van faktoran ne tenê hawîrdora ku serhildan tê de derket holê şekil dan, lê dibe ku rasterast jî beşdarî destpêkirin û belavbûna wê bûne.

Serxwebûna Tanganyîkayê û Guherînên Civakî

Yek ji faktorên herî girîng ên ku di analîza serhildanê de derdikeve pêş, dema qewimîna wê ye. Tanganyîka di 9ê Kanûna Pêşîn a 1961ê de serxwebûna xwe ji desthilatdariya kolonyal a Brîtanî bi dest xist. Serhildana kenê tenê mehek şûnda, di Çileya 1962an de, dest pê kir. Ev nêzîkbûna demkî ya her du bûyeran bi awayekî xurt pêşniyar dike ku dibe ku têkiliyek di navbera atmosfera piştî serxwebûnê û derketina vê diyardeya psîkojenîk de hebe.

Serdema piştî serxwebûnê li Tanganyîkayê wekî demek ducarî tê binavkirin: ji aliyekî ve, ew demek “şahî” û hêviyê bû, lê ji aliyê din ve, ew bi “nediyarî” û hestek ku “her tişt mimkun bû” dagirtî bû. Guherînên mezin ên civakî û siyasî, her çend bi armancên erênî bin jî, dikarin bibin çavkaniyên stres û fikaran, nemaze ji bo nifşê ciwan ku hewl didin cihê xwe di nav nîzamek civakî ya nû de bibînin. Hat ragihandin ku xwendekaran di wê demê de ji ber hêviyên bilind ên ku mamoste û dêûbavên wan ji wan re datanîn, hest bi zextek mezin dikirin. Ev hêviyên nû, ku dibe ku bi avakirina neteweyek nû û pêşerojek serbixwe ve girêdayî bûn, dikaribûn barekî psîkolojîk ê girîng li ser milên ciwanan danîbin.

Wekî din, hikûmeta nû ya sosyalîst a Tanganyîkayê bi lez dest bi pêkanîna guhertinên radîkal di strukturên civakî û çandî de kir. Eşîrên herêmî hatin belavkirin, erd ji nû ve hate dabeşkirin, û zextek mezin hebû ji bo pejirandina Xirîstiyantiyê û pergalên rêveberiya “nûjen” li şûna bawerî û strukturên civakî yên kevneşopî yên ku bi sedsalan an hezarsalan mabûn. Ev pêvajoya guhertinê ya bilez û kûr ji hêla hin çavkaniyan ve wekî “kaosek çandî” tê binavkirin. Rakirina an têkdana strukturên nas û ewledar ên kevneşopî, bêyî ku pergalên nû bi tevahî hatibin damezrandin an ji hêla hemî kesan ve hatibin pejirandin, dikare bibe sedema hestek bêîstiqrarî, windabûna nasnameya çandî, û fikarek kûr. Ev “nediyarî” û “kaosa çandî” dikarin wekî stresorên civakî yên girîng werin dîtin ku dibe ku beşdarî derketina serhildanê bûne.

Zimanvan Christian F. Hempelmann yek ji wan lêkolînerên sereke ye ku teorîze kiriye ku serhildan bi giranî ji ber stresê bû û rasterast bi serxwebûna nû ya Tanganyîkayê û hêviyên bilind ên ku li ser xwendekaran hatibûn danîn ve girêdayî bû. Bi heman awayî, Latif Shiraz Nasser, di teza xwe ya doktorayê ya bi navê “Spasms of the Soul: The Tanganyika Laughter Epidemic in the Age of Independence” de, têkiliyek kûr û sembolîk di navbera serhildana kenê û serxwebûna Tanganyîkayê de datîne. Nasser nêzîkatiyek “etnografiya dîrokî” bikar tîne û arguman dike ku serhildan dikare wekî “xwendina serxwebûnê li ser laşên van keçan” were dîtin, û hewl dide ku “nediyarî, tevlihevî û mîtopoieya serhildana kenê bîne ser serxwebûnê, da ku alîkariyê bide vegerandina serxwebûnê wekî dema xerîb, tirsnak, heyecankêş û dramatîk a ku ji bo kesên ku tê de jiyane bû”. Ev nêzîkatî serhildanê ne tenê wekî bûyereke bijîjkî ya îzolekirî, lê wekî îfadeyeke laşî ya tengezariyên kûr ên serdemek veguherîner a dîrokî dibîne.

