Hunera Serdema Zêrîn a Holandayê (Sedsala 17an)

Refleksiyonên Civak, Bazirganî û Jiyana Rojane di Berhemên Hostayan de

Beş 1: Destpêk: Serdema Zêrîn a Holandayê û Taybetmendiyên Giştî yên Hunera Wê

A. Kurteçîroka Dîrokî û Sosyo-Aborî ya Komara Holandayê ya Serbixwe

Di sedsala 17an de, Komara Holandayê ya nû serbixwe bûbû neteweya herî dewlemend a Ewropayê û di warên bazirganî, zanist û hunerê de pêşengî dikir. Ev serdem, ku bi gelemperî wekî Serdema Zêrîn a Holandayê tê binavkirin, di dema Şerê Heştê Salan ê ji bo serxwebûnê (1568–1648) û piştî wê de derket holê. Parêzgehên bakurê Nederlandê, ku dewleta nû pêk dianîn, ji aliyê kevneşopî ve navendên hunerî yên kêmtir girîng bûn li gorî bajarên Flandersê yên li başûr. Lêbelê, ji ber şer, koçberiyên mezin ên nifûsê, û qutbûna ji kevneşopiyên çandî yên monarşîst û katolîk, hunera Holandî neçar ma ku hema hema bi tevahî xwe ji nû ve dahêne; karekî ku tê de bi piranî serketî bû. Ev ji nû ve dahênan nasnameyeke hunerî ya yekta û cihêreng afirand. Dewlemendiya ku ji koloniyên Tramorî û torên bazirganiyê yên bi hêz (wek Kompaniya Hindistana Rojhilat – VOC, û Kompaniya Hindistana Rojava – WIC) dihat, Holanda kir yek ji neteweyên herî dewlemend ê cîhanê û ev yek jî bû sedema pêşketinên çandî yên hunerî û mîmarî. Ev hêza aborî rasterast bazara hunerê geş kir û bandor li mijarên berheman kir.

Serxwebûna siyasî û olî ya Komara Holandayê ne tenê wekî paşxaneyekê bû, lê di heman demê de bû sedemek rasterast ji bo nûjenkirina hunerî. Redkirina desthilatdariya biyanî (Spanî, Katolîk) û şêwazên hunerî yên pê re têkildar (mijarên olî yên mezin û monarşîst) pêwîstî bi afirandina zimanekî dîtbarî yê nû çêkir ku bi nasnameya Protestan, burjuvazî û bazirganî ya Komarê re li hev dikir. Ev serxwebûn bû sedema “qutbûneke tund ji kevneşopiyên çandî yên kevn ên monarşîst û Katolîk”. Qedexekirina hunera olî di dêrên Kalvînîst de valahiyek di patronaj û mijarên hunerî yên kevneşopî de çêkir. Ji ber vê yekê, Komara nû, ku ji hêla çînek bazirgan ve dihat birêvebirin, çêj û daxwazên nû ji bo hunerê pêş xist ku jiyan, nirx û destkeftiyên wan nîşan dida. Wekî encam, hunermendan neçar man ku hunera Holandî hema hema bi tevahî “ji nû ve dahênin”, ku ev yek bû sedema bilindbûna cureyên laîk û şêwazek Holandî ya cihê.

B. Veqetîna ji Kevneşopiyên Hunerî yên Berê û Bilindbûna Mijarên Laîk

Di vê serdemê de, kêmbûneke berbiçav di wênesaziya mijarên olî de çêbû. Kalvînîzma Holandî wênesaziya olî di dêran de qedexe kiribû, û her çend mijarên Incîlî di malên taybet de dihatin qebûlkirin jî, hejmareke hindik ji wan dihatin hilberandin. Ev guherîneke girîng bû ku hunera Holandî ji kevneşopiyên din ên Barok ên Ewropî cuda dikir. Li şûna vê, bazareke nû ya mezin ji bo her cure mijarên laîk geş bû. Ev bazar li gorî çêjên çîna navîn a bilind dibû dihat birêvebirin. Nifûsa Protestan li dijî alegoriya Manîerîst a ku di propagandaya Habsburgê de dihat bikaranîn bertek nîşan da, û ev yek bû sedema tercîhkirina realîzmê û nep baweriya bi retorîka dîtbarî ya mezin. Vê yekê realîzmeke Holandî ya yekta geş kir. Wênesaziya dîrokî bû “hunereke hindikahî”, her çend guhertoyên çapkirî yên mijarên dîrokî hinek eleqe diparastin. Ev yek berevajî hiyerarşiya cureyan bû ku li deverên din ên Ewropayê serdest bû. Wekî ku di çavkaniyan de tê gotin, “Wênesaziya mijarên olî pir kêm bû, lê bazareke nû ya mezin ji bo her cure mijarên laîk geş bû”. Çavkaniyeke din jî vê yekê piştrast dike: “Kalvînîzma Holandî wênesaziya olî di dêran de qedexe kiribû… Li şûna wê, bazareke nû ya mezin ji bo mijarên cuda yên laîk derket holê”.

C. Taybetmendiyên Giştî yên Hunera Serdema Zêrîn

Hunera Serdema Zêrîn bi gelek cureyên cihêreng dihat nasîn, ku hunermend bi gelemperî di yek ji wan de pispor dibûn. Ev pisporbûn li gorî daxwazên cihêreng ên bazarê bû û dihîşt ku hunermend di warên taybetî de astên bilind ên jêhatîbûnê pêş bixin. Giranî li ser realîzma hûrgilî bû, ku ji wênesaziya destpêkê ya Nederlandî mîras mabû. Lêbelê, ev realîzm bi gelemperî bi sembolîzm û peyamên exlaqî ve girêdayî bû. Piraniya tabloyan, ji xeynî portreyên komî, bi pîvanên nisbeten piçûk bûn. Wênesaziya dîwaran kêm bû; ji bo xemilandina avahiyên giştî çarçoveyên kanvasê yên guncandî dihatin bikaranîn. Ev yek jî nîşan dide ku cîhê sereke yê pêşandanê malên navxweyî yên burjuvaziyan bûn. Qalîteya teknîkî bi gelemperî bilind bû, û pir caran pergala şagirtiyê ya serdema navîn dihat şopandin. Atolyeyên hunerê bi gelemperî piçûk bûn. Hunermendên Holandî “ji kevneşopiyan dûr ketin û azadî girtin da ku wêneyên ku aspirasyonên komara xwe yên civakî yên kevneperest, lê dîsa jî dinyayî, nîşan didin biafirînin. Encam komeke mezin a berheman bû ku di nêzîkatî û mijarê de pir orîjînal û cihêreng bû”. Herwiha, “Piraniya karên li Holandayê di vê serdemê de… kevneşopiyên realîzma hûrgilî yên ku ji wênesaziya destpêkê ya Nederlandî mîras mane nîşan didin”.

“Demokratîzekirina” hunerê di Serdema Zêrîn a Holandayê de, bi gihîştina wê ya berfirehtir û balkêşiya wê ji bo çîna navîn , pêşengiya bazarên hunerê yên nûjen û têgeha hunerê wekî kelûpelek xerîdar kir, ne tenê wekî fermanek elît an olî. Patronaja hunerê ji arîstokrasî û dêrê ber bi çîna navîn ve guherî. Huner bi saya teknîkên hilberîna girseyî (çap) û pergalek bazara vekirî (pêşangeh, mezad, firoşkar) gihîştîtir û erzantir bû. Tewra kesên wek “hesinkar, solbend û hwd.” jî xwediyê tabloyan bûn. Gelek tablo “bi awayekî spekulatîf” bêyî fermanek taybetî dihatin çêkirin. Ev nîşan dide ku huner ji bo bazarek berfirehtir dihat hilberandin, ne tenê ji bo patronên taybetî. Ev guherîna ber bi hunerê ve wekî kelûpelek ku ji raya giştî ya berfirehtir re peyda dibe û li ser bazarek vekirî tê firotin, pêşengek dînamîkên bazara hunerê ya nûjen e.

Beş 2: Hêza Aborî ya Nû: Burjuvazî, Bazirganî û Bandora Wan li ser Patronajiya Hunerê

A. Rola Çîna Bazirgan a Dewlemend Wekî Patronên Sereke yên Hunerê

Serdema Zêrîn a Holandayê şahidiya guherîneke girîng di patronajiya hunerê de kir; patronaj ji arîstokrasî û saziyên olî derbasî burjuvaziyê (çîna navîn) bû. Ev çîna nû ji aboriya geşbûyî sermayeyên mezin bi dest xistibû. Patronên çîna navîn ji bo mal, ofîs û cihên xwe yên giştî berhemên hunerî ferman didan, ku ev berhem nirx, çêj û daxwazên wan nîşan didan. Huner bû nîşaneke statuya civakî, dewlemendî û sofîstîkebûna çandî. Ev demokratîzekirin huner gihîştîtir kir, bi vebijarkên erzan ên ku bi rêya teknîkên hilberîna girseyî (mînak, çapkirin) û pergalek bazara vekirî peyda dibûn. Tewra mirovên gelemperî yên wek hesinkar û solbendan jî xwediyê tabloyan bûn. Wekî ku tê gotin, “Serdema Zêrîn a Holandayê guherînek di patronajiya hunerê de ji arîstokrasî ber bi çîna navîn ve dît. Vê demokratîzekirinê huner gihîştîtir kir… Patronên burjuvazî bazara hunerê şekil dan, berhemên ku nirx û çêjên wan nîşan didan ferman dan”. Çavkaniyeke din jî tekez dike, “Berevajî monarşiyan ku padîşah patronên sereke bûn, di Serdema Zêrîn a Holandayê de, bazirgan û tucarên dewlemend… berhemên hunerî ferman didan”.

B. Kompanyayên Hindistana Rojhilat (VOC) û Rojava (WIC): Dewlemendiya ji Bazirganiya Deryayî û Xuyangkirina Kelûpelên Egzotîk di Hunerê de

Kompaniya Hindistana Rojhilat (VOC, di 1602an de hate damezrandin) û Kompaniya Hindistana Rojava (WIC) di dewlemendiya aborî ya Holandayê de roleke bingehîn lîstin, bazirganiya cîhanî hêsan kirin û dewlemendiyeke mezin anîn Holandayê. VOC bû yekemîn şirketa pirneteweyî ya cîhanê. Vê bazirganiyê kelûpelên egzotîk ji Asyayê (biharat, tekstîl, porselen) û deverên din ên cîhanê anîn, ku bandoreke kûr li ser hunera Holandî kir, nemaze li ser tabloyên jiyana bêcan (natûrmort). Hunermendan ev kelûpelên îthalkirî di kompozîsyonên pir hûrgilî û realîst de nîşan dan. Seferên deryayî yên VOCê bû sedema geşbûna dîmenên deryayî û hunera nexşesaziyê. Nexşe bûn sembolên serdestiyê û wekî xemlên malan dihatin pêşandan. Îthalata porselenê Çînî û Japonî pîşesaziya navxweyî ya Delftware (fayansa Delftê) geş kir. Lêbelê, ev dewlemendî bi gelemperî li ser îstismara kolonyal, zordestiya girseyî û bazirganiya koleyan hatibû avakirin. Her çend ne her gav eşkere be jî, şopên vê paşeroja kolonyal û bingehên wê yên aborî di hunerê de têne dîtin, wekî nîşandana kelûpelên luks ên ku bi van rêyan hatine bidestxistin an, kêm caran, nîşandanên rasterast ên mirovên koledar an çalakiyên kolonyal. “Kompaniya Hindistana Rojhilat a Holandî bazirganî şoreş kir… kelûpelên egzotîk ji Asyayê anî Ewropayê… bi awayên kûr bandor li hunerê kir. Hunermendên Holandî ji îthalata kompaniyê îlhama xwe girtin, natûrmortên hêja yên ku biharat, fêkî û porselen tê de bûn afirandin”. Lê belê, “Kompaniya Hindistana Rojhilat a Holandî zordestiyeke girseyî kir… Bi şopandina guherînên şêwazî di kelûpelên Asyayî û Holandî de, em dikarin fêm bikin ka Holandiyan çawa bazirganî wekî amûrek hêzê bikar anîn”. Mînak, di berhemên wek natûrmorta Collier an jî Zilamê Pîr bi Zincîra Zêrîn a Rembrandt de, kelûpelên wek globu, nexşe û tiştên luks, seferên kolonyal û kedxwariya koleyan nîşan didin.

Bilindbûna patronê burjuvazî rasterast bi serkeftina bazirganiya cîhanî (VOC/WIC) ve girêdayî bû. Dewlemendiya ku ji hêla van kompaniyan ve hatibû afirandin, kapasîteya darayî ji bo vê çîna nû çêkir ku huner bikirin, û kelûpelên egzotîk ên ku ji hêla van kompaniyan ve dihatin îthal kirin bûn mijarên moda, bi vî rengî hilberîna hunerî bi xwe şekil da. VOC/WIC dewlemendiyeke mezin ji bo Komara Holandayê çêkir. Vê dewlemendiyê bû sedema bilindbûna çîneke bazirgan/navîn a dewlemend. Ev çîna nû bû patronên sereke yên hunerê. Kelûpelên ku ji hêla VOC/WIC ve dihatin îthal kirin (porselen, biharat, tekstîl) sembolên vê dewlemendiyê û gihîştina cîhanî bûn. Van kelûpelan bûn mijarên populer di hunerê de, nemaze natûrmortan, ku rasterast eleqeyên patronan û çavkaniyên dewlemendiya wan nîşan didan. Ji ber vê yekê, motora aborî ya bazirganiya kolonyal rasterast hem daxwaza ji bo hunerê geş kir û hem jî bandor li naveroka wê kir.

C. Bazara Hunerê ya Zindî: Firoşkar, Pêşangeh û Rola Gîldên (Esnafên) Hunerê

Pergaleke bazara vekirî derket holê, ku tê de berhemên hunerî bi rêya pêşangehên hunerê, mezadan û firoşkaran dihatin firotin, ne tenê bi rêya fermanên rasterast. Ev aliyek pêşerojî ya bazara hunerê ya Holandî bû. Firoşkarên hunerê yên profesyonel roleke girîng lîstin, hin ji wan bi xwe hunermend bûn (mînak, Vermeer, Jan van Goyen, firoşkarê Rembrandt Hendrick van Uylenburgh). Gîldên hunermendan, ku bi gelemperî wekî Gîlda Saint Luke dihatin binavkirin, ji nû ve geş bûn, perwerdehî, hilberîn û firotanê birêkûpêk dikirin, û hunermendên herêmî ji îthalatê diparastin. Wan kontrol dikir ku kî dikare huner bifroşe û bi gelemperî mezadên xwe li dar dixistin. Mînakî, Gîlda St. Luke ya Amsterdamê, rêziknameyên hûrgilî hebûn û di nirxandina hunerê û çareserkirina nakokiyan de beşdar bû. Hejmareke mezin a hunerê hate hilberandin (tê texmînkirin ku piştî 1640an di nav 20 salan de zêdetirî 1.3 mîlyon tablo hatine çêkirin), ku ev yek bû sedema bihayên bi gelemperî kêm ji xeynî hunermendên navdar. Ev tê vê wateyê ku gelek hunermend tevî geşbûnê jî di warê aborî de têkoşiyan. Gelek tablo “bi awayekî spekulatîf” bêyî fermanên taybetî dihatin çêkirin, ku ev taybetmendiyeke sereke ya vê bazarê bû. “Hema hema ji bo cara yekem, gelek firoşkarên hunerê yên profesyonel hebûn… Ji xeynî portreyan, gelek tabloyên Holandî ‘bi awayekî spekulatîf’ bêyî fermanek taybetî hatin afirandin… yek ji gelek awayan ku bazara hunerê ya Holandî pêşerojê nîşan dida”. Gîlda St. Luke ya Amsterdamê, wek mînak, rêziknameyên berfireh hebûn, û xizmetkarên wê di firotanê de roleke girîng dilîstin; “Di sala 1630an de, hat ferzkirin ku xizmetkar di hemî firotanên tabloyan de amade be… Di sala 1659an de, erkên wan berfireh bûn û firotina tablo, peyker, pirtûk û hunerê jî di nav de bû…”.

“Demokratîzekirina” bazara hunerê, bi xwedîderketina wê ya berbelav, bi nezelaliya darayî ya girîng ji bo gelek hunermendan re hevdem bû. Hejmara mezin a hilberînê û pêşbaziyê tê wê wateyê ku her çend huner li her derê bû jî, bûna hunermend rêyek garantîkirî ya dewlemendiyê nebû, tewra ji bo kesên ku niha wekî hosta têne hesibandin (mînak, Vermeer, Hals, Rembrandtê dereng). Hejmareke mezin a hunerê hate hilberandin. Xwedîderketina berbelav a hunerê, tewra ji hêla mirovên gelemperî ve. Ev bazarek mezin û daxwazek bilind nîşan dide. Lêbelê, ev hejmara mezin jî tê vê wateyê ku biha ji bo gelek hunermendan bi gelemperî kêm bûn. Pêşbaziya di navbera hunermendan de dijwar bû. Gelek hunermendên ku niha navdar in, ji hêla aborî ve têkoşiyan û feqîr mirin. Ev paradoksekê eşkere dike: çandeke hunerî ya geş bi yekrengî ji bo afirînerên xwe nebû sedema dewlemendiyê. Bazar jîndar bû lê di heman demê de pir pêşbazker û dibe ku têr bûbû. Gîldan, dema ku hunermendên herêmî diparastin, di heman demê de wekî saziyên birêkûpêk tevdigeriyan ku dikaribûn nûjeniyê asteng bikin an gihîştina bazarê kontrol bikin. Rêzikên wan ên di derbarê endametî, firotan û îthalatê de, her çend ji bo parastina kalîteyê û aboriyên herêmî bûn jî, di heman demê de şekil didan ka kî dikare hunerê bike û bifroşe, potansiyel bandor li meylên hunerî dikir bi alîgiriya normên an endamên sazkirî.

Beş 3: Etîka Protestan û Şikilkirina Hunerê Holandî

A. Bandora Kalvînîzmê: Kêmbûna Hunera Olî ya ji bo Dêran û Îkonoklazm

Kalvînîzm bû hêza olî ya serdest li Komara Holandayê. Yek ji prensîbên sereke redkirina wêneyên olî di dêran de bû, ku wekî pûtperestî dihat dîtin. Ev yek bû sedema îkonoklazmê (Beeldenstorm) û kêmbûneke berbiçav di patronajiya dêrê ji bo hunerê de. Hundirê dêran sade û bê xemil man, ev tercîh heta avahiyên giştî û malên taybet jî dirêj bû. “Protestanan perizîna pîrozan û bikaranîna wêneyên olî red kirin, wan wekî celebek pûtperestiyê dîtin. Giringiya Kalvînîst a li ser sadebûn û hişkbûnê di cihên îbadetê de bû sedema tercîhkirina hundurên dêrê yên sade û bê xemil”. Herwiha, “Îkonoklazma berbelav li Holandayê (Beeldenstorm) bû sedema hilweşandina gelek berhemên hunerî yên olî… Kêmbûna patronajiya dêrê ji ber redkirina Reformasyona Protestan a bikaranîna hunerê ji hêla Dêra Katolîk ve ji bo armancên olî pêk hat”.

B. Giringiya Sadebûn, Xebatkêşî, û Peyamên Exlaqî di Hunerê de

Kalvînîzmê giranî da ser sadebûn, hişkbûn, dîndarî, rûmeta kedê, û jiyaneke exlaqî û dîsîplînkirî. Huner wekî amûrek ji bo rûmetdarkirina Xwedê bi rêya nîşandana afirandinên Wî û ragihandina peyamên exlaqî/olî (fonksiyona dîdaktîk) dihat dîtin, ne wekî tiştekî îbadetê bi xwe. Gumanek li hember luks û îhtîşamê hebû, ku ev yek bû sedema tercîhkirina hunereke mutewazî û bê îdîa ku fezîletên wek durustiyê pîroz dikir. Etîka kar a Protestan, ku keda dijwar û teserûfê dinirxand, bandor li civak û çandê kir. “Kalvînîstan huner wekî amûrek ji bo rûmetdarkirina Xwedê bi rêya nîşandana afirandinên Wî dîtin… giranî dan ser fonksiyona dîdaktîk a hunerê, ji bo ragihandina peyamên exlaqî û olî… tercîhkirina hunereke mutewazî û bê îdîa ku fezîletên sadebûn û durustiyê pîroz dikir”. Wêneyan bi gelemperî ji bo bikaranîna dîdaktîk dihatin pejirandin.

C. Neqişandina Afirandinên Xwedê û Jiyana Rojane wek Îfadeyeke Dînî ya Nepenî

Doktrîna Kalvînîst a pêşdîtinê bû sedema heyranokbûneke li hember cîhana xuya wekî neynika plana îlahî ya Xwedê, ku ev yek şêwazên hûrgilî û naturalîst teşwîq kir. Mijarên laîk ên wekî dîmenên xwezayî, natûrmort û dîmenên cureyî geş bûn, ku bi gelemperî wekî pîrozkirina afirandinên Xwedê an ragihandina dersên exlaqî bi awayekî nazik dihatin şîrovekirin. Dîmen û tiştên rojane dikaribûn wateyên sembolîk hilgirin (mînak, sembolên vanitas di natûrmortan de ku bêhûdebûna jiyanê bi bîr dixistin). Nîqaşa di navbera dîroknasên hunerê de li ser asta û cewhera “sembolîzma veşartî” li hember “realîzmê” li vir girîng e. Hin lêkolîner amaje dikin ku biryarên kirînê li ser bingeha sedemên aborî, civakî an estetîkî bûn ne ku di serî de exlaqî. “Doktrîna Kalvînîst a pêşdîtinê bû sedema heyranokbûneke li hember cîhana xuya wekî neynika plana îlahî ya Xwedê. Vê yekê pêşxistina şêwazên pir hûrgilî û naturalîst teşwîq kir…”. Dîmenên xwezayî “bedewiya afirandinên Xwedê” pîroz dikirin û natûrmort wekî “bîranînên bêhûdebûna jiyanê û girîngiya dewlemendiya giyanî li şûna ya maddî” xizmet dikirin. Lêbelê, hin lêkolîneran destnîşan kirin ku ragihandina peyamên exlaqî dibe ku ne ajokara sereke ya hunermend an kiryaran bûya, ku ew bi gelemperî ji hêla “sedemên aborî, civakî, egotîstîk an estetîkî” ve dihatin motîve kirin.

Kêmbûna wêneyên olî yên eşkere nayê wê wateyê ku hesta olî ji hunerê hatibe rakirin. Belkû, ramanên olî û exlaqî bi gelemperî bi awayekî naziktir dihatin îfadekirin, di nav tevna mijarên laîk de dihatin hûnandin. Vê yekê formeke hunerî ya pirqat afirand ku tê de “realîzm” dikaribû bi sembolîzmeke kûr, pir caran nezelal, ku ji şîroveyên cihêreng re vekirî bû, bi hev re bijî. Hunera Holandî paradoksekê di navbera pîrozkirina serkeftina dinyayî (dewlemendî, milk, rehetiyên rojane – ku ji hêla bazirganiyê ve dihat geşkirin) û giraniya Kalvînîst a li ser dîndarî, nefsbiçûkî û bêhûdebûna tiştên dinyayî nîşan dide. Natûrmortên bi kelûpelên luks ligel sembolên vanitas mînakeke sereke ya vê paradoksê ne. Fonksiyona dîdaktîk a hunerê, ku ji hêla ramana Kalvînîst ve dihat pêşxistin, destnîşan dike ku tablo ne tenê ji bo kêfa estetîkî bûn lê di heman demê de wekî amûrên ji bo xurtkirina normên civakî, reftara exlaqî û nirxên Protestan ên hevpar di nav Komara nû de xizmet dikirin.

Beş 4: Jiyana Rojane di Berhemên Hunerî de: Cûreyên Sereke û Mijarên Wan

Ev beş dê lêkolîn bike ka giranîdana ser mijarên laîk çawa bû sedema geşbûna cureyên taybetî yên ku aliyên cihêreng ên jiyana Holandî girtin, eleqe û nirxên patron û civakê bi giştî nîşan dan. “Hiyerarşiya cureyan” hîn jî dihat nasîn, lê hunermendên Holandî di kategoriyên “jêrîn” de serkeftî bûn.

A. Portre: Kesayetî, Malbat, Komên Sivîl (wek portreyên nobedarên bajêr) û Tronies

Portre ji ber çîneke bazirgan a mezin ku dixwest portreyan ji bo bîranîna bûyerên girîng ên jiyanê (wek zewacê), nîşandana statuya civakî û parastina mîrasên malbatê ferman bide, geş bû. Portreyên komî yên nobedarên sivîl (schutterstukken), endamên gîldan û rêvebirên saziyên xêrxwaziyê dahênaneke Holandî ya cihêreng û pir populer bûn, ku serbilindiya sivîl û nasnameya kolektîf nîşan didan. Van bi gelemperî endamên ku lêçûn parve dikirin nîşan didan. Taybetmendiyên wan bi gelemperî ji retorîka Barok a arîstokratîk dûr bûn, bi gelemperî kincên xemgîn (nemaze ji bo mezinan) ku nefsbiçûkiya Kalvînîst nîşan didan, lê bi baldariya li ser qumaşên hêja û dantêlan. Helwest bê îdîa bûn lê armanc ew bû ku wekhevî û karakterek qayîlker nîşan bidin. Tronies cureyek jêrîn bû ku karakterên stok, rûyên îdealîzekirî an îfadeyên zêdekirî nîşan didan, bi gelemperî bi kincên egzotîk, ku li ser bazara vekirî dihatin firotin ne ku dihatin ferman kirin. Rembrandt û Vermeer troniesên berbiçav hilberandin. Hunermendên sereke: Rembrandt, Frans Hals, Thomas de Keyser, Bartholomeus van der Helst. Mînak, Nobedarên Şevê ya Rembrandt wekî mînakeke sereke ya portreyeke nobedarên sivîl tê hesibandin, ku kompozîsyona wê ya dînamîk û pîrozkirina serbilindiya sivîl nîşan dide. Portreyên nobedarên sivîl ên Frans Hals jî fonksiyona wan a civakî û jêhatiya Hals a di ragihandina karakter de nîşan didin. Keça bi Gûhara Mirwariyê ya Vermeer wekî tronie tê binavkirin.

B. Tabloyên Cûreyî (Genre): Dîmenên ji nav Malan, Jiyana Civakî û Şîroveyên li ser Nirxên Burjuvazî

Dîmenên ji jiyana rojane yên ku mirovên gelemperî tê de bûn dihatin nîşandan, ku ev yek giraniya Protestan a li ser rûmeta kedê û nirxa kesane nîşan dida. Mijarên populer: hundurên malan, jinên ku dixebitin (dirûn, paqijî, lênêrîna zarokan), dîmenên meyxaneyan, dîmenên sûkê, şahiyên “koma kêfxweş”, rîtuelên hevberdanê. Bi gelemperî peyamên exlaqî, şîroveyên civakî an jî tonên henekî hildigirtin, carinan metelok nîşan didan an jî wekî çîrokên hişyarker xizmet dikirin. Tiştên di nav dîmenan de bi gelemperî wateyên sembolîk hebûn (mînak, gêzik ji bo paqijiyê, amûrên muzîkê di hevberdanê de). Nirxên burjuvazî nîşan didan: xebatkêşî, paqijî, malbatî, rêkûpêkî, perwerdehî, rehetiyên maddî. Hunermendên sereke: Johannes Vermeer, Jan Steen, Pieter de Hooch, Gerard ter Borch, Adriaen van Ostade. “Wênesaziya cureyî ya Holandî jiyana rojane girt… pencereyek li ser civaka Holandî vedike, nirx û çanda wê ya maddî nîşan dide. Ji bilî realîzma xwe, tabloyên cureyî bi gelemperî wateyên veşartî û peyamên exlaqî hildigirtin”. Analîza Şîrfiroş a Vermeer, nîşandana wê ya bi rûmet a jineke kedkar û sembolên evînî yên tê de, nirxa malbatî û konteksta civakî ya xizmetkaran nîşan dide.

C. Dîmenên Xwezayî û Deryayî: Serbilindiya Neteweyî, Kontrolkirina Xwezayê, û Girîngiya Deryayê

Wênesaziya dîmenên xwezayî wekî cureyek serbixwe geş bû, bedewiya gundewarên Holandî, taybetmendiyên wê yên yekta (dun, çem, aşên bayê) û serweriya Holandî ya li ser cîhana xwezayî (erdê ji nû ve hatî bidestxistin) pîroz dikir. Taybetmendiyên wê: şêwaza realîst, asoyên nizm, giraniya li ser pêkhatinên ewran û ronahiya atmosferîk. Jêr-cureyên wê dîmenên zivistanê, dîmenên bi ronahiya heyvê û dîmenên Îtalyanî bûn. Dîmenên deryayî bi taybetî populer bûn, ku hêza deryayî ya netewe, hêza behrî, girêdayîbûna bi bazirganiya deryayî û berfirehbûna kolonyal (VOC/WIC) nîşan didan. Keştiyên masîgiriyê, keştiyên bazirganiyê, keştiyên şer û şerên deryayî nîşan didan. Bi serbilindiya neteweyî, bazirganî, dema vala û girêdana bi Xwedê re bi rêya xwezayê ve girêdayî bûn. Hunermendên sereke yên dîmenên xwezayî: Jacob van Ruisdael, Jan van Goyen, Aelbert Cuyp, Meindert Hobbema. Hunermendên sereke yên deryayî: Willem van de Velde (Bav û Kur), Jan Porcellis, Simon de Vlieger. “Tabloyên dîmenên xwezayî yên Holandî û Flamanî kêm caran sembolîk bûn lê bi gelemperî dewlemend bûn bi têkiliyan, ji Xwedê û hemî xwezayê… heta serbilindiya neteweyî, herêmî an cîhî, çandinî û bazirganî, dema vala…”. “Holandî ji dewlemendiyên deryayê mezin bûn… Av ji bo serkeftinên wan ên aborî û deryayî navendî bû… Di neteweyek keştîvan û şemitokvanan de, ne ecêb e ku mijarên deryayî bûn bijareyên berhevkar û hunermendên sedsala 17an”.

D. Jiyana Bêcan (Still Life): Sembolîzma Dewlemendî, Bazirganî, Zanist, û Vanitas (Bêhûdebûna Jiyanê)

Wekî cureyek serbixwe geş bû, bajarîbûna civaka Holandî û giraniya li ser mal, milkên kesane, bazirganî, ticaret û fêrbûnê nîşan dida. Jêr-cureyên wê: * Natûrmortên kulîlkan: bi gelemperî kulîlkên ji demsal/parzemînên cihêreng li hev dicivandin, bazirganiya cîhanî û eleqeya botanîkî nîşan didan. * “Parçeyên taştê” (ontbijtjes) û “parçeyên ziyafetê” (banketjes): rêzkirinên xwarin, zîv, şûşe nîşan didan, pirbûnê nîşan didan. * Pronkstilleven (natûrmortên îhtîşamî): tiştên luks, kelûpelên îthalkirî (porselenê Çînî, şûşeya Venedîkî) tê de bûn, dewlemendî û statuyê nîşan didan. * Natûrmortên Vanitas: sembolên mirinê û bêhûdebûna kêfên dinyayî (kilox, saetên qûmê, mûmên vemirandî, kulîlkên çilmisî) tê de bûn, peyamên exlaqî radigihandin. Hunermendên sereke: Willem Claesz Heda, Pieter Claesz, Willem Kalf, Jan Davidsz de Heem, Rachel Ruysch. “Bi giştî, bilindbûna wênesaziya natûrmort… bajarîbûna zêde ya civaka Holandî û Flamanî nîşan dide, ku bi xwe re giraniyek li ser mal û milkên kesane, bazirganî, ticaret, fêrbûn anî… Wateyên exlaqî di… natûrmortên Vanitas de gelemperî bûn… natûrmortên Pronk (pêşandan) ku fêkiyên îthalkirî û tiştên biha tê de bûn…”.

Tablo 1: Taybetmendiyên Cûreyên Sereke yên Hunera Serdema Zêrîn a Holandayê

Cûre (Genre)	Taybetmendiyên Sereke (Key Characteristics)	Mijarên Giştî (Common Subjects)	Hostayên Navdar (Prominent Artists)	Peyama Civakî/Exlaqî (Social/Moral Message)
Portre (Portraiture)	Realîzma kesane, baldariya li ser karakter, kincên xemgîn lê hêja, teknîkên cihêreng (Hals: firçeya zindî; Rembrandt: chiaroscuro)	Kesayetiyên takekesî, malbat, komên sivîl (nobedarên bajêr, rêvebirên gîldan), tronies	Rembrandt, Frans Hals, Thomas de Keyser, Bartholomeus van der Helst	Serbilindiya sivîl, statuya civakî, bîranîna malbatê, lêkolîna karakter
Tabloyên Cûreyî (Genre Painting)	Realîzma hûrgilî ya jiyana rojane, bi gelemperî sembolîzma veşartî, ronahiya navxweyî (bi taybetî Vermeer)	Dîmenên nav malan, jinên ku dixebitin, dîmenên meyxaneyan, sûk, şahiyên civakî, hevberdan	Johannes Vermeer, Jan Steen, Pieter de Hooch, Gerard ter Borch	Fezîletên malbatî (paqijî, xebatkêşî), şîroveya civakî, dersên exlaqî, pîrozkirina jiyana rojane
Dîmenên Xwezayî/Deryayî (Landscape/Seascape)	Realîzma atmosferîk, asoyên nizm, giraniya li ser ewran û ronahiyê, hûrgiliyên topografîk û deryayî	Gundewarên Holandî (dun, çem, aşên bayê), dîmenên zivistanê, dîmenên Îtalyanî, keştiyên bazirganiyê, keştiyên şer, şerên deryayî	Jacob van Ruisdael, Jan van Goyen, Aelbert Cuyp (xwezayî); Willem van de Velde (deryayî)	Serbilindiya neteweyî, kontrola li ser xwezayê, girîngiya bazirganî û deryayê, bedewiya afirandinên Xwedê
Jiyana Bêcan (Still Life)	Realîzma hûrgilî ya tekstûr û tiştan, kompozîsyonên baldar, sembolîzma dewlemend	Kulîlk, xwarin (taştê, ziyafet), kelûpelên luks (porselen, şûşe), sembolên vanitas (kilox, saet)	Willem Claesz Heda, Pieter Claesz, Willem Kalf, Jan Davidsz de Heem, Rachel Ruysch	Dewlemendî û pirbûn, bazirganiya cîhanî, bêhûdebûna jiyanê (vanitas), girîngiya nirxên giyanî
(Tabloyên Dîrokî – History Painting)	Kêmtir serdest, bi gelemperî pîvanên piçûk, bandora Îtalî, giraniya li ser realîzm û vegotina rasterast	Mijarên Incîlî, mîtolojîk, alegorîk, bûyerên dîrokî yên nêzîk	Rembrandt (bi taybetî di destpêkê û di gravurên xwe de), Pieter Lastman, Utrecht Caravaggisti	Dersên exlaqî, vegotinên dramatîk, lê kêmtir ji bo xemilandina dêr an qesran

Cureyên ku bi xuya cuda ne, bi gelemperî li hev diqelibîn û bandor li hev dikirin. Mînak, hêmanên natûrmortê yên hûrgilî di dîmenên cureyî û portreyan de xuya dibûn; paşxaneyên dîmenên xwezayî an bajarî ji bo dîmenên cureyî û heta hin portreyan jî girîng bûn; û realîzma hûrgilî ya ku di natûrmortê de dihat nirxandin, li seranserê hemî cureyan nîşanek bû. Ev yek ferhengokeke dîtbarî û nêzîkatiyeke teknîkî ya hevpar nîşan dide ku di nav pisporiyên cihêreng de belav bûbû, dibistaneke wênesaziyê ya neteweyî ya hevgirtî, her çend cihêreng be jî, afirand. Popularîteya van cureyên laîk bi hev re guherîneke di fokusa çandî de ber bi cîhana xuya, hevdem, ezmûna mirovî û nasnameya neteweyî ve nîşan dide, ne ku bi giranî fikarên dinyayî yên din an monarşîk ên serdemên hunerî yên berê li Ewropayê. Fokusa zêde ya li ser “jiyana rojane” di wênesaziya cureyî de ne tenê raveker bû lê bi gelemperî armanc ew bû ku tiştên gelemperî bilind bike, wateya exlaqî, civakî an heta giyanî di çalakiyên hevpar û mekanên navxweyî de bibîne. Ev ji “şêwaza mezin” a wênesaziya dîrokî veqetîneke radîkal bû.

Beş 5: Hostayên Mezin û Şêwazên Wan ên Taybet

A. Rembrandt van Rijn (1606–1669): Bikaranîna Ronahî û Siyê (Chiaroscuro), Kûrahiya Psîkolojîk, û Mijarên Cihêreng

Rembrandt van Rijn, li Leidenê wekî kurê aşvanekî ji dayik bû, perwerdehiya xwe li cem Jacob van Swanenburg û Pieter Lastman girt. Wî li Leiden û Amsterdamê xebitî. Zewaca wî bi Saskia Uylenburgh re bû, û paşê têkiliyên wî bi Geertje Dirckx û Hendrickje Stoffels re çêbûn. Wî gelek şagirt perwerde kirin. Tevî ku di warê aborî de zehmetî kişandin û di sala 1656an de îflas kir jî, ew wekî dahiyek dihat nasîn. Şêwaza wî ya hunerî bi bikaranîna dramatîk a ronahî û tariyê (chiaroscuro) tê nasîn, ku kûrahî, hecm û tundiya hestyarî diafirîne. Ronahî bi gelemperî rastî, wehî an jî îlahiyatê sembolîze dike; sî ji bo nezelalî, sir an jî nenasê radiweste. Qabiliyeta wî ya awarte di nîşandana mirovan de di rewş û şêwazên cihêreng de, girtina “kesayetiya hundirîn” û kûrahiya psîkolojîk a wan, berbiçav e. Mijarên wî cihêreng bûn: tabloyên dîrokî (Incîlî, mîtolojîk, alegorîk), portre (takekesî, komî, gelek otoportre), dîmenên xwezayî û gravur. Firçeya wî ya ezmûnî, ji karên destpêkê yên hûrgilî ber bi şêwazek “berbelav” bi impastoya stûr di salên paşîn de pêş ket. Wî sembolîzm bi kar anî: tişt, ajal û ronahî/sî ji bo ragihandina vegotinên tevlihev û mijaran (Incîlî, kesane, bêhûdebûna jiyanê). Berhemên wî yên sereke ev in: Nobedarên Şevê (1642) , Dersa Anatomiyê ya Dr. Nicolaes Tulp (1632) , Sermaseyên Sendîkaya Bazirganên Çûxê yên Amsterdamê (1662) , Susanna (1636) , û gelek otoportre û gravur. Nobedarên Şevê bi nêzîkatiya xwe ya şoreşgerî ya li hember portreya komî û neynika serbilindiya sivîl tê zanîn. Sembolîzm û teknîka di Susanna de jî girîng e.

B. Johannes Vermeer (1632–1675): Hûrgilî, Ronahiya Navxweyî ya Bêhempa, û Dîmenên Aram ên Jiyana Malbatî

Johannes Vermeer li Delftê ji dayik bû û jiyana xwe li wir derbas kir. Bavê wî mêvanxaneyek û firoşgehek hunerê birêve dibir. Ew bi Catharina Bolnes (Katolîk) re zewicî û dibe ku ew bi xwe jî bûbe Katolîk. Di Gîlda St. Luke de rêzdar bû (wek serok kar kir). Hilberîna wî ya hunerî kêm bû (nêzîkî 35-45 tablo). Ew di nav deynan de mir. Navûdengê wî piştî mirina wî, nemaze di sedsala 19an de, zêde bû. Şêwaza wî ya hunerî bi hostatiya wî ya di warê ronahiyê de, nemaze nîşandana ronahiya xwezayî di hunduran de, ku atmosferek aram û ronak diafirîne, tê nasîn. Pencereyên ber bi bakur ve yên malên Holandî ji bo vê yekê îdeal bûn. Teknîka wî ya hûrgilî, jêhatiya teknîkî ya awarte, lênêrîna demdirêj û kompozîsyonên bi baldarî hevsengkirî taybetmendiyên wî ne. Ew bi giranî bi dîmenên cureyî yên navxweyî yên samîmî tê nasîn, ku bi gelemperî jinên ku bi çalakiyên bêdeng mijûl in (xwendin, nivîsandin, lêdana muzîkê, karên malê) nîşan didin. Eleqeyeke wî ya xurt bi efektên optîkî re hebû, dibe ku bi alîkariya camera obscura, her çend girîngiya wê tê nîqaş kirin. Sembolîzma nazik a têkildarî malbatî, fezîlet, evîn, bêhûdebûn û dibe ku baweriya wî ya Katolîk di civakek Protestan de di berhemên wî de cih digire. Berhemên wî yên sereke ev in: Keça bi Gûhara Mirwariyê (n. 1665) , Şîrfiroş (n. 1658-1660) , Jina ku Terazûyê Digire (n. 1662-1664) , Dîmena Delftê (n. 1660-1661) , û Hunera Wênesaziyê (n. 1666-1668). Analîza Şîrfiroş nîşandana wê ya fezîleta malbatî û sembolîzmê eşkere dike. Jina ku Terazûyê Digire sembolîzmeke tevlihev a têkildarî darizandin, pûçîtî û dibe ku Katolîkîzmê hildigire.

C. Frans Hals (1582/83–1666): Firçeya Zindî, Portreyên bi Tevger û Giyan, û Şiyana Wî ya Girtina Kêliyê

Frans Hals li Antwerpê ji dayik bû, lê piraniya kariyera xwe li Haarlemê derbas kir. Ew şagirtê Karel van Mander bû. Endamê Gîlda St. Luke ya Haarlemê bû. Tevî daxwaza ji bo karên wî, wî zehmetiyên aborî kişandin. Şêwaza wî ya hunerî herî baş bi portreyên xwe (takekesî û komî) tê nasîn ku bi karakterîzekirina tûj, hestek anîmasyonê ya bêhempa û spontanîteyê têne xuyang kirin. Firçeya wî ya zindî, berbelav û wênesazane, ku modern xuya dikir û bandor li hunermendên paşerojê yên wekî Manet kir. Vê teknîkê “jiyan bi xwe” radigihand lê bi kontrola baldar dihat bidestxistin. Ew hostayê portreyên komî bû, nemaze yên kompaniyên nobedarên sivîl (schutterstukken) û rêvebiran, ku wekî şaheserên wî têne hesibandin. Dîmenên wî yên cureyî, ku bi gelemperî zarokan an mijarên “koma kêfxweş” nîşan didin, celebên standard bikar tînin lê bi karakterên takekesî. Qabiliyeta wî ya pêşniyarkirina kesayetiyên cihêreng, her çend bi gelemperî di çarçoveya kevneşopiyên civakî û rolên sazûmanî de be jî, berbiçav e. Sembolîzma di komên malbata wî de dikaribû fezîletên zewacê yên wekî dilsoziyê nîşan bide. Berhemên wî yên sereke ev in: Ziyafeta Efserên Kompaniya Mîlîsên St. George (1616, û guhertoyên paşîn ên wekî 1627) , Siwarê Bişirî (1624), Malle Babbe (n. 1633-1635), û portreyên cihêreng ên takekes û malbatan ên wekî Komeke Malbatê di Dîmenek Xwezayî de. Ziyafeta Efserên Kompaniya Mîlîsên St. George di 1627an de kompozîsyona wê ya zindî û fokusa Hals a li ser têkiliyê li şûna sembolîzma eşkere nîşan dide.

Tablo 2: Berawirdkirina Hostayên Mezin: Rembrandt, Vermeer û Hals

Hunerkar (Artist)	Hêmanên Şêwazê yên Sereke (Key Stylistic Elements)	Mijarên Bijarte (Preferred Themes/Genres)	Nêzîkatiya ji Ronahiyê re (Approach to Light)	Bandora Psîkolojîk/H احساسî (Psychological/Emotional Impact)	Berhemên Nimûneyî (Representative Works)
Rembrandt van Rijn	Chiaroscuro (ronî-sî), impastoya stûr, firçeya ezmûnî, kûrahiya psîkolojîk	Dîrokî/Incîlî, portre (bi taybetî otoportre), gravur, dîmenên xwezayî	Dramatîk, sembolîk, ji bo afirandina hecm û hestê	Kûr, introspektîf, dramatîk, giyanî	Nobedarên Şevê, Dersa Anatomiyê ya Dr. Tulp, Susanna, Otoportreyên wî
Johannes Vermeer	Hûrgiliya mîkroskopîk, teknîka bêqisûr, kompozîsyonên hevseng, atmosfera aram	Dîmenên cureyî yên navxweyî (bi gelemperî jin), tronies, çend dîmenên bajarî	Ronahiya xwezayî, belavbûyî, ji bo afirandina ronakî û aramiyê	Aram, meditatîf, îdealîzekirî, bi hestek bêdengî û samîmiyetê	Keça bi Gûhara Mirwariyê, Şîrfiroş, Jina ku Terazûyê Digire, Dîmena Delftê
Frans Hals	Firçeya zindî û berbelav, anîmasyon, spontanîte, girtina karakterê	Portre (takekesî û komî, nemaze schutterstukken), dîmenên cureyî (koma kêfxweş, zarok)	Zindî, ji bo girtina tevger û şewqê, kêmtir sembolîk ji Rembrandt	Enerjîk, derveyî, civakî, bi hestek kêliya girtî	Ziyafeta Efserên Kompaniya Mîlîsên St. George, Siwarê Bişirî, Portreyên komên malbatê

Bi hev re, Rembrandt, Vermeer û Hals panoramayeke pirreng a civaka Serdema Zêrîn a Holandayê pêşkêş dikin. Rembrandt kûrahiyên psîkolojîk û giyanî lêkolîn kir, Vermeer dîmenek ronak û îdealîzekirî ya aramî û hundurîniya jinê pêşkêş kir, û Hals jî baweriya enerjîk û derveyî û têkiliyên civakî yên elîta sivîl û bazirgan girt. Ew ne dijber bûn lê temamker bûn, her yek aliyek cûda ya ezmûna Holandî ronî dikir. Her sê hosta, dema ku di nav cureyên sazkirî de dixebitîn, bi nûjeniya teknîkî û dîtiniya kesane ya yekta sînorên van kevneşopiyan derbas kirin. Tevî jêhatiya wan û navûdengê wan ê mayînde, kariyerên van hostayan jî rastiyên tevlihev ên bazara hunerê ya Holandî nîşan didin. Rembrandt îflas kir , Vermeer di nav deynan de mir , û Hals bi zehmetiyên aborî re rû bi rû ma. Ev yek tekez dike ku jêhatiya hunerî bi serê xwe ewlehiya aborî di bazarek pir pêşbazker de garantî nedikir.

Beş 6: Huner wek Neqşkarê Nasnameya Holandî

A. Çawa Hunerê Serdemê Nirxên Civakî, Serkeftina Aborî û Serbilindiya Neteweyî Nîşan Da

Huner bû neynika serkeftin, azwerî û serbilindiya neteweyî ya Holandî. Komara Holandî ya serbixwe geşbûneke çanda dîtbarî çêkir ku bawerî û daxwazên nû, hevpar îfade û xurt kir. Mijarên hunerê – portreyên burjuvayên bi bawer, dîmenên malbatî yên birêkûpêk, dîmenên bajarî yên dewlemend, dîmenên xwezayî yên berhemdar û keştiyên ku serdestiya bazirganiyê nîşan didin – hemî beşdarî vegotineke dîtbarî ya neteweyek geşbûyî û serbixwe bûn. Nîşandana dîmenên xwezayî yên Holandî, di nav de erdê ji nû ve hatî bidestxistin û aşên bayê, jêhatîbûn û kontrola Holandî ya li ser hawîrdora wan tekez kir. Portreyên nobedarên sivîl (schutterstukken) îfadeyên rasterast ên serbilindiya sivîl, rêkûpêkî û parastina azadiyên bi zehmetî bidestxistî yên Komarê bûn. “Di Serdema Zêrîn a Holandayê de, huner û mîmarî bûn neynikek kûr û beşdarek avakirina nasname, dewlemendî, azwerî û serbilindiya neteweyî ya Holandî”. Hunermendan, “ji ber bereketên ku bi keştiyên bazirganiyê û serbilindiyeke neteweyî ya nû derketibû holê hatibûn Holandayê, çavdêrî û ramanên xwe tomar kirin. Ev pêşangeh bîranînên wan ên serbilind ên cih, mirov û dema vala yên Holandî pêşkêş dike, û eşkere dike ka nexşe çawa nasnameya neteweyî nîşan didin û şekil didin”.

B. Rola Çanda Dîtbarî di Avakirina Nasnameyeke Kolektîf de

Hebûna berbelav û xwedîderketina hunerê (tewra ji hêla kesên mutewazî ve) civakek dîtbarî ya xwenda afirand ku tê de wêne û mijarên hevpar nirxên kolektîf xurt kirin. Tabloyên cureyî yên ku adetên Holandî, îdealên malbatî (paqijî, rêkûpêkî, dîndarî) û têkiliyên civakî nîşan didan, alîkariya pênasekirin û belavkirina têgihiştineke hevpar a “Holandîbûnê” kirin. Huner wekî amûrek ji bo îfadekirina nirxên Holandî yên wekî xebatkêşî, durustiya exlaqî û pîrozkirina jiyana rojane xizmet kir. Nexşe û globus, ku bi gelemperî di tabloyan de dihatin nîşandan an jî wekî tişt dihatin xwedîkirin, gihîştina cîhanî ya Holandî, pêşkeftina zanistî û zanîna dinyayî sembolîze dikirin, û beşdarî hişmendiyek neteweyî ya serbilind bûn. “Tiştên ku ji hêla mirovan ve hatine çêkirin û agahdarî bi dîtbarî radigihandin… li her derê bûn… Dîmenên xwezayî, natûrmort û tabloyên cureyî yên ku jiyana rojane ya welatiyek Holandî nîşan didan li dîwarên mal û karsaziyên mutewazî daliqandî bûn… Hunermendên Holandî dîmenên rojane wekî rêyek ji bo ragihandina exlaq, bawerî û mînakên jiyaneke baş a Protestan nîşan didan”. “Çanda Holandî aliyên gelemperî yên jiyana rojane pîroz dikir, ku di populerbûna wênesaziya cureyî de xuya dibû. Dewlemendî û nirxên çandî yên Komara Holandayê nasnameyeke Holandî ya cihêreng û serbilindiyeke neteweyî şekil da”.

Hunera Serdema Zêrîn a Holandayê ne tenê nasnameyeke heyî bi pasîfî nîşan da; ew bi awayekî çalak beşdarî avakirin û piştrastkirina wê bû. Bi nîşandana dubare ya hin mijaran (malên birêkûpêk, bazirganiya dewlemend, lihevhatina sivîl, dîmena neteweyî), huner alîkarî kir ku vana wekî pêkhateyên bingehîn ên wateya Holandîbûnê di sedsala 17an de qayîm bibin, dîmenek îdealîzekirî lê naskirî ya Komara nû pêşkêş kir. Komara Holandayê neteweyek nû bû ku nasnameya xwe ava dikir. Huner bû navgînek dîtbarî ya berbelav. Hunermendan mijarên li gorî nirxên Komarê nîşan dan: dewlemendî, dîndarî, malbatî, serbilindiya sivîl, kontrola li ser xwezayê. Dubarekirin û populerbûna van mijaran di hunerê de dê ev nirx û taybetmendî di hişmendiya kolektîf de xurt bikira. Ji ber vê yekê, huner wekî neynikek ku destkeftî û nirxên heyî nîşan dide, lê di heman demê de wekî lensek ku wêneyek daxwazî ya civak û nasnameya Holandî şekil dide û pêş dixe, tevgeriya.

C. Krîtîk û Pirsyarî: Aliyên Tarî yên Serdema Zêrîn (Kolonyalîzm, Koletî)

Her çend huner dewlemendî û pirbûn pîroz dikir jî, girîng e ku were pejirandin ku ev yek beşek li ser kolonyalîzm, îstismar û bazirganiya koleyan ku ji hêla saziyên wekî VOC û WIC ve dihat meşandin, hatibû avakirin. Nîşandanên vî aliyê tarî bi gelemperî di hunera serdest de nazik an tune ne, lê şop hene: kelûpelên luks ên ku ji koloniyan hatine, nîşandanên “yên din” ên egzotîzekirî, an jî referansên rasterast ên kêm ên li ser koletî an çalakiyên kolonyal. Lêkolînên nûjen her ku diçe van têkiliyan lêkolîn dikin, hunera Serdema Zêrîn a Holandayê ji nû ve di çarçoveyê de dinirxînin da ku van rastiyên nerehet têxin nav xwe û perspektîfên cihêrengtir pêşkêş bikin. Têgeha “Serdema Zêrîn” bi xwe ji ber van aliyên problematîk ji hêla hin saziyan ve tê pirsîn. Mînakeke bi hêz bi natûrmorta Edwaert Collier tê dayîn: “Tiştên di vê tabloyê de… di heman demê de mîrasa kolonyalîzmê jî nîşan didin… Dewlemendiya ku Holandiyan ji kolonîzekirinê bi dest xist, ku ji bo kelûpelên wekî hunerê dihat xerckirin, bi bazirganiya koleyan ve girêdayî bû”. Nîqaşên li ser hewldanên sektora muzeyan ji bo pejirandina van dîrokan jî girîng in: “Ji dema yekem pêşangeha koletiya Holandî… her ku çû eşkeretir bû ku di muzeyan de tiştên ku bi paşeroja koletî û kolonyalîzma Holandayê re mijûl dibin hene”.

Kêmbûna nisbî ya nîşandanên eşkere yên îstismara kolonyal an koletiyê di hunera serdest a Holandî de, tevî girîngiya wê ya aborî, dikare wekî celebek xebata îdeolojîk were dîtin. Nasnameya neteweyî ya avakirî ya ku di hunerê de dihat pîrozkirin, bi piranî bingehên hovane yên dewlemendiya xwe ji nedîtî ve dihat, li şûna wê fokusa xwe li ser fezîleta malbatî, dîmenên herêmî û rêkûpêkiya sivîl dikir. Dewlemendiya Holandî bi awayekî berbiçav ji bazirganiya kolonyal, ku îstismar û koletî tê de bû, dihat. Hunera serdest a Holandî (cure, dîmen, portre) bi giranî li ser dîmenên navxweyî, destkeftiyên herêmî û xwenîşandaneke erênî disekinî. Nîşandanên rasterast ên tundûtûjî an êşa li koloniyan di formên hunerî yên populer de kêm bûn. Vê nûnertiya bijartî alîkarî kir ku wêneyek neteweyî ya erênî were afirandin û parastin, ku dîndarî, xebatkêşî û dewlemendiyê tekez dikir, bêyî ku bi tawîzên etîkî yên bingehên xwe yên aborî re rû bi rû bimîne. “Aliyê tarî” bi piranî di hunera ku Serdema Zêrîn ji bo gelekan pênase dikir de nexuya mabû, ku ev bi xwe aliyek girîng ê awayê avakirin û têgihiştina wê nasnameyê bû, hem wê demê û hem jî ji bo demek dirêj paşê. Di komareke ku ji parêzgehên cihêreng pêk dihat û koçberiyeke girîng jiyabû , çanda dîtbarî ya hevpar xalên referans û vegotinên hevpar peyda kir ku dikaribû alîkariya hestek yekîtî û aîdiyeta kolektîf bike, heta radeyekê cûdahiyên herêmî an civakî derbas bike.

Beş 7: Encam: Mîrateya Serdema Zêrîn a Holandayê û Bandora Wê ya Gerdûnî

A. Nirxandina Giştî ya Girîngiya Hunera Holandî ya Sedsala 17an

Hunera Holandî bi awayekî yekta civaka xwe nîşan da: bilindbûna çîna navîn, dewlemendiya aborî bi rêya bazirganiyê, nirxên Protestan, û fokusa li ser jiyana rojane û cîhana xuya. Vê serdemê di patronaj, hilberîn û mijarên hunerê de guherîneke şoreşgerî nîşan da, ku ew ji kevneşopiyên din ên Barok ên Ewropî cuda kir. Hunermendên Holandî di nîşandana mijarên cihêreng de gihîştin astên awarte yên realîzm, jêhatiya teknîkî û kûrahiya psîkolojîk. Wekî ku tê gotin, “Nobedarên Şevê ya Rembrandt wekî şahidiyek jêhatiya hunerî ya Serdema Zêrîn a Holandayê radiweste… tablo ruhê serdemek jîndar û dewlemend digire”. Herwiha, “Serdema Zêrîn a Holandayê yek ji baştirîn mînakên serxwebûnê ye ku serbilindiya çandî çêdike… Wênesazî geş bû ji ber ku hunermendan fokusa xwe dan ser dîmenên rojane yên jiyana gelemperî… hemî nîşana serdema afirîner a geşbûyî ne”.

B. Bandora Wê li ser Pêşketinên Hunerî yên Paşerojê

Cureyên ku ji hêla wênesazên Serdema Zêrîn a Holandayê ve hatin pêşxistin û populer kirin (dîmenên xwezayî, cureyî, natûrmort, portre) bandorek mayînde li ser hunera Rojava kirin. Realîzma Holandî û baldariya li ser hûrgiliyan standardên nû ji bo temsîla hunerî danîn. Taybetmendiyên bazara hunerê ya Holandî (wênesaziya spekulatîf, rola firoşkaran) pêşengiya pratîkên bazara hunerê ya nûjen kirin. Hunermendên taybetî yên wekî Rembrandt û Hals bandor li tevger û hunermendên paşerojê kirin (mînak, Hals bandor li Împresyonîstan kir ; mîrasa mayînde ya Rembrandt ). Pîrozkirina kesê gelemperî û jiyana rojane hiyerarşiyên hunerî yên kevneşopî hejandin. “Wênesaziya dîmenên xwezayî ya Holandî bandorek girîng li ser pêşkeftina cureyê li deverên din ên Ewropayê kir… Giraniya hunermendên Holandî ya li ser realîzm û baldariya li ser hûrgiliyan standardên nû ji bo temsîla hunerî danîn. Pîrozkirina Serdema Zêrîn a Holandayê ya jiyana rojane û kesê gelemperî hiyerarşiyên kevneşopî yên di hunerê de hejandin”. Nêzîkatiya Holandî ya ji bo celebên mijarên nû “bi awayekî berbiçav bandor li pêşkeftina wan a paşerojê kir”.

C. Refleksyonên Dawî li ser Têkiliya Huner, Civak û Aboriyê

Serdema Zêrîn a Holandayê wekî lêkolîneke rewşê ya bi hêz xizmet dike ku çawa hilberîna hunerî bi awayekî neraskêş bi çarçoveya xwe ya sosyo-aborî û çandî ve girêdayî ye. Ev serdem nîşan dide ka guherînek di hêza aborî û nirxên civakî de çawa dikare bibe sedema veguherînên kûr di hunerê de. Mîras ne tenê şaheserên pîrozkirî lê di heman demê de nîqaşên berdewam ên li ser tevliheviyên dîrokê, di nav de mîrasên kolonyal û temsîla wan di hunerê de, jî dihewîne. Gotineke balkêş heye ku dibêje: “Ji aliyê xerckirina wê ve, hunera ku em di dema xwe de li ser difikirin, di gelek waran de bi hunera Holandî dest pê kir. Rola wê ya civakî ne dûrî ya hunera îro bû”. Ev yek li ser girîngiya mayînde ya modela Holandî difikire. Nîqaşa li ser ji nû ve nirxandina “Serdema Zêrîn” li ber ronahiya aliyên wê yên tarîtir lenseke rexneyî ya hevdem peyda dike.

Pabendbûna Holandî ya bi nîşandana cîhana “rastîn”, her çend bi gelemperî bi sembolîzmê dagirtî be jî, hunerek afirand ku di seranserê sedsalan de gihîştî û têkildar dimîne. Ev fokusa li ser ezmûna mirovî ya berbiçav, hawîrdor û milk, berevajî formên hunerî yên ezoterîktir an jî bi tenê propagandîst, berdewam dike ku deng vede. Cîhana hunerî ya Serdema Zêrîn a Holandayê, bi patronaja xwe ya burjuvazî, bazara vekirî, pisporbûna hunermendan û hunera wekî neynika nasnameya neteweyî, “modelek” ava kir ku dê di serdemên paşerojê û neteweyên din de dema ku ew veguherînên sosyo-aborî yên wekhev derbas dikin, were dubare kirin. Mîrasa Serdema Zêrîn a Holandayê ne statîk e. Ji nû ve nirxandinên hevdem, nemaze di derbarê kolonyalîzm û koletiyê de, bi awayekî çalak têgihiştin û şîroveya me ya vê serdema pîrozkirî ji nû ve şekil didin. “Serdema Zêrîn” her ku diçe bi lenseke rexneyîtir û naziktir tê dîtin, ku tevlihevî û nakokiyên di dîrok û hilberîna wê ya hunerî de hene, têne pejirandin.

wergirtî

xwende

Hunera Serdema Zêrîn a Holandayê (Sedsala 17an)

wergirtî

Yorum bırakın Cevabı iptal et

Hunera Serdema Zêrîn a Holandayê (Sedsala 17an)

wergirtî

Bunu paylaş:

Yorum bırakın Cevabı iptal et

Ji nivîsên nû agahdar be!