Siyasetên Brîtanî, Koçberî, Nasnameya Îrlandî û Helwesta Dewleta Osmanî

Kurte

Ev gotar lêkolîneke akademîk a berfireh li ser Karesata Mezin a Îrlandayê (An Gorta Mór) di navbera salên 1845-1852an de pêşkêş dike. Karesat, ku bi nexweşiya kartolê Phytophthora infestans dest pê kir, ji ber şert û mercên civakî-aborî yên dijwar ên Îrlandayê û siyasetên gengeşî yên rêveberiya Brîtanî kûrtir bû. Di encamê de, bi milyonan mirov ji birçîbûn û nexweşiyan mirin, û bi milyonan kesên din jî neçar man ku koçî Amerîkaya Bakur, Brîtanya Mezin, Awistralya û deverên din bikin. Ev karesat ne tenê demografiya Îrlandayê bi awayekî radîkal guherand, lê di heman demê de bandorek kûr û mayînde li ser nasnameya neteweyî ya Îrlandî û çanda dîasporaya Îrlandî li seranserê cîhanê hişt. Gotar herwiha helwest û alîkariyên mirovî yên Dewleta Osmanî di bin serweriya Sultan Abdülmecit de ji bo mexdûrên karesatê dinirxîne. Bi analîzkirina sedemên karesatê, bersiva Brîtanî, pêla koçberiyê ya girseyî, û mîrasa wê ya çandî û siyasî, ev xebat hewl dide ku vê bûyera girîng a dîrokî ji perspektîfek akademîk ve ji xwendevanên Kurd re ronî bike, û nîqaşên dîroknasî yên derbarê karesatê jî li ber çavan bigire.

Pêşgotin

Karesata Mezin a Îrlandayê, ku di nav gel de wekî “An Gorta Mór” (Birçîbûna Mezin) tê zanîn, yek ji bûyerên herî bi êş û trajedîk ên sedsala 19an li Ewropayê ye û ji bo Îrlanda û gelê wê xaleke werçerxanê ya bingehîn pêk tîne. Ev karesat, ku di navbera salên 1845 û 1852an de qewimî, di serî de ji ber têkçûna dubare ya çandiniya kartolê, ku xwarina sereke ya piraniya gelê Îrlandî bû, ji ber nexweşiya bi navê Phytophthora infestans derket holê. Encamên wêranker bûn: tê texmînkirin ku dora yek mîlyon mirov ji birçîbûn û nexweşiyên pê re têkildar mirin, û zêdetirî mîlyonek kesên din jî neçar man ku ji welatê xwe koç bikin, û bi vî rengî dîasporayeke mezin a Îrlandî li seranserê cîhanê ava kirin.

Armanca vê gotarê ew e ku analîzek akademîk û berfireh bi zimanê Kurdî li ser sedemên Karesata Mezin, bersiva gengeşî ya rêveberiya Brîtanî, koçberiya girseyî ya ku di encamê de çêbû, bandorên wê yên mayînde li ser nasnameya Îrlandî û çanda dîasporayê, û herwiha helwesta balkêş a Dewleta Osmanî ya di derbarê vê karesatê de pêşkêş bike. Wekî din, gotar dê bi kurtasî behsa nîqaşên dîroknasî yên derbarê Karesatê bike da ku têgihiştineke hûrgilî pêşkêş bike.

Ji bo akademîsyen û xwendevanên Kurd, lêkolîna karesatên dîrokî yên bi vî rengî û çarçoveyên wan ên civakî-siyasî xwedî girîngiyeke taybet e. Mijarên wekî girêdayîbûna bi yek çavkaniya debarê, rêveberiya derve, çarenûsa gelên bindest, avabûna dîasporayan û berxwedana çandî dikarin ji bo têgihiştina ezmûnên dîrokî yên Kurdan jî ronahîdar bin.