Rolê Dibistanên Mîsyonerî

Navenda destpêka serhildanê dibistana keçan a şevînî ya Kaşaşa bû, ku ji hêla mîsyonerên Xiristiyan ve dihat birêvebirin. Ev yek destnîşan dike ku hawîrdora taybetî ya van saziyan dibe ku di destpêkirin an jî hêsankirina serhildanê de rolek lîstibe. Çavkanî van dibistanan wekî xwedî “hawîrdorek hişk a ku ji hêla biyaniyan ve tê birêvebirin” û cihên ku xwendekar “dûr ji malbatên xwe” bûn, binav dikin. Hêviyên nenas ên ku di dibistanên bi şêwaza Brîtanî de dihatin ferz kirin, wekî faktorek din a stresê ji bo xwendekaran têne destnîşan kirin. Van şert û mercan – dîsîplîna hişk, dûrbûna ji piştgiriya malbatî, û pêdiviya adaptasyona bi pergalek perwerdehiyê ya biyanî – dikarin ji bo xwendekaran, nemaze yên ku ji paşerojên çandî yên cihêreng dihatin, stresdar bin.

Hîpoteza “pevçûna çandî” (cultural dissonance) jî di vê çarçoveyê de tê pêşniyar kirin. Li gorî vê hîpotezê, xwendekar di navbera pergalên baweriyê yên kevneşopî yên malbat û civaka xwe û ramanên nû, “nûjen” ên ku li dibistanê dihatin pêşkêş kirin de asê mabûn. Ev pevçûna di navbera nirxên kevneşopî û nirxên rojavayî de dikare bibe sedema tengezariyek psîkolojîk a girîng. Wekî din, hat ragihandin ku bûyerên MPI di salên 1960î de li Afrîkayê bi gelemperî li dibistanên mîsyonerî diqewimîn. Ev qalib pêşniyar dike ku dibe ku faktorên hevpar ên di van saziyan de (mînak, strukturên otorîter, zextên asîmîlasyonê, pevçûnên çandî) wan ji bo derketina MPI-ê guncantir kiribin. Civaka Tanganyîkayê di wê demê de bi gelemperî ji hêla mezinên kevneşopî yên xwedî otorîteyeke hişk ve dihat birêvebirin , û dibistanên mîsyonerî dikarin wekî arenayên din ên ku tê de strukturên otorîter serdest bûn, werin dîtin.

Di salên 1950î û 1960î de, zextek ji bo zêdekirina perwerdehiya keçan li Tanganyîkayê hebû, ji ber ku di navbera asta perwerdehiya mêr û jinan de nehevsengiyek berbiçav hebû. Dibistanên mîsyonerî di vê hewldanê de rolek navendî lîstin. Ev zexta ji bo perwerdehiyê, her çend bi mebestên baş be jî, dibe ku zextên taybetî li ser keçên xwendekar çêkiribe, yên ku dibe ku xwe di navbera hêviyên “nûjen” ên dibistanê û rolên kevneşopî yên ku civakê ji wan hêvî dikir de perçekirî hîs kiribin.

Dibistanên mîsyonerî, di vê çarçoveyê de, ne tenê wekî cihên perwerdehiyê, lê wekî mîkrokozmosên ku tê de dinamîkên hêzê yên kolonyal/post-kolonyal, pevçûnên çandî, û zextên ji bo guhertinê bi awayekî tund dihatin jiyîn, xuya dikin. Xwendekar, nemaze keçên ciwan, dibe ku di binê hiyerarşiya van saziyan de bûne û kêm kontrola wan li ser jiyan û hawîrdora xwe hebûye. Teoriya Hempelmann ku MPI bi gelemperî di nav mirovên bê hêz an xwedî “statuyek kêm” de çêdibe , li vir pir têkildar xuya dike. Xwendekarên keç ên ciwan di dibistanên şevînî yên otorîter de, di serdemek guherînên mezin ên civakî de, bi îhtîmalek mezin xwe di rewşek bêhêziyê de hîs kirine, ku dibe ku wan ji bo îfadekirina stresa xwe bi rêyên psîkojenîk hestiyartir kiribe.

Hîpoteza Nexweşiya Psîkojenîk a Komî (MPI)

Ravekirina zanistî ya serdest ji bo Serhildana Kenê ya Tanganyîkayê ew e ku ew bûyereke Nexweşiya Psîkojenîk a Komî (MPI) bû. MPI, ku wekî nexweşiya sosyojenîk a komî, hîsteriya komî, an hîsteriya epidemîk jî tê zanîn, bi belavbûna nîşaneyên nexweşiyê di nav nifûsekê de tê pênase kirin, bêyî ku tu ajansek enfeksiyonê ya biyolojîk ji bo vê pêgirtinê berpirsiyar be. Ew belavbûna bilez a nîşan û nîşaneyên nexweşiyê ye ku bandorê li endamên komek civakî ya hevgirtî dike, û tê bawer kirin ku ji têkçûnek demkî ya pergala nervê derdikeve holê, ku tê de gilî û gazincên laşî yên ku bêhiş têne xuyang kirin, tu sedemên organîk ên naskirî yên têkildar tune ne.

