Rejîma Apartheidê li Afrîkaya Başûr (Sedsala 20an)

Serpêk (Pêşgotin)

Rejîma Apartheidê, ku di navbera salên 1948an û destpêka salên 1990î de li Afrîkaya Başûr û Afrîkaya Başûr-Rojava (Namîbyaya îroyîn) serdest bû, sîstemeke cihêkariya nijadî ya sazûmankirî û serweriya kêmneteweya spî bû. Ev sîstem, ku bi zimanê Afrîkaans tê wateya “cihêtî” yan “veqetandin”, ne tenê cudakariyeke civakî bû, lê belê bi rêya qanûnan hatibû ferzkirin û di her aliyê jiyanê de xwe nîşan dida. Wateya peyva “Apartheid” bi xwe, ku ji zimanê Afrîkaans tê û maneya “veqetîbûn” an “cihêbûn”ê dide, îdeolojî û armanca bingehîn a rejîmê bi awayekî kurt û zelal radixe ber çavan: dabeşkirina civakê bi temamî û bi awayekî qanûnî li ser bingeha nijadî. Ev têgih ne tenê veqetandina fizîkî (wek Qanûna Deverên Komî û Bantûstanan), cudakariya civakî (wek tesîsên cuda û qedexekirina zewacên tevlihev), û bêparhiştina siyasî dihewand, lê di heman demê de hiyerarşiyeke nijadî ya hişk û serweriya “baasskap” (serweriya spîyan) jî diparast. Hilbijartina vê têgihê ji aliyê Partiya Neteweyî ve daxuyaniyeke îdeolojîk a bi zanebûn bû, ku armanc jê avakirina sîstemeke ji cudakariya nijadî ya berê sîstematîktir û bi qanûnan zexmtir bû.

Ev gotara akademîk dê bi zimanê Kurdî analîzeke berfireh a rejîma Apartheidê pêşkêş bike. Ew ê li ser kokên wê yên dîrokî yên ku di kolonyalîzmê û neteweperestiya Afrikaner de reh vedane, mekanîzmayên wê yên tevlihev ên qanûnên cudakar û strukturên dewletê, berxwedana navxweyî ya pirhêl a ku li dijî wê derket, bertekên navneteweyî yên cihêreng ên ku wê provoke kirin, û pêvajoya tevlihev a hilweşîna wê ya dawî û veguherîna Afrîkaya Başûr a demokratîk raweste. Rejîma Apartheidê sîstemeke zordestiya nijadî ya bi kok û bingeheke dîrokî ya kûr bû, ku bi awayekî sîstematîk piraniya nifûsa ne-spî ji maf û derfetên wan bêpar kir û îstîsmar kir. Lêbelê, ev sîstem di encama têkoşîneke domdar a navxweyî û zextên navneteweyî yên zêde de hilweşiya, û mîrateyeke tevlihev ji bo Afrîkaya Başûr a piştî Apartheidê li dû xwe hişt.

Beşa 1: Kok û Bingeha Apartheidê

Ji bo têgihiştina kûr a rejîma Apartheidê, pêwîst e ku mirov li kokên wê yên dîrokî û faktorên ku rê li ber damezrandina wê vekirine, binêre. Ev beş dê li ser mîrata kolonyalîzmê, rabûna neteweperestiya Afrikaner, û qanûnên cudakar ên beriya sala 1948an raweste.

1.1. Mîrata Kolonyalîzmê û Rabûna Neteweperestiya Afrikaner

Kokên Apartheidê bi kûrahî di dîroka kolonyal a Afrîkaya Başûr de cih digirin. Damezrandina niştecîgeheke daîmî ji hêla Kompaniya Hollandî ya Hindistana Rojhilat ve li Table Bay (Cape Town) di sala 1652an de, destpêka kolonîzasyona Ewropî li herêmê bû. Cotkarên Hollandî (Boer/Afrikaner) li herêmê bi cih bûn, ax ji niştecihên Afrîkî standin û ji bo karên çandiniyê koletî dan destpêkirin. Desthilatdariya kolonyal a Brîtanî, ku di sala 1795an de dest pê kir û di 1806an de ji nû ve hate damezrandin, bandora Ewropî zêdetir kir û bû sedema pevçûnan bi gelên xwecihî yên wekî Xhosa û Zulu re. Tevî ku koletî di sala 1838an de hate rakirin, pratîkên cudakar berdewam kirin. “Koça Mezin” (Great Trek) a Afrikaneran di salên 1830î de, ku ji bo dûrketina ji bin desthilatdariya Brîtanî pêk hat, bû sedema damezrandina Komarên Boer (Transvaal û Dewleta Azad a Orange) û bêhtir desteserkirina axa Afrîkiyan. Hem qanûn û adetên kolonyal ên Hollandî û hem jî yên Brîtanî li ser îstîsmara nifûsa xwecihî ya Afrîkî hatibûn avakirin, û bi vî awayî bingeha Apartheidê danîn.

Dîtina elmasan (1867) û zêr (1886) aboriya herêmê bi awayekî bingehîn guherand, karkerên koçber kişand û daxwaza ji bo keda erzan a Afrîkî zêde kir. Ev serdem bû şahidê pêşketina formên destpêkê yên kontrola kedê û cihêkariyê. Şerê Boer ê Duyemîn (1899-1902), ku beşek jê ji ber nakokiyên li ser çavkaniyan û mafên dengdanê yên koçberan li zeviyên zêr derketibû, qada siyasî ya herêmê şekil da. Yekîtiya Afrîkaya Başûr (1910) wekî “yekîtiyeke spî” hate avakirin, ku mirovên Reş ji hêza siyasî bêpar hiştin. Ev yek bû sedema damezrandina Kongreya Neteweyî ya Afrîkî (ANC) di sala 1912an de ji bo protestokirina vê dûrxistinê. Qanûnên cudakar ên wekî Qanûna Erdê ya Xwecihiyan a 1913an (Natives Land Act) xwedîderketina Reşan li ser axê bi rêjeyeke biçûk a welêt sînordar kir û gelek kes neçarî karkeriya bi mûçe kirin. Ev qanûn pêşengeke krîtîk a cihêkariya mekanî ya Apartheidê Mezin bû.

Di vê navberê de, neteweperestiya Afrikaner geş bû, ku ji ber zehmetiyên aborî (wek krîza aborî ya cîhanî ya ku bû sedema bêkariyê) û xwesteka parastina nasname û berjewendiyên Afrikaner li hember bandora Brîtanî û gefa piraniya Reş geş bû. Ev neteweperestî li serweriya Afrikaner digeriya. Pêwîstiyên aborî yên serdemên kolonyal û pîşesazîbûna destpêkê (bi taybetî Şoreşa Mêneralan) bi kûrahî bi pêşketina cihêkariya nijadî re girêdayî bûn. Pêdiviya bi hêzeke karker a erzan û kontrolkirî ji bo kanan û çandiniyan, hêzeke bingehîn bû ji bo desteserkirina axê û pêkanîna qanûnên derbasbûnê (pass laws) û tedbîrên din ên sînordarker, demek dirêj berî ku Apartheid bi awayekî fermî were sazûmankirin. Qanûnên destpêkê yên wekî Qanûna Erdê ya Xwecihiyan a 1913an û sîstemên paso ji bo bêparhiştina Afrîkiyan ji axê, sînordarkirina serxwebûna wan a aborî, û rêvekirina wan ber bi bazara kedê ya ku ji hêla kardêrên spî ve dihat kontrolkirin, xizmet dikirin. Ji ber vê yekê, cihêkariya nijadî ne tenê avahiyeke îdeolojîk bû, lê di heman demê de amûreke pratîkî bû ji bo komkirina sermayeyê û îstîsmara aborî. Apartheid, dema ku bi awayekî fermî hate damezrandin, li ser bingeheke aborî û civakî ya îstîsmara nijadî ya heyî ava bû, û ji bo pratîkên ku berê jî ji berjewendiyên aborî yên kêmneteweya spî re xizmet dikirin, hinceteke sîstematîktir û îdeolojîktir peyda kir. Ev yek nêrîna ku Apartheid tenê berhema îdeolojiya Afrikaner e, dijber dike û girîngiyê dide binemayên wê yên madî û aborî.

1.2. Cudakariya Nijadî ya Destpêkê û Zagonên Berî 1948an

Berî sala 1948an, cihêkarî li Afrîkaya Başûr jixwe rewşeke normal bû. Çarçoveya qanûnî ya cihêkariyê û cudakariyê bi dehsalan berî serketina Partiya Neteweyî ya 1948an baş hatibû damezrandin. Apartheid ne îcad bû, lê belê zexmkirin û sîstematîzekirina pratîkên heyî bû. Mînakên qanûnên cudakar ên destpêkê ev bûn:

Qanûna Erdê ya Xwecihiyan (1913): Xwedîderketina Reşan li ser axê bi awayekî tund sînordar kir û tenê beşeke biçûk a axê ji wan re veqetand.
Qanûna Xwecihiyan (Deverên Bajarî) (1923): Sîstemeke pasaporta navxweyî saz kir ji bo cihêkirina nifûsê, birêvebirina bajarvaniyê, û veqetandina keda koçber.
Qanûnên curbecur ên pasoyê: Ji Afrîkiyan dihat xwestin ku nîşan an pasoyan hilgirin ji bo kontrolkirina tevger û hebûna wan li hin deveran.
Qanûnên ku mafê dengdanê ji dengdêrên Rengîn û Hindî li hin koloniyan distandin.
Pêşnûmaya Qanûna Xwedîderketina li ser Erdê ya Asyayiyan (1946): Firotina axê ji Hindiyan re qedexe kir.

Van qanûnên berê, xwedîderketina li ser axê, cihêkariya bajarî, kontrola tevgerê (qanûnên pasoyê), û mafên siyasî, ku hemû stûnên bingehîn ên sîstema Apartheidê ya paşê bûn, dihewandin. Partiya Neteweyî mîrateyeke civakeke jixwe bi nijadê bi kûrahî dabeşbûyî û cebilxaneyeke qanûnî ji bo domandina vê dabeşbûnê wergirt. Tevkariya wan bilindkirina cihêkariyê bo îdeolojiyeke navendî ya dewletê (“baasskap”) û pêkanîna wê bi hişkbûn, berfirehî û hovîtiyeke mezintir bû. Ev berdewamî cewhera kûr a cudakariya nijadî di dîroka Afrîkaya Başûr de nîşan dide û destnîşan dike ku Apartheid pêşveçûneke, ne ku qutbûneke radîkal ji, rabirdûya kolonyal û destpêka Yekîtiyê ya welêt bû.

1.3. Hilbijartina 1948an û Sazûmankirina Fermî ya Apartheidê

Partiya Neteweyî (NP), ku berjewendiyên nifûsa spî ya bi zimanê Afrîkaans diaxivî temsîl dikir, di Gulana 1948an de bi serkeftineke teng di hilbijartinan de hat ser desthilatê. NP, Apartheidê wekî polîtîkayeke fermî ya hikûmetê da destpêkirin, ku sîstemeke ji polîtîkayên cihêkar ên berê hişktir û otorîtertir bû. Hikûmeta NP, bersiv da tirsên nijadperest ên kêmneteweya spî yên derbarê zêdebûna koçberiya Reşan bo bajaran, û bi lez qanûn danîn ji bo birêkûpêkkirina jiyan û tevgera nifûsa Afrîkî, Rengîn û Hindî. Apartheid bû projeyeke civakî ya hikûmetê ku li ser bingeha rêzek qanûnên ku cihêkariya nijadî qanûnî dikirin, ava bû.

Hilbijartina 1948an xaleke werçerxanê ya krîtîk bû, ne ji ber ku wê cihêkariya nijadî da destpêkirin, lê ji ber ku partiyek anî ser desthilatê ku xwedî pabendiyeke îdeolojîk a eşkere û îradeyeke siyasî bû ji bo veguherandina cihêkariya heyî bo sîstemeke serweriya spî ya giştî, bi qanûnan hatî pênasekirin. Platforma NP li ser neteweperestiya Afrikaner û soza “cihêtiyê” ji bo çareserkirina tirsên spîyan hatibû avakirin. Wan yekser dest bi derxistina komek qanûnên berfireh kir ji bo kodkirin û ferzkirina hiyerarşiya nijadî. Ji ber vê yekê, hilbijartina 1948an guherîneke ji cihêkariya de facto û ad hoc ber bi projeyeke dewletê ya de jure, sîstematîk û bi îdeolojiyê birêvebirî ya endezyariya nijadî nîşan da. Vê fermîbûnê hêzeke bêhempa da dewletê ku li ser bingeha nijadê destwerdanê di hemû aliyên jiyanê de bike, û ev yek bû sedema formên tund ên cudakarî, bêparhiştin û şîdeta ku Apartheid pê dihat nasîn. Herwiha, ev yek Afrîkaya Başûr xiste ser rêyeke pevçûnê bi normên navneteweyî yên nû derketî yên mafên mirovan û dekolonîzasyonê re.

Beşa 2: Sazûmankirin û Meşandina Sîstema Apartheidê

Piştî serketina Partiya Neteweyî di sala 1948an de, sîstema Apartheidê bi awayekî sîstematîk û bi rêya qanûnan hate sazûmankirin. Ev beş dê li ser îdeolojiya Apartheidê, qanûnên wê yên sereke, strukturên dewletê yên ku ew pêk anîn, û bandora wê ya li ser jiyana rojane ya komên nijadî yên cihê raweste.

2.1. Îdeolojiya Apartheidê: “Baasskap” û Prensîba “Cudatiyê”

Apartheid, ku bi zimanê Afrîkaans tê wateya “cudatî” an “aparthood”, îdeolojiya bingehîn a rejîmê bû. Ew bi çandeke siyasî ya otorîter a li ser bingeha “baasskap” (bi wateya serwerî an serdestiya patron) dihat nasîn, ku serdestiya siyasî, civakî û aborî ya kêmneteweya spî ya neteweyê misoger dikir. Îdeolojiyê armanc dikir ku “pêşveçûna cihê” ya komên nijadî pêk bîne, ku di pratîkê de tê wateya zexmkirina serweriya spîyan û zordestiya sîstematîk a nifûsa ne-spî. Sîstem li ser bingeha baweriyên pseudozanistî û olî yên cudahiya nijadî hatibû avakirin. Apartheid projeyeke kapîtalîst bû ku armanc jê bidestxistina encamên aborî bi rêya sepanên civakî û siyasî bû, û hikûmeta Partiya Neteweyî pêkanîna wê di bin tekela xwe de girtibû. Di bingeha Apartheidê de hewldana domandina qanûnên tund ên komkirina sermayeya destpêkê (primitive accumulation) hebû, ku ji bo pêvajoya komkirina sermayeyê wekî motorekê kar dikir.

“Baasskap” encameke nepenî lê bingehîn a “cudatiyê” bû. Dema ku “cudatî” rûyekî xuya yê bêalî pêşkêş dikir, “baasskap” niyeta hiyerarşîk a rastîn eşkere dikir: serdestiya siyasî, aborî û civakî ya mutleq a kêmneteweya spî. Qanûn û polîtîkayên Apartheidê (mînak, veqetandina axê, veqetandina kar, bêparhiştina siyasî, perwerde û xizmetên নিক निक निक (inferior) ji bo ne-spîyan) hemû jî sîstemeke ku ne tenê ji bo cudakariyê lê ji bo parastina kontrol û îmtiyazên spîyan hatibû sêwirandin, nîşan didin. “Pêşveçûna cihê” eufemîzmek bû. “Pêşveçûn” newekhev bû û ji bo xizmetkirina berjewendiyên spîyan hatibû sêwirandin, dema ku “cudakarî” mekanîzmaya ferzkirin û domandina vê newekheviyê û kontrola spîyan bû. Têgihên dualî yên “cudatî” û “baasskap” cewhera xapînok a gotara fermî ya Apartheidê li hember rastiya wê ya hovane radixe ber çavan. Têgihiştina vê bingeha îdeolojîk ji bo analîzkirina motîvasyonên li pişt qanûn û pratîkên taybet ên Apartheidê girîng e.

2.2. Qanûnên Sereke yên Apartheidê û Bandora Wan

Apartheid bi du awayên sereke dihat pênasekirin: Apartheidê Biçûk (Petty Apartheid), ku cihêkariya tesîsên giştî û bûyerên civakî dihewand, û Apartheidê Mezin (Grand Apartheid), ku bi awayekî hişk derfetên xanî û kar li gorî nijadê ji hev cuda dikir û sîstema welatên xwecihî (homeland) di nav xwe de digirt. Bernameya qanûnî ya Apartheidê gav bi gav lê bênavber bû, û toreke qanûnan ava kir ku bi awayekî pêşverû ne-spî ji mafên wan bêpar kirin û serweriya kêmneteweya spî zexm kir. Her qanûnek li ser yên din ava bû, û sîstemeke zordestiyê ya ku hevdu xurt dikir, ava kir.

