Restorasyona Meiji û Veguherînên Çandî yên Kûr li Japonyayê

Sernavê Giştî: Restorasyona Meiji û Veguherînên Çandî yên Kûr li Japonê: Aloziya di Navbera Rojavayîbûn û Kevneşopîparêziyê de

1. Pêşgotin: Veguherîna Mezin a Japonê di Serdema Meiji de

Serdema Meiji (1868-1912) di dîroka Japonê de qonaxeke veguherînê ya bingehîn û berfireh temsîl dike. Di vê serdemê de, Japon ji civakeke feodal û îzolekirî veguherî hêzeke pîşesazî ya nûjen û aktorekî girîng di qada navneteweyî de. Ev veguherîn ne tenê di warên siyasî û aborî de, lê bi taybetî di warê çandî de jî kûr û pirralî bû. Restorasyona Meiji, ku bi vegerandina desthilatdariya împaratorî û hilweşandina Şogûntiya Tokugawa dest pê kir, pêvajoyeke nûjenkirin û Rojavayîkirinê ya berfireh da destpêkirin. Lêbelê, ev pêvajo ne yekalî bû û di heman demê de hewldanên ji bo parastin, adaptekirin an ji nû ve şîrovekirina kevneşopiyên Japonî jî di nav xwe de hewand. Ji ber vê yekê, serdema Meiji bû şahidê aloziyeke berdewam di navbera meylên Rojavayîbûnê û kevneşopîparêziyê de, ku bandoreke kûr li ser nasnameya çandî ya Japonê ya nûjen hişt.

Rewşa Japonê beriya Restorasyonê û pêwîstiya guherînê

Berî Restorasyona Meiji, Japon di bin desthilatdariya Şogûntiya Tokugawa de bû, ku zêdetirî 260 salan dom kiribû. Ev sîstem, ku wek serdema Edo jî tê nasîn (1603-1867) , bi polîtîkayeke îzolasyonê ya tund (sakoku) dihat naskirin, ku têkiliyên bi cîhana derve re bi awayekî tund sînordar dikir. Her çend ev serdem ji bo Japonê aştiyeke navxweyî ya dirêj anîbû û di warên wekî bajarîbûn, perwerdehî û çanda gelêrî de pêşketin çêbûbûn jî , di sedsala 19an de sîstema Şogûntiyê bi krîzên navxweyî yên kûr re rû bi rû ma. Kêmasiyên aborî, bêaramiyên civakî û qelsbûna otorîteya navendî ya Şogûn, sîstemê ji hundir ve lawaz dikir.

Li gel van pirsgirêkên navxweyî, gefên derve jî her ku çû zêde dibûn. Di nîveka sedsala 19an de, hêzên Rojavayî, bi taybetî piştî Şerên Afyonê yên li Çînê , berê xwe dan Japonê û zext kirin ku welat deriyên xwe ji bazirganiya navneteweyî re veke. Hatina Komodor Matthew Perry yê Amerîkî bi “keştiyên xwe yên reş” di sala 1853an de û ferzkirina “Peymanên Newekhev” (wek Peymana Kanagawa di 1854an de) , lawazbûna Şogûntiyê û nekarîna wê ya ji bo parastina serweriya welêt bi awayekî eşkere nîşan da. Van peymanan ne tenê Japon mecbûr kir ku benderên xwe veke, lê di heman demê de mafên ekstraterîtoryalî dan biyaniyan û kontrola Japonê li ser bacên xwe yên gumrikê sînordar kirin, ku ev yek wek şikandina rûmeta neteweyî dihat dîtin.

Ev rewşa krîtîk bû sedema xurtbûna hestên împaratorparêz (sonnō) û dij-Şogûntî. Gelek samurayên ciwan û rewşenbîr, bi taybetî ji herêmên (han) ku ji hêla dîrokî ve dijminê desthilatdariya Tokugawa bûn (wek Chōshū û Satsuma) , dest bi rexnekirina Şogûntiyê kirin û banga vegerandina desthilatdariya împarator kirin, ku di bin Şogûntiyê de tenê roleke sembolîk dileyist. Wan bawer dikir ku tenê bi yekîtiya di bin serokatiya împarator de Japon dikare li hemberî gefên derve bisekine û serxwebûna xwe biparêze.

Armancên sereke yên Restorasyona Meiji

Restorasyona Meiji, ku di 3ê Çileya 1868an de bi derbeyeke li Kyotoyê dest pê kir û bi ragihandina vegerandina desthilatdariya împaratorî ya di bin navê Împarator Mutsuhito (Meiji) de pêk hat , çend armancên sereke yên bi hev ve girêdayî hebûn.

Armanca yekem û ya herî eşkere, vegerandina desthilatdariya împaratorî û hilweşandina Şogûntiya Tokugawa bû. Ev yek bi awayekî fermî dawî li serdema feodal anî û rê li ber avakirina dewleteke navendî ya nûjen vekir.

Armanca duyemîn, ku ji ya yekemîn girîngtir bû, modernîzekirin û Rojavayîkirina welêt bû. Rêberên Meiji, ku piraniya wan samurayên ciwan û pragmatîk bûn , zû fêm kirin ku ji bo parastina serxwebûna Japonê û ji bo ku Japon bikaribe wek hêzeke wekhev bi hêzên Rojavayî re bikeve pêşbaziyê, pêdivî bi pejirandina teknolojî, sazî û rêbazên Rojavayî heye. Ev ne tenê meseleyeke parastinê bû; di heman demê de armanceke proaktîf jî hebû ku Japon bibe hêzeke mezin a cîhanî. Ev duallî di armancan de – reaksiyoneke li hemberî gefan û hewldaneke proaktîf ji bo bilindbûnê – şêwaza guherînên çandî jî diyar kir. Hin pejirandin ji neçarî bûn, hinên din ji ambisyonê, û ev yek bû sedema danûstandinên tevlihev di navbera modelên biyanî û nirxên xwecihî de. Mînak, daxwaza ji nû ve sererastkirina peymanên newekhev ajokarekî reaktîf bû ji bo pejirandina sîstemên hiqûqî û siyasî yên Rojavayî, lê ambisyona avakirina împaratoriyekê ajokarekî proaktîf bû ku ew jî xwe dispêra modelên Rojavayî yên kolonyalîzm û neteweperestiyê.

Armanca sêyemîn, xurtkirina hikûmeta navendî û artêşê bû. Ev yek bi slogana navdar “Fukoku Kyōhei” (Welatê Dewlemend, Artêşa Xurt) dihat îfadekirin , ku nîşan dide ku hêza leşkerî û dewlemendiya aborî wek du stûnên bingehîn ên dewleta nûjen dihatin dîtin.

Pêşkêşkirina teza makaleyê: analîza guherînên çandî yên kûr û aloziyên di navbera Rojavayîbûn û kevneşopîparêziyê de

Ev makale dê lêkolîn bike ka Restorasyona Meiji çawa ne tenê Japonê ji hêla siyasî û aborî ve, lê bi taybetî ji hêla çandî ve bi kûrahî veguherand. Dê bal were kişandin ser hewldanên ji bo pejirandina nirx û pratîkên Rojavayî û, di heman demê de, parastin an ji nû ve şîrovekirina kevneşopiyên Japonî, û aloziyên ku ji vê pêvajoyê derketine holê. Veguherînên di warên perwerdehî, jiyana civakî, hiyerarşî, malbat, zayend, jiyana rojane, cilûberg, huner, wêje û ramana rewşenbîrî de dê bêne nirxandin. Bi taybetî, dê were lêkolînkirin ka têgehên wekî “Wakon Yōsai” (Giyanê Japonî, Teknîka Rojavayî) û “Kokutai” (Hebûna Neteweyî) çawa di vê pêvajoya tevlihev a guherînê de rol lîstine û çawa Japon hewl daye ku nasnameyeke nûjen ji xwe re ava bike bêyî ku bi tevahî dev ji rabirdûya xwe berde.

