Kreolîzasyona Çanda Karayîbê

Kreolîzasyona Çanda Karayîbê: Encamên Tekane yên Têkiliyên Afrîkî, Ewropî û Xwecihî piştî Serdema Kolonyalîzm û Bazirganiya Koleyan

Kurte

Ev gotar dê pêvajoya tevlihev a kreolîzasyonê li giravên Karayîbê bikole, û balê bikişîne ser encamên çandî yên tekane yên ku ji têkiliyên bi zorê û carinan bi dilxwazî di navbera gelên Afrîkî, Ewropî û xwecihî de, bi taybetî piştî kolonyalîzm û bazirganiya koleyan a transatlantîk, derketine holê. Em ê lêkolîn bikin ka çawa ev lihevketin bûne sedema zayîna zimanên kreolî yên nû (mînak, Kreyola Haîtiyê, Patoisa Jamaîkayê), şêwazên muzîkê yên cihêreng (mînak, reggae, calypso), baweriyên olî yên senkretîk (mînak, Voodoo, Santería, Rastafarianîzm), û kevneşopiyên metbexê yên hîbrîd. Bi analîzkirina van diyardeyên çandî, gotar armanc dike ku ronahiyê bide ser awayên ku kreolîzasyon ne tenê wekî bersivek li hember zordariyê lê di heman demê de wekî pêvajoyek afirîner a avakirina nasnameyê jî kar kiriye, û mîrasek çandî ya dewlemend û dînamîk a ku îro jî berdewam dike, şekil daye.

Bêjeyên Sereke: Kreolîzasyon, Çanda Karayîbê, Zimanên Kreol, Muzîka Karayîbê, Olên Senkretîk, Metbexa Karayîbê, Kolonyalîzm, Bazirganiya Koleyan, Nasnameya Karayîbê.

1. Destpêk: Kreolîzasyon û Çanda Karayîbê di Çarçoveya Dîrokî de

Kreolîzasyon pêvajoyeke civakî-çandî ya kûr û pirhêl e ku bi taybetî di çarçoveya Karayîbê de xwedî girîngiyeke mezin e. Ew ne tenê wekî tevliheviyeke sade ya çandan, lê belê wekî afirandina formên çandî yên bi tevahî nû û xweser tê fêmkirin. Ev beş dê têgeha kreolîzasyonê, teoriyên derbarê wê de, û çarçoveya dîrokî ya ku tê de ev pêvajo li Karayîbê pêk hatiye, bikole.

Pênasekirina Kreolîzasyonê: Teorî û Zanyarên Sereke

Kreolîzasyon, di çarçoveya civaka Kreol a Karayîbê de, wekî pêvajoya avakirina nasnameyeke pêkhatî ya bê sînor, ku kokên wê li Ewropa, Afrîka, Hindistan û deverên din in, tê pênasekirin. Ev pêvajo bûye sedema afirandina çandeke nû û yekta. Ew bi gelemperî wekî şêweyek veguherîna çandî tê binavkirin ku ji hêla komên çandî yên cihêreng ve, yên ku li herêmek kolonyal a ku berê ne aîdî wan bû kom dibin, tê meşandin. Ev diyarde bi taybetî li aboriyên çandiniyên koleyan ên hewza Karayîbê, ku gelên xwecihî bi piranî ji hêla kolonîzasyonê ve hatibûn tinekirin an sirgûnkirin û civakên ku li şûna wan hatin damezrandin bi giranî ji tevliheviya Ewropiyên koçber û Afrîkiyên koledar pêk dihatin, berbiçav bû.

Sê taybetmendiyên hevpar bi gelemperî di nav karanînên cihêreng ên têgehê de têne dîtin: (1) Kreolîzasyon “adaptasyoneke ducarî” pêk tîne, ji ber ku kesên ku digihîjin herêmek kolonyal hem li hawîrdora nû û hem jî li hevûdu adapte dibin. Ev bi gelemperî ji hêla kesên ku ti hêviya wan a vegerê li çanda xwe ya zikmakî tune û ji bandorên serdestiya nijadî diêşin, tê rêvebirin. (2) Kreolîzasyon xwedî rêgezek “xwecihîbûnê” ye ku li gorî wê pratîkên çandî yên ku bi pêvajoya tevlihevkirin û adaptasyonê hatine çêkirin dibin çanda “malê” ya komekê. (3) Kreolîzasyon bênavber e: ew tu carî bi tevahî nagihîje pêkhateyeke çandî ya sabit, lê bi berdewamî di bin bandora navçandîbûn û veguherînê de ye.

Zanyarê navdar ê Karayîbî Édouard Glissant, kreolîzasyonê wekî encameke “bêpêşbînî” (l’inattendue) ya jiyana bi hev re ya nijadîkirî pênase dike ku ji kodkirina nijadî wêdetir diçe û nîzama normatîf a damezrandî ya birêvebirina cihêrengiyê dişkîne. Ev têgihîştin, têgînên rojavayî yên nasname û aidiyetê yên ku di çarçoveyên post/kolonyal de Xweya Spî/Yê Din ê Kêmtir ji nû ve hildiberînin, dixe bin pirsê. Stuart Hall, zanyarekî din ê girîng, tekez dike ku kreolîzasyon li Karayîbê ji bo jiyanê li hember zordariya nijadî, emperyalîzm û hovîtiyê pêwîst bû. Hall balê dikişîne ser têkiliya çandî ya bi zorê di navbera gelên xwecihî, Afrîkî û Ewropî de, ku ew wekî présence américaine, présence africaine, û présence européenne bi nav dike. Di vê çarçoveyê de, Patrick Chamoiseau, Rafaël Confiant, û Jean Bernabé têgeha créolité (kreolbûn) pêş xistin da ku taybetmendiya gelên Karayîbê, yên ku xwe ne Ewropî, ne Afrîkî, ne jî Asyayî, lê Kreol dihesibandin, diyar bikin.

Pêvajoya kreolîzasyonê, ku di bin şert û mercên tund ên koletî û kolonyalîzmê de pêk hat , ne tenê bersiveke pasîf li hember travmaya kolonyal bû. Belkî, ew pêvajoyeke çalak û afirîner a ji nû ve avakirina cîhanê bû. Gelên koledar û kolonîzekirî ne tenê mexdûrên pasîf bûn; wan bi awayekî çalak beşdarî avakirina rastiyên xwe yên çandî bûn. Têgîna Glissant a “encama bêpêşbînî” vê ajansê tekez dike; encam ne tenê tevliheviyeke hêsan bû, lê tiştekî nû û nediyar bû. Ji ber vê yekê, divê kreolîzasyon wekî diyalektîkek were fêmkirin: hêzên serdest hewl didin ku çanda xwe ferz bikin, dema ku komên bindest li ber xwe didin, adapte dibin û nûjen dikin, û formên çandî yên nû diafirînin ku hem berxwedan û hem jî adaptasyonê nîşan didin. Ev ji têgîna “tevlihevkirin”ê wêdetir e; ew pêvajoyeke danûstandin û veguherînê ye ku ji hêla dînamîkên hêzê ve hatî şekilandin lê di heman demê de ji hêla ajansa mirovî ve jî tê rêvebirin.

Kûrahiya Dîrokî: Kolonyalîzm, Bazirganiya Koleyan a Transatlantîk, û Pergala Çandiniyê

Dîroka Karayîbê bi awayekî neod جدا bi kolonyalîzma Ewropî û bazirganiya koleyan a transatlantîk ve girêdayî ye. Revandin, îstîsmar û koletiya bi mîlyonan Afrîkî ji hêla Ewropiyan ve hema hema pênc sedsalan berdewam kir û dîmena cîhanî bi awayekî dramatîk guherand, mîraseke êş û bîrdoziyê li dû xwe hişt ku bandorên wê heta îro jî xuya dibin. Di navbera salên 1501 û 1867an de, tê texmînkirin ku nêzîkî 13 mîlyon mirovên Afrîkî hatine revandin, bi darê zorê li keştiyên Ewropî û Amerîkî hatine siwarkirin û ji bo koletiyê li seranserê Okyanûsa Atlantîkê hatine birin. Ji van, nêzîkî du mîlyon kes di dema Rêwîtiya Navîn a hovane de jiyana xwe ji dest dan.