Qanûna Qedexekirina Zewacên Tevlihev (1949) & Qanûna Guhertina Bêexlaqiyê (1950): Zewac û têkiliyên cinsî yên navbera nijadan neqanûnî kirin. Bandor: Veqetandina civakî ya hişk ferz kir, têkiliyên kesane sûcdar kir, û îdeolojiyên paqijiya nijadî xurt kir.
Qanûna Qeydkirina Nifûsê (1950): Hemû Afrîkiyên Başûr li gorî nijadê (Spî, Reş, Rengîn, Hindî) li ser bingeha xuyanî, bav û kalan, statuya sosyoekonomîk û şêwaza jiyana çandî dabeş kirin. Bandor: Ev stûna bingehîn a Apartheidê bû, ji ber ku hemû qanûnên din ên cudakar bi vê dabeşkirina nijadî ve girêdayî bûn. Bû sedema dabeşkirinên kêfî, perçekirina malbatan, û avakirina hiyerarşiyeke civakî ya hişk.
Qanûna Deverên Komî (1950): Deverên niştecihbûnê li gorî nijadê destnîşan kir, bû sedema koçberkirina bi zorê ya ne-spîyan ji deverên “spî”. Bandor: Bi milyonan Afrîkiyên Başûr ên ne-spî bi zorê ji cih û warên xwe hatin koçberkirin, civakên tevlihev (wek Sophiatown, District Six) hatin hilweşandin, bajarokên nijadî yên cihê hatin avakirin, û 87% ji axê ji kêmneteweya spî re hate veqetandin.
Qanûnên Derbasbûnê (mînak, Qanûna Rakirina Pasoyan û Koordînasyona Belgeyan, 1952): Ji Afrîkiyên Reş (û paşê jinan jî) ên ji 16 salî mezintir dihat xwestin ku pirtûkên pasoyê hilgirin, ku tevger û hebûna wan li deverên “spî” kontrol dikir. Bandor: Sînordarkirina tund a tevgerê, gefa domdar a girtin û hovîtiya polîsan, hêsankirina kontrola kedê, û rûreşiya rojane.
Qanûna Perwerdehiya Bantû (1953): Sîstemeke perwerdehiyê ya cihê û নিক निक निक (inferior) ji bo xwendekarên Reş ava kir, ku ji bo sînordarkirina potansiyela wan û amadekirina wan ji bo keda bêhunermendî hatibû sêwirandin. Bandor: Newekheviyeke mezin di fînansekirin, çavkaniyan, û kalîteya mamosteyan de, domandina newekheviya sosyoekonomîk û biçûkxistina dîrok û çanda Reş.
Sîstema Welatên Xwecihî (Bantûstan):

Qanûna Desthilatdariya Bantûyan (1951): Strukturên hikûmetê yên cihê ji bo gelên Reş ava kir, bingeha Bantûstanan danî.
Qanûna Pêşxistina Xwerêveberiya Reş (1959): Polîtîkaya “welatên xwecihî” yên bi navê serbixwe ji bo komên etnîkî yên Reş ên cihê saz kir, û nûnertiya wan a parlemanî betal kir.
Qanûna Hemwelatiya Welatên Reş (1970): Hemwelatiya Afrîkaya Başûr ji Afrîkiyên Reş stand, û ew kirin hemwelatiyên welatên xwecihî yên destnîşankirî, heta ku qet li wir nejiyabûn jî.
Bandor: Perçekirina axê, avakirina rezervên feqîr û qerebalix ên ku wekî depoyên keda erzan dihatin bikaranîn, înkarkirina mafên siyasî li Afrîkaya Başûr bi xwe, û ferzkirina nasnameya etnîkî.

Ev qanûn ne kiryarên îzolekirî bûn, lê beşek ji stratejiyeke hevgirtî, her çend pêşve diçû, ji bo pêkanîna Apartheidê Mezin bûn. Sîstem ji bo ku berfireh be hatibû sêwirandin, û tu aliyekî jiyanê ji dabeşkirina nijadî û cudakariyê bêpar nema. Nêzîkatiya sîstematîk cewhera totalîter a armanca Apartheidê ya ji bo endezyarkirina civakê li gorî îdeolojiya xwe ya nijadî nîşan dide. Girêdana qanûnan bi hev re, dijberîkirina sîstemê bi awayekî perçeyî pir zehmet dikir.

Tablo 1: Qanûnên Sereke yên Apartheidê û Hikmên Wan ên Bingehîn

Qanûn (Law)	Sal (Year)	Kurteya Armanc û Bandorê (Summary of Purpose and Impact)
Qanûna Qedexekirina Zewacên Tevlihev	1949	Zewaca di navbera nijadên cihê de qedexe kir.
Qanûna Guhertina Bêexlaqiyê	1950	Têkiliyên cinsî di navbera spî û nijadên din de kir sûc.
Qanûna Qeydkirina Nifûsê	1950	Hemû welatiyan li gorî nijadê dabeş kir (Spî, Reş, Rengîn, Hindî). Bingeha hemû qanûnên din ên Apartheidê.
Qanûna Deverên Komî (Herêmên Komî)	1950	Deverên niştecihbûnê li gorî nijadê veqetand; bû sedema koçberkirina bi zorê.
Qanûna Desthilatdariya Bantûyan	1951	Avahiyên hikûmetê yên cihê ji bo gelên Reş ava kir; bingeha sîstema Bantûstanan.
Qanûnên Derbasbûnê (mînak, Qanûna Betalkirina Pasokan)	1952	Ji bo Afrîkiyên Reş hilgirtina “paso”yan (belgeyên nasnameyê) mecbûrî kir ji bo kontrolkirina tevgera wan.
Qanûna Perwerdehiya Bantû	1953	Sîstemeke perwerdehiyê ya cihê û নিক निक निक (inferior) ji bo xwendekarên Reş ava kir.
Qanûna Hemwelatiya Welatên Reş (Bantûstanan)	1970	Hemwelatiya Afrîkaya Başûr ji Afrîkiyên Reş stand û wan kir hemwelatiyên “welatên” xwe yên destnîşankirî.

Ev tablo ji ber ku avahiya qanûnî ya tevlihev a Apartheidê di formatek hêsan-fêmkirî de kurt dike, pir bi nirx e. Ew têgihiştinê zêde dike bi zelalkirina girêdana qanûnên taybet bi mekanîzmayên berfireh ên cihêkarî û kontrolê re, û têgiha razber a “qanûnên Apartheidê” şênber dike.

2.3. Avahiyên Dewletê yên Cihbicihanîna Apartheidê: Polîs, Dadgeh û Burokrasî

Hikûmeta bi tevahî spî ya Afrîkaya Başûr polîtîkayên Apartheidê dîkta û ferz dikir. Heya sala 1990î, yanzdeh hêzên polîs hebûn, di nav de Polîsê Afrîkaya Başûr (SAP) û hêzên polîs ên welatên xwecihî. Rola sereke ya polîsan ferzkirina qanûnên cihêkariya nijadî, ewlehiya hikûmeta kêmnetewe, û parastina nifûsa spî bû. Ev yek ne hewceyî jêhatîbûnên polîsî yên kevneşopî bû, lê dilsoziya siyasî xelat dikir û rê li ber binpêkirinên berfireh vedikir. Hêzên polîs bi hovîtî, gendelî, bêkêrhatî, mîlîtarîzekirin û taktîkên giran, bi taybetî li dijî welatiyên Reş, û bêrêziya li hember mafan an pêvajoya yasayî dihatin nasîn. Îtîraf bi gelemperî di bin zextê de dihatin standin, û îşkence dihat tehemûlkirin.

Amûra dewletê, bi taybetî polîs, li şûna ku bibe parêzvanê hemû welatiyan, veguherî amûreke zordestiya nijadî. Fonksiyona wê ya sereke bû ferzkirina qanûnên cudakar û tepeserkirina muxalefetê, ku ev yek bû sedema çandeke bêcezatiyê û binpêkirinên sîstematîk ên mafên mirovan. Di bin Apartheidê de, polîs ne ferzkarên bêalî yên qanûnê bûn, lê ajanên çalak ên îdeolojiyeke nijadperest bûn. Metod û pêşîniyên wan ji hêla armancên siyasî yên rejîmê ve dihatin şekildanîn, ne ji hêla prensîbên dadmendiyê an xizmeta civakê ji bo hemûyan ve. Vê xerakirina saziyên dewletê bêbaweriyeke kûr di navbera nifûsa ne-spî û dewletê de çêkir, berxwedan gurr kir û her têgiheke “serweriya qanûnê” ji bo piraniyê kir tinazî. Cewhera mîlîtarîzekirî ya polîsiyê jî nîşana haydariya rejîmê ji kêmbûna meşrûiyeta xwe û girêdana wê bi hêzê re bû.

Her çend agahiyên taybet ên derbarê rola rasterast a sîstema dadweriyê di pêkanîna Apartheidê de ji bilî ferzkirina qanûnan kêmtir berfireh bin jî, çarçoveya qanûnî bi xwe (wek ku di 2.2 de hate nîqaşkirin) ji hêla dadgehan ve dihat piştguhkirin. Qanûnan muxalefet û nerazîbûn sûcdar dikirin. Dadgehkirina çalakvanên wekî Mandela rola dadweriyê di cezakirina berxwedanê de nîşan dide. Pêkanîna qanûnên wekî Qanûna Qeydkirina Nifûsê pêdivî bi burokrasiyeke mezin hebû ji bo dabeşkirina kesan li gorî nijadê, ku bi gelemperî pîvanên kêfî bikar dianîn. Qanûna Deverên Komî û koçberkirinên bi zorê jî pêdivî bi makîneyeke îdarî ya berfireh hebû. Sîstema welatên xwecihî bi xwe jî karekî burokratîk ê mezin bû.

2.4. Jiyana Rojane di bin Desthilatdariya Apartheidê de: Bandor li ser Komên Nijadî yên Cûda

Civak bi awayekî hişk hatibû strukturkirin ku Spî li jor bûn, li dû wan Asyayî, Rengîn û Afrîkiyên Reş li jêr bûn. Ev dabeşkirin her aliyê jiyanê dîkta dikir. Tesîsên giştî yên cihê û newekhev (perav, destav, veguhestin, park, nexweşxane, hwd.) dihatin ferzkirin. Têkiliyên navbera nijadan û zewac neqanûnî bûn.

Bi milyonan welatiyên Reş bi zorê ji malên xwe hatin derxistin û li “welatên xwecihî” an Bantûstanên qerebalix û çolistanî hatin bicîkirin. Di navbera salên 1960-1983an de, 3.5 milyon Afrîkiyên Reş bi zorê hatin koçberkirin. Van koçberkirinan ji bo pêkanîna Qanûna Deverên Komî û polîtîkaya Bantûstanan bûn, ku armanc jê bêparhiştina Afrîkiyan ji mafên siyasî û hemwelatiya Afrîkaya Başûr bû. Şert û mercên li kampên bicîkirinê û Bantûstanan bi feqîrî, kêmbûna xizmetguzariyan, û nebûna derfetên kar dihatin nasîn, û bi bandor “cihên avêtinê” diafirandin. Malbat ji ber sîstema keda koçber ji hev perçe dibûn.

Karkerên Reş wekî çavkaniyeke keda erzan û bêhunermendî ji bo spîyan hatin kêmkirin. Mûçeyên wan di bin asta debarê de bûn. Qanûnên pasoyê tevgera wan bo deverên “spî” ji bo kar kontrol dikir. Sendîkayên ji bo ne-spîyan bi gelemperî neqanûnî an bi tundî sînordar bûn. Sîstema keda koçber, ku karkeran ji Bantûstanan û welatên cîran dikişand, ji bo pîşesaziyên wekî kanzayê navendî bû.

Qanûna Perwerdehiya Bantû (1953) piştrast kir ku xwendekarên Reş perwerdehiyeke নিক निक निक (inferior) werbigirin ku ji bo sînordarkirina potansiyela wan bo karê destan hatibû sêwirandin. Cudahiyên mezin di fînansekirin, rêjeya mamoste-xwendekar, kalîteya mamosteyan û çavkaniyan de di navbera dibistanên ji bo komên nijadî yên cihê de hebûn. Gihîştina perwerdehiya bilind ji bo Reşan bi tundî sînordar bû.

Xizmetguzariya tenduristiyê cihê bû, bi xizmet û çavkaniyên pir নিক निक निक (inferior) ji bo nifûsa ne-spî. Cudahiyên girîng di rêjeyên bijîjk-nexweş, rêjeyên mirina pitikan, û hêviya jiyanê de di navbera komên nijadî de hebûn. Mînak, di sala 1981an de, 1 bijîjk ji bo her 330 Spîyan li hember 1 bijîjk ji bo her 91,000 Reşan; rêjeya mirina pitikan 2.7% ji bo Spîyan li hember 20% ji bo Reşan. Sîstema tenduristiyê ya perçekirî bi dezgehên cihê ji bo welatên xwecihî û komên nijadî bû sedema hevrêziyeke xirab û bêkêrhatîbûnê.

Afrîkiyên Başûr ên ne-spî, bi taybetî Afrîkiyên Reş, ji mafê dengdanê an beşdarbûna di siyaseta neteweyî de bêpar bûn. Avakirina Bantûstanan û Qanûna Hemwelatiya Welatên Reş, Afrîkiyên Reş ji hemwelatiya wan a Afrîkaya Başûr bêpar kir, û ew li welatê xwe yê jidayikbûnê kirin “biyanî”. Rêxistinên siyasî yên ku li dijî Apartheidê derdiketin hatin qedexekirin, û çalakvan hatin girtin an sirgûnkirin.

Sîstema Apartheidê ji bo afirandina rewşeke daîmî ya girêdayîbûna aborî û marjînalkirina civakî ji bo piraniya Reş hatibû sêwirandin, dabînkirina peydakirina keda erzan a amade misoger dikir û di heman demê de her hêzeke siyasî ya ku bikaribe şert û mercên xwe biguherîne, ji wan înkar dikir. Sîstema Bantûstanan îfadeya erdnîgarî û siyasî ya herî dawî ya vê stratejiyê bû. Nebûna ax û derfetên aborî yên jiyanî li Bantûstanan zilamên Reş neçar dikir ku wekî karkerên koçber li deverên “spî” bixebitin. Perwerdehiya নিক निक निक (inferior) piştrast dikir ku ew di karên kêm-jêhatî û kêm-mûçe de bimînin. Qanûnên pasoyê vê herikîna kedê kontrol dikirin. Înkarkirina hemwelatî û mafên dengdanê rê li ber her dijberiyeke qanûnî ya li dijî vê sîstema îstîsmarê digirt. Tevahiya sîstemê mekanîzmayeke bi baldarî hatibû avakirin ji bo îstîsmara aborî di bin navê “pêşveçûna cihê” de. Bantûstan wekî depoyên keda erzan û cihên avêtinê ji bo nifûsa “zêde” (kal û pîr, jin, zarokên ku rasterast beşdarî aboriya spî nedibûn) xizmet dikirin. Ev yek sinîzma kûr a mîmarên Apartheidê eşkere dike. “Welatên xwecihî” ne ji bo xwerêveberî an pêşveçûneke rastîn bûn, lê ji bo bindestiya aborî ya nifûsa Reş û domandina bextewariya spîyan bingehîn bûn.

Bandora psîkolojîk a Apartheidê, bi rêya rûreşiya rojane, ferzkirina kêmasiyê, û biçûkxistina çand û nasnameya Reş , amûreke kontrolê ya bi zanebûn bû, ku armanc jê şikandina îradeya berxwedanê û hundirînkirina hiyerarşiya nijadî ya rejîmê bû. Tecrûbeyên rojane yên wekî “apartheidê biçûk” , rûreşiyên qanûna pasoyê , naveroka Perwerdehiya Bantû ya ku dîroka Reş biçûk dixist û stereotipan pêş dixist , û peyama giştî ya serweriya spîyan , strukturên qanûnî û aborî yên Apartheidê xurt dikirin, û hiyerarşiya nijadî dikirin rastiyeke jiyayî. Rejîmê fêm kiribû ku kontrola fizîkî bi tenê têrê nake; bindestiya psîkolojîk jî ji bo domandina hêza wê pêwîst bû. Bi êrîşkirina li ser xwebawerî û nasnameya çandî, armanc jê afirandina nifûseke guhdar bû. Rabûna tevgerên wekî Hişmendiya Reş (Black Consciousness) , ku li ser azadiya psîkolojîk û serbilindiya Reş hûr dibû, dikare wekî bersiveke rasterast ji vî aliyê zordestiya Apartheidê re were dîtin. Ev yek tekez dike ku têkoşîn ne tenê ji bo mafên siyasî û aborî bû, lê di heman demê de ji bo rûmet û xwenaskirinê bû.

Beşa 3: Berxwedana Navxweyî li Dijî Apartheidê

Li hemberî sîstema zordar a Apartheidê, li hundurê Afrîkaya Başûr berxwedaneke xurt û pirhêl derket holê. Ev beş dê li ser rêxistinên sereke yên berxwedanê, kesayetên girîng ên tevgera dij-Apartheid, rêbazên berxwedanê yên ku ji neguhdariya sivîl heta têkoşîna çekdarî diguherîn, û bûyerên mezin ên protestoyî yên wekî Komkujiya Sharpeville û Serhildana Soweto raweste.

3.1. Rêxistinên Sereke yên Berxwedanê: ANC, PAC, UDF, Tevgera Hişmendiya Reş (BCM)

Berxwedana dij-Apartheid ne yekreng bû. Ew ji rêxistinên cihêreng pêk dihat ku xwedî îdeolojî, stratejî û şêwazên serokatiyê yên cuda bûn, û ev yek jî tevna civakî ya tevlihev a nifûsa bindest nîşan dida.

Kongreya Neteweyî ya Afrîkî (ANC): Di sala 1912an de ji bo protestokirina dûrxistina mirovên Reş ji hêzê hate damezrandin. Bû hêza sereke ya dijberiya sîstema Apartheidê. Taktîkên destpêkê protestoyên qanûnî bûn, ku di destpêka salên 1950yî de veguherîn çalakiya rasterast a neşîdetkêş a milîtan (Kampanyaya Neguhdariyê). Yekîtiya Ciwanan a ANC (ANCYL), bi serokên wekî Mandela, Sisulu, Tambo, bernameyeke neteweperest a Reş a radîkal û kampanyayên girseyî parast. Di sala 1955an de Peymana Azadiyê (bi rêxistinên din ên di Hevbendiya Kongreyê de) pejirand, ku demokrasiyeke ne-nijadî xeyal dikir. Di sala 1960î de piştî Sharpeville hate qedexekirin, têkoşîna xwe li bin erdê û li sirgûnê berdewam kir.
Kongreya Pan Afrîkanîst (PAC): Di sala 1959an de wekî komeke ji ANC veqetiyayî hate damezrandin, bi baweriya ku azadiya Reşan bêyî xebata bi komên nijadî yên din re baştir dikare were bidestxistin (bi serokatiya Robert Sobukwe). Xwepêşandanên dij-qanûna pasoyê organîze kirin, di nav de ya li Sharpeville di sala 1960î de. Di sala 1960î de hate qedexekirin; herwiha li bin erdê û li sirgûnê xebitî.
Eniya Demokratîk a Yekbûyî (UDF): Di sala 1983an de wekî koalîsyoneke berfireh û pirnijadî ya bi sedan rêxistinên sivîl, dêrî, xwendekar û sendîkayan ên ku li dijî Apartheidê derdiketin, hate destpêkirin. Wekî eniyeke navxweyî ji bo ANCya qedexekirî kar dikir, her çend bi fermî ne girêdayî bû. Serokên sereke Arşebîşop Desmond Tutu û Allan Boesak bûn. Metodên wekî boykot, grev û protesto bikar anîn.
Tevgera Hişmendiya Reş (BCM): Di dawiya salên 1960î/destpêka salên 1970yî de derket holê, bi serokatiya Steve Biko. Li ser azadiya psîkolojîk, serbilindiya Reş, xwebawerî, û dijberiya hesta kêmasiyê ya ku ji hêla Apartheidê ve hatibû ferzkirin (“Reş Xweşik e”) hûr dibû. Bandor li ser rêxistinên xwendekaran ên wekî Rêxistina Xwendekarên Afrîkaya Başûr (SASO) kir.
Rêxistinên din: Kongreya Hindî ya Afrîkaya Başûr (SAIC), Kongreya Gelê Rengîn, Partiya Komunîst a Afrîkaya Başûr (SACP) , Kongreya Sendîkayên Afrîkaya Başûr (COSATU).

Cudahiyên îdeolojîk, wek PAC ku ji ANC veqetiya ji ber bandora komunîstên spî û parastina “Afrîka ji bo Afrîkiyan” , û cudahiyên taktîkî, wek BCM ku li ser azadiya psîkolojîk hûr dibû li hember ANC/PAC ku di dawiyê de berê xwe dan têkoşîna çekdarî, nîşan didin ku tevgera dij-Apartheid qadeke dînamîk û carinan perçekirî ya aktorên bû. Tevî ku di dijberiya xwe ya li dijî Apartheidê de yekbûyî bûn, xwedî dîtinên cihê ji bo civakeke piştî Apartheidê û nêzîkatiyên cihê ji bo bidestxistina azadiyê bûn. Ev cihêrengî, her çend carinan dibû sedema aloziyên navxweyî, di heman demê de beşdarî berxwedêrî û cewhera pirhêl a berxwedanê bû. Ew rê da seferberiyê li seranserê beşên cihê yên civakê (xwendekar, karker, komên olî, hwd.) û bikaranîna rêzek taktîkên berfireh ên ku bi hev re zext li rejîmê dikirin.

3.2. Kesayetên Girîng ên Tevgera Dij-Apartheid

Serokatiya tevgera dij-Apartheid berxwedêrî û adaptebûneke berbiçav nîşan da, bi kesayetên wekî Oliver Tambo ku bi dehsalan bi bandor ANC li sirgûnê birêve bir, û berdewamiya tevgerê misoger kir tevî tepeserkirina navxweyî ya tund û girtina kesayetên sereke yên wekî Mandela.

Nelson Mandela (ANC): Parêzer, serokê sereke yê ANCYL û ANC, hev-damezrînerê Umkhonto we Sizwe. 27 salan girtî ma, bû semboleke cîhanî ya berxwedanê. Roleke krîtîk di danûstandinên ji bo bidawîkirina Apartheidê de lîst û bû yekem serokê Afrîkaya Başûr a demokratîk.
Albert Luthuli (ANC): Serokê ANC, xelatgirê Xelata Aştiyê ya Nobelê (1960) ji bo helwesta xwe ya neşîdetkêş. Di serdema Kampanyaya Neguhdariyê de serokatiya ANC kir.
Steve Biko (BCM): Kesayetê pêşeng ê Tevgera Hişmendiya Reş. Azadiya psîkolojîk û serbilindiya Reş parast. Di sala 1977an de di bin çavan de mir, bû şehîdê dozê.
Oliver Tambo (ANC): Serokê sereke yê ANCYL û ANC. Piştî ku ANC hate qedexekirin, 30 salan li sirgûnê serokatiya ANC kir. Roleke krîtîk di seferberkirina piştgiriya navneteweyî de lîst.
Walter Sisulu (ANC): Serokê sereke yê ANCYL û ANC. Mentorê Mandela. Bi Mandela re hate girtin.
Robert Sobukwe (PAC): Damezrîner û yekem serokê PAC. Piştî kampanyaya dij-pasoyê hate girtin.
Desmond Tutu: Arşebîşop, serokê navdar ê UDF, xelatgirê Xelata Aştiyê ya Nobelê (1984) ji bo hewldanên xwe yên neşîdetkêş ji bo bidawîkirina Apartheidê. Paşê serokatiya Komîsyona Rastî û Lihevkirinê kir.

Kapasîteya parastina hevgirtina rêxistinî, seferberkirina piştgiriya navneteweyî, û îlhamdayîna berxwedana navxweyî ya berdewam tevî nebûna serokên îkonîk ji qada navxweyî, nîşana tevgereke bi kok û bingeheke xurt bi serokatiyeke duyemîn a xurt û îdeolojiyeke berbiçav bû ku ji kesayetên takekesî wêdetir bû. Ev yek kûrahiya rêxistinî û hêza îdeolojîk a tevgera dij-Apartheid nîşan dide, ku ji bo domdariya wê ya demdirêj û serkeftina dawî krîtîk bûn. Ew ne tenê bi çend kesayetên karîzmatîk ve girêdayî bû.

3.3. Rêbazên Berxwedanê: Ji Neguhdariya Sivîl heta Têkoşîna Çekdarî

Biryara tevgerên mezin ên azadîxwaz ên wekî ANC û PAC ji bo pejirandina têkoşîna çekdarî, guherîneke stratejîk bû ku ji ber tepeserkirina tund a dewletê ya li dijî protestoyên aştiyane û girtina hemû rêyên qanûnî yên ji bo guhertinê derketibû holê. Ew ne tercîheke destpêkê bû, lê bersivek li hember şîdeta dewletê ya zêde bû.

Protestoyên Neşîdetkêş: Berxwedana destpêkê li ser taktîkên qanûnî, daxwazname, û çalakiya rasterast a neşîdetkêş hûr dibû.

Kampanyaya Neguhdariyê (1952): Ji hêla ANC û hevalbendên wê ve hate birêvebirin, ku tê de bi zanebûn guhnedana qanûnên neheq hebû, û bû sedema girtinên girseyî. Endamtiya ANC bi awayekî berbiçav zêde bû.
Boykot (serfkaran, otobusan, dibistanan), grev, rawestandina kar, û neguhdariya sivîl.
Avakirina saziyên alternatîf ên civakî (kooperatîf, klînîk, navendên qanûnî).
Veguherîna bo Têkoşîna Çekdarî:

Piştî Komkujiya Sharpeville (1960) û qedexekirina ANC û PAC, serokan encam da ku rêbazên aştiyane bi tenê têrê nakin.
Umkhonto we Sizwe (MK – “Rimê Neteweyê”): Baskê çekdar ê ANC, ku ji hêla Nelson Mandela ve di sala 1961an de hate hev-damezrandin.

Mîsyona destpêkê: Sabotaj li dijî tesîsên hikûmetê (armancên hişk ên wekî stûnên elektrîkê), dûrketina ji qurbaniyên sivîl.
Çalakiyên paşê teqînên bi qurbaniyên sivîl jî dihewandin (mînak, teqîna Church Street 1983, teqîna Magoo’s Bar 1986).

Poqo (“Saf” an “Tenê”): Baskê çekdar ê PAC, ku bi taktîkên xwe yên agresîftir û dij-spî dihat nasîn, û polîs, sîxur û serokên eşîran dikir hedef.
Artêşa Rizgariya Gel a Azanyayê (APLA): Cîgirê Poqo.
Milîtaniya Kedê: Zêdebûna grevên kedê di salên 1970yî de (mînak, grevên Durban 1973) lawaziya rejîmê û hêza keda Reş nîşan da. Mezinbûna sendîkayên serbixwe (COSATU).

Serhişkî û hovîtiya dewletê bi awayekî sîstematîk vebijarkên neşîdetkêş ji holê rakir, û tevgerên berxwedanê neçar kir ku stratejiyên alternatîf ji bo bidestxistina armancên xwe bifikirin. Têkoşîna çekdarî wekî rêbazeke pêwîst, her çend çareya dawî be jî, ya xweparastin û azadiyê dihat dîtin. Hûrbûna destpêkê ya MK li ser “armancên hişk” vê yekê piştrast dike.

3.4. Bûyerên Mezin ên Protestoyî: Komkujiya Sharpeville û Serhildana Soweto

Hem Komkujiya Sharpeville û hem jî Serhildana Soweto ne tenê ji bo geşkirina berxwedana navxweyî û neçarkirina guhertinên stratejîk (wekî derbasbûna bo têkoşîna çekdarî piştî Sharpeville) girîng bûn, lê di heman demê de ji bo zirareke mezin dayîna îmaja navneteweyî ya rejîma Apartheidê û seferberkirina raya giştî ya cîhanî li dijî wê jî xalên werçerxanê bûn.