2. Faktorên Bingehîn ên Restorasyonê û Destpêka Guherînê

Destpêka serdema Meiji bi hilweşîna sîstema kevn û destpêkirina reformên radîkal hat nîşankirin. Ev guherîn ji hêla faktorên navxweyî û derveyî yên bi hev ve girêdayî ve hatin ajotin, û rê li ber veguherîneke civakî û çandî ya berfireh vekir.

Hilweşîna Şogûntiya Tokugawa û gefên derve

Sîstema bakuhan, ku tê de Şogûn desthilatdariya navendî temsîl dikir lê daimyo (mîrên feodal) xwedî otonomiyeke berfireh li ser herêmên (han) xwe bûn , di sedsala 19an de êdî nikarîbû bersivê bide kêşeyên nû. Krîza aborî, nerazîbûnên civakî di nav çînên cuda de, û nekarîna Şogûntiyê ya ji bo birêvebirina siyaseta derve bi awayekî bibandor, hemû bûn sedema lawazbûna wê ya mezin. Gefa derve, bi taybetî piştî hatina Komodor Perry û îmzekirina peymanên newekhev, vê lawazbûnê bi tevahî eşkere kir. Van peymanan ne tenê serweriya Japonê binpê kirin, lê di heman demê de nîşan dan ku polîtîkaya îzolasyonê (sakoku) êdî ne mimkun e û Japon ji hêla teknolojî û leşkerî ve li paş maye.

Di vê atmosferê de, slogana “Sonnō jōi” (Rûmet ji împarator re, derxistina barbaran) belav bû. Ev slogan di destpêkê de hem dij-Şogûntî û hem jî dij-Biyanî bû, û armanc dikir ku desthilatdariya împaratorî ya ku di bin Şogûntiyê de sembolîk mabû, ji nû ve were vegerandin û hêzên Rojavayî ji Japonê werin derxistin. Lêbelê, pragmatîzma rêberên Meiji zû derket holê. Wan fêm kir ku “derxistina barbaran” bi hêza leşkerî ya heyî ne mimkun e. Ji bo ku Japon bikaribe li hemberî Rojavayê bisekine, diviyabû pêşî wek Rojavayê bihêz bibe. Ji ber vê yekê, slogana “Sonnō jōi” bi awayekî metaforîk hate şîrovekirin: “derxistina barbaran” êdî ne bi awayekî fîzîkî, lê bi gihîştina hêz û statuya wekhev bi wan re mimkun bû. Ev guherîna stratejîk, ku “barbar” veguherîn mamoste, paradokseke bingehîn a serdema Meiji bû û rê li ber pêvajoya berfireh a Rojavayîbûnê vekir. Rêberên Meiji, bêyî ku bikevin bin bandora îdeolojî an adetên kevn, polîtîkayên pragmatîk pêş xistin.

Reformên siyasî, îdarî û leşkerî yên destpêkê

Yek ji gavên yekem ên hikûmeta nû ya Meiji, rakirina sîstema feodal bû. Di sala 1871an de, herêmên feodal (han) hatin hilweşandin û li şûna wan sîstema parêzgehan (ken) hat damezrandin, ku rasterast bi hikûmeta navendî ve girêdayî bûn. Bi vê yekê re, îmtiyazên çîna daimyo û samurayan hatin rakirin. Ev navendîkirina desthilatdariyê ne tenê reformeke siyasî û îdarî bû; ew di heman demê de şertekî pêwîst bû ji bo pêkanîna veguherînên çandî yên berfireh. Sîstemeke perwerdehiyê ya neteweyî ya yekgirtî , artêşeke neteweyî , û kodên hiqûqî yên neteweyî tenê bi saya hikûmeteke navendî ya bihêz dikaribûn bi bandor werin damezrandin û pêkanîn. Vê navendîbûnê rê da rêberên Meiji ku tevgera “Bunmei Kaika” ji jor ve birêve bibin.

Di warê leşkerî de, artêşeke neteweyî ya daîmî di sala 1871an de hat avakirin û di sala 1873an de zagona leşkeriya neçarî hat derxistin. Ev yek ne tenê hêza leşkerî ya Japonê xurt kir, lê di heman demê de rola kevneşopî ya çîna samurayan wek şervanên taybet bi dawî anî û hesta hemwelatîbûn û girêdana bi dewletê re di nav gel de xurt kir.

Di warê siyasî de, piştî nîqaş û zextên navxweyî, di sala 1881an de soza makezagonekê hat dayîn û di sala 1889an de Destûra Meiji hat ragihandin. Vê destûrê sîstemeke parlamanî ya dukamarî (Diet) ava kir, lêbelê mafê dengdanê sînordar bû û hêzeke girîng di destê împarator û şêwirmendên wî de ma.

Slogana “Fukoku Kyōhei” (Welatê Dewlemend, Artêşa Xurt) û “Bunmei Kaika” (Şaristanî û Ronakbîrî)

Van her du sloganên hanê îdeolojiya bingehîn a serdema Meiji û motorên sereke yên veguherînê bûn. “Fukoku Kyōhei” armanca dewletê ya ji bo xurtkirina aborî û leşkerî nîşan dida, da ku Japon bikaribe serxwebûna xwe biparêze û di qada navneteweyî de bibe xwedî gotin. Ev slogan rasterast bandor li polîtîkayên pîşesazîkirin, modernîzekirina artêşê û pêşxistina binesaziyê kir.

“Bunmei Kaika” , ango “Şaristanî û Ronakbîrî”, pêleke berfireh a pejirandina çand, teknolojî, sazî û ramanên Rojavayî bû. Ev tevger ji hêla hikûmetê ve dihat piştgirîkirin û di gelek warên jiyanê de xwe nîşan da: ji şêwazên kincan bigire heya mîmarî, ji sîstema perwerdehiyê bigire heya adetên civakî. Armanc ew bû ku Japon bi lez û bez xwe bigihîne asta “şaristaniya” Rojavayî û ji hêla hêzên Rojavayî ve wek welatekî “modern” û “şaristanî” were qebûlkirin, ku ev yek ji bo ji nû ve sererastkirina peymanên newekhev jî girîng bû.

3. Guherînên Çandî yên Berfireh di Civaka Japonî de

Restorasyona Meiji ne tenê veguherîneke siyasî û aborî bû; ew di heman demê de bû sedema şoreşeke çandî ya kûr ku hema hema her aliyê jiyana Japonî guherand. Pejirandina modelên Rojavayî û hewldanên ji bo modernîzekirinê bandoreke berfireh li ser perwerdehî, jiyana civakî, hiyerarşî, malbat, zayend, jiyana rojane, cilûberg, huner, wêje û ramana rewşenbîrî kir. Lêbelê, ev pêvajo ne kopîkirineke kor bû; berevajî, ew pêvajoyeke tevlihev a hilbijartin, adaptekirin û carinan jî berxwedanê bû.

Perwerde û Zanist

Yek ji stûnên sereke yên modernîzasyona Meiji reforma perwerdehiyê bû. Hikûmeta Meiji zû fêm kir ku ji bo avakirina neteweyeke nûjen û bihêz, pêdivî bi nifşekî perwerdekirî heye. Di sala 1871an de Wezareta Perwerdehiyê hat damezrandin , û di sala 1872an de Fermana Sîstema Perwerdehiyê (Gakusei) hat ragihandin, ku perwerdehiya gerdûnî û neçarî (di destpêkê de çar sal) ji bo keç û kuran destnîşan kir. Ev sîstem bi giranî li ser modelên Rojavayî (bi taybetî Fransî û Amerîkî) hatibû avakirin û armanc dikir ku zanînên pratîkî û teknîkî belav bike. Dibistanên seretayî, navîn û zanîngeh hatin vekirin.

Ji bo pêşxistina perwerdehiyê, bi hezaran xwendekar ji bo xwendinê şandin Ewropa û Amerîkayê, û zêdetirî 3,000 pisporên biyanî (o-yatoi gaikokujin) ji bo dersdayînê û avakirina saziyên nû hatin vexwendin Japonê. Van pisporan di warên zanist, endezyarî, derman, hiqûq û zimanên biyanî de roleke girîng lîstin.

Lêbelê, pejirandina modelên Rojavayî di perwerdehiyê de bê nîqaş nebû. Her ku serdem pêşve diçû, fikarên li ser windabûna nirxên kevneşopî yên Japonî zêde dibûn. Wek bersivekê, di sala 1890an de Fermana Împaratorî ya li ser Perwerdehiyê (Kyōiku Chokugo) hat weşandin. Ev ferman, ku bi giranî di bin bandora ramanwerê kevneşopîparêz Motoda Nagazane de hatibû amadekirin , tekezî li ser nirxên Konfuçyusî yên wekî dilsoziya bi împarator re, rêzgirtina ji dêûbavan re (piyetiya fîlîal), û lihevhatina civakî kir. Ferman di hemû dibistanan de dihat xwendin û bû bingeha perwerdehiya exlaqî ya neteweyî. Bi vî awayî, sîstema perwerdehiyê ya Meiji hewl da ku fêrkirina zanînên Rojavayî bi xurtkirina nasnameya neteweyî û nirxên kevneşopî re bike yek, ku ev yek mînakeke baş a prensîba “Wakon Yōsai” (Giyanê Japonî, Teknîka Rojavayî) bû.

Jiyana Civakî û Hiyerarşî

Restorasyona Meiji bi awayekî radîkal struktura civakî ya Japonê guherand. Sîstema hişk a çar çînan a serdema Tokugawa (samuray, gundî, esnaf, bazirgan), ku wek shi-nō-kō-shō dihat nasîn, û îmtiyazên pê ve girêdayî, bi fermî hatin rakirin. Bi Fermana Mibun Kaiho-rei ya sala 1871an, sîstema kastê bi fermî hat hilweşandin û “wekheviya” di navbera çînan de hat ragihandin. Daimyo ax û îmtiyazên xwe winda kirin, û herêmên wan veguherîn parêzgehên di bin kontrola hikûmeta navendî de.

Çîna samurayan, ku berê di serê hiyerarşiyê de bû, herî zêde ji van guherînan bandor bû. Wan ne tenê îmtiyazên xwe yên civakî (wek mafê hilgirtina şûr) winda kirin , lê di heman demê de mûçeyên xwe yên salane (stipends) jî winda kirin û rola wan a leşkerî bi avakirina artêşeke neteweyî ya ji leşkerên neçarî pêkhatî, kêm bû. Ev yek bû sedema nerazîbûneke mezin di nav samurayan de û çend serhildanên çekdarî pêk hatin, ku ya herî navdar Serhildana Satsuma (1877) bi pêşengiya Saigō Takamori bû. Her çend ev serhildan hatin têkbirin jî, ew nîşana aloziyên kûr ên civakî bûn. Gelek samurayên berê neçar man ku di pîşeyên nû de, wek bazirganî, cotkarî an karên hikûmetê, bixebitin.

Ji bo gundiyan, reforma baca axê ya sala 1873an (Chiso Kaisei) guherîneke girîng bû. Baca ku berê li ser bingeha berhema birincê dihat dayîn, veguherî bacê pereyî ya li ser nirxa axê. Her çend armanc ew bû ku barê bacê sivik bibe û dahata hikûmetê stabîl bibe, di pratîkê de barê li ser gelek gundiyan giran ma an jî bi awayekî din berdewam kir, û ev yek jî bû sedema hin serhildanên gundiyan. Di heman demê de, xizmeta leşkerî ya neçarî bandor li malbatên gundiyan kir, ji ber ku ew ji keda zarokên xwe yên xort mehrûm diman. Lêbelê, hewldanên ji bo modernîzekirina çandiniyê, wek danasîna teknîkên Rojavayî û avakirina dibistanên çandiniyê, jî dest pê kirin.

Berevajî samurayan, bazirgan û esnaf, ku di serdema Tokugawa de di binê hiyerarşiyê de bûn, ji rakirina sîstema çînan û lîberalîzekirina bazirganiyê sûd wergirtin. Statuya wan bilind bû û derfetên nû ji wan re vebûn, ku ev yek beşdarî pêşketina pîşesaziyê û derketina holê ya zaibatsu (konglomeratên mezin ên pîşesazî) bû.

Lêbelê, rakirina fermî ya çînan ji bo hemû komên civakî wekheviyeke rastîn neanî. Komên marjînal ên wekî Eta û Hinin (ku paşê wek Burakumin hatin binavkirin), ku di serdema Tokugawa de bi karên “nepaqij” dihatin tawanbarkirin û rastî cudakariyeke tund dihatin, tevî ku bi fermî di nav çîna Heimin (gelêrî) de hatin hesibandin jî, di pratîkê de rastî cudakariyê û îzolekirina civakî hatin. Ev yek nîşan dide ku modernîzasyon û “wekhevî” bandoreke newekhev li ser beşên cuda yên civakê kir û hin formên kevn ên cudakariyê berdewam kirin an jî şeklên nû girtin.

Malbat, Zayend û Koda Sivîl a Meiji

Guherînên di struktura civakî de bandor li ser saziya malbatê û rolên zayendî jî kir. Koda Sivîl a Meiji ya sala 1898an, ku bi giranî di bin bandora modelên hiqûqî yên Almanî û Fransî de hatibû amadekirin , sîstema malbatê ya kevneşopî ya ie (malbat wek yekîneya bingehîn a civakî û aborî) bi awayekî qanûnî xurt kir. Di sîstema ie de, serokê malbatê (bi gelemperî mêrê herî mezin an bav) xwedî otorîteyeke berfireh bû li ser endamên malbatê, û mîras bi gelemperî ji kurê mezin re derbas dibû (prîmogenîtur).

Koda Sivîl rolên zayendî yên kevneşopî jî bi cih kir. Jin ji hêla qanûnî ve bindestê mêrên xwe bûn, û mafên wan di warên wekî milk, mîras û hevberdanê de pir sînordar bûn. Îdeala “Jina Baş, Dayika Aqilmend” (ryōsai kenbo) ji hêla hikûmetê ve dihat piştgirîkirin, ku armanc dikir jinan di serî de ji bo rola wan a di nav malbatê de û ji bo mezinkirina hemwelatiyên dilsoz ji împarator re amade bike.

Lêbelê, pêvajoya modernîzasyonê û bandora ramanên Rojavayî di heman demê de hin guherînên hêdî di dinamîkên malbatê û rola jinan de jî anîn. Derfetên perwerdehiyê ji bo jinan, her çend sînordar bin jî, zêde bûn. Jin her ku çû zêdetir di jiyana giştî û di warê kar de cih girtin, bi taybetî di pîşesaziya tekstîlê ya ku bi lez pêş diket. Derketina holê ya fîgura “keça nûjen” (moga) di serdema Taishō ya paşîn de (ku li pey Meiji tê), ku cilûbergên Rojavayî li xwe dikirin û xwedî helwestên azadtir bûn, nîşana van guherînên civakî û destpêka nîqaşên li ser mafên jinan bû.

Jiyana Rojane, Cilûberg û Huner

Pêla “Bunmei Kaika” bandoreke mezin li ser jiyana rojane ya Japoniyan kir. Cilûbergên Rojavayî (yōfuku), bi taybetî di nav karmendên hikûmetê, leşkeran û xelkê bajarî de, her ku çû belav bûn. Zilaman dest bi kurtkirina porê xwe kirin (dev ji porê samurayî yê kevneşopî berdan) û kumên Rojavayî danîn serê xwe. Her çend kîmono wek cilûbergê kevneşopî ma jî, cilûbergên Rojavayî bûn sembola modernîteyê. Xwarinên nû yên wekî goştê dewar (ku berê ji ber bandora Bûdîzmê kêm dihat xwarin), nan û bîra ketin nav metbexa Japonî.

Teknolojiyên nû yên wekî trên (xeta yekem di 1872an de di navbera Tokyo û Yokohama de vebû) , telegraf , û paşê elektrîk û roniyên gazê, jiyana bajaran bi awayekî berbiçav guherand. Avahiyên bi şêwaza Rojavayî, bi taybetî li bajarên mezin, hatin çêkirin û plansaziya bajarî ya nûjen dest pê kir.

Di warê hunerê de jî aloziya di navbera Rojavayîbûn û kevneşopîparêziyê de xuya bû. Wênesaziya bi şêwaza Rojavayî (Yōga), ku teknîkên wekî boyaxa rûn û perspektîfê bikar dianî, derket holê û ji hêla hin hunermendan ve hat pejirandin. Kuroda Seiki yek ji pêşengên Yōga bû û bandora Împresyonîzma Fransî anî Japonê. Li hemberî vê, tevgera Nihonga (wênesaziya bi şêwaza Japonî) hewl da ku teknîk û mijarên kevneşopî yên Japonî biparêze û di heman demê de wan bi hestiyariyên nûjen re adapte bike. Hunermendên wekî Yokoyama Taikan û Hishida Shunsō di vê tevgerê de cih girtin. Di warê çapkirinê de, tevgera Shin-hanga (çapên nû) hewl da ku hunera ukiyo-e ya kevneşopî vejîne lê bi mijar û teknîkên nûjentir. Di mîmarî û peykersaziyê de jî bandorên Rojavayî û hewldanên ji bo parastina formên kevneşopî bi hev re dihatin dîtin.

Wêje û Ramana Rewşenbîrî

Serdema Meiji di heman demê de serdemeke zayînê bû ji bo wêjeya Japonî ya nûjen. Bandora wêjeya Rojavayî, bi taybetî romanên realîst û naturalîst, kûr bû. Nivîskarên wekî Tsubouchi Shōyō di berhema xwe Shōsetsu Shinzui (Esasê Romanê) de banga realîzmê di wêjeyê de kir û Futabatei Shimei bi romana xwe Ukigumo (Ewrên Gerok) yekem romana Japonî ya nûjen a bi vî şêwazî nivîsand, ku tê de zimanê axaftinê yê rojane bikar anî.

Nivîskarên mezin ên serdemê wekî Natsume Sōseki (bi berhemên wekî Kokoro û Botchan), Mori Ōgai (bi Maihime), û Shimazaki Tōson (bi Hakai – Binpêkirin) êş û keserên mirovê nûjen, aloziyên nasnameyê, û pevçûna di navbera kevneşopî û nûjeniyê de di berhemên xwe de anîn ziman. Tevgerên wêjeyî yên wekî naturalîzm, romantîzm û paşê jî antî-naturalîzm derketin holê.

Çapemenî, bi taybetî rojname û kovar, di serdema Meiji de bi lez pêş ketin û bûn platformeke girîng ji bo belavkirina ramanên nû, nîqaşên rewşenbîrî û rexneyên civakî. Ev yek beşdarî avakirina qadeke giştî ya nû û zêdekirina hişmendiya siyasî û civakî ya gel bû.

Ev tabloya jêrîn hin reformên çandî û civakî yên sereke yên serdema Meiji û têkiliya wan bi bandora Rojavayî û hêmanên kevneşopî re bi kurtasî nîşan dide:

Tablo 1: Reformên Çandî û Civakî yên Sereke yên Serdema Meiji

Qada Reformê	Reform/Polîtîkaya Taybet	Taybetmendî/Guherînên Sereke	Bandora Rojavayî vs. Hêmanên Kevneşopî
Perwerde	Gakusei (Fermana Sîstema Perwerdehiyê, 1872)	Perwerdehiya gerdûnî, neçarî; modelên Rojavayî; giranî li ser zanistên pratîkî.	Bi giranî bandora Rojavayî di struktur û naverokê de.
Perwerde	Fermana Împaratorî ya li ser Perwerdehiyê (1890)	Teqeza li ser dilsoziya împaratorî, piyetiya fîlîal, nirxên Konfuçyusî û Şîntoîst.	Hewldana ji bo xurtkirina hêmanên kevneşopî yên Japonî û îdeolojiya dewletê li kêleka perwerdehiya bi şêwaza Rojavayî.
Avahiya Civakî	Mibun Kaiho-rei (Fermana Rakirina Çînan, 1871)	Rakirina fermî ya sîstema çar çînan (samuray, gundî, esnaf, bazirgan); ragihandina “wekheviyê”.	Bandora ramanên Rojavayî yên wekheviyê, lê bi encamên newekhev ji bo çînên cuda; berdewamiya hin cudakariyan.
Avahiya Civakî	Hilweşandina sîstema han (1871)	Rakirina herêmên feodal û îmtiyazên daimyo; avakirina sîstema parêzgehan a navendî.	Avakirina dewleteke navendî ya nûjen li ser modela Rojavayî.
Hiqûqa Malbatê	Koda Sivîl a Meiji (1898)	Fermîkirina sîstema malbatê ya ie; serweriya serokê malbatê (mêr); prîmogenîtur; statuya bindest a jinan.	Pejirandina formên hiqûqî yên Rojavayî (Almanî, Fransî) lê ji bo xurtkirina struktura malbatê ya kevneşopî ya Japonî (Patriarkal).
Leşkerî	Zagona Leşkeriya Neçarî (1873)	Avakirina artêşeke neteweyî ya daîmî li ser bingeha xizmeta neçarî ji bo hemû mêran.	Modelên leşkerî yên Rojavayî (bi taybetî Prûsî û Fransî); hilweşandina rola taybet a samurayan.
Cilûberg	Piştgirîkirina cilûbergên Rojavayî (yōfuku)	Belavbûna kincên Rojavayî bi taybetî di nav karmend û elîta bajarî de; guherîna şêwazên por.	Pejirandina rasterast a modayên Rojavayî wek sembola modernîteyê, lê kîmono jî wek cilûbergê kevneşopî ma.
Ol	Shinbutsu Bunri (Cudakirina Şînto û Bûdîzmê, 1868)	Cudakirina sazûmanî ya Şîntoîzmê ji Bûdîzmê; qedexekirina pratîkên senkretîk.	Hewldana ji bo “paqijkirin” û bilindkirina Şîntoîzmê wek ola xwecihî ya Japonê, carinan bi ziyaneke mezin ji Bûdîzmê re (haibutsu kishaku).
Ol	Damezrandina Şîntoîzma Dewletê (Kokka Shintō)	Bikaranîna Şîntoîzmê ji bo xurtkirina îdeolojiya împaratorî û yekîtiya neteweyî; perestgehên Şînto ketin bin kontrola dewletê.	Avakirina îdeolojiyeke neteweyî ya nûjen bi bikaranîna hêmanên kevneşopî yên Şîntoîzmê, bi taybetî kulta împarator.

Pêvajoya pejirandina çanda Rojavayî, wekî ku ji van mînakan jî diyar dibe, ne tenê wergirtineke pasîf bû. Berevajî, ew pêvajoyeke çalak a hilbijartin, adaptekirin, sentezkirin û carinan jî berxwedanê bû. Ev yek bi taybetî di bin bandora prensîba “Wakon Yōsai” (Giyanê Japonî, Teknîka Rojavayî) de pêk dihat, ku hewl dida hevsengiyekê di navbera modernîzasyon û parastina nasnameya Japonî de bibîne. Lêbelê, ka ev hevsengî çiqas serkeftî bû û “giyanê Japonî” bi xwe çi bû, mijara nîqaşên kûr û aloziyên berdewam bû.

4. Rojavayîbûn û Kevneşopîparêzî: Nîqaş û Alozî

Serdema Meiji ne tenê serdemeke guherînên bilez bû, lê di heman demê de serdemeke nîqaşên rewşenbîrî û aloziyên çandî yên kûr bû. Pirsên bingehîn ên wekî “Divê Japon çiqas Rojavayî bibe?”, “Kîjan hêmanên kevneşopiyê divê werin parastin an ji nû ve şîrovekirin?” û “Nasnameya Japonî ya nûjen dê çawa be?” di rojeva rewşenbîr, siyasetmedar û civakê de bûn.

“Wakon Yōsai” (Giyanê Japonî, Teknîka Rojavayî): Wek çarçoveyeke rêber

Têgeha “Wakon Yōsai” (bi wateya “giyanê/exlaqê Japonî, teknîk/zanîna Rojavayî”) wek prensîbeke rêber a sereke di pêvajoya modernîzasyona Meiji de derket pêş. Ev slogan, ku rehên wê di serdemên berê yên Japonê de jî hebûn, di serdema Meiji de ji nû ve hat şîrovekirin û populer kirin. Armanca bingehîn ew bû ku Japon teknolojî, zanist, sazî û rêbazên pratîkî yên Rojavayî bipejirîne da ku welat ji hêla aborî û leşkerî ve bihêz bibe, lê di heman demê de “giyanê” ango nasname, exlaq û nirxên bingehîn ên Japonî biparêze.

Di pratîkê de, ev prensîb di gelek waran de hat sepandin. Mînak, di pîşesaziyê de, teknîkên hilberînê û makîneyên Rojavayî hatin îtxalkirin û kargehên nûjen hatin avakirin. Di warê leşkerî de, artêş û hêzên deryayî li ser modelên Rojavayî ji nû ve hatin organîzekirin û bi çekên nûjen hatin çekdarkirin. Di perwerdehiyê de, sîstemên dibistanan û mufredatên Rojavayî hatin pejirandin, lê wekî ku berê hat gotin, bi Fermana Împaratorî ya li ser Perwerdehiyê re hewl hat dayîn ku nirxên kevneşopî yên wekî dilsoziya împaratorî û exlaqê Konfuçyusî jî werin xurtkirin.

Lêbelê, sepandina “Wakon Yōsai” ne pêvajoyeke hêsan û bê pirsgirêk bû. Pirsa bingehîn ew bû ku sînorê di navbera “giyan” (Wakon) û “teknîk” (Yōsai) de li ku ye. Gelo “teknîk” tenê amûr û rêbazên bêalî bûn, an jî ew bi xwe re îdeolojî û nirxên çandî yên Rojavayî jî dianîn? Û “giyanê Japonî” bi xwe çi bû? Gelo ew tiştekî sabit û neguherbar bû, an jî dikaribû di pêvajoya modernîzasyonê de ji nû ve were şîrovekirin û adaptekirin? Ev pirs bûn mijara nîqaşên kûr di nav rewşenbîr û siyasetmedarên Meiji de. Hinek, wek Fukuzawa Yukichi, zêdetir giraniyê dan ser “Yōsai” û bawer dikirin ku divê “Wakon” jî di bin bandora wê de biguhere. Hinekan din, wek Motoda Nagazane, parastina “Wakon” wek pêşîniya sereke didîtin û di pejirandina “Yōsai” de baldartir bûn. Ji ber vê yekê, “Wakon Yōsai” ne formuleke sabit bû, lê belê qadeke nîqaşê ya dinamîk bû ku tê de dîtinên cuda yên li ser paşeroja Japonê li hev diketin. Ev yek nîşan dide ku tirseke çandî ya kûr di serdemê de hebû, û hewldana ji bo pênasekirina “giyanê Japonî” bi xwe nîşan dide ku ev ne mijareke çareserkirî bû.

Nîqaşên Rewşenbîrî

Serdema Meiji şahidiya derketina holê ya gelek ramanwer û tevgerên rewşenbîrî yên cuda bû ku li ser rêya modernîzasyona Japonê û têkiliya bi Rojavayê re nêrînên cihêreng pêşkêş dikirin.

Fukuzawa Yukichi (1835-1901) yek ji parêzvanên herî bi bandor ê Rojavayîbûnê bû. Ew damezrînerê Zanîngeha Keiō bû û bi berhemên xwe yên wekî Gakumon no Susume (Handana ji bo Fêrbûnê) û Bunmeiron no Gairyaku (Xêzeke Giştî ya Teoriya Şaristaniyê) bandoreke mezin li ser nifşekî kir. Fukuzawa bi tundî parastina pejirandina zanist, teknolojî, sazî û nirxên şaristaniya Rojavayî dikir. Ew bi nêrîna xwe ya navdar “Datsu-A Ron” (Ji Asyayê Derketin) tê nasîn, ku tê de arguman dikir ku Japon divê ji cîranên xwe yên Asyayî yên paşvemayî dûr bikeve û bi tevahî tevlî cîhana “şaristanî” ya Rojavayî bibe.

Li hemberî vê nêrîna radîkal a Rojavayîbûnê, ramanwerên kevneşopîparêz jî hebûn ku fikarên xwe li ser windabûna nirxên bingehîn ên Japonî dianîn ziman. Motoda Nagazane (1818-1891), şêwirmendê Împarator Meiji û yek ji kesayetên sereke yên li pişt Fermana Împaratorî ya li ser Perwerdehiyê, bi tundî parastina exlaqê Konfuçyusî û dilsoziya bi împarator re dikir. Nishimura Shigeki (1828-1902) jî ramanwerekî din ê girîng bû ku banga exlaqê neteweyî dikir û li dijî materyalîzm û ferdperestiya ku wî wek encamên neyînî yên Rojavayîbûnê didît, derdiket. Wî arguman dikir ku divê civak li ser bingeha exlaqê were avakirin, ne tenê li ser peydakirina dewlemendiyê.

Nîqaşên li ser amadekirina Destûra Bingehîn a Meiji (1889) jî qadeke din a girîng a pevçûna van nêrînan bû. Hikûmeta Meiji ji bo amadekirina destûrê li modelên Rojavayî mêze kir, bi taybetî modela Prûsî (Almanî) û Brîtanî. Itō Hirobumi, ku yek ji mîmarên sereke yên destûrê bû, piştî gera xwe ya lêkolînê ya li Ewropayê, zêdetir meyla xwe da modela Prûsî, ku tê de desthilatdariyeke xurt ji împarator re dihat parastin û rola partiyên siyasî sînordar bû. Ev yek li dijî nêrînên lîberaltir bû ku banga sîstemeke parlamanî ya bi berpirsiyariya kabîneyê li hemberî parlemanê dikirin, wekî ku di Tevgera Mafên Gel (Jiyū Minken Undō) de dihat xwestin.

Kuga Katsunan (1857-1907) rojnamevan û ramanwerekî neteweperest bû ku hewl dida hevsengiyekê di navbera pejirandina hêmanên bikêrhatî yên Rojavayê û parastina “hebûna neteweyî” ya Japonî (kokusui hozon) de bibîne. Ew li dijî kopîkirina kor a Rojavayê bû û banga pêşxistina çand û nirxên Japonî dikir, lê di heman demê de ji bo pêşketina welêt pêwîstiya bi reformên nûjen jî didît.

Avakirina Nasnameya Neteweyî

Yek ji projeyên herî girîng ên serdema Meiji avakirina nasnameyeke neteweyî ya nûjen û yekgirtî bû. Di civakeke ku nû ji sîstemeke feodal a perçebûyî derketibû û rastî pêleke xurt a bandorên biyanî hatibû, pêdivî bi îdeolojiyên nû hebû ku gel li dora dewlet û împarator bicivîne.

Têgeha “Kokutai” (bi wateya hebûna neteweyî, polîtîkaya neteweyî, an jî eslê neteweyî) di vê pêvajoyê de roleke navendî lîst. Kokutai wek îdeolojiya dewletê ya fermî hat pêşxistin û tekezî li ser yekta بودن û pîroziya sîstema împaratorî ya Japonî dikir, ku tê de împarator wek neviyê xwedawenda rojê Amaterasu û bavê malbata neteweyî dihat dîtin. Ev îdeolojî bi Destûra Meiji û Fermana Împaratorî ya li ser Perwerdehiyê hat xurtkirin û bû bingeha exlaqê neteweyî û perwerdehiya welatparêziyê.

Ji bo piştgirîkirina îdeolojiya Kokutai, Şîntoîzma Dewletê (Kokka Shintō) hat damezrandin. Şîntoîzm, ku berê oleke gelêrî ya xwezayî bû, veguherî oleke dewletê ya organîzekirî ku armanc dikir kulta împarator xurt bike û yekîtiya neteweyî pêş bixe. Perestgehên Şînto ketin bin kontrola dewletê û beşdarbûna di merasîmên Şînto de wek erka welatparêziyê hat dîtin.

Bushido (Rêya Şervanî), kodek exlaqî ya samurayan, jî di serdema Meiji de ji nû ve hat şîrovekirin û populer kirin, bi taybetî bi saya berhemên wekî pirtûka Nitobe Inazō ya bi navê Bushido: The Soul of Japan. Bushido êdî ne tenê wek kodeke çîna samurayan a hilweşiyayî, lê wek îfadeya giyan û nirxên neteweyî yên Japonî yên wekî dilsozî, rûmet, wêrekî û xwekontrolê hat pêşkêşkirin û li seranserê civakê hat belavkirin.

Lêbelê, ev pêvajoya bilez a Rojavayîbûnê û hewldanên ji bo avakirina nasnameyeke neteweyî ya nûjen, di heman demê de bû sedema tiştê ku hin lêkolîner wek “krîza nasnameyê” ya Japonî binav dikin. Japoniyan bi pirsên dijwar re rû bi rû man: Gelo ew beşek ji Rojhilat in an Rojavayê? Gelo modernbûn tê wateya windakirina “Japonîbûnê”? Ev fikar û aloziyên nasnameyê di huner, wêje û nîqaşên rewşenbîrî yên serdemê de bi awayekî berfireh xwe nîşan dan.

Hikûmeta Meiji ne tenê bi awayekî pasîf kevneşopî parast; wê bi awayekî çalak hêmanên kevneşopiyê ji nû ve şekil dan û ew ji bo armancên siyasî yên nûjen ên yekîtiya neteweyî, dilsoziya împaratorî û hêza navneteweyî bikar anîn. Ev ne berdewamiyeke hêsan a rabirdûyê bû, lê belê avakirineke bi zanebûn a “kevneşopiyeke nûjen” bû ku ji bo rewa kirina dewleta nû û seferberkirina gel hatibû sêwirandin. Wek mînak, Şîntoîzma Dewletê ji oleke gelêrî bilind bû û bû kulteke dewletê ku perestiya împarator û yekîtiya neteweyî tekez dikir. Îdeolojiya Kokutai ya dewleteke Japonî ya yekta ku li dora împaratorê xwedayî kom bûye, ji bo rewa kirina monarşiya destûrî ya nû û daxwaza dilsoziyê hat bikaranîn. Bushido ji kodeke samurayî veguherî exlaqekî neteweyî yê dilsozî û fedakariyê. Fermana Împaratorî ya li ser Perwerdehiyê van nirxên kevneşopî (Konfuçyusî, Şîntoîst) wek bingeha perwerdehiya exlaqî kodîfe kir û ew bi dilsoziya împaratorî ve girêda. Ji ber vê yekê, “kevneşopî” di serdema Meiji de ne hebûneke statîk bû ku were parastin, lê belê çavkaniyek bû ku ji hêla dewletê ve bi awayekî çalak dihat birêvebirin, ji nû ve şîrovekirin û ji bo gihîştina armancên nûjen dihat bikaranîn. Ev yek aloziyek di navbera kevneşopiyên dîrokî yên otantîk û “kevneşopiyên neteweyî” yên nû-avakî de çêkir. Wek ku di de tê gotin, “vegerandina hin kevneşopiyên dîrokî rêbazeke girîng bû. Sembolên rabirdûyê yên wekî saziya Împaratorî û Şînto wek oleke dewletê, stratejiyên bikêrhatî bûn ji bo seferberkirina piştgiriya gel ku di dawiyê de dê modernîzasyonê bilez bikira.”

Berxwedan û adaptasyona kevneşopiyên çandî

Li hemberî pêla xurt a Rojavayîbûnê û polîtîkayên dewletê yên ji bo kontrolkirina çandê, berxwedan û hewldanên ji bo adaptekirina kevneşopiyan jî hebûn.

Yek ji polîtîkayên herî tund ên destpêka serdema Meiji Shinbutsu bunri (Cudakirina Şînto û Bûdîzmê) bû, ku di sala 1868an de hat ragihandin. Armanca vê polîtîkayê ew bû ku Şîntoîzmê wek ola xwecihî ya Japonê “paqij” bike û wê ji bandora Bûdîzmê, ku bi sedsalan bi Şîntoîzmê re têkel bûbû, rizgar bike. Lêbelê, ev polîtîka di pratîkê de bû sedema tevgereke tund a dij-Bûdîst a bi navê haibutsu kishaku (hilweşandina Buda û rakirina Bûdîzmê), ku tê de gelek perestgeh, peyker û berhemên hunerî yên Bûdîst hatin hilweşandin an zirar dîtin. Ev yek ne tenê zirareke mezin da mîrasa çandî ya Bûdîst, lê di heman demê de bû sedema nerazîbûna gel û paşê hikûmet neçar ma ku polîtîkayên xwe yên li hemberî Bûdîzmê nermtir bike. Bûdîzm, her çend qels bibûya jî, di jiyana Japoniyan de, bi taybetî di warê merasîmên cenazeyan û baweriyên li ser jiyana piştî mirinê de, roleke girîng dileyist.

Di warê hunerê de, wekî ku berê hat gotin, tevgerên wekî Nihonga hewl dan ku teknîk û ruhê wênesaziya kevneşopî ya Japonî li hemberî populerbûna Yōga biparêzin û di heman demê de wê bi mijar û hestiyariyên nûjen re adapte bikin. Di warên din ên hunerên kevneşopî de jî, wekî şanoya Kabuki û Noh, çaya merasîmî (chanoyu), û xemilandina kulîlkan (ikebana), hewldanên ji bo parastin û vejandinê hebûn, her çend ew jî neçar man ku xwe bi guherînên civakî û çandî re adapte bikin.

Ev tabloya jêrîn argumanên sereke yên di nîqaşa Rojavayîbûn vs. Kevneşopîparêziyê de û kesayetên girîng ên têkildar bi kurtasî nîşan dide:

Tablo 2: Argumanên Sereke di Nîqaşa Rojavayîbûn vs. Kevneşopîparêziyê de

Rewşenbîr/Kom	Argumana Bingehîn/Helwest	Têgehên Sereke yên Hatine Parastin	Berhem/Çalakiyên Girîng
Fukuzawa Yukichi	Parêzvaniya xurt a pejirandina şaristaniya Rojavayî di hemû waran de; rexneya li kevneşopiyên Japonî yên ku rê li ber pêşketinê digirin.	Bunmei Kaika (Şaristanî û Ronakbîrî), Datsu-A Ron (Ji Asyayê Derketin), serxwebûna ferdî.	Gakumon no Susume, Bunmeiron no Gairyaku, damezrandina Zanîngeha Keiō.
Motoda Nagazane	Pêwîstiya parastina exlaqê Konfuçyusî û dilsoziya împaratorî wek bingeha perwerde û dewletê; hişyarî li hemberî bandora zêde ya Rojavayî.	Kokutai, exlaqê Konfuçyusî, piyetiya fîlîal, dilsoziya împaratorî.	Rola sereke di amadekirina Fermana Împaratorî ya li ser Perwerdehiyê de.
Nishimura Shigeki	Parastina exlaqê neteweyî ya Japonî li hemberî materyalîzm û ferdperestiya Rojavayî; hewldana ji bo sentezekirina nirxên Rojhilat û Rojavayê.	Exlaqê neteweyî (Nihon dōtokuron), nirxên kevneşopî yên Japonî.	Nihon Dōtokuron (Teoriya Exlaqê Japonî).
Itō Hirobumi (di çarçoveya Destûrê de)	Pêwîstiya bi makezagoneke nûjen ji bo Japonê, lê bi parastina desthilatdariyeke xurt ji împarator re; bandora modela Prûsî.	Monarşiya destûrî, desthilatdariya împaratorî, modela Prûsî.	Serekê komîsyona amadekirina Destûra Meiji; yekem serokwezîrê Japonê.
Parêzvanên Tevgera Mafên Gel (Jiyū Minken Undō)	Daxwaza ji bo beşdarbûneke berfirehtir a gel di siyasetê de; avakirina parlamaneke bi hêz û hikûmeteke berpirsiyar.	Mafên gel, hikûmeta temsîlî, lîberalîzm.	Organîzekirina civînên siyasî, damezrandina partiyên siyasî yên destpêkê (mînak, Partiya Lîberal).
Kuga Katsunan	Pêwîstiya parastina “hebûna neteweyî” (kokusui) ya Japonî li hemberî Rojavayîbûna kor; lêgerîna li formeke Japonî ya hikûmeta destûrî.	Kokusui hozon (parastina hebûna neteweyî), neteweperestiya Japonî.	Nivîsên di rojnameya Nihon de.
Parêzvanên Şîntoîzma Dewletê/Kokutai	Bilindkirina Şîntoîzmê wek ola neteweyî û împarator wek fîgurekî xwedayî; xurtkirina yekîtiya neteweyî û dilsoziya împaratorî.	Kokutai, Saisei itchi (yekîtiya ol û hikûmetê), pîroziya împarator.	Damezrandina saziyên Şîntoîzma Dewletê, piştgirîkirina îdeolojiya Kokutai di perwerdehî û jiyana giştî de.

Ev nîqaş û aloziyên çandî nîşan didin ku Restorasyona Meiji ne tenê pêvajoyeke teknîkî ya modernîzasyonê bû, lê di heman demê de hewldaneke kûr û dijwar bû ji bo ji nû ve pênasekirina nasnameya Japonî di cîhaneke ku bi lez diguherî de.

5. Mîrasa Serdema Meiji û Bandora wê ya li ser Japona Nûjen

Serdema Meiji, bi veguherînên xwe yên radîkal û aloziyên çandî, mîraseke kûr û pirralî ji bo Japonê sedsala 20an û pê de hişt. Bandora vê serdemê ne tenê di warên aborî û siyasî de, lê bi taybetî di şekildana nasnameya neteweyî ya Japonî ya nûjen de jî berbiçav e.

Veguherîna Japonê bo hêzeke pîşesazî û cîhanî

Yek ji encamên herî girîng ên Restorasyona Meiji, veguherîna Japonê bû ji welatekî feodal û îzolekirî bo hêzeke pîşesazî ya nûjen û aktorekî girîng di qada navneteweyî de. Bi saya polîtîkayên “Fukoku Kyōhei” (Welatê Dewlemend, Artêşa Xurt) û “Bunmei Kaika” (Şaristanî û Ronakbîrî), Japon di demeke kurt de pîşesaziyeke nûjen ava kir, binesaziya xwe (rêyên hesinî, telegraf, bender) pêş xist, û artêşeke bihêz û nûjen damezrand.

Ev hêza nû ya aborî û leşkerî rê da Japonê ku di dawiya sedsala 19an û destpêka sedsala 20an de serkeftinên leşkerî yên girîng bi dest bixe. Serkeftina di Şerê Çîn-Japon (1894-95) û bi taybetî serkeftina li hemberî Rûsyayê di Şerê Rûs-Japon (1904-05) de, ku yekem car bû ku hêzeke Asyayî hêzeke mezin a Ewropî têk dibir, statuya Japonê wek hêzeke cîhanî ya nû xurt kir. Van serkeftinan ne tenê împaratoriya Japonê berfireh kir (bi tevlîkirina Taywan û Koreyê), lê di heman demê de rê li ber ji nû ve sererastkirina peymanên newekhev û bidestxistina serweriyeke tam vekir.

Bandora li ser nasnameya neteweyî û siyaseta Japonî di sedsala 20an de

Îdeolojiyên ku di serdema Meiji de ji bo yekkirin û xurtkirina neteweyê hatibûn pêşxistin, bandoreke kûr û mayînde li ser nasnameya neteweyî û siyaseta Japonî ya sedsala 20an kirin. Teqeza li ser Kokutai (hebûna neteweyî ya yekta ya Japonî ya bi navendiya împarator), perwerdehiya împaratorparêz ku bi Fermana Împaratorî ya li ser Perwerdehiyê hatibû xurtkirin, û Şîntoîzma Dewletê, hemû beşdarî avakirina hesteke xurt a neteweperestiyê bûn.

Lêbelê, ev mîras ne bê pirsgirêk bû. Heman îdeolojiyên ku di serdema Meiji de ji bo parastina serxwebûnê û modernîzasyonê hatibûn bikaranîn, di serdema Shōwa de (bi taybetî di salên 1930î û 1940î de) ji hêla hêzên mîlîtarîst û ultraneteweperest ve hatin radîkalkirin û ji bo rewa kirina polîtîkayên berfirehbûnê û şer hatin bikaranîn. Slogana “Shōwa Ishin” (Restorasyona Shōwa), ku ji hêla hin komên radîkal ve dihat bikaranîn, bi awayekî eşkere îdîa dikir ku ew Restorasyona Meiji temam dikin. Bi vî awayî, Restorasyona Meiji hem wek bingeha pêşketin û modernîzasyona Japonê, hem jî wek rehên hin polîtîkayên wêranker ên sedsala 20an tê dîtin. Ev mîrasa dualî û tevlihev, piştî Şerê Cîhanî yê Duyemîn bû mijara nîqaş û ji nû ve şîrovekirinên kûr.

Piştî şer, Japon di bin dagirkeriya Amerîkî de makezagoneke nû (1947) pejirand, ku tê de rola împarator wek sembolîk hat pênasekirin, Şîntoîzma Dewletê hat hilweşandin, û teqeza li ser demokrasî, mafên mirovan û pasîfîzmê hat kirin. Di vê serdema nû de, nîqaşên li ser mîrasa Meiji ji nû ve dest pê kirin. Hinekan ew wek serdemeke zêrîn a modernîzasyon û serxwebûnê didîtin, hinekan din jî rexne dikirin ku ew rê li ber mîlîtarîzm û felaketê vekiriye. Rexneyên li ser wê yekê hebûn ku modernîzasyona Meiji li ser hesabê cîranên Asyayî û hindikahiyên navxweyî pêk hatiye.

Tevî van guherînên mezin, gelek hêmanên çandî û sazûmanî yên ku di serdema Meiji de hatibûn damezrandin, di Japona nûjen de jî bandora xwe domandin. Sîstema perwerdehiyê ya navendî, burokrasiya dewletê, û hin strukturên aborî rehên xwe di reformên Meiji de dibînin. Herwiha, lêgerîna domdar a Japonê ji bo pênasekirina nasnameya xwe ya neteweyî li hemberî model û bandorên derve, ku di serdema Meiji de bi awayekî tund dest pê kiribû, di serdemên paşê de jî bi awayên cuda berdewam kir. Pevçûna di navbera “Japonîbûn” û gerdûnîbûnê de, ku di têgeha “Wakon Yōsai” de xwe nîşan dida, hîn jî di nîqaşên çandî û siyasî yên Japonê de tê dîtin. Mînak, nîqaşên li ser guherandina makezagona pasîfîst a piştî şer û rola Japonê ya di cîhanê de, bi awayekî, berdewamiya heman lêgerîna nasnameyê ye ku di serdema Meiji de dest pê kiribû.

Bi kurtasî, Restorasyona Meiji ne tenê Japon ji hêla maddî ve guherand, lê di heman demê de bingeha nasnameya wê ya nûjen û têkiliya wê ya bi cîhanê re jî danî. Ew serdemeke ku tê de Japon neçar ma ku bi awayekî radîkal xwe ji nû ve îcad bike, û mîrasa wê ya tevlihev hîn jî di Japonê îro de tê hîskirin.

6. Encamname

Restorasyona Meiji, ku di nîveka duyemîn a sedsala 19an de li Japonê pêk hat, yek ji veguherînên herî berbiçav û bilez di dîroka cîhanê de ye. Di vê serdemê de, Japon ji civakeke feodal, îzolekirî û ji hêla teknolojîk ve paşvemayî, veguherî dewleteke pîşesazî ya nûjen, navendî û hêzeke leşkerî ya girîng. Ev veguherîn ne tenê di warên siyasî, aborî û leşkerî de, lê bi taybetî di warê çandî de jî kûr û pirralî bû.

Wekî ku di vê makaleyê de hat nîşandan, guherînên çandî yên serdema Meiji hema hema her aliyê jiyana Japonî hembêz kirin: ji sîstema perwerdehiyê bigire heya struktura civakî û hiyerarşiyê, ji saziya malbatê û rolên zayendî bigire heya jiyana rojane, cilûberg, huner û wêjeyê. Pejirandina berfireh a model, teknolojî û ramanên Rojavayî, ku di bin sloganên wekî “Bunmei Kaika” (Şaristanî û Ronakbîrî) de dihat meşandin, rûyê Japonê bi awayekî bingehîn guherand.

Lêbelê, ev pêvajoya Rojavayîbûnê ne yekalî û bê pirsgirêk bû. Ew bi hewldanên domdar ên ji bo parastin, adaptekirin an ji nû ve şîrovekirina kevneşopiyên Japonî re di nav aloziyeke berdewam de bû. Têgeha “Wakon Yōsai” (Giyanê Japonî, Teknîka Rojavayî) hewldanek bû ji bo dîtina hevsengiyekê di navbera van her du meylan de, lê pênasekirin û sepandina vê hevsengiyê bi xwe bû mijara nîqaş û pevçûnên kûr di nav rewşenbîr û rêberên Meiji de. Avakirina nasnameyeke neteweyî ya nûjen bi rêya îdeolojiyên wekî Kokutai û Şîntoîzma Dewletê, û ji nû ve şîrovekirina Bushido, hewldanên din bûn ji bo ku Japon di cîhana nûjen de cihê xwe bibîne bêyî ku bi tevahî dev ji rabirdûya xwe berde.

Restorasyona Meiji di dîroka Japonê de xwedî girîngiyeke mezin e. Ew ne tenê serdemeke modernîzasyonê bû, lê di heman demê de serdemeke krîtîk bû ji bo çêbûna nasnameya neteweyî ya Japonî ya nûjen. Biryar û nîqaşên çandî yên vê serdemê bandoreke mayînde li ser rêgeha Japonê di sedsala 20an û pê de hiştin. Mîrasa Meiji tevlihev e: ew hem bingeha pêşketin û serkeftinên Japonê yên paşê bû, hem jî rehên hin polîtîkayên trajîk ên serdema mîlîtarîzmê di nav xwe de hewand. Lêkolînkirin û fêmkirina vê serdema veguherînê ji bo têgihiştina Japonê nûjen û cihê wê di cîhanê de îro jî girîngiya xwe diparêze. Aloziya di navbera gerdûnîbûn û parastina taybetmendiyên xwecihî de, ku di serdema Meiji de bi awayekî tund hat jiyîn, mijareke ku hîn jî ji bo gelek civakên cîhanê aktualîteya xwe diparêze.

wergirtî

Restorasyona Meiji û Veguherînên Çandî yên Kûr li Japonyayê

wergirtî

Bunu paylaş:

Yorum bırakın Cevabı iptal et

Ji nivîsên nû agahdar be!