Aboriya çandiniyê, ku bi giranî xwe dispêre bazirganiya koleyan a transatlantîk, li Karayîbê hate danîn. Hatina bi darê zorê ya koleyên Afrîkî ne tenê kedkarî ji bo çandiniyên şekir, tûtin û qehwê peyda kir, lê di heman demê de adet, bawerî û kevneşopiyên cihêreng ên Afrîkî jî anîn herêmê, ku dê bandorek kûr û mayînde li çanda Karayîbê bike. Destpêkirina çandiniya şekir li girava St. Kitts di salên 1640î de û mezinbûna wê ya bilez li giravên din bû sedema pêşketina aboriya çandiniyê ku bi tevahî xwe dispêre keda koleyên Afrîkî yên îthalkirî. Di van çandiniyan de, kole bi awayekî hovane dihatin muamelekirin, bi şert û mercên kar ên dijwar, kêmasiya xwarinê û nexweşiyan re rû bi rû diman, ku ev yek dibû sedema rêjeyeke bilind a mirinê.

Pergala çandiniyê, tevî ku cîhek kedxwariyê ya bêemsal bû, di heman demê de bû “kûreyek” çandî ya bêhempa. Di vê hawîrdora tundûtûjiyê de, hêmanên çandî yên cihêreng ên Afrîkî, Ewropî û, bi hindikahî, xwecihî bi zorê li hev civiyan û di bin zextek giran de dest bi tevlihevkirinê kirin. Koledarkirina mirovan ji herêmên cihêreng ên Afrîkayê tê vê wateyê ku di nav nifûsa koledar de jî cihêrengiyeke çandî û zimanî ya girîng hebû. Nebûna hêviya vegerê û hewcedariya elzem a ragihandinê û avakirina civakê di nav van şert û mercên nû de ajokarên sereke yên adaptasyon û nûjeniyê bûn. Bi vî awayî, çandinî, tevî ku amûrek zordariyê bû, bi awayekî paradoksî bû zemîna afirîneriya çandî ya ku di kreolîzasyonê de diyar dibe. Ew “diyalektîka civakî ya hovane ya koletiya çandiniyê û encamên wê” bû ku behs dike, ku tê de formên çandî yên nû ji ber hewcedariyê û ji ber îradeya mirovî ya ji bo afirandinê çêbûn.

Hevdîtina Çandan: Têkiliyên Afrîkî, Ewropî û Xwecihî

Karayîb bû qada navendî ji bo têkiliyên dijwar û carinan afirîner di navbera çandên bi paşerojên pir cihêreng de. Lêbelê, ev hevdîtin ji bo hemî aliyan ne wekhev bû. Nifûsa xwecihî ya Karayîbê, wek gelên Taîno û Arawak, ji ber nexweşiyên ku Ewropiyan anîn û ji ber şîdeta kolonyal hema hema bi tevahî ji holê rabûn. Di encamê de, çand, ziman û kevneşopiyên gelên xwecihî yên Amerîkî bi piranî winda bûn, û bandora wan a rasterast li ser formên çandî yên nû yên ku derketin holê, li gorî bandorên Afrîkî û Ewropî, kêm ma.

Bi mîlyonan koleyên Afrîkî, ku ji herêmên cihêreng ên Afrîkaya Rojava û Navîn hatibûn revandin, kevneşopiyên xwe yên çandî yên cihêreng anîn Karayîbê. Ziman, muzîk, reqs, baweriyên olî û pratîkên kulîneriyê yên Afrîkî li Karayîbê bi awayên cihêreng hatin damezrandin û parastin. Di heman demê de, ziman, çand, qanûn û kevneşopiyên kolonîkerên Ewropî (Spanî, Fransî, Îngilîzî, Holendî) li giravan hatin ferzkirin û bûne beşek ji tevna civakî û çandî.

Bi demê re, ji vê tevliheviya bi zorê û adaptasyonê, çandeke nû ya Karayîbê dest pê kir. Gel, ziman, xwarin û çandên Ewropî, Afrîkî û şopên mayî yên xwecihî dest bi tevlihevkirinê kirin, û çandeke nû û zimanên Kreol û Îngilîziya Karayîbê afirandin. Windabûna hema hema tam a çandên xwecihî yên serdest valahiyeke çandî ya girîng li Karayîbê afirand. Ev valahî bi awayekî dînamîk ji hêla hêmanên Afrîkî û Ewropî ve hate dagirtin. Pêkhatina demografîk a nû, ku tê de piraniya nifûsê ji nijada Afrîkî û hindikahiyek ji nijada Ewropî pêk dihat , şert û mercên bêhempa ji bo celebê kreolîzasyona ku derket holê afirand. Pêvajoya kreolîzasyonê dê bi giranî danûstandineke di navbera hêmanên cihêreng ên Afrîkî û hêmanên Ewropî yên ferzkirî de be, li ser erdek ku bandora xwecihî ya berê lawaz bûbû. Lêbelê, çavkanî hîn jî behsa bandorên “xwecihî” dikin, ku pêşniyar dike ku hin şop, her çend kêm bin jî, di hin aliyên çanda kreolîzekirî de (mînak, di metbexê de, hin peyvên di zimanên kreol de, an jî di zanîna giyayan de) berdewam kirine. Ev “hebûna wekî şevbihêrkê” ya çanda xwecihî aliyek girîng ê kreolîzasyona Karayîbê ye ku hewceyê lêkolînek kûrtir e.

Ji bo ku çarçoveya teorîk a vê gotarê baştir were fêmkirin, tabloya jêrîn hin zanyarên sereke û teoriyên wan ên di derbarê kreolîzasyonê de pêşkêş dike:

Tablo 1: Zanyarên Sereke û Teoriyên Kreolîzasyonê

Navê Zanyar	Têgeh/Teoriya Sereke	Danasîna Kurt	Nasname(yên) Çavkaniya Têkildar
Édouard Glissant	Poetics of Relation, L’inattendue, Archipelagic Thinking	Kreolîzasyon wekî encameke bêpêşbînî ya têkiliyên çandî; nasname di têkiliyê de tê avakirin, ne di îzolasyonê de; ramana arşîpelagîk li dijî ramana parzemînî ya yekparçe.	[span_47](start_span)
Kamau Brathwaite	Ac/culturation & Inter/culturation, Creole Society	Pêvajoya ku tê de çandên Afrîkî û Ewropî li Karayîbê li hev ketin û civakeke kreol a nû afirandin; giringiya “zimanê binavbûyî” û formên çandî yên Afrîkî.	[span_49](start_span)
Stuart Hall	Présence Africaine, Européenne, Américaine	Kreolîzasyon wekî encama hevdîtina van “hebûnan” li Karayîbê; avakirina “herêmên têkiliya transkulturel” di bin şert û mercên zordariyê de.	[span_11](start_span)
P. Chamoiseau, R. Confiant, J. Bernabé	Créolité (Kreolbûn)	Tevgera edebî û çandî ya ku taybetmendî û nasnameya gelên Kreol ên Antîlên Fransîaxêv pîroz dike, û wan wekî ji Afrîkî, Ewropî, an Asyayî cuda dibîne.	[span_12](start_span)
Maryse Condé	Rexneya Créolité	Rexne dike ku Créolité bi giranî li ser Karayîba Fransî disekine û hesabê kreolên din ên dîrokî, wek yên li peravên Afrîkaya Rojava, nake.	[span_13](start_span)

Ev tablo çarçoveyeke teorîk a bingehîn ji xwendevan re peyda dike û têgihiştina têgehên sereke yên ku dê di seranserê gotarê de werin bikar anîn hêsan dike. Ew nîşan dide ku analîz li ser bingeheke zanistî ya zexm ava bûye, ji ber ku pêşkêşkirina teoriyên bingehîn û zanyarên ku wan pêş xistine ji bo her xebateke akademîk girîng e. Tabloyek agahdariya tevlihev bi rengekî kurt û birêxistinkirî pêşkêş dike, ku ji xwendevanan re hêsantir dike ku têgehên sereke û beşdarên wan fam bikin. Ew çarçoveyeke referansê ya bilez ji bo têgînên ku dê paşê di gotarê de kûrtir werin lêkolînkirin peyda dike û pêbaweriya akademîk a gotarê bi nîşandana bingeheke di lêkolîna heyî de xurt dike.

2. Encamên Tekane yên Kreolîzasyona Çanda Karayîbê

Pêvajoya kreolîzasyonê li Karayîbê ne tenê bû sedema guherînên demografîk û civakî, lê di heman demê de formên çandî yên bi tevahî nû û yekta jî afirandin. Van formên nû, ku ji têkiliya hêmanên Afrîkî, Ewropî û xwecihî yên mayî derketine holê, di warên ziman, muzîk, ol û metbexê de bi awayekî berbiçav xuya dibin.