Piraniya pispor û lêkolînerên ku li ser serhildana Tanganyîkayê xebitîne, dipejirînin ku ew bi pîvanên MPI re li hev dike. Faktorên ku bi gelemperî serhildanên MPI provoke dikin, wekî stres û fikarên ku ji ber tehdîdên têgihiştî, veguherînên çandî, serdemên nediyariyê, û stresorên civakî yên din derdikevin holê, têne destnîşan kirin. Hemî van faktoran di çarçoveya Tanganyîkayê ya sala 1962an de bi awayekî berbiçav hebûn.

Hestiyariya ciwanan ji bo MPI yek ji taybetmendiyên gelemperî yên van bûyeran e. Piraniya nifûsa ku ji serhildana Tanganyîkayê bandor bûye zarokên ciwan û balix bûn. Ev yek bi gelemperî bi wê yekê ve tê girêdan ku ciwan dibe ku hîn xwedî şarezayên têkoşînê yên bi tevahî pêşkeftî nebin ji bo birêvebirina astên bilind ên stres û fikaran. Wekî din, di serdema balixbûnê de, hewcedariya pejirandinê ji hêla hevalan ve û meyla ji bo entegrebûna bi komekê re xurt e, ku dikare ciwanan ji bo “pêgirtina bandorê” an teqlîdkirina (bi gelemperî bêhiş) reftarên kesên din ên di komê de hestiyartir bike.

Hempelmann arguman dike ku MPI bi gelemperî di nav mirovên ku xwedî hêzek civakî ya kêm in an jî xwe di rewşek bêhêziyê de hîs dikin de çêdibe. Li gorî wî, “MPI ji bo mirovên xwedî statuyek kêm rêya dawî ye. Ew rêyek hêsan e ku ew îfade bikin ku tiştek xelet e”. Ev têgihiştin MPI ne ewqas wekî nexweşiyek, lê belkî wekî mekanîzmayek têkoşînê ya (bêhiş) an jî wekî formek îfadeyê ji bo komên marjînal ên ku dibe ku rêyên din ên “ewledar” an “qebûlkirî” ji bo îfadekirina êş an nerazîbûna xwe nebînin, nîşan dide. Di vê çarçoveyê de, ken, her çend navê serhildanê pê hatibe kirin jî, tenê yek ji gelek nîşaneyên nervî yên gengaz ên MPI ye û ne hewce ye ku bi henekan an kêfxweşiyê re têkildar be.

Krîtîk e ku meriv cûdahiya di navbera pêgirtina civakî ya ku di MPI de tê dîtin û pêgirtina biyolojîk a nexweşiyên enfeksiyonê de tekez bike. Di MPI de, “pêgirtin” bi rêya mekanîzmayên psîkolojîk ên wekî çavdêrîkirin, teqlîdkirin, pêşniyar, û empatî di nav komek ku stresorek hevpar parve dike û xwedî girêdanên civakî yên xurt e, pêk tê. Ew ne veguhestina mîkrobek e, lê belavbûna reftar û nîşaneyên laşî yên ku ji ber tengezariyek psîkolojîk a hevpar derdikevin holê. Ji ber vê yekê, dema ku rêyên din ên îfadekirina stres, fikar, an berxwedanê tune bin an jî ewle nebin, laş dikare bibe qada ku van tengezariyan “biaxivin”. Nîşaneyên MPI dikarin wekî îfadeyên laşî yên êşa psîkolojîk û civakî werin dîtin, nemaze di nav komên ku dengê wan kêm tê bihîstin an jî kêm ajansa wan heye.

Analîzên Pisporan û Lêkolînên Akademîk

Serhildana Kenê ya Tanganyîkayê ji roja ku qewimî heta îro bala gelek lêkolîner û pisporan kişandiye, û bûye mijara gelek analîz û şîroveyan.

Christian F. Hempelmann yek ji wan kesên herî zêde referans lê hatiye kirin e. Ew bi domdarî arguman dike ku serhildan bûyereke klasîk a MPI bû ku ji ber stresa civakî û psîkolojîk derketibû holê. Hempelmann tekez dike ku ev stres bi giranî ji hêviyên bilind ên piştî serxwebûna Tanganyîkayê û zextên ku di hawîrdora dibistanên mîsyonerî de li ser xwendekaran hebûn, kaynak digirt. Ew bi taybetî destnîşan dike ku kenê di vê serhildanê de ne ji ber henekan an kêfxweşiyê bû, lê belkî yek ji gelek “nîşaneyên nervî” yên gengaz ên MPI bû, û ew aciziya xwe nîşan dide dema ku bûyer ji bo piştgirîkirina teoriyên li ser pêgirtina kenê henekî tê bikar anîn. Wekî din, Hempelmann teorîze dike ku MPI bi gelemperî di nav mirovên “xwedî statuyek kêm” an jî yên ku xwe bê hêz hîs dikin de çêdibe, wekî rêyek ji bo îfadekirina ku “tiştek xelet e”. Analîza Hempelmann çarçoveyek psîko-civakî ya zexm ji bo têgihiştina bûyerê peyda dike.

Latif Shiraz Nasser, di teza xwe ya doktorayê ya bi navê “Spasms of the Soul: The Tanganyika Laughter Epidemic in the Age of Independence” (2014) de, perspektîfek nuwaze û kûr pêşkêş dike. Nasser nêzîkatiyek “etnografiya dîrokî” bikar tîne da ku têkiliyek kûr di navbera serhildana kenê û serxwebûna Tanganyîkayê de datîne. Ew arguman dike ku serhildan dikare wekî “xwendina serxwebûnê li ser laşên van keçan, û bi awayê ku yên din laşên wan dixwînin” were dîtin. Nasser hewl dide ku “nediyarî, tevlihevî û mîtopoieya serhildana kenê bîne ser serxwebûnê, da ku alîkariyê bide vegerandina serxwebûnê wekî dema xerîb, tirsnak, heyecankêş û dramatîk a ku ji bo kesên ku tê de jiyane bû”. Karê Nasser bûyerê ji tenê fenomenek bijîjkî derdixe û wê wekî îfadeyek çandî û dîrokî ya girîng dinirxîne, û laş wekî cîhek ku tê de tengezariyên civakî û siyasî yên serdemek veguherîner têne xuyang kirin, dibîne. Ev nêzîkatî pêşniyar dike ku bûyerên MPI dikarin wekî “metn”ên civakî-dîrokî werin şîrove kirin ku tê de fikar, tirs, û hêviyên kolektîf ên serdemekê têne îfade kirin.

Civaknas Robert Bartholomew û psîkiyatrîst Simon Wessely hîpoteza “hîsteriya epidemîk a taybet a çandê” pêşniyar kirine. Wan destnîşan kir ku bûyerên bi vî rengî yên di salên 1960î de li Afrîkayê bi gelemperî li dibistanên mîsyonerî diqewimîn û civaka Tanganyîkayê, ku ji hêla mezinên kevneşopî yên hişk ve dihat birêvebirin, dibe ku hawîrdorek çêkiribe ku tê de hîsterî wekî bertekek li hember van şert û mercan derketibe holê. Ev perspektîf girîngiya faktorên çandî yên taybet û strukturên civakî yên herêmî di şekildana îfadeyên MPI de tekez dike.

Perspektîfên Post-Kolonyal jî ji bo têgihiştina vê bûyerê girîng in. Hin teorîsyenên post-kolonyal şîroveyên destpêkê yên ku ji hêla psîkiyatrîstên rojavayî ve hatine kirin rexne dikin, bi îdiaya ku ew helwestên serdest nîşan didin û mijarên civakî û çandî yên herêmî bi têra xwe li ber çavan nagirin. Di serdema kolonyal de, teoriyên li ser “hişê Afrîkî” hebûn ku cûdahiyên biyolojîk û çandî di navbera Afrîkî û Ewropiyan de tekez dikirin, û “rojavayîbûn” an “detrîbalîzasyon” wekî xeternak ji bo tenduristiya derûnî ya Afrîkiyan dihat dîtin. Serhildanên MPI yên di destpêka salên 1960î de, di dema ku welatên Afrîkî serxwebûna xwe bi dest dixistin, ji bo nifşê yekem ê psîkiyatrîstên Afrîkî dijwariyek mezin bûn, ji ber ku ew dixuya ku van teoriyên kolonyal ên pirsgirêkdar piştrast dikin. Lêkolînên din destnîşan dikin ku pergalên perwerdehiyê yên ku ji hêla hêzên kolonyal ve hatine damezrandin, dibe ku pevçûnên çandî û zextên ku dikarin bibin sedema diyardeyên wekî MPI çêkiribin. Mînak, G.J. Ebrahim di sala 1968an de destnîşan kir ku “pevçûnên çandî yên ku zarokên dibistanê di civakên me yên bi lez pêşve diçin de rû bi rû dimînin, dibe ku li pişt van serhildanên hîsteriya komî bin”. Di çarçoveya teoriyên post-kolonyal de, wekî yên Frantz Fanon, nîşaneyên psîkosomatîk dikarin wekî îfadeyên êşa ji ber bindestiya çandî an jî wekî formek berxwedanê li hember pergalên zordar werin dîtin.

Di derbarê şîroveyên herêmî de, agahiyên berfireh kêm in, lê tê zanîn ku gelê herêmê ji serhildanê re digotin “endwara ya Kucheka” (ku tê wateya “nexweşiya kenê”) an jî “akajanja” (ku dikare wekî “dînbûn” were wergerandin). Çanda Haya, ku li herêma Gola Victoria serdest e, xwedî baweriyên kevneşopî yên di derbarê ruhên bav û kalan, bandora wan li ser saxlemî û nexweşiyê, û rola dermankerên kevneşopî (bi navê “kamuribo”) ye. Her çend çavkaniyên berdest rasterast şîroveyên Haya yên serhildana kenê bi hûrgilî pêşkêş nakin jî, girîng e ku meriv vê çarçoveya çandî li ber çavan bigire. Dema ku MPI wekî teşhîsek rojavayî tê bikar anîn, pêdivî bi hesasiyeta çandî heye, ji ber ku awayê ku stres tê jiyîn û îfade kirin dikare ji hêla çandê ve were şekildan.

Pêşveçûna têgihiştinê ji “hîsteriya komî” (ku bi gelemperî bi têgînên neyînî û zayendî ve girêdayî ye) ber bi “Nexweşiya Psîkojenîk a Komî” (MPI) ve, pêşveçûnek girîng di têgihiştina van diyardeyan de nîşan dide. MPI çarçoveyek neutraltir û raveker pêşkêş dike ku li ser mekanîzmayên psîkolojîk û civakî yên bingehîn disekine, û ji şîroveyên hêsan an stigmatîzeker dûr dikeve.

Bidawîbûn û Bandorên Demdirêj

Serhildana Kenê ya Tanganyîkayê, piştî ku bi qasî 18 meh heta du salan dom kir, hêdî hêdî kêm bû û bi dawî hat. Yek ji taybetmendiyên balkêş ên bûyerê ew bû ku tu mirinên rasterast ji ber serhildanê nehatin ragihandin, û tê bawer kirin ku hemî kesên bandorbûyî di dawiyê de ji nîşaneyên xwe xelas bûn. Ev “çareserbûna” xwezayî, bêyî ku destwerdanek bijîjkî ya taybetî ji bo “dermankirina” ken an nîşaneyên din hatibe kirin, taybetmendiyek gelemperî ya gelek bûyerên MPI ye. Bi gelemperî, bûyerên MPI bi îzolekirin an veqetandina kesên bandorbûyî ji çavkaniya stresê ya têgihiştî, an jî bi tenê bi derbasbûna demê re kêm dibin. Di hin rewşan de, kêmkirina bala medyayê jî dikare beşdarî çareserbûnê bibe, ji ber ku baldariya zêde carinan dikare nîşanan xurtir bike. Her weha tê pêşniyar kirin ku gava bûyerek wekî psîkojenîk were destnîşankirin, divê desthilatdarî bi awayekî ku fenomenê xurt neke nêzîk bibin; mînak, gazîkirina dermankerên kevneşopî ji bo kirina merasîmên “paqijkirinê”, wekî ku di bûyereke MPI de li kargehek li Sîngapûrê hate kirin, dixuya ku serhildanê dirêjtir kiriye.

Lêbelê, her çend serhildan bi dawî bûbe jî, ev nayê wê wateyê ku hemî pirsgirêkên bingehîn hatine çareser kirin. Kêmbûna lêkolînên şopandinê yên demdirêj ên li ser qurbaniyên taybetî yên serhildana Tanganyîkayê valahiyek di têgihiştina me de dihêle ka gelo bandorên psîkolojîk ên mayînde li ser wan hebûn an na. Civak bi gelemperî ji bûyerên MPI xelas dibin û jiyana normal ji nû ve dest pê dike, lê bîranîna bûyereke wisa xerîb û tirsnak dibe ku ji bo demek dirêj di nav civakê de bimîne.

Mîrateya herî girîng a Serhildana Kenê ya Tanganyîkayê ew e ku ew ji bûyereke herêmî ya nediyar veguheriye yek ji mînakên herî navdar û klasîk ên MPI di wêjeya psîkolojî, civaknasî, û antropolojiyê de. Ew bi berdewamî di gotarên akademîk û pirtûkên dersê de tê referans kirin û wekî xalek destpêkê ya girîng ji bo têgihiştina diyardeyên psîkojenîk ên komî, têkiliya tevlihev a di navbera stres, çand û tenduristiyê de, û bandora guhertinên civakî yên bilez li ser komên hestiyar û bêhêz tê bikar anîn. Ev veguherîn ji “kuriozîteyekê” ber bi “mînakeke klasîk” ve girîngiya wê ya ji bo têgihiştina kapasîteya mirovan ji bo îfadekirina stresa kolektîf bi awayên laşî yên dramatîk nîşan dide.

Serhildana Tanganyîkayê çend dersên girîng ji bo tenduristiya giştî û psîkolojiyê jî pêşkêş dike. Ya yekem, girîngiya naskirina MPI û cûdakirina wê ji nexweşiyên organîk e, da ku destwerdanên neguncaw an stigmatîzeker neyên kirin. Ya duyemîn, ew hewcedariya ji bo lêkolîn û çareserkirina stresorên bingehîn ên civakî û psîkolojîk ên ku di nav civakên bandorbûyî de hene, tekez dike. Ya sêyemîn, ew rola pêgirtina civakî di belavbûna van diyardeyan de radixe ber çavan û pêşniyar dike ku divê tedbîrên birêvebirinê, wekî dûrketina ji sensationalîzma medyayî ya zêde, werin girtin. Û di dawiyê de, ew hewcedariya nêzîkatiyên çandî-hesas di lêkolîn û birêvebirina serhildanên bi vî rengî de, nemaze di çarçoveyên çandî yên cihêreng de, destnîşan dike.

Encamname

Serhildana Kenê ya Tanganyîkayê ya 1962an fenomenek sosyo-psîkolojîk a pir-qatî û girîng bû ku ji tenê bûyereke herêmî ya xerîb wêdetir çûye û di dîroka lêkolînên li ser Nexweşiya Psîkojenîk a Komî (MPI) de cihekî taybet girtiye. Wekî ku di vê analîzê de hate destnîşan kirin, serhildan bi kenê bêkontrol ê komeke keçên xwendekar li dibistaneke mîsyonerî dest pê kir û zû belav bû, bandor li ser hezaran kesan kir û bû sedema têkçûneke berbiçav a jiyana rojane û perwerdehiyê.

Lêkolîn bi awayekî berfireh piştrast dikin ku ev serhildan bûyereke MPI bû, ku tê de nîşaneyên laşî yên cihêreng (ken, girîn, êş, bêhişbûn, hwd.) bêyî sedemek organîk a naskirî derketin holê. Faktorên destpêker ên sereke yên vê serhildanê bi giranî bi stresa civakî û psîkolojîk a ku ji ber guhertinên mezin ên piştî serxwebûna nû ya Tanganyîkayê û zextên taybet ên di hawîrdora dibistanên mîsyonerî de kaynak digirtin, têne girêdan. Xwendekarên keç ên ciwan, ku piraniya kesên bandorbûyî pêk dianîn, ji ber faktorên wekî temen, statuya civakî ya nisbeten kêm, û dibe ku kêmbûna mekanîzmayên têkoşînê yên guncaw, ji vê diyardeyê re hestiyartir bûn.

Analîzên pisporan, nemaze yên Christian F. Hempelmann û Latif Shiraz Nasser, têgihiştinên girîng li ser cewherê MPI û têkiliya wê bi çarçoveya sosyo-kulturî re pêşkêş kirine. Hempelmann rola stres û kêmhêziyê tekez dike, dema ku Nasser serhildanê wekî îfadeyeke laşî ya tengezariyên serdema serxwebûnê şîrove dike. Perspektîfên post-kolonyal jî girîngiya hesasiyeta çandî û rexnekirina şîroveyên rojavayî-navendî radixin ber çavan.

Serhildana Kenê ya Tanganyîkayê, her çend piştî demekê bi xwezayî bi dawî bûbe jî, mîrateyeke girîng hiştiye. Ew wekî mînakeke klasîk a MPI di wêjeya zanistî de dimîne û ji bo têgihiştina ka çawa stres û tengezariyên kolektîf dikarin bi awayên laşî yên dramatîk di nav koman de xwe nîşan bidin, dersên hêja pêşkêş dike. Ew girîngiya naskirina van diyardeyan, cûdakirina wan ji nexweşiyên organîk, û pêşxistina stratejiyên birêvebirinê yên ku hem faktorên psîkolojîk hem jî yên civakî û çandî li ber çavan digirin, tekez dike. Di cîhanek ku bi berdewamî rûbirûyê guhertinên bilez, krîz û stresorên civakî yên nû dibe, têgihiştina fenomenên wekî Serhildana Kenê ya Tanganyîkayê ji her demê girîngtir dimîne.

Jêder (Çavkanî)

• Tanganyika laughter epidemic. (n.d.). In Wikipedia.
• Eveleth, R. (2014, July 21). The 1962 Laughter Epidemic of Tanganyika Was No Joke. Atlas Obscura.
• ADDPMP. (n.d.). Tanganyika Laughter Epidemic.
• Knewz. (2024, September 1). The Bizarre Mystery of the 1962 Tanganyika Laughter Epidemic That Swept the Nation.
• Nasser, L. S. (2014). Spasms of the Soul: The Tanganyika Laughter Epidemic in the Age of Independence. Harvard University. (As cited in IsisCB)
• Sick History. (2024, April 26). The Tanganyika Laughter Epidemic: A Strange Historical Phenomenon.
• Mass psychogenic illness. (n.d.). In Wikipedia.
• Pruitt, S. (2023, May 27). 6 Mysterious Illnesses That Caused Mass Hysteria. History.com.
• Tanganyika laughter epidemic. (n.d.). In Wikipedia..
• Knewz. (2024, September 1). The Bizarre Mystery of the 1962 Tanganyika Laughter Epidemic That Swept the Nation..
• Reddit. (2022). TIL about the “Tanganyika-Laughter Epidemic”.
• Nasser, L. S. (2014). Spasms of the Soul: The Tanganyika Laughter Epidemic in the Age of Independence. Harvard University Digital Access to Scholarship at Harvard (DASH).
• Shields, J. (2023, March 31). Not So Funny: The Mysterious 1962 Tanganyika Laughter Epidemic. HowStuffWorks.
• Cogito. (2022, January 14). The East African Laughing Epidemic [Video]. YouTube.
• Otis, L. (2007, October 28). Humoring the Gelotologists. Damn Interesting.
• Hempelmann, C. F. (2007). The laughter of the 1962 Tanganyika ‘laughter epidemic’. HUMOR – International Journal of Humor Research, 20(1), 49–71.
• Sick History. (2024, April 26). The Tanganyika Laughter Epidemic: A Strange Historical Phenomenon..
• Tanganyika laughter epidemic. (n.d.). In Wikipedia..
• Shields, J. (2023, March 31). Not So Funny: The Mysterious 1962 Tanganyika Laughter Epidemic. HowStuffWorks..
• O’Doherty, C. (2019, May 19). Mass psychogenic illness was no laughing matter for the kids of Tanganyika. Medical Independent.
• Cameron, J. (1967). The Integration of Education in Tanganyika. Comparative Education Review, 11(1), 38–56.
• Benson, J. (n.d.). **. Augustana Heritage.
• Mechtler, L., et al. (2019). Relationship Between Media Coverage and Mass Psychogenic Illness. Neurology, 94(15_supplement), 5311.
• Mass psychogenic illness. (n.d.). In Wikipedia..
• Manda, A. D. (2016). The Limits of Transcultural Psychiatry: The Bukoba and Mbale Manias in Colonial and Postcolonial Uganda and Tanganyika. The Journal of Imperial and Commonwealth History, 44(4), 597-621.
• Ware, S. M., & Diame, F. W. (2024). Haunting the colonial classroom: Jinne Maimouna and the disembodied nature of education in Senegal. Educational Philosophy and Theory, 1-13.
• Pruitt, S. (2023, May 27). 6 Mysterious Illnesses That Caused Mass Hysteria. History.com..
• Vinney, C. (2022, November 14). What Is Groupthink? Verywell Mind.
• Pomeroy, R. (2013, February 12). Tanganyika Laughter Epidemic of 1962. RealClearScience.
• Merryweather, C. (2019, January 2). 10 Disturbing Cases Of Mass Hysterical Contagion Like Bird Box. Listverse.
• Snapshots of History. (2019, March). On January 30, 1962, an epidemic of laughter lasted between 6-18 months… Quora.
• UK Parliament. (1957, November 25). Tanganyika (Girls’ And Women’s Education). Hansard.
• Hempelmann, C. F. (2007). The laughter of the 1962 Tanganyika ‘laughter epidemic’. HUMOR – International Journal of Humor Research, 20(1), 49–71..
• Economic Times. (2024, July 10). What is the laughter epidemic? What was cause of mysterious 1962 Tanzania laughter epidemic? Details here.
• O’Doherty, C. (2019, May 19). Mass psychogenic illness was no laughing matter for the kids of Tanganyika. Medical Independent..
• Sunset Africa Safari. (n.d.). Exploring the Culture of the Haya Tribe in Tanzania.
• Haya people. (n.d.). In Wikipedia.
• Nasser, L. S. (2014). Spasms of the Soul: The Tanganyika Laughter Epidemic in the Age of Independence. (As cited by IsisCB, summary).
• Eveleth, R. (2014, July 21). The 1962 Laughter Epidemic of Tanganyika Was No Joke. Atlas Obscura. (Summary).
• Sick History. (2024, April 26). The Tanganyika Laughter Epidemic: A Strange Historical Phenomenon. (Summary).
• Nasser, L. S. (2014). Spasms of the Soul: The Tanganyika Laughter Epidemic in the Age of Independence..

WERGIRTÎ

1. Tanganyika laughter epidemic – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Tanganyika_laughter_epidemic 2. The Tanganyika Laughter Epidemic: A Strange Historical Phenomenon – Sick History, https://sickhistory.com/tanganyika-laughter-epidemic/ 3. The 1962 Laughter Epidemic of Tanganyika Was No Joke – Atlas …, https://www.atlasobscura.com/articles/1962-laughter-epidemic-tanganyika 4. (PDF) The laughter of the 1962 Tanganyika ‘laughter epidemic’ – ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/249929567_The_laughter_of_the_1962_Tanganyika_’laughter_epidemic’ 5. Tanganyika Laughter Epidemic – Attention Deficit Disorder Prosthetic Memory Program, https://addpmp.slamjam.com/posts/amnesia 6. The Bizarre Mystery of the 1962 Tanganyika Laughter Epidemic That Swept the Nation, https://knewz.com/world/the-bizarre-mystery-of-the-1962-tanganyika-laughter-epidemic-that-swept-the-nation/ 7. 7 Mysterious Mass Illnesses That Defied Explanation – History.com, https://www.history.com/articles/mysterious-illnesses-mass-hysteria 8. Not So Funny: The Mysterious 1962 Tanganyika Laughter Epidemic | HowStuffWorks, https://health.howstuffworks.com/mental-health/human-nature/behavior/1962-tanganyika-laughter-epidemic.htm 9. Spasms of the Soul: The Tanganyika Laughter Epidemic in the Age of Independence, https://dash.harvard.edu/entities/publication/73120378-c9c1-6bd4-e053-0100007fdf3b 10. TIL about the “Tanganyika-Laughter Epidemic”. A student in 1962 in Tanzania started laughing in a school in Kashasha. The laughter quickly spread to hundreds of people,causing schools to close for months. Researchers believe it was caused by stress, social tensions. No official explanation was given : r/todayilearned – Reddit, https://www.reddit.com/r/todayilearned/comments/13fui1j/til_about_the_tanganyikalaughter_epidemic_a/ 11. Humoring the Gelotologists – Damn Interesting, https://www.damninteresting.com/humoring-the-gelotologists/ 12. Mass psychogenic illness was no laughing matter for the kids of Tanganyika – Medical Independent, https://www.medicalindependent.ie/life/the-dorsal-view/mass-psychogenic-illness-was-no-laughing-matter-for-the-kids-of-tanganyika/ 13. Spasms of the Soul: The Tanganyika Laughter … – IsisCB Explore, https://data.isiscb.org/isis/citation/CBB001567593/ 14. Mass psychogenic illness – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Mass_psychogenic_illness 15. On January 30, 1962, an epidemic of laughter lasted between 6-18 months at a mission-run boarding school for girls in Kashasha, Tanganyika (now Tanzania). The epidemic started with three girls and spread throughout the school, affecting 95 of the 15 – Snapshots of History, https://snapshotsofhistory.quora.com/On-January-30-1962-an-epidemic-of-laughter-lasted-between-6-18-months-at-a-mission-run-boarding-school-for-girls-in-Ka 16. East African Laughing Epidemic – History Documentary – YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=pGVvD7hlYzI 17. Investigating “mass hysteria” in early postcolonial Uganda: Benjamin H. Kagwa, East African psychiatry, and the Gisu – PubMed Central, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4988490/ 18. Tanganyika (Girls’ And Women’s Education) – Hansard – UK Parliament, https://hansard.parliament.uk/commons/1957-11-25/debates/67f8ed3c-d308-416e-b256-28f95ca98b24/Tanganyika(GirlsAndWomenSEducation) 19. Augustana’s Tanganyikan Mission Field: Its Impact through the Generations, https://augustanaheritage.augustana.edu/J%20Benson%20Paper%20Rev.pdf 20. Full article: Ghosts of African Education: Mass Hysteria and Embodied Resistance within Postcolonial Senegalese Schools and Atlantic Migrations – Taylor & Francis Online, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00131946.2024.2380606?src= 21. When a Village Started Laughing… and Couldn’t Stop – RealClearScience, https://www.realclearscience.com/blog/2013/02/tanganyika-laughter-epidemic-of-1962.html 22. Exploring the Culture of the Haya Tribe in Tanzania – Sunset Africa Safari, https://sunsetafricasafari.com/exploring-the-culture-of-the-haya-tribe-in-tanzania/ 23. Haya people – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Haya_people 24. Mass Media and Mass Psychogenic Illness (5311) – Neurology.org, https://www.neurology.org/doi/10.1212/WNL.94.15_supplement.5311 25. 10 Disturbing Cases Of Mass Hysterical Contagion Like ‘Bird Box’ – Listverse, https://listverse.com/2019/01/02/10-disturbing-cases-of-mass-hysterical-contagion-like-bird-box/ 26. The Integration of Education in Tanganyika – The University of Chicago Press: Journals, https://www.journals.uchicago.edu/doi/pdfplus/10.1086/445273 27. Mass Hysteria: How It Happens and Examples – Verywell Mind, https://www.verywellmind.com/understanding-groupthink-2671595 28. What is the laughter epidemic? What was cause of mysterious 1962 Tanzania laughter epidemic? Details here – The Economic Times, https://m.economictimes.com/news/international/us/what-is-the-laughter-epidemic-what-was-cause-of-mysterious-1962-tanzania-laughter-epidemic-details-here/articleshow/111615589.cms