Ev gotar dê bi vî rengî were birêxistinkirin: Pêşî, dê rewşa Îrlandayê beriya karesatê û girêdayîbûna wê ya bi kartolê were vekolîn. Dûv re, dê behsa nexweşiya kartolê û destpêka karesatê were kirin. Beşa sêyemîn dê li ser siyasetên rêveberiya Brîtanî û bersiva wê ya ji karesatê re raweste. Piştre, dê encamên mirovî û demografîk ên karesatê, bi taybetî mirin û koçberî, werin nirxandin. Bandora karesatê li ser nasnameya Îrlandî û çanda dîasporayê dê di beşa pêncemîn de were gengeşekirin. Helwesta Dewleta Osmanî dê di beşeke taybet de were analîzkirin. Di dawiyê de, dê nîqaşên dîroknasî û bîra kolektîf a karesatê werin kurtkirin, û encamnameyek giştî were pêşkêşkirin.

Rewşa Îrlandayê Beriya Karesatê: Kokên Civakî-Aborî û Girêdayîbûna bi Kartolê

Ji bo têgihiştina kûrahiya Karesata Mezin, pêwîst e ku meriv li rewşa civakî-aborî ya Îrlandayê di salên beriya 1845an de binêre. Sîstema xwedîderketina li erdê, belavbûna feqîriyê, û girêdayîbûna zêde ya bi çandiniya kartolê re faktorên sereke bûn ku gelê Îrlandî li hember karesatek bi vî rengî ewqas bêparastin hiştin.