2.1. Zimanên Kreol: Dengê Civakên Nû

Yek ji encamên herî berbiçav û girîng ên kreolîzasyonê li Karayîbê derketina holê ya zimanên kreol e. Van zimanan ne tenê wekî navgînên ragihandinê yên hêsankirî, lê wekî pergalên zimanî yên tam û tevlihev, bi rêziman û peyvsaziya xwe ya yekta, pêş ketin.

Pêkhatin û Pêşketina Kreyola Haîtiyê û Patoisa Jamaîkayê

Kreyola Haîtiyê (Kreyòl Ayisyen): Ev ziman, ku ji hêla piraniya nifûsa Haîtiyê ve tê axaftin, mînakeke klasîk a zimanek kreolî yê bingeh-Fransî ye. Peyvsaziya wê bi piranî ji Fransî ya sedsala 18an tê, lê rêzimana wê bi awayekî bingehîn ji şaxek zimanê Volta-Kongo ya Afrîkaya Rojava, bi taybetî ji zimanên Fongbe û Igbo, bandor bûye. Di heman demê de, bandorên ji zimanên Spanî, Îngilîzî, Portekîzî, zimanê xwecihî Taîno, û zimanên din ên Afrîkaya Rojava jî di Kreyola Haîtiyê de têne dîtin. Tê texmînkirin ku Kreyola Haîtiyê di navbera salên 1680 û 1740î de, di dema ku aboriya çandiniya şekir geş dibû û hejmara koleyên Afrîkî bi awayekî dramatîk zêde dibû, pêş ketiye. Zêdebûna nifûsa koleyan û kêmbûna rêjeya kolonîstên Fransîaxêv şert û mercên guncan ji bo pêşketin û belavbûna vî zimanî afirandin. Koleyên ku ji herêmên cihêreng ên Afrîkayê hatibûn û zimanên cihêreng diaxivîn, ji bo ku bi hev re û bi hindikahî bi axayên xwe re têkilî daynin, hewceyê zimanek hevpar bûn. Di vê pêvajoyê de, wan Fransî ya kolonîstan wekî bingehek peyvsaziyê bikar anîn, lê ew li gorî strukturên rêzimanî yên zimanên xwe yên Afrîkî adapte kirin.

Patoisa Jamaîkayê (Patwa): Bi heman awayî, Patoisa Jamaîkayê zimanek kreolî yê bingeh-Îngilîzî ye ku ji hêla piraniya Jamaîkiyan ve wekî zimanê zikmakî tê axaftin. Ew di sedsala 17an de pêş ket, dema ku koleyên ji Afrîkaya Rojava û Navîn bi zimanê devkî û zaravayî yê xwediyên koleyan û çavdêran re rû bi rû man û ew xwecihî kirin. Zimanên çavkanî yên Ewropî Îngilîziya Brîtanî, Îngilîziya Hîberno (Îrlandî) û Skotlandî bûn. Bandorên girîng ji zimanên Afrîkaya Rojava, bi taybetî zimanê Akan (Twi), û her weha ji zimanê xwecihî Arawak, Spanî û zimanên din jî di Patois de hene. Piraniya peyvên ne-Îngilîzî yên di Patois de ji zimanê Akan tên. Mînak, peyva /se/ (ku tê wateya “ew, ku”) ji Twi Ashanti hatiye girtin, û peyva duppy (ruhê xerab, şevbihêrk) ji peyva Twi dupon (koka dara pembûyê) tê.

Her çend bandorên xwecihî li ser van zimanên kreol bi qasî bandorên Afrîkî û Ewropî ne berfireh bin jî, ew bi tevahî tune nîn in. Zimanên xwecihî yên wekî Taîno (ji bo Kreyola Haîtiyê) û Arawak (ji bo Patoisa Jamaîkayê) hin peyv beşdarî van zimanan kirine. Mînak, peyvên navneteweyî yên wekî “hammock” (Arawak: hamaka) û “barbecue” (Taíno: barbakoa) ji zimanên xwecihî yên Karayîbê tên.

Afirandina van zimanên kreol ne tenê ji ber hewcedariyeke pratîkî ya ji bo ragihandinê bû. Koleyên ku ji komên zimanî yên cihêreng ên Afrîkî hatibûn û bi qestî ji hev hatibûn veqetandin da ku pêşî li ragihandin û serhildanê were girtin , neçar man ku rêyên nû yên têgihiştina hev bibînin. Tenê girtina zimanê axayan dê bibe asîmîlasyoneke tam. Lêbelê, zimanên kreol rêzimanên ku bi giranî ji zimanên Afrîkaya Rojava bandor bûne diparêzin. Ev parastina strukturên rêzimanî yên Afrîkî, tevî ku peyvsaziya Ewropî serdest e, nîşan dide ku ew ne tenê pêvajoyeke hêsankirina zimanê Ewropî bû, lê belê ji nû ve şîrovekirin û ji nû ve avakirina zimanî bû ku tê de ajansa axaftvanên Afrîkî navendî bû. Bi girtina avahiya rêzimanî ya zimanên xwe yên zikmakî û adaptasyona peyvsaziya Ewropî, gelên koledar zimanek afirandin ku hem ji axayên wan re hinekî têgihîştî bû (ji bo fonksiyonê) lê hem jî cîhaneke wateyê ya cihêreng û kodkirî hilgirtibû ku ji hêla çanda serdest ve bi tevahî nehatibû deşîfrekirin. Ev “zimanê binavbûyî,” wekî ku Kamau Brathwaite bi nav dike , bû qadeke xweseriya çandî û çalakiya berxwedanê û ji nû ve piştrastkirina nasnameyê. Wekî ku Glissant destnîşan dike, kreol wekî “helbestvaniyeke bi zorê” derket holê, ku di bin zextê de wekî navgînek ragihandinê û “berxwedanê” hate çêkirin.

Rolê Zimanên Kreol di Avakirina Nasname û Ragihandinê de

Zimanên kreol ji bo gelên Karayîbê wekî nîşaneke hêzdar a nasnameyê kar dikin. Ew ji têkoşîna ji bo azadiyê di serdema kolonyal de çêbûne û ruhê serxwebûn û berxwedanê di nav xwe de hildigirin. Van zimanan civakan yek dikin û hesteke aidiyet û serbilindiyê bi dîroka xwe ya hevpar peyda dikin.

Lêbelê, tevî girîngiya wan a çandî û civakî, zimanên kreol bi gelemperî di civakên ku tê de têne axaftin de xwedî prestîjeke kêm in. Ew bi gelemperî di perwerdehiyê û mîhengên din ên sazûmanî de ji girîngiya duyemîn re têne şandin, tevî ku ew zimanê malê yê piraniya xelkê ne. Ev rewş tansiyoneke zimanî di civakên Karayîbê de diafirîne, ku mîraseke domdar a hiyerarşiyên hêza kolonyal nîşan dide. Zimanên Ewropî yên kolonîker wekî zimanên hêz û prestîjê hatine ferzkirin , û ev dînamîk piştî serxwebûnê jî bi awayên cihêreng berdewam kiriye.

Tevî vê stigmatîzekirinê, zimanên kreol di formên çandî yên populer de, nemaze di muzîkê de, bi awayekî berfireh têne bikar anîn. Mînak, Patoisa Jamaîkayê ji bo mebestên muzîkê, bi taybetî di şêwazên reggae û dancehall de, pir tê bikar anîn , û bi saya van şêwazan gihîştiye temaşevanên gerdûnî. Ew her weha wekî zimanek edebî jî hêdî hêdî cihê xwe digire. Ev karanîna di çanda populer de ne tenê van zimanan diparêze lê di heman demê de statûya wan jî bilind dike û wan dike amûrên xurt ên îfadeya nasnameya postkolonyal û şîroveya civakî. Ew li dijî marjînalîzekirina fermî ya zimanên kreol disekine û ji bo wan qadeke nû ya prestîj û pejirandinê diafirîne, û wan wekî sembolên berxwedan û nasnameya Karayîbê ya cihêreng xurt dike.

Ji bo ku pêvajoya kreolîzasyona zimanî bi awayekî berbiçavtir were nîşandan, tabloya jêrîn hin bandorên zimanî yên li ser Kreyola Haîtiyê pêşkêş dike:

Tablo 2: Bandorên Zimanî li ser Kreyola Haîtiyê

Taybetmendiya Zimanî	Zimanê Çavkaniyê	Mînak di Kreolê de (Kreyòl Ayisyen)	Wergera Kurdî	Nasname(yên) Çavkaniya Têkildar
Peyv (Lexicon)	Fransî	frekan	Bêedeb, rûreş (ji Fransî fréquent lê wate guheriye)	[span_56](start_span)
Peyv (Lexicon)	Fransî	kay (ji chez bi rêya case)	Mal	[span_57](start_span)
Peyv (Lexicon)	Zimanên Afrîkaya Rojava (mînak, Fon)	marasa	Cêwî	[span_58](start_span) (bi giştî behskirî)
Peyv (Lexicon)	Taîno	anana	Ananas	[span_88](start_span)
Peyv (Lexicon)	Spanî	savann (ji sabana)	Deşta giyayî	[span_59](start_span)
Rêziman	Zimanên Afrîkaya Rojava (mînak, Fon, Igbo)	Neguherandina lêkeran	(Mînak, mwen manje – ez dixwim; li manje – ew dixwe)	[span_60](start_span)
Rêziman	Zimanên Afrîkaya Rojava	Bikaranîna partîkelên pêşlêkerî ji bo demê	(Mînak, m ap manje – ez ê bixwim/dixwim)	[span_61](start_span) (bi giştî behskirî)
Fonetîk	Fransî (bi guherînên ji bandora Afrîkî)	Bilêvkirina hin dengdêran	(Mînak, dengdêra pozê ya Fransî)	[span_89](start_span)

Ev tablo bi awayekî berbiçav nîşan dide ka çawa hêmanên ji zimanên cihêreng bi hev re têkel bûne da ku zimanek nû û yekta biafirînin. Ew pêvajoya kreolîzasyonê di asta zimanî de konkret dike û delîlên rasterast ji bo argumana navendî ya gotarê peyda dike. Danîna mînakên taybetî yên peyvan an strukturên rêzimanî yên ku wate an formên nû wergirtine, kûrahiya veguherîna kreolîzasyonê nîşan dide.

2.2. Muzîka Kreolîzekirî: Rîtmên Berxwedan û Şahiyê

Muzîka Karayîbê yek ji îfadeyên herî zindî û naskirî yên çanda kreolîzekirî ye. Ew bi gelemperî sentezeke dînamîk a hêmanên muzîkî yên Afrîkî, Ewropî û, bi hindikahî, xwecihî ye. Rîtmên tevlihev, şêwazên bang-û-bersiv, û bikaranîna giran a amûrên perkusyonê mîraseke Afrîkî nîşan didin, dema ku harmonî, melodî û hin amûrên muzîkê (wek gîtar û amûrên bayê) bi gelemperî ji kevneşopiyên Ewropî hatine girtin û adaptekirin.

Reggae: Ev şêwaza muzîkê, ku li seranserê cîhanê tê naskirin, di dawiya salên 1960î de li Jamaîkayê ji şêwazên berê yên wekî ska û rocksteady derket holê. Reggae bi giranî ji mento (şêwazek muzîka gelêrî ya Jamaîkayê) û calypso kevneşopî yên Karayîbê, û her weha ji jazz û rhythm and blues (R&B) yên Amerîkî bandor bûye. Hêmanên Afrîkî di reggae de bi taybetî di rîtmên Nyabinghi de (ku bi tevgera Rastafarian re girêdayî ne), şêwazên defê yên Afrîkî, û teknîka bang-û-bersivê de xuya dibin. Bikaranîna bassê wekî amûreke perkusyonê ya melodîk ji rocksteady hate girtin û bû yek ji taybetmendiyên diyarker ên reggae. Ji aliyê Ewropî/Amerîkî ve, bandorên ji R&B û jazz, û bikaranîna amûrên wekî gîtarên elektrîkî û klavyeyan berbiçav in. Taybetmendiyên muzîkî yên reggae rîtmên offbeat (ku wekî “skank” têne zanîn), tempoyeke bi gelemperî hêdîtir ji ska û rocksteady, giranî li ser lêdana sêyemîn a di pîvanê de, û xetên bassê yên melodîk ên senkopkirî ne. Reggae bi gelemperî di dema 4/4 de tê lîstin. Ji hêla îfadeya civakî û siyasî ve, reggae bi gelemperî peyamên hişmendiya civakî, yekîtî, evîn, û serhildana li dijî zordariyê vedigire. Ew bi awayekî xurt bi tevgera Rastafarian re û têkoşîna ji bo edaleta civakî, wekhevî û giyanîtiyê ve girêdayî ye. Stranbêjên wekî Bob Marley reggae kirin dengek gerdûnî yê berxwedan û hêviyê.
Calypso: Calypso li Trinidad û Tobagoyê di nîvê sedsala 19an de, ji muzîka Kaiso ya Afrîkaya Rojava û kevneşopiya Canboulay (pîrozbahiyên şewitandina zeviyên şekir) derket holê. Hêmanên Afrîkî di calypso de di rîtmên Kaiso, teknîka bang-û-bersiv, polîrîtm, û devokên off-beat de diyar in. Di destpêkê de, calypso ji hêla koleyan ve ji bo ragihandinê (carinan bi awayekî kodkirî) û ji bo tinazkirina axayên koleyan dihat bikar anîn. Bandorên Ewropî jî hene, nemaze ji karnavala Fransî û formên muzîkî yên wekî belair û stranên masquerade lavway yên Kreoliya Fransî. Amûrên tîpîk ên calypso trompet, trombon, saksofon, gîtar û amûrên perkusyonê yên cihêreng in. Ji hêla strukturê ve, calypso bi gelemperî formeke baladê ya helbestî ye, bi rîtmên senkopkirî û gotinên ku bi awayekî tûj û satirîk li ser rexneya civakî-siyasî, gotegot û mijarên rojane disekinin. Calypso bi kevneşopî ji bo şîrovekirina civakî û siyasî, rexnekirina rayedaran, û parêzvaniya ji bo guhertina civakî tê bikar anîn, û bûye beşek girîng a pîrozbahiyên Karnavalê.

Her çend bandorên xwecihî di şêwazên muzîkê yên mezin ên Karayîbê de bi qasî bandorên Afrîkî û Ewropî ne berbiçav bin jî, hin lêkolîner destnîşan dikin ku hin amûrên xwecihî yên wekî maracas û güiro, û dibe ku hin kevneşopiyên gelêrî yên wekî areítos (stran û reqsên çîrokbêjiyê yên Taíno), di binhişê hin şêwazên muzîkê yên Karayîbê de, nemaze di formên kevntir ên wekî mento de, mane. Lêbelê, divê were zanîn ku hûrguliyên ka çawa hêmanên xwecihî yên di Mento de rasterast beşdarî Ska û Reggae bûne, di çavkaniyên heyî de kêm in.

Muzîka kreolîzekirî ya Karayîbê ne tenê formeke şahiyê ye; ew arşîveke zindî ya dîroka herêmê, têkoşînên wê yên civakî, û pêvajoyên tevlihev ên avakirina nasnameyê ye. Muzîk di civakên Afrîkî de roleke navendî dilîst, û ev yek bi koleyan re hat Karayîbê. Di bin şert û mercên koletiyê de, muzîk bû navgîneke girîng a parastina çandî, ragihandinê (carinan bi awayekî kodkirî da ku axayan fam nekin), û berxwedanê. Formên muzîkê yên Ewropî (wek harmonî û amûr) hatin nasandin û ji hêla muzîkjenên Afrîkî-Karayîbî ve bi awayekî afirîner hatin adaptekirin û ji nû ve hatin şîrovekirin. Bandorên xwecihî, her çend ji ber qirkirina nifûsê kêm bin jî, dibe ku bi riya têkiliya bi komên saxmayî re an jî bi riya parastina hin pratîkan di nav komên Afrîkî yên ku bi wan re têkilî danîne de, di nav tevna muzîkê de hatine pêçandin. Şêwazên muzîkê yên ku derketin holê (Reggae, Calypso, hwd.) van bandorên cihêreng nîşan didin û bi gelemperî gotinên bi zimanên kreol bikar tînin, ku wan dike îfadeyên xurt ên nasnameya herêmî. Mijarên di van stranan de bi gelemperî serpêhatiyên dîrokî û hevdem ên gelên Karayîbê vedibêjin – zordarî, berxwedan, xizanî, hêvî, û pîrozkirina çandê. Ji ber vê yekê, muzîk wekî şîroveyeke civakî û hêzeke ji bo avakirina nasnameyê kar dike, û bi domdarî di navbera parastina mîrasa Afrîkî, adaptasyona formên Ewropî, û yekkirina şopên xwecihî de danûstandinê dike, dema ku bersivê dide rastiyên civakî-siyasî yên hevdem.