Komkujiya Sharpeville (21ê Adara 1960an):

Polîsan gule li girseyeke mirovên Reş ên ku li dijî qanûnên pasoyê protesto dikirin, û ji hêla PAC ve hatibûn organîzekirin, reşandin.
Nêzîkî 69 kes hatin kuştin, zêdetirî 180 kes birîndar bûn.
Bû sedema ragihandina rewşa awarte, qedexekirina ANC û PAC, şermezarkirina navneteweyî, û guhertina ber bi têkoşîna çekdarî ve. Wekî xaleke werçerxanê ya mezin tê dîtin.
Serhildana Soweto (16ê Hezîrana 1976an):

Protestoyên bi pêşengiya xwendekaran li dijî bikaranîna mecbûrî ya zimanê Afrîkaans li dibistanên Reşan, ku ji Tevgera Hişmendiya Reş îlham girtibûn.
Polîsan gule li xwendekarên protestoker reşandin; bi sedan kes hatin kuştin (hejmara fermî 176, lê dibe ku bilindtir be, hin texmîn digihîjin 700î). Mirina Hector Pieterson bû wêneyekî îkonîk.
Li seranserê welêt serhildaneke berfireh gurr kir, şermezarkirina navneteweyî zêdetir kir, û bû sedema koçeke ciwanan ji bo tevlîbûna tevgerên azadîxwaz li sirgûnê.

Hovîtiya bersiva dewletê di her du bûyeran de, bi taybetî li dijî protestokerên bêçek û zarokan, li qada navneteweyî bi berfirehî hate weşandin. Van bûyeran delîlên bênîqaş ên cewhera tund a Apartheidê peyda kirin, û ji bo aktorên navneteweyî, bi taybetî hikûmetên Rojava, parastina helwestên bêalî an piştgir dijwartir kirin. Wan tevgera dij-Apartheid a cîhanî gurr kir û ji bo mueyîde û boykotan hêz dan. Hewldanên rejîmê ji bo tepeserkirina nerazîbûna navxweyî bi rêya şîdetê, bi gelemperî li qada navneteweyî li dijî wê vedigeriyan, û beşdarî zêdebûna îzolasyon û bêmeşrûkirina wê bûn, ku ev faktorên krîtîk di hilweşîna wê ya dawî de bûn. Van bûyeran şermezarkirinên razber ên apartheidê veguherandin hêrseke kûr.

Beşa 4: Bertekên Navneteweyî û Zexta li ser Rejîmê

Rejîma Apartheidê ne tenê li hundurê welêt bi berxwedanê re rû bi rû ma, lê herwiha li qada navneteweyî jî bi bertek û zexteke mezin re rû bi rû bû. Ev beş dê li ser helwesta Neteweyên Yekbûyî, cezayên aborî, ambargoya çekan, boykotên çandî û werzişî, û tevgera dij-Apartheid a cîhanî raweste.

4.1. Helwesta Neteweyên Yekbûyî: Biryar, Komîteyên Taybet û Peyman

Neteweyên Yekbûyî (NY) ji şermezarkirinên giştî ber bi pênasekirina qanûnî ya Apartheidê wekî sûcek li dijî mirovahiyê û parastina tedbîrên şênber ên wekî mueyîdeyan ve pêş ket, ku ev yek lihevkirineke navneteweyî ya mezin a li dijî rejîmê nîşan dida, û bi giranî di bin bandora hejmara zêde ya dewletên endam ên nû serbixwe yên Afrîkî û Asyayî de bû.

Şermezarkirina Destpêkê ya NY: Civata Giştî ya NY ji sala 1952an û vir ve her sal polîtîkayên Apartheidê şermezar dikir, ku ev yek bi însiyatîfa Hindistanê dest pê kiribû. Biryarnameya Encumena Ewlekariyê ya NY 134 (1960) piştî Sharpeville Apartheid şermezar kir, ku di bin bandora dewletên Afrîkî yên nû serbixwe de bû.
Biryarnameya Civata Giştî ya NY 1761 (1962): Apartheid şermezar kir, Komîteya Taybet a NY ya li dijî Apartheidê ava kir, û banga mueyîdeyên aborî û yên din kir.
Ragihandina Apartheidê wekî Sûcek li Dijî Mirovahiyê: Civata Giştî ya NY di sala 1966an de Apartheid wekî sûcek li dijî mirovahiyê ragihand. Ev yek ji hêla Encumena Ewlekariyê ve di sala 1984an de hate pejirandin.
Peymana Navneteweyî ya li ser Tepeserkirin û Cezakirina Sûcê Apartheidê (1973): Ji hêla NY ve hate pejirandin, têkoşîna cîhanî kir û mafên mirovan li Afrîkaya Başûr kir mijareke NY û civaka cîhanî.
Rawestandina Afrîkaya Başûr ji Civata Giştî (1974):.
Protokola Yekem a Zêdekirî ya Peymanên Cenevreyê (1977): Pratîkên Apartheidê wekî binpêkirineke giran (sûcê şer) destnîşan kir.
Komîteya Taybet a NY ya li Dijî Apartheidê û Navenda NY ya li Dijî Apartheidê: Roleke dîplomatîk a girîng di seferberkirina raya giştî û çalakiya navneteweyî de lîstin.

Guhertina pêkhate û dînamîkên siyasî yên di nav NY de, bi taybetî rabûna bloka Afro-Asyayî, di derbaskirina dudiliya destpêkê ya hêzên Rojava ji bo girtina tedbîrên xurt li dijî Afrîkaya Başûr de, roleke bingehîn lîst. Ev yek hêza çalakiya kolektîf a neteweyên biçûktir di nav forumên navneteweyî de ji bo dijberîkirina neheqiyên ku ji hêla dewletan ve têne kirin, nîşan dide, heta dema ku hêzên mezin dudil bin jî. Herwiha, ev yek nîşan dide ku çawa hiqûq û normên navneteweyî dikarin bi awayekî pêşverû ji bo çareserkirina binpêkirinên giran ên mafên mirovan werin pêşxistin.

4.2. Cezayên Aborî, Ambargoya Çekan û Boykotên Çandî û Werzişî

Dema ku bandora madî ya mueyîdeyên aborî û ambargoya çekan tê nîqaşkirin û ji bo hin Afrîkiyên Başûr ên Reş encamên neyînî hebûn, bandora psîkolojîk û sembolîk a îzolasyona navneteweyî ya berfireh (di nav de boykotên çandî û werzişî) di têkbirina morala spîyan û meşrûiyeta rejîmê de kûr bû.

Cezayên Aborî:

NY banga mueyîdeyên aborî kir (mînak, Biryarnameya 1761).
Qanûna Berfireh a Dij-Apartheid a 1986an (DYA) mueyîdeyên berfireh ferz kirin.
Çalakiyên ji hêla Civaka Aborî ya Ewropî û neteweyên din ve.
Qedexeyên bazirganî yên taybet (mînak, li ser uranyum, komir, tekstîl, berhemên çandiniyê, ambargoya petrolê ji hêla NY ve di 1987an de).
Kampanyayên vekişîna sermayeyê ji hêla şîrketan ve (mînak, Barclays, Shell).
Bandor: Reva sermayeyê ya girîng, kêmbûna rêjeya danûstandinê ya randê, enflasyoneke bilind. Beşdarî bêîstîqrara aborî bû.
Nîqaşa li ser bandorkêriyê: Hinekan digot ku mueyîde herî zêde zerarê didin Afrîkiyên Başûr ên Reş û bêbandor in , lê yên din, di nav de Mandela, rola wan a krîtîk piştrast kirin.
Ambargoya Çekan:

Ambargoya çekan a dilxwazî ya NY (1963, Biryarnameya Encumena Ewlekariyê 181) di sala 1977an de bû mecbûrî (Biryarnameya Encumena Ewlekariyê 418).
Bandorkêrî ji ber xwetêrkirina heyî ya Afrîkaya Başûr di hilberîna çekan de û hevkariya berdewam a hin neteweyên Rojava û Îsraîlê sînordar bû. Lêbelê, girîngiyeke wê ya sembolîk û hin bandoreke pratîkî hebû (mînak, nekarîna bidestxistina balafirên şer ên nûjen).
Boykotên Çandî û Werzişî:

Boykotên berfireh ên ku armanc jê îzolekirina Afrîkaya Başûr di warê çandî û werzişî de bû.
Afrîkaya Başûr ji Lîstikên Olîmpiyadê hate dûrxistin (ji Lîstikên Tokyo 1964an, bi fermî di 1970î de hate derxistin).
Rawestandin/derxistina ji federasyonên werzişî yên navneteweyî (mînak, FIFA, IAAF, ICC). Bûyera D’Oliveira di krîketê de xaleke sereke bû.
Peymana Navneteweyî ya NY ya li dijî Apartheidê di Werzişê de (1985).
Tomara hunermend û werzişvanên ku bi Afrîkaya Başûr re hevkarî kirin.
Bandor: Hişyariya cîhanî zêde kir û hestek îzolasyonê ji bo spîyên Afrîkaya Başûr afirand.

Tevî ku rejîm dikaribû hin mueyîdeyên madî dorpêç bike, nikaribû ji şermezarkirina exlaqî ya berbelav û hesta bûna dewleteke parîa bireve. Ji bo nifûseke spî ku bi piranî xwe wekî beşek ji “cîhana Rojava” didît , ev îzolasyon pir nerehet bû. Cewhera pirhêl a zexta navneteweyî, ku ne tenê aborî û leşkerî lê di heman demê de nasnameya çandî û werzişî ya Afrîkaya Başûr a spî jî dikir hedef, roleke krîtîk di guhertina raya giştî ya spîyan û îqnakirina hêmanên di nav elîta desthilatdar de lîst ku Apartheid bêdomdar e.

4.3. Tevgera Dij-Apartheid a Gerdûnî û Piştgiriya Navneteweyî

Tevgera Dij-Apartheid (AAM), ku di sala 1959an de li Londonê hate damezrandin (di destpêkê de wekî Tevgera Boykotê), bû hêzeke navneteweyî ya mezin. Kampanyayên sereke yên AAM: boykotên serfkaran (banga Luthuli), vekişîna sermayeyê (Barclays, Shell), ambargoya çekan, berdana girtiyên siyasî (kampanyaya Azadî ji Nelson Mandela re), lobiya li hikûmetan. Piştgiriyeke berfireh ji xwendekar, sendîka, partiyên siyasî (Partiya Karker, Lîberal, Komunîst li Brîtanyayê), dêr û kesan li seranserê cîhanê wergirt. Hevkarî bi saziyên NY yên wekî Komîteya Taybet a li dijî Apartheidê re kir. Boykotên akademîk jî hatin organîzekirin. Piştgiriya navneteweyî ji dewletên Afrîkî yên nû serbixwe û welatên Nordîk jî hebû.

Tevgera dij-Apartheid a cîhanî mînakeke pêşeng a aktîvîzma civaka sivîl a transneteweyî bû, ku bi bandor raya giştî seferber kir û zext li hikûmet û şîrketan kir ku li dijî rejîmeke neheq tevbigerin, heta dema ku hin dewletên hêzdar di destpêkê de dudil bûn jî. Ev aktîvîzma bingehîn bi gelemperî ji polîtîkayên fermî yên hikûmetê li neteweyên Rojava, ku carinan dudil bûn ku mueyîdeyên xurt ferz bikin, pêştir bû. AAM û rêxistinên mîna wê roleke krîtîk di şekildana rojeva navneteweyî ya li ser Apartheidê de lîstin, û rewşeke exlaqî û siyasî afirandin ku ji bo hikûmet û karsaziyan domandina “karê wekî berê” bi Afrîkaya Başûr re her ku çû dijwartir dikir. Serkeftina tevgera dij-Apartheid a cîhanî potansiyela girîng a çalakiya welatiyên navneteweyî ya domdar, hevrêzkirî û bi exlaq birêvebirî ji bo bandorkirina li ser polîtîkaya derve û beşdarbûna di hilweşandina sîstemên zordar de nîşan dide. Ew ji bo kampanyayên parêzvaniya transneteweyî yên pêşerojê modelek peyda kir.

Beşa 5: Pêvajoya Hilweşîna Apartheidê û Veguherîna Demokratîk

Hilweşîna rejîma Apartheidê û veguherîna Afrîkaya Başûr bo demokrasiyeke pirnijadî pêvajoyeke tevlihev bû ku ji hêla gelek faktorên navxweyî û derve ve hate şekildanîn. Ev beş dê li ser van faktoran, rola F.W. de Klerk, berdana Nelson Mandela, danûstandinên ku li dû wê hatin, û hilbijartina dîrokî ya 1994an raweste.

5.1. Faktorên Hundirîn û Derve yên ku Bûn Sedema Hilweşînê

Hilweşîna Apartheidê ne ji ber faktorekî tenê bû, lê ji ber lihevhatina zextên navxweyî û derve yên ku rewşeke bêdomdar ji bo rejîmê afirandin, pêk hat. Bidawîbûna Şerê Sar bi taybetî katalîzatorekî derve yê krîtîk bû ku stûneke sereke ya piştgiriya jeopolîtîk a Rojava ji bo rejîmê ji holê rakir.

Faktorên Hundirîn:

Berxwedana Berdewam: Salên protestoyên navxweyî yên tund, grev, boykot, û çalakiyên tevgerên azadîxwaz (ANC, PAC, UDF, BCM). Seferberiya girseyî û kirina bajarokan bêrêvebir.
Zehmetiyên Aborî: Aboriya Afrîkaya Başûr bi bandorên boykotên navxweyî û derve, mueyîde, û reva sermayeyê re têkoşiya. Barê pabendiya leşkerî di dagirkirina Namîbyayê de jî beşdar bû.
Lawazbûna Pabendî/Yekîtiya Spîyan: Zêdebûna naskirina di nav hin spîyan de ku Apartheid ji hêla exlaqî ve nayê parastin û bêdomdar e. Hilweşîna siyaseta sembolîk a Afrikaner û nasnameyê. Civaka karsaziyê ji ber lêçûnên wê yên aborî dest bi dijberiya Apartheidê kir.
Faktorên Derve:

Cezayên Navneteweyî û Boykot: Cezayên aborî, çekan, çandî û werzişî û boykotan îzolasyona Afrîkaya Başûr û zexta aborî zêde kirin.
Bidawîbûna Şerê Sar: Argumana rejîma Apartheidê ya wekî mertalek li dijî komunîzmê bêwate kir. Vê yekê piştgiriya ji tundrewên dij-komunîst ên Rojava kêm kir. Lihevkirina li Angola/Namîbyayê, ku vekişîna Kubayê dihewand, vê hincetê hê bêtir lawaz kir.
Şermezarkirin û Zexta Navneteweyî: Şermezarkirina domdar ji NY û tevgera dij-Apartheid a cîhanî.

Van faktoran bi hev ve girêdayî bûn. Mînak, nerazîbûna navxweyî û şermezarkirina navneteweyî mueyîde gurr kirin, ku ev yek aborî xirabtir kir. Bidawîbûna Şerê Sar helwesta navneteweyî ya rejîmê lawaz kir, û ew ji zextên din re hesastir kir. Ev hilweşîna pir-sedemî tekez dike ku sîstemên siyasî yên tevlihev kêm caran ji ber sedemek tenê têne hilweşandin. Bandora hevrêz a zexta domdar û pirhêl a ji hundur û derve, ligel guherîna qada jeopolîtîk a cîhanî, di dawiyê de veguherîn neçar kir.

5.2. Rol û Reformên F.W. de Klerk

F.W. de Klerk di sala 1989an de bû Serokdewlet. Tevî ku dihat payîn ku ew ê parastina Apartheidê bidomîne, de Klerk biryar da ku polîtîkayê biqedîne, hay ji wê yekê hebû ku dijminatiya etnîkî û şîdeta zêde dibe sedema şerekî navxweyî. Motîvasyonên wî kêmbûna tirsa ji komunîzmê, hilweşîna siyaseta sembolîk a nijadperest, zehmetiyên aborî, û îzolasyona navneteweyî bûn. Di 2ê Sibata 1990î de, wî qanûnîkirina partiyên dij-Apartheid ên qedexekirî (ANC, PAC, SACP) û berdana girtiyên siyasî, di nav de Nelson Mandela, ragihand. Qanûnên sereke yên Apartheidê yên wekî Qanûna Qeydkirina Nifûsê, Qanûnên Erdê, û Qanûna Deverên Komî di sala 1991an de betal kirin. Di Adara 1992an de referandumeke tenê ji bo spîyan li dar xist, ku tê de berdewamkirina danûstandinan ji bo destûreke nû hate pejirandin. Di sala 1993an de ji ber bandorên zerardar ên Apartheidê lêborîn xwest. Di sala 1993an de bi Mandela re Xelata Aştiyê ya Nobelê parve kir.

Biryara F.W. de Klerk ji bo destpêkirina reforman û danûstandina bi ANC re, naskirineke pragmatîk, her çend nakokbar be jî, ji hêla beşek ji elîta Afrikaner ve nîşan dida ku Apartheid êdî bêdomdar e û lihevkirineke bi danûstandinê ji şerekî navxweyî yê wêranker çêtir e. Nasnameya wî ya kevneperest ji bo anîna beşeke girîng a dengdêrên spî bi xwe re krîtîk bû. Kiryarên De Klerk ne tenê şiyarbûneke exlaqî bûn, lê tevgereke siyasî ya hesabkirî bû ku ji ber têgihiştina ku lêçûnên domandina Apartheidê (aborî, civakî, siyasî, û potansiyela ji bo pevçûneke berfireh) pir zêde bûne, hatibû ajotin. Dîroka wî ya dirêj di nav Partiya Neteweyî de pêbaweriya ku wî heq dikir da wî ji bo birêvebirina vê guhertinê, ku dibe ku kesayetek lîberaltir nikaribûya di nav spîyan de bi dest bixista. Rola De Klerk têkiliya tevlihev a ajans û faktorên strukturel di guhertina dîrokî de radixe ber çavan. Dema ku zextên sîstematîk şert û mercên ji bo guhertinê afirandin, serokatiya wî di birêvebirina veguherîna xeternak a ji serweriya kêmneteweya zexm de krîtîk bû.

5.3. Serbestberdana Nelson Mandela û Destpêkirina Danûstandinan

Nelson Mandela di 11ê Sibata 1990î de piştî 27 salan ji girtîgehê hate berdan. Berdana Mandela xaleke werçerxanê bû, ku pêvajoyeke danûstandin û veguherîna siyasî da destpêkirin. Danûstandinên di navbera hikûmetê (bi serokatiya de Klerk) û ANC (bi serokatiya Mandela) ji bo hilweşandina Apartheidê û damezrandina veguherîneke bo mafê dengdanê yê gerdûnî dest pê kirin.

Pêvajoya danûstandinê bi zehmetiyan dagirtî bû, di nav de bêbaweriyeke kûr, şîdeta siyasî ya berdewam (hin jê dihat guman kirin ku çalakiya “hêza sêyem” a bi piştgiriya dewletê ye), û nakokiyên bingehîn li ser struktura dewleta pêşerojê. Serokatiya Mandela û de Klerk, tevî cudahiyên wan, di derbaskirina van krîzan û domandina pêvajoyê de krîtîk bû.

CODESA (Peymana ji bo Afrîkaya Başûr a Demokratîk): Rêzek danûstandinên pirpartî di salên 1991 (CODESA I) û 1992 (CODESA II) de ji bo afirandina destûreke nû hatin lidarxistin. Partiyên beşdar ANC, NP, û zêdetirî deh partiyên din bûn. Hin, wek PAC û Partiya Kevneperest, red kirin an vekişiyan (IFP). CODESA II li ser mijarên wekî otonomiya herêmî, xwerêveberiya siyasî, û pêvajoya çêkirina destûrê asê ma. Şîdeta siyasî (mînak, komkujiya Boipatong, komkujiya Bisho) li seranserê danûstandinan pêk hat, carinan ew ji rê derdixist.
Pêvajoya Danûstandinê ya Pirpartî (MPNP): Piştî CODESA II ji hêla de Klerk û Mandela ve hate birêvebirin, bi beşdariyeke berfirehtir.
Peymana Aştiyê ya Neteweyî (1991): Yekemîn lihevkirina pirpartî li ser xwestina lihevkirineke bi danûstandinê, strukturên çareserkirina pevçûnan ava kir.
Tomara Têgihiştinê (Îlona 1992an): Lihevkirineke dualî di navbera ANC û hikûmetê de ku nakokiyên sereke yên li ser çêkirina destûrê û hikûmeta veguhêz (Hikûmeta Yekîtiya Neteweyî) çareser kir.
Destûreke demkî di Mijdara 1993an de hate lihevkirin.

Veguherîn ne pêvajoyeke hêsan an neçar bû. Ew îradeyeke siyasî ya mezin, tawîzên stratejîk , û tirseke hevpar ji alternatîfê (şerekî navxweyî yê tam) hewce dikir. Ev yek cewhera awarte ya veguherîna Afrîkaya Başûr radixe ber çavan. Ew şahidiyek ji hêza danûstandin û serokatiyê re bû di derbaskirina pevçûnên xuya yên bêçare de, heta di çarçoveyeke neheqiya dîrokî ya tund û şîdeta berdewam de jî. Doktrîna “lihevkirina têrker” (sufficient consensus) , her çend dihat rexnekirin jî, amûreke pragmatîk bû ji bo pêşveçûnê.

5.4. Hilbijartina Yekemîn a Pir-Nijadî ya 1994an û Avakirina Afrîkaya Başûr a Nû

Afrîkaya Başûr ji 26an heta 29ê Nîsana 1994an yekemîn hilbijartinên xwe yên ne-nijadî û demokratîk li dar xist. Hilbijartin ji hêla Komîsyona Serbixwe ya Hilbijartinê (IEC) ve hate birêvebirin. Bi milyonan kes ji bo dengdanê li rêzan sekinîn. ANC bi 62.65% ji dengan serkeftineke biryardar bi dest xist. Partiya Neteweyî bi 20.39% ji dengan bû duyemîn. Nelson Mandela ji hêla Meclîsa Neteweyî ya nû ve wekî Serok hate hilbijartin, û bû yekemîn rêveberê sereke yê Reş ê welêt. Li gorî destûra demkî, Hikûmeteke Yekîtiya Neteweyî hate avakirin, ku ANC, NP û IFP tê de bûn. 27ê Nîsanê niha wekî Roja Azadiyê betlaneyeke giştî ye. Hilbijartin encama pêvajoya çar-salî ya ku Apartheid bi dawî kir û serdemeke nû ya demokratîk da destpêkirin, nîşan da.

Hilbijartina 1994an ji bûyereke siyasî wêdetir bû; ew ji bo Afrîkaya Başûr kêliyek kûr a katarsîsa neteweyî û ji nû ve zayîna sembolîk bû, ku serkeftina demokrasiyê li ser dehsalên zordestiya nijadî temsîl dikir, her çend rêya ber bi wekheviya rastîn dê dirêj û dijwar be. Vê hilbijartinê dawiya fermî ya Apartheidê û destpêka projeyeke nû ya avakirina neteweyek li ser bingeha wekhevî û mafên mirovan ji bo hemûyan nîşan da. Têgiha “Neteweya Keskesorê” (Rainbow Nation) vê ruhê hêvî û yekîtiyê digire. Lêbelê, mîrata Apartheidê, bi taybetî di warê newekheviya aborî û civakî de, dê ji bo hikûmeta nû û nifşên pêşerojê bibe dijwariyeke mezin.

Encama (Xulase)

Rejîma Apartheidê li Afrîkaya Başûr, ku ji sala 1948an heta destpêka salên 1990î dom kir, sîstemeke hovane ya cihêkariya nijadî ya sazûmankirî bû ku li ser bingeha serweriya kêmneteweya spî hatibû avakirin. Kokên wê di mîrata kolonyalîzmê, desteserkirina axê, îstîsmara kedê, û rabûna neteweperestiya Afrikaner de kûr bûn. Bi serketina Partiya Neteweyî re di sala 1948an de, cihêkariya nijadî ya ku berê jî hebû, bi rêya toreke berfireh a qanûnan hate sîstematîzekirin û fermîkirin, ku her aliyê jiyanê ji bo nifûsa ne-spî kontrol û sînordar dikir. Qanûnên wekî Qanûna Qeydkirina Nifûsê, Qanûna Deverên Komî, Qanûnên Derbasbûnê, û Qanûna Perwerdehiya Bantû, ligel avakirina Bantûstanan, amûrên sereke yên vê sîstemê bûn, ku armanc jê parastina “baasskap” (serweriya spîyan) û îstîsmara aborî ya piraniya Reş bû.

Li hemberî vê zordestiyê, berxwedaneke navxweyî ya xurt û pirreng derket holê. Rêxistinên wekî Kongreya Neteweyî ya Afrîkî (ANC), Kongreya Pan Afrîkanîst (PAC), Eniya Demokratîk a Yekbûyî (UDF), û Tevgera Hişmendiya Reş (BCM), bi pêşengiya kesayetên wekî Nelson Mandela, Albert Luthuli, Steve Biko, û Desmond Tutu, bi rêbazên cihêreng, ji neguhdariya sivîl û protestoyên girseyî bigire heta têkoşîna çekdarî, li dijî rejîmê têkoşiyan. Bûyerên wekî Komkujiya Sharpeville (1960) û Serhildana Soweto (1976) ne tenê berxwedana navxweyî gurr kirin, lê di heman demê de hovîtiya Apartheidê ji cîhanê re eşkere kirin û şermezarkirina navneteweyî zêde kirin.

Zexta navneteweyî roleke krîtîk di hilweşandina Apartheidê de lîst. Neteweyên Yekbûyî bi biryarnameyên xwe Apartheid wekî sûcek li dijî mirovahiyê ragihand û banga mueyîdeyan kir. Cezayên aborî, ambargoya çekan, û boykotên çandî û werzişî, ligel kampanyayên Tevgera Dij-Apartheid a cîhanî, Afrîkaya Başûr li qada navneteweyî îzole kir û zexteke mezin li ser aboriya wê kir.

Di dawiyê de, lihevhatina faktorên navxweyî û derve, di nav de berxwedana domdar, zehmetiyên aborî, lawazbûna pabendiya spîyan, zexta navneteweyî, û bi taybetî bidawîbûna Şerê Sar, rê li ber hilweşîna Apartheidê vekir. Reformên ku ji hêla F.W. de Klerk ve hatin destpêkirin, berdana Nelson Mandela, û pêvajoyeke danûstandinê ya dijwar lê di dawiyê de serkeftî, rê li ber yekemîn hilbijartinên pir-nijadî yên Afrîkaya Başûr di sala 1994an de û avakirina demokrasiyeke nû vekir.

Tevî bidawîbûna fermî ya Apartheidê, mîrata wê ya kûr di warê newekheviya aborî, dabeşbûnên civakî, û travmaya psîkolojîk de li Afrîkaya Başûr a îroyîn berdewam dike. Têkoşîna ji bo avakirina civakeke bi rastî wekhev û adil, û ji bo dermankirina birînên rabirdûyê, dijwariyeke domdar e. Çîroka Apartheidê û hilweşîna wê dersên girîng dide derbarê cewhera zordestiya nijadî, hêza berxwedana mirovî, û girîngiya hevgirtina navneteweyî di têkoşîna ji bo mafên mirovan û dadmendiyê de.

WERGIRTÎ