• Sîstema Xwedîderketina li Erdê û Feqîriya Berbelav: Piraniya axa Îrlandayê di destê xwediyên erdên mezin (landlord) ên Brîtanî û Anglo-Îrlandî de bû, ku gelek ji wan jî li Îrlandayê nedijiyan û wekî “absentee landlords” dihatin binavkirin. Van xwediyên erdan, erdên xwe yên berfireh bi kirê didan “middlemen” (navbeynkar), ku ew jî di encamê de van erdan li parçeyên piçûktir dabeş dikirin û bi kirêyên bilind didan cotkarên kirêdar (tenant farmers) û kedkarên bê erd (cottiers). Cotkarên kirêdar û bi taybetî kedkarên bê erd, nemaze li rojavayê Îrlandayê, di asta debarê ya herî kêm de dijiyan. Qanûnên Cezayê (Penal Laws), ku di dîrokê de xwedîderketina Katolîkên Îrlandî li ser erdê sînordar kiribûn, di avakirina vê sîstema newekhev de roleke girîng lîstibûn. Kirêyên bilind û nebûna ewlehiya kirêdariyê cotkaran dixiste nav deyn û feqîriyeke bêdawî. Ev sîstema erdê ne tenê newekheviyeke mezin çêdikir, lê di heman demê de cotkarên Îrlandî bêyî alternatîfek ji kartolê re hişt, ku ev yek têkçûna çandiniyê veguherand cezayê mirinê. Landlord, ku gelek caran li derveyî welat dijiyan, ji bo ku herî zêde qezenc bikin kirêyên bilind ferz dikirin. Ji bo ku nifûsa zêde û daxwaza kirêyê were cih, dabeşkirina erdê li parçeyên pir piçûk pêwîst bû. Tenê kartol dikaribû li ser erdek ewqas piçûk têra kaloriyan peyda bike, û ev yek girêdayîbûna bi yek çandiniyê re çêkir. Dema ku nexweşî li vê yekane çavkaniya xwarinê ket, ji bo piraniyê tu rêyeke din nema, berevajî welatên din ên Ewropî ku xwedî çandiniyeke cihêrengtir bûn an jî gihîştina wan bi alternatîfan hebû. Ji ber vê yekê, bandora biyolojîk a nexweşiyê ji ber sîstema civakî-aborî ya ku ji hêla mirovan ve hatibû çêkirin, bi awayekî berbiçav zêde bû.
• Serweriya Kartolê: Kartol ji ber gelek sedeman bûbû xwarina bingehîn a beşeke mezin a nifûsa Îrlandayê: ew berhemeke xweragir, bi nirxên xurekiyê bilind, kaloriya wê zêde bû, li ser erdên piçûk berhemeke baş dida, û ji ax û avhewaya Îrlandayê re guncaw bû. Heta salên 1840î, hema hema nîvê nifûsa Îrlandayê hema bêje bi tenê bi kartolê dijiyan, û zilamek mezin ê Îrlandî rojane heta 14 pound (nêzîkî 6.35 kg) kartol dixwar. Lêbelê, ev girêdayîbûna zêde bi tenê yek an du cûreyên kartolê yên bi berhem (wekî cûreya ‘Lumper’) re cihêrengiya genetîk kêm kiribû, û tevahiya çandiniyê, û bi vî rengî nifûsê, li hember nexweşiyan pir lawaz hiştibû. Ev yek xetereya çandiniya yekcûre (monoculture) bi awayekî eşkere nîşan dide.
• Çarçoveya Demografîk: Di dehsalên beriya Karesatê de, nifûsa Îrlandayê bi awayekî berbiçav zêde bûbû û heta sala 1844an gihîştibû nêzîkî 8.4 mîlyon kesî. Ev zêdebûna nifûsê zexteke din li ser çavkaniyan çêdikir û girêdayîbûna bi kartolê re zêdetir dikir.
• Şert û Mercên Aborî: Her çend Îrlanda berhemên din ên çandiniyê (genim, goşt) ji Brîtanyayê re îxrac dikir jî, beşa herî feqîr a nifûsê ji ber feqîrî û sîstema erdê nikaribû xwe bigihîne van berheman. Ev îxracat heta di dema Karesatê de jî berdewam kir, ku ev yek bû sedema gengeşiyeke mezin. Aboriya Îrlandayê, nemaze sektora wê ya çandiniyê, li gorî Brîtanyayê gelek caran wekî “paşvemayî” û “kêm pêşketî” dihat dîtin. Ev rewşa “paşvemayî” ya çandiniya Îrlandî bi awayekî xwerû bi siyasetên kolonyal û sîstema landlordan ve girêdayî bû, ku veberhênan û başkirina ji hêla kirêdaran ve bê teşwîq dikir, ne ku kêmasiyeke xwerû ya gelê Îrlandî bû. Kirêdarên Îrlandî ewlehiyeke wan a hindik hebû û heke nikaribûna kirêya xwe bidin, bi derxistinê re rû bi rû diman. Her başkirineke ku ji hêla kirêdaran ve li ser erdê bihata kirin, dikaribû bibe sedema zêdekirina kirêyê, ne ku feyde bigihîne kirêdar. Landlord, nemaze yên ku li derveyî welat dijiyan, gelek caran ji pêşveçûna demdirêj a çandiniyê li Îrlandayê bêtir bi standina kirêyê re eleqedar bûn. Vê sîstemê nûbûn û veberhênana sermayeyê di çandiniyê de ji hêla cotkarên rastîn ve asteng dikir. Ji ber vê yekê, têgihîştina “paşvemayîbûnê” dibe encama sîstemê, ne sedema wê, û ev têgihîştin dê paşê di helwestên Brîtanî yên di dema Karesatê de rolek bilîze.

Nexweşiya Kartolê (Phytophthora infestans) û Destpêka Karesatê

Karesata Mezin a Îrlandayê bi awayekî rasterast ji ber nexweşiyeke nebatan a bi navê Phytophthora infestans dest pê kir, ku bandoreke wêranker li ser çandiniya kartolê kir.