2.3. Olên Senkretîk: Tevliheviya Baweriyan

Olên senkretîk yek ji encamên herî balkêş ên kreolîzasyonê li Karayîbê ne. Van pergalên baweriyê ji tevlihevkirina bawerî û pratîkên olî yên Afrîkaya Rojava û Navendî, Katolîkîzma Ewropî (ku ji hêla kolonîstan ve hatibû ferzkirin), û di hin rewşan de, bandorên giyanî yên xwecihî yên mayî derketin holê. Ev olên nû ne tenê rêyek ji bo parastina kevneşopiyên Afrîkî bûn, lê di heman demê de afirandina pergalên teolojîk û kozmolojîk ên nû bûn ku ji bo kesên ku di navbera cîhanên çandî yên cihêreng de dijîn watedar bûn.

Voodoo (Vodou) li Haîtiyê: Vodou, ku li Haîtiyê ola serdest e, ji pêvajoyeke dirêj a senkretîzmê di navbera olên kevneşopî yên cihêreng ên Afrîkaya Rojava û Navendî (bi taybetî yên gelên Fon, Kongo, û Yoruba) û Katolîkîzma Roman de derket holê. Di Vodou de, bawerî bi hebûna xwedawendek afirîner a transcendent, ku wekî Bondye (ji Fransî Bon Dieu, “Xwedayê Baş”) tê zanîn, heye. Di bin Bondye de, cîhanek ji giyanan heye ku wekî lwa têne zanîn. Van lwa bi gelemperî nav û taybetmendiyên xwe ji xwedawendên kevneşopî yên Afrîkaya Rojava û Navendî digirin, û di pêvajoya senkretîzmê de, ew bi pîrozên Katolîk ên Roman re hatine wekhevkirin. Mînak, Papa Legba, ku di kevneşopiya Fon de parêzvanê dergeh û xaçerêyan e, di Vodou de bi St. Peter (Petrûsê Pîroz), ku mifteyên bihuştê di destê wî de ne, re têkildar kirin. Ogou, giyanê şer û hesin, bi St. James (Aqûbê Pîroz) re têkildar e. Rîtuelên Vodou pir cihêreng in û di nav xwe de defjenîn, stran, reqs, qurbanîkirina ajalan, xêzkirina sembolên ayînî yên bi navê vèvè (ku her yek lwayek taybetî temsîl dike), û fenomenê ketina xewê (hebûna giyan di laşê bawermendekî de) hene. Pratîkên saxkirinê û bikaranîna giyayan jî di Vodou de roleke girîng dilîzin. Her çend çavkanî bi gelemperî behsa bandorek sêalî (Afrîkî, Ewropî, Xwecihî) li ser olên Karayîbê dikin, hûrguliyên taybetî yên ka çawa baweriyên Taíno (mînak, perestgeha zemis, rîtuelên cohoba, an jî merasîmên areytos) rasterast di nav Vodou de hatine yekkirin, di çavkaniyên berdest de kêm in. Çavkanî destnîşan dike ku gelên Arawak ên giravê, tevî Taíno û Carib, beşek ji sêalîya çavkaniyên Xiristiyan, Afrîkî û Amerîndî ne ku bingeheke hevpar ji bo piraniya pergalên olî yên Karayîbê, tevî Vodou Haîtiyê, peyda dikin. Çavkanî jî behsa Vodou dike ku baweriyên Vodun ên Afrîkaya Rojava bi Katolîkîzm û pratîkên xwecihî yên Taíno re tevlihev dike. Lêbelê, mînakên berbiçav ên vê senkretîzma Taíno-Vodou di çavkaniyên hatine dayîn de bi hûrgulî nehatine pêşkêş kirin.
Santería (Lucumí/Regla de Ocha) li Kûbayê: Santería, ku wekî Regla de Ocha an Lucumí jî tê zanîn, di dawiya sedsala 19an de li Kûbayê, di nav civakên Afro-Kûbayî de pêş ket. Ew ji senkretîzma di navbera ola Yoruba ya kevneşopî ya Afrîkaya Rojava, Katolîkîzm, û Giyanparêziya Kardecî (Spiritism) de derket holê. Di Santería de, bawerî bi hebûna xwedawendek afirîner a transcendent, Olodumare, heye. Di bin Olodumare de, komek ji giyanan heye ku wekî oricha (an orisha) têne zanîn. Her oricha xwedî nav û taybetmendiyên xwe ye ku ji xwedawendên Yoruba yên kevneşopî (wek Changó, Yemayá, Ochún, Obatalá) tên, û ew bi pîrozên Katolîk ên Roman re hatine wekhevkirin. Mînak, Changó, orichayê agir, birûsk, reqs û mêrxasiyê, bi Santa Barbara re têkildar e; Yemayá, dayika hemî orichayan û xwedawenda deryayê, bi Keçika Belenê (Virgen de Regla) re têkildar e. Rîtuelên navendî yên Santería toque de santo (an tambor) ne, ku tê de defjenîn, stran û reqs têne kirin da ku orichayek bikeve nav yek ji endamên civatê (ku wekî “siwarbûna hespê” tê zanîn) û bi vî rengî bi bawermendan re têkilî dayne. Pêşkêşkirina fêkî, vexwarinên alkolî, kulîlk û carinan qurbanîkirina ajalan ji orichayan re beşek girîng a pratîkê ye. Mîna Vodou, dema ku bandorek giştî ya “Xwecihî yên Hindî” an “Amerîndî” carinan tê behs kirin , hûrguliyên taybetî yên ka çawa baweriyên Taíno an xwecihên din ên Kûbayê di nav Santería de hatine yekkirin, di çavkaniyên berdest de kêm in. Çavkanî behsa “pratîkên Xwecihî yên Hindî” dike ku bi baweriyên Yoruba û Katolîk re tevlihev dibin, lê mînakên konkret nayên dayîn.
Rastafarianîzm: Rastafarianîzm di salên 1930î de li Jamaîkayê, di nav civakên Afro-Jamaîkî yên feqîr û ji civakê dûrxistî de derket holê. Ew bi giranî ji tevgerên Etiyopyanîzm (pîrozkirina Etiyopyayê wekî welatê zikmakî yê sembolîk) û tevgera Vegera-Afrîkayê, ku ji hêla kesayetên neteweperest ên reş ên wekî Marcus Garvey ve hatibû pêşve xistin, bandor bû. Taca Haile Selassie I wekî Qeyserê Etiyopyayê di sala 1930an de ji hêla gelek Rastafariyan ve wekî pêkanîna pêxembertiyeke Incîlê û wekî hatina duyemîn a Mesîh hate şîrove kirin. Baweriyên bingehîn ên Rastafarianîzmê li ser şîroveyeke taybet a Incîlê (bi taybetî Peymana Kevin), baweriyeke yekxwedayî bi Xwedayek yekane, ku wekî Jah (kurtkirina Yahweh) tê binav kirin, û girîngiyeke sereke dide Haile Selassie wekî temsîlkarek Xwedê li ser rûyê erdê an jî Xwedê bi xwe ne. Rastafarianîzm bi awayekî xurt Afrocentrîk e û balê dikişîne ser dîasporaya Afrîkî û azadkirina wê ji “Babîlê” (sîstema rojavayî ya zordar). Her çend Rastafarianîzm bi giranî ji Incîlê û hişmendiya Afrîkî îlhamê digire, çavkanî destnîşan dike ku bikaranîna kanabisê (ganja) wekî sakramentek dibe ku ji hêla bikaranîna wê di ola Afro-Jamaîkî ya Kumina û di rîtuelên Hindu de (ku ji hêla karkerên peymankirî yên Hindî ve hatine anîn Jamaîkayê) bandor bûbe. Lêbelê, çavkanî behsa bandorên rasterast ên xwecihî yên Karayîbê li ser Rastafarianîzmê nakin.

Senkretîzma olî li Karayîbê ne tenê mekanîzmayek ji bo parastina baweriyên Afrîkî di bin serweriya Xiristiyaniyê de bû. Olên Afrîkî bi xwe di bin zexta Xiristiyankirina bi zorê de bûn. Ji bo parastina baweriyên xwe, gelên koledar xwedawendên xwe yên Afrîkî (lwa, oricha) bi pîrozên Katolîk ên ku taybetmendî an warên wekhev parve dikirin, “veşartin” an jî wekhev kirin. Ev ne tenê kiryareke veşartinê bû, lê bû pêvajoyeke ji nû ve şîrovekirin û senkretîzmê, ku tê de her du pergalên baweriyê li hev bandor kirin û guherîn. Encama vê yekê ne tenê ola Afrîkî ya bi maskeke Katolîk bû, lê pergalên olî yên bi tevahî nû (Vodou, Santería) bûn ku hêman ji her duyan bi awayên tevlihev û organîk yek kirin. Van olên nû ji bo civakên ku di navbera Afrîka û Cîhana Nû, koletî û azadî, kevneşopî û nûjeniyê de dijîn, çarçoveyên wate û nasnameyê peyda kirin. Kêmbûna delîlên berbiçav ên bandora rasterast a xwecihî ya di van olên mezin ên senkretîk de dibe ku qirkirina çandî ya berfireh a gelên xwecihî nîşan bide berî ku van olên senkretîk bi tevahî krîstal bibin. Lêbelê, ev nayê wê wateyê ku tu bandorek xwecihî di pratîkên herêmî an kêmtir belgekirî de nemaye, û ev mijar hewceyê lêkolînek bêtir e.

Ji bo zelalkirina pêvajoya senkretîzmê, tabloya jêrîn hin mînakên sereke yên xwedawend/giyanên Afrîkî û pîrozên Katolîk ên têkildar pêşkêş dike:

Tablo 3: Senkretîzma Olî li Karayîbê: Xwedawend/Giyanên Afrîkî û Pîrozên Katolîk

Xwedawend/Giyanê Afrîkî	Ola Afrîkî ya Eslî	Pîrozê Katolîk ê Tekildar	Herêm (Ola Senkretîk)	Danasîna Kurt a Taybetmendî/Rola Senkretîk	Nasname(yên) Çavkaniya Têkildar
Papa Legba	Fon (Dahomey)	St. Peter (Petrûsê Pîroz), St. Anthony, St. Lazarus	Haîtî (Vodou)	Parêzvanê dergeh û xaçerêyan, navbeynkarê di navbera mirov û lwayan de.	[span_158](start_span)
Ogou (Ogun)	Yoruba/Fon	St. James the Greater (Aqûbê Mezin), St. George	Haîtî (Vodou)	Giyanê şer, hesin, teknolojî û kedê.	[span_160](start_span)
Ezili Dantor	Fon/Kongo	Our Lady of Mount Carmel, Black Madonna of Częstochowa	Haîtî (Vodou)	Dayikek parêzvan a dijwar, bi gelemperî bi zarokek tê teswîrkirin.	[span_161](start_span)
Danbala Wèdo	Fon/Ewe	St. Patrick, Moses	Haîtî (Vodou)	Giyanê mar ê kevnar, sembola afrandin, şehrezayî û aştiyê.	[span_162](start_span)
Changó (Şango)	Yoruba	Santa Barbara	Kûba (Santería)	Orichayê agir, birûsk, gûrgûr, reqs, mêrxasî û edaletê.	[span_179](start_span)
Yemayá (Yemọja)	Yoruba	Virgen de Regla (Keçika Belenê)	Kûba (Santería)	Dayika hemî orichayan, xwedawenda deryayê, zayîn û dayiktiyê.	[span_180](start_span)
Ochún (Ọṣun)	Yoruba	Virgen de la Caridad del Cobre (Keçika Xêrxwaziya Cobre)	Kûba (Santería)	Orichaya evîn, bedewî, dewlemendî, zayînî û çeman.	[span_181](start_span)
Obatalá	Yoruba	Our Lady of Mercy (Las Mercedes), Jesus of Nazareth	Kûba (Santería)	Orichayê afrandinê, paqijî, şehrezayî û aştiyê; bavê piraniya orichayan.	[span_182](start_span)
Elegguá (Èṣù-Ẹlẹ́gbára)	Yoruba	Lonely Soul, St. Anthony, Holy Child of Atocha	Kûba (Santería)	Orichayê xaçerêyan, dergehan, û qederê; navbeynkarê di navbera mirov û orichayan de.	[span_208](start_span)
Oggún (Ògún)	Yoruba	St. Peter, St. John the Baptist	Kûba (Santería)	Orichayê hesin, şer, teknolojî, ked û nêçîrê.	[span_209](start_span)

Ev tablo bi awayekî zelal û berawirdî nîşan dide ka çawa senkretîzm di navbera pergalên baweriyê yên Afrîkî û Katolîk de pêk hatiye. Ew ji xwendevanan re dibe alîkar ku tevliheviya van olên nû û awayê ku wan hêmanên cihêreng yek kirine fam bikin, û bi taybetî ji bo nîqaşkirina “encamên tekane” yên têkiliyên çandî di warê olî de bikêr e.

2.4. Metbexa Kreolîzekirî: Tehmên Giravan

Metbexa Karayîbê bi xwe jî şahideke zindî ya pêvajoya kreolîzasyonê ye. Ew tevliheviyeke rengîn û tamxweş a kevneşopiyên kulîneriyê yên Afrîkaya Rojava, Kreol, Amerîndî (xwecihî), Ewropî, Amerîkaya Latîn, Hindî/Asyaya Başûr, Çînî û Rojhilata Navîn e. Her pêleke koçberî û kolonîzasyonê malzemeyên nû, teknîkên pijandinê yên nû û tehmên nû anîne giravan, ku bi demê re bi hev re têkel bûne û metbexeke yekta afirandine.

Bandorên Xwecihî (Amerîndî): Berî hatina Ewropiyan, gelên xwecihî yên Karayîbê, wek Taíno, Arawak û Carib, xwedî kevneşopiyeke kulîneriyê ya dewlemend bûn ku li ser malzemeyên herêmî ava bûbû. Wan malzemeyên wekî yams (cûreyek kartolê şîrîn), ceh (genimê şamî), kasava (ku jê yuca jî tê gotin), kartolên şîrîn, û fêkiyên nan (breadfruit) bikar dianîn. Bikaranîna îsotên çîlî yên cihêreng hem ji bo tamkirinê hem jî ji bo parastina xwarinê (wek rêbazek zuhakirin an dûmankirinê) di nav wan de belav bû. Teknîkên pijandinê yên wekî barbacoa (ku jê peyva barbecue ya îroyîn tê), ku tê de goşt li ser agirê hêdî an di bin erdê de dihat pijandin, û amadekirina nanê kasavayê (wek mînaka bammy li Jamaîkayê, ku ji kasavaya pelçiqandî û pijandî tê çêkirin) ji çandên xwecihî mane û bûne beşek ji metbexa Karayîbê ya berfireh. Xwarineke din a girîng callaloo ye, ku ji sebzeyên pelgeyî yên wekî îspenax an pelên taroyê, carinan bi okra re, tê çêkirin û xwedî karaktereke Afrîkî û xwecihî ya tevlihev e.
Bandorên Afrîkî: Koleyên ku bi darê zorê ji Afrîkaya Rojava hatin anîn, kevneşopî û teknîkên xwe yên kulîneriyê bi xwe re anîn. Bikaranîna malzemeyên wekî okra, plantain (mûzê pijandinê), yams, û rêbaza pijandina yek-tenûrê (one-pot cooking), ku tê de hemî malzeme bi hev re di tenûrekê de têne kelandin, ji bandorên Afrîkî ne. Xwarinên wekî fou-fou (ku ji yam, kasava, an plantainê kelandî û pelçiqandî heta ku bibe hevîrek nerm tê çêkirin) û loblollie (cûreyek porîca ceh) li Karayîbê berdewam kirin. Teknîka navdar a “jerk” a Jamaîkayê, ku tê de goşt (bi gelemperî mirîşk an beraz) bi têkeliyeke biharatên tûj û aromatîk tê marînekirin û dûmankirin an jî li ser agirê komirê tê pijandin, mînakeke berbiçav a vê tevliheviyê ye. Tê bawer kirin ku kokên wê di teknîkên parastina goştê yên gelê Taíno de (bi bikaranîna biharatên herêmî) û rêbazên pijandinê yên Afrîkî yên ku ji hêla koleyên reviyayî (Maroons) ve di çiyayan de hatine pêşxistin, hene.
Bandorên Ewropî: Kolonîstên Ewropî jî malzemeyên nû û teknîkên pijandinê bi xwe re anîn. Spanî malzemeyên wekî gûz (coconut), nîsk (chickpeas), korîander (cilantro), bacanreşk (eggplant), pîvaz û sîr anîn Karayîbê. Fransiyan bandorek mezin li ser pêşxistina sosên dewlemend û pasteyên hûr kirin, nemaze li giravên Fransîaxêv. Brîtaniyan jî hêman û teknîkên xwe anîn, wek bikaranîna ardê ceh di xwarina cou-cou de li Barbadosê.
Bandorên Asyayî (Hindî û Çînî): Di sedsala 19an de, piştî rakirina koletiyê, karkerên peymankirî ji Hindistan û Çînê hatin Karayîbê da ku li ser çandiniyan bixebitin. Wan jî kevneşopiyên xwe yên kulîneriyê bi xwe re anîn, ku bandorek girîng li metbexa herêmê kir. Kûrî, biharatên cihêreng (wek kîmyon, turmerîk, korîandera toz), û xwarinên nudlê ji hêla van koman ve hatin nasandin. Xwarinên wekî roti (nanek tenik ê Hindî) û kûrî (bi taybetî kûriya bizinê an mirîşkê) li giravên wekî Trinidad û Tobago û Guyana bûne xwarinên bingehîn û pir populer.
Xwarinên Sembolîk ên Kreolîzekirî: Gelek xwarinên Karayîbê yên navdar encama vê pêvajoya kreolîzasyonê ne:

Jerk (Jamaîka): Têkiliya teknîkên xwecihî (Taíno) û Afrîkî (Maroons) bi biharatên herêmî (wek îsota Scotch bonnet û allspice/pimento) û yên îthalkirî.
Callaloo: Xwarineke sebzeyî ya ku li gelek giravan tê dîtin, bi gelemperî ji pelên taroyê an îspenaxê, okra, gûzê, û biharatan tê çêkirin, tevliheviya bandorên Afrîkî û xwecihî nîşan dide.
Pelau (Trinidad û Tobago): Xwarineke birincê ya yek-tenûrê ku bi goşt (mirîşk an goştê sor), fasûlî an nok, û sebzeyan tê pijandin, û bi şekirê karamelîzekirî reng û tehmeke taybet distîne. Ew paella Spanî tîne bîra mirov, lê bi tehm û malzemeyên herêmî hatiye adaptekirin.
Mofongo (Porto Rîko): Ji plantainên kesk ên sorkirî yên ku bi sîr û çermê berazê yê sorkirî yê pelçiqandî (chicharrón) re têne pelçiqandin û şeklê kûpekî didinê. Ev xwarin bandorên xurt ên Afrîkî (bikaranîna plantain û teknîka pelçiqandinê) û Spanî (sîr, çermê beraz) nîşan dide.
Cou-cou (Barbados) û Fungi (Antîgua û Barbûda): Xwarineke mîna polentayê ku ji ardê ceh û okra tê çêkirin, bandorên Îngilîzî (ardê ceh) û Afrîkî (okra û teknîka pijandinê) nîşan dide.
Rolê Zeviyên Pêdiviyan (Provision Grounds): Di dema koletiyê de, “zevîyên pêdiviyan” roleke krîtîk di jiyan û çanda koleyan de lîstin. Ev perçeyên axê bûn ku ji hêla xwediyên çandiniyan ve ji bo koleyan dihatin veqetandin da ku ew bikaribin xwarina xwe biçînin. Ji ber ku rasyonên ku ji hêla axayan ve dihatin dayîn bi gelemperî kêm û nekêrhatî bûn , van zeviyan ji bo jiyana koleyan girîngiyeke mezin hebû. Li vir, koleyan ne tenê nebatên nas ên Afrîkî (heta ku gengaz bû) diçandin, lê di heman demê de nebatên xwecihî (wek kasava) û yên ku ji hêla Ewropiyan ve hatibûn anîn jî adapte dikirin. Wan teknîkên pijandinê yên Afrîkî (mînak, pijandina yek-tenûrê, bikaranîna biharatan) ji bo van malzemeyên nû bikar anîn. Ev zevî ne tenê ji bo peydakirina xwarinê bûn, lê di heman demê de bûne laboratûwarên nûjeniya kulîneriyê û parastina çandî. Xwarinên ku îro wekî “tîpîk” ên Karayîbê têne hesibandin, bi gelemperî kokên xwe di vê dîroka afirînerî û berxwedanê de ne. Bazarên Yekşemê, ku koleyan berhemên xwe yên zêde difirotin, derfetek ji bo bazirganiyê û hetta xweseriyeke aborî ya sînordar peyda dikirin, û ev yek bû çavkaniyek azadî û ajansa kesane ji bo wan. Bi vî awayî, metbexa Karayîbê ne tenê tevliheviyeke ji malzemeyan e, lê vegotineke dînamîk e ku dîroka tevlihev a herêmê ya koçberî, adaptasyon, berxwedan û afirîneriyê nîşan dide.

3. Nasnameya Karayîbê ya Kreolîzekirî: Sentezeke Dînamîk

Encamên tekane yên kreolîzasyonê di ziman, muzîk, ol û metbexê de ne tenê wekî diyardeyên çandî yên cihêreng mane; ew bi awayekî tevlihev bi hev ve girêdayî ne û bi hev re nasnameyeke Karayîbê ya xweser û pirhêl ava dikin. Ev nasname ne statîk e, lê sentezeke dînamîk e ku berdewam dike ku di bin bandora hêzên herêmî û gerdûnî de biguhere û pêş bikeve.

Analîza ka çawa ziman, muzîk, ol û metbexa kreolîzekirî bi hev re nasnameyeke Karayîbê ya tekane ava dikin.

Çanda Karayîbê wekî mozaîkek tevlihev a kevneşopî, ziman, ol û adetan tê binavkirin ku bi sedsalan kolonîzasyon, berxwedan û adaptasyonê hatine veguhestin û ji nû ve hatine afirandin. Ew encama têkiliya dijwar lê di heman demê de afirîner a di navbera civakên xwecihî (her çend bandora wan ji ber qirkirinê kêm bûbe jî), kolonîstên Ewropî, bi mîlyonan koleyên Afrîkî, û paşê koçberên ji Asya û Rojhilata Navîn e. Zimanên kreol ên ku ji hewcedariya ragihandinê û ji berxwedana li hember asîmîlasyonê çêbûn; muzîka senkopkirî ya ku rîtmên Afrîkî bi harmoniyên Ewropî re dike yek; olên senkretîk ên ku baweriyên Afrîkî û Xiristiyanî (û carinan xwecihî) li hev tînin; û metbexa têkel a ku tehmên ji çar aliyê cîhanê tîne cem hev, hemî îfadeyên vê nasnameya hîbrîd û kreolîzekirî ne.

Girîng e ku were fêmkirin ku ev hêmanên çandî ne di îzolasyonê de ne, lê bi awayekî organîk bi hev ve girêdayî ne û li hev bandor dikin. Muzîka Karayîbê, wek reggae an calypso, bi gelemperî zimanên kreol (wek Patoisa Jamaîkayê an Kreola Trinidadî) di gotinên xwe de bikar tîne û mijarên olî an giyanî (wek Rastafarianîzm di reggae de) vedikole. Rîtuelên olî yên wekî yên di Vodou an Santería de, muzîk, reqs û stranên taybet bikar tînin da ku bi cîhana giyanî re têkilî daynin. Xwarin jî bi gelemperî di pîrozbahiyên çandî û olî de roleke navendî dilîze, û civakan li dora maseyê tîne cem hev. Mînakeke berbiçav a vê yekbûnê Karnaval e, festîvaleke girîng a Karayîbê ku li gelek giravan tê pîrozkirin. Karnaval van hêmanan hemîyan tîne cem hev: muzîka calypso û soca ya enerjîk, reqsên komî yên li kolanan, cil û bergên berfireh û rengîn ên ku dibe ku hêmanên dîrokî, mîtolojîk û giyanî nîşan bidin, û helbet, xwarin û vexwarinên herêmî yên ku ji hêla hemî beşdaran ve têne parve kirin.

Nasnameya Karayîbê, wekî ku ji hêla van formên çandî yên kreolîzekirî ve tê îfade kirin, ne yekpare û monolitîk e. Belkî, ew “arşîpelagîk” e, têgehek ku ji hêla Édouard Glissant ve hatiye pêşxistin , ku tê de cihêrengî û pirrengî navendî ne. Kreolîzasyon ne pêvajoyeke homojenkirinê ye ku hemî cûdahiyan ji holê radike; berevajî, ew pêvajoyeke afirandina têkilî û pêwendiyên nû di navbera hêmanên cihêreng de ye. Ev yek rê dide hebûna nasnameyên cihêreng ên giravî û herêmî di nav çarçoveyeke Karayîbê ya berfireh de. Her girav an herêmek xwedî îfadeyên xwe yên kreolîzekirî yên taybetî ye – cûdahiyên di navbera Kreyola Haîtiyê û Patoisa Jamaîkayê de, an jî di navbera Vodou û Santería de, vê yekê nîşan didin. Lêbelê, ev nasnameyên cihêreng bi pêvajoyên dîrokî û çandî yên hevpar ên kreolîzasyonê bi hev ve girêdayî ne. Ev nasname bi domdarî di danûstandinê de ye, hem di hundurê herêmê de bi riya koçberî û danûstandina çandî, hem jî bi dîasporaya Karayîbê ya li seranserê cîhanê re, ku ew jî formên nû yên kreolîzasyonê diafirîne.

Kreolîzasyon wekî pêvajoyeke berdewam a danûstandina çandî û berxwedanê.

Girîng e ku were tekezkirin ku kreolîzasyon ne bûyereke yekcarî ya dîrokî ye ku qediya ye, lê pêvajoyeke bênavber û dînamîk e. Pratîkên çandî yên ku bi tevlihevkirin û adaptasyonê hatine çêkirin, bi domdarî di bin bandora navçandîbûn û veguherînê de ne, ji ber ku Karayîb bi cîhana derve re di têkiliyê de ye û bersivê dide guherînên civakî, aborî û teknolojîk.

Di heman demê de, kreolîzasyon her tim cîhek berxwedanê li dijî serdestiya çandî û ji nû ve piştrastkirina nasnameyê di çarçoveyeke postkolonyal de temsîl kiriye. Bikaranîna zimanên kreol di muzîk û edebiyatê de, berdewamiya pratîkên olî yên senkretîk tevî zextên dîrokî yên ji bo asîmîlasyonê, û pîrozkirin û populerbûna metbexa herêmî hemî formên vê berxwedan û piştrastkirina nasnameyê ne. Gotûbêjên akademîk ên li ser kreolîzasyonê bi gelemperî pirsên li ser hêz, serdestî û bindestiyê vedikolin, û dipirsin ka kîjan hêmanên çandî di pêvajoya tevlihevkirinê de serdest dibin û kîjan marjînalîze dibin.

Pêvajoya kreolîzasyonê, ku di çarçoveyeke kolonyal de ku bi newekheviyên hêzê yên tund hatibû nîşankirin pêk hat , bi xwe re “mîraseke tevlihev a dûrxistinê” hildigire, wekî ku Shalini Puri destnîşan dike. Çandên Ewropî bi gelemperî wekî serdest dihatin ferzkirin, dema ku çandên Afrîkî û xwecihî dihatin tepisandin an jî kêm nirxandin. Dema ku kreolîzasyon rê da ku hêmanên Afrîkî û (bi kêmasî) xwecihî sax bimînin, veguherin û bibin beşek ji nasnameyeke nû, ev yek bi gelemperî di nav çarçoveyeke ku hîn jî ji hêla norm û strukturên hêzê yên ku ji serdema kolonyal mane ve hatî bandor kirin de pêk hat (mînak, senkretîzma olî ya bi Katolîkîzmê re, an jî serdestiya zimanên Ewropî di warên fermî de). Ji ber vê yekê, hin deng û bandor (mînak, yên komên xwecihî yên piçûktir, an jî yên jinan di nav koman de, an jî yên komên koçber ên paşê hatine wekî Hindî û Çînî) dibe ku di vegotinên serdest ên çanda kreol de hatine marjînalîzekirin an jî ji nedîtî ve hatine. Ji ber vê yekê, dema ku kreolîzasyonê nasnameyên nû û berxwedêr afirand, ew ne hewce ye ku pêvajoyeke bi tevahî wekhev an jî tevlêker bû. Ew bi xwe dînamîkên hêzê yên ku ji dîroka kolonyal mîras mane nîşan dide û carinan ji nû ve hildiberîne. Analîzeke krîtîk a kreolîzasyonê divê van dînamîkên hêzê yên navxweyî jî li ber çavan bigire.

4. Xulase: Mîrata Kreolîzasyonê ya Karayîbê

Kreolîzasyon li Karayîbê pêvajoyeke bingehîn û diyarker a avakirina çandî bûye, ku ji têkiliyên tevlihev, bi gelemperî bi zorê û carinan jî bi dilxwazî, di navbera gelên Afrîkî, Ewropî û xwecihî de, di çarçoveya dîrokî ya kolonyalîzm û bazirganiya koleyan de derketiye holê. Ev pêvajo ne tenê bûye sedema derketina civakên nû yên pirreng, lê di heman demê de formên çandî yên yekta û dînamîk di warên ziman, muzîk, ol û metbexê de jî afirandiye. Van formên çandî ne tenê tevliheviyeke sade ya hêmanên cihêreng in, lê belê sentezên nû ne ku bi awayekî kûr nasnameya Karayîbê ya hevdem diyar dikin.

Wekî ku di vê gotarê de hate nîqaşkirin, zimanên kreol ên wekî Kreyola Haîtiyê û Patoisa Jamaîkayê wekî dengê civakên nû derketine holê, ku hem hewcedariya ragihandinê hem jî îradeya ji bo îfadeya xweser nîşan didin. Muzîka Karayîbê, bi şêwazên xwe yên navdar ên wekî reggae û calypso, rîtmên berxwedan û şahiyê li hev dicivîne, û bi gelemperî dibe platformek ji bo şîroveya civakî û siyasî. Olên senkretîk ên wekî Vodou, Santería û Rastafarianîzm tevliheviyên baweriyan nîşan didin, ku tê de pergalên giyanî yên Afrîkî bi awayekî afirîner bi Xiristiyaniya Ewropî re hatine yekkirin, û carinan şopên baweriyên xwecihî jî di nav xwe de dihewînin. Metbexa kreolîzekirî, bi tehmên xwe yên cihêreng û malzemeyên xwe yên ji çar aliyê cîhanê, çîroka koçberî, adaptasyon û afirîneriyê vedibêje.

Van formên çandî yên kreolîzekirî berdewam dikin ku pêş bikevin û wekî îfadeyên girîng ên mîras, berxwedan û afirîneriya Karayîbê kar dikin. Ew ne tenê ji bo herêmê girîng in, lê bandorek mezin li ser çanda cîhanî jî kirine, nemaze bi riya dîasporaya Karayîbê. Fêmkirina pêvajoya kreolîzasyonê ji bo têgihiştina tevliheviya civakên Karayîbê yên hevdem, dînamîkên wan ên çandî, û têkoşînên wan ên domdar ji bo xwe-pênasekirinê di cîhaneke postkolonyal de girîngiyeke mezin heye.

Mîrata kreolîzasyonê ne tenê di van formên çandî yên berbiçav de ye, lê di heman demê de di awayê ramana “arşîpelagîk” de ye ku Édouard Glissant ewqas bi hûrgilî destnîşan kiriye. Ev kapasîteya ji bo hembêzkirina pirrengî, têkilî, û nediyariyê, ku ji ezmûna dîrokî ya Karayîbê ya parçebûn, jicîhûwarkirin û hevdîtinên pirçandî derketiye , dibe ku beşdariya herî mayînde ya Karayîbê ji cîhana gerdûnî re be. Civakên Karayîbê, ji ber dîroka xwe, bi vê awayê ramana arşîpelagîk re “jiyane” û ew di nav îfadeyên xwe yên çandî de pêk anîne. Di cîhaneke îroyîn de ku her ku diçe bi globalîzasyon, koçberî û têkiliyên navçandî ve tê nîşankirin, ezmûna Karayîbê ya kreolîzasyonê û “ramana arşîpelagîk” a ku jê derdikeve, modelek an jî rêzek têgihiştinan ji bo birêvebirina û pîrozkirina cihêrengiya çandî li cîhek din pêşkêş dike. Ji ber vê yekê, mîrata kreolîzasyonê ne tenê ji bo Karayîbê girîng e, lê ji bo têgihiştina pêvajoyên çandî yên gerdûnî yên hevdem jî têkildariyeke kûr heye.

Lîsteya Çavkaniyan (Bibliography):

(Hemî çavkaniyên û yên ku di vê gotarê de hatine bikar anîn dê li vir li gorî rêgezên akademîk ên standard werin rêzkirin.)

Kreolîzasyona Çanda Karayîbê

Bunu paylaş:

Yorum bırakın Cevabı iptal et

Ji nivîsên nû agahdar be!