• Pathogen: Phytophthora infestans Sedema nexweşiyê kufikeke avî ya bi navê Phytophthora infestans bû. Tê texmînkirin ku ev pathogen ji Meksîkayê derketiye, di sala 1845an de ji Amerîkaya Bakur gihîştiye Ewropayê, pêşî li Belçîkayê belav bûye û dûv re bi lez gihîştiye Brîtanya Mezin û Îrlandayê. Lêkolînên genetîkî yên nûjen destnîşan dikin ku cûreya taybet a ku bû sedema epidemîka sedsala 19an, bi navê HERB-1, genotîpeke yekta bû ku ji cûreya US-1 a ku paşê serdest bû cuda bû, her çend pê re têkildar be jî. HERB-1 zêdetirî 50 salan berdewam kir.
• Bandora Biyolojîk li ser Nebatên Kartolê: Nexweşî bi awayekî dijwar êrîşî nebatên kartolê dikir: li ser pel, petioles û stûnan birînên tarî çêdibûn; li binê pelan kufikeke spî ya ku sporan hildiberîne xuya dibû; û girêkên kartolê (tubers) rizî dibûn. Şert û mercên avhewayê yên Îrlandayê di sala 1845an de (sarma û şilî) ji bo pêşketina nexweşiyê pir guncaw bûn. Hewaya germ û zuha belavbûna wê asteng dikir. Nexweşiyê ne tenê pelên nebatan, lê di heman demê de girêkên xwarinê jî tune dikirin.
• Têkçûna Çandiniyê (1845-1849):

• 1845: Nexweşî gihîşt Îrlandayê; têkçûneke qismî ya çandiniyê rû da (tê texmînkirin ku %40 windahî çêbûye , piraniya berhemê di zeviyan de rizî bû ). Hewaya sar û şil a neasayî belavbûna nexweşiyê girantir kir.
• 1846-1849: Di salên li pey hev de têkçûnên hê wêrankertir û hema hema tevahî yên çandiniyê rû dan. Di her salekê de di vê heyamê de nexweşiyê hema hema tevahiya çandiniya kartolê tune kir. Nexweşî ne tenê bandor li kartolên di zeviyan de dikir, lê di heman demê de kartolên di embaran de jî rizî dikirin.
• Bertekên Destpêkê û Têgihiştina Giraniya Karesatê: Nexweşî cara yekem di Cotmeha 1845an de piştî havîneke germ û baranên dijwar ên li pey wê hatin, wekî reşbûna pelan hate dîtin. Belavbûna bilez û tunekirina tevahî ya çandiniyê gelek kes matmayî hiştin. Nûbûn û dijwariya cûreya HERB-1 di nav nifûseke kartolê ya genetîkî ya homojen de ji bo wêrankirina çandiniyê “bahozeke bêkêmasî” afirand; qeyraneke biyolojîk ku zanîn û pratîkên çandiniyê yên heyî nikaribûn pê re mijûl bibin. Ewropa bi sedsalan ji P. infestans bêpar mabû tevî çandiniya kartolê. Hatina HERB-1 di 1845an de gefeke biyolojîk a nû bû. Çandiniya kartolê ya Îrlandî bi giranî xwe dispêre cûreyên genetîkî yên sînordar û wekhev (Lumper). Vê kêmbûna cihêrengiya genetîkî tê wateya ku li hember cûreya nû ya HERB-1 berxwedaneke xwezayî tune bû. Rêbazên kîmyewî û genetîkî yên ji bo têkoşîna li dijî nexweşiyê di wê demê de tune bûn. Ji ber vê yekê, pathogen bi nifûseke mêvandar a pir hesas re rû bi rû ma ku tu tedbîrên mirovî yên bi bandor tune bûn, û ev yek bû sedema windahiyên mezin ên çandiniyê. Taybetmendiyên taybet ên P. infestans (mînak, şiyana wê ya tunekirina kartolên depokirî, belavbûna wê ya bilez di şert û mercên şil de) tê vê wateyê ku mekanîzmayên kevneşopî yên ji bo mijûlbûna bi kêmbûna xwarinê re (wekî depokirina zêdeyê) bêbandor man, û qeyran ji windahiyeke zeviyê ya hêsan kûrtir kir. Nexweşiyê bandor li kartolên di embaran de dikir, ne tenê li zeviyan. Vê yekê tampona sereke ya li dijî bêewlehiya xwarinê ji holê rakir. Hewaya sar û şil a neasayî li Îrlandayê di sala 1845an de ji bo zêdebûna pathogenê îdeal bû, û qeyran bileztir kir. Mekanîzmaya pathogenê radestkirina proteînên efektor di hundurê şaneyên nebatan de ji bo tepeserkirina parastinê û pêşvebirina kolonîzasyonê pêk tîne , ku êrîşeke biyolojîk a sofîstîke nîşan dide. Van faktoran bi hev re nexweşî bi awayekî awarte wêranker û dijwar kirin ku bi amûrên sedsala 19an were birêvebirin.

Siyasetên Rêveberiya Brîtanî û Bersiva ji Karesatê re

Bersiva rêveberiya Brîtanî ji Karesata Mezin re yek ji aliyên herî gengeşî û bi êş ên vê heyamê ye. Siyasetên ku hatin meşandin, bi giranî di bin bandora îdeolojiya laissez-faire û nêrînên derbarê karakter û civaka Îrlandî de bûn.

• Bersiva Destpêkê di bin Serokwezîr Sir Robert Peel de (Muhafezekar, heta Hezîrana 1846an): Serokwezîr Peel di destpêkê de hin tedbîrên alîkariyê girtin. Wî bi nirxê £100,000 genimê Hindî (misir) ji Dewletên Yekbûyî kirî û ew bi erzanî li Îrlandayê firot da ku hewl bide bihayên xwarinê kontrol bike. Ev pêngav di destpêkê de heta radeyekê di pêşîlêgirtina birçîbûnê de serketî bû. Herwiha, komîsyoneke alîkariyê hate damezrandin û karên giştî (wekî çêkirina rêyan) hatin destpêkirin da ku kar ji mirovan re peyda bibe. Lêbelê, Peel destûr da ku îxracata genim ji Îrlandayê ber bi Brîtanya Mezin ve berdewam bike. Di sala 1846an de, Peel Qanûnên Genim (Corn Laws), ku tarîfeyên li ser genimê îthalkirî ferz dikirin û bihayê nan bilind digirtin, betal kir. Lêbelê, ev yek ji bo sivikkirina rewşa li Îrlandayê, ku Karesat lê girantir dibû, hindik tişt kir. Betalkirina Qanûnên Genim di heman demê de partiya Muhafezekar jî parçe kir û bû sedema îstifaya Peel.
• Bersiva di bin Serokwezîr Lord John Russell de (Whig/Liberal, ji Hezîrana 1846an): Hikûmeta nû ya Lord John Russell nêzîkatiyeke tundtir a laissez-faire pejirand, ku bawerî bi destwerdana herî kêm a hikûmetê di aborî û karûbarên civakî de dianî. Vê yekê giraniya alîkariyê xiste ser çavkaniyên Îrlandî ne ku alîkariyeke berfireh a Brîtanî were dayîn.

• Rola Sir Charles Trevelyan (Alîkarê Sekreterê Xezîneyê): Trevelyan kesayetek sereke bû di birêvebirina hewildanên alîkariyê de. Wî alîkariya hikûmetê li ser bingeha prensîbên laissez-faire û baweriyeke provîdensiyalîst/moralîst sînordar kir ku Karesat darizandineke Xwedayî bû ji bo dersdayîna Îrlandiyan û derfetek ji bo reformkirina civaka Îrlandî. Wî parast ku divê belavkirina xwarinê ji xêrxwaziyên taybet û hêzên bazarê re were hiştin.
• Karên Giştî yên Bêbandor: Projeyên karên giştî di bin Russell de hindik tişt bi dest xistin, gelek caran bi awayekî xirab hatibûn plansazkirin û mûçeyên ku dihatin dayîn têra kirîna xwarinê nedikirin. Proje di bihara 1847an de hatin rawestandin, ku Trevelyan ev yek wekî serkeftinek ji bo vegerandina kedê bo çandiniyê pêşkêş kir.
• Aşxaneyên Şorbeyê (Tedbîreke Demkî): Di sala 1847an de hatin damezrandin û di lûtkeya xwe de ji sê mîlyon kesan re xwarin peyda dikirin. Ev tedbîreke demkî ya hinekî bi bandortir bû lê paşê hate kêmkirin.
• Qanûna Berfirehkirina Qanûna Feqîran (1847) û Klausa Gregory: Barê darayî yê alîkariyê bi giranî xiste ser milên xwediyên erdên Îrlandî bi rêya bacên feqîran ên herêmî. “Klausa Gregory” (an “klausa çaryek-acre”) alîkarî ji kesên ku zêdetirî çaryek acre erd di destê wan de bû re qedexe dikir, û gelek xwediyên erdên piçûk neçar dikirin ku dev ji erdên xwe berdin da ku alîkariyê bistînin, û bi vî rengî derxistin hêsantir dikirin. Kesên feqîr ên ku dikaribûn bixebitin dişandin kargehên feqîran (workhouses) ên qerebalix û tijî nexweşî li şûna ku alîkariyeke rasterast bistînin.
• Gengeşî û Rexne:

• Berdewamiya Îxracata Xwarinê: Hejmareke mezin a xwarinê (genim, goşt, berhemên şîr) di seranserê Karesatê de ji Îrlandayê ber bi Brîtanya û deverên din ve dihat îxrackirin, heta dema ku gel ji birçîna dimir. Ev yek bû xaleke mezin a rikberiyê û bingeheke sereke ya tawanbariyên neteweperestan.
• Kêmasiya Alîkariyê: Tevahiya lêçûna hikûmeta Brîtanî (£8-£10 mîlyon) li gorî mezinahiya karesatê û dewlemendiya Împaratoriya Brîtanî pir kêm dihat dîtin.
• Helwesta Rayedar û Rewşenbîrên Brîtanî: Gelek rayedar û rewşenbîrên Brîtanî Karesat wekî sererastkirinek ji zêdebûna nifûsa Îrlandî, kêmasiyên têgihîştî yên di karakterê Îrlandî de (tembelî, bêserûberî), an jî derfetek ji bo nûjenkirina çandinî û civaka Îrlandî didîtin. Vê helwestê cewher û asta alîkariyê şekil da. Genimê Hindî yê îthalkirî ne dihat hezkirin, amadekirina wê zehmet bû, û dibû sedema kêmasiyên xurekiyê.

Guhertina hikûmetê ji Peel bo Russell xaleke werçerxanê ya krîtîk nîşan da ku tê de hişkbûna îdeolojîk (laissez-faire, provîdensiyalîzm, moralîzm) li ser mirovheziya pragmatîk serwer bû, û ev yek rasterast bû sedema siyasetên ku mirin û êş zêde kirin. Bersiva destpêkê ya Peel, her çend sînordar be jî, îthalata rasterast a xwarinê (genimê Hindî) pêk dianî. Hikûmeta Russell, ku bi giranî di bin bandora Trevelyan û îdeolojiya Whig de bû, pêşî li destwerdanekirina li bazaran û bikaranîna Karesatê wekî amûrek ji bo ji nû ve endezyarkirina civakî girt. Siyasetên wekî berpirsiyarkirina darayî ya landlordên Îrlandî ji bo alîkariyê , bi zanîna ku gelek ji wan jixwe di tengasiyê de bûn an jî nexwestî bûn, bû sedema derxistinên girseyî ji ber ku landlord hewl didan barê xwe yê bacê kêm bikin. Klausa Gregory rasterast devjêberdana erdê wekî şertek ji bo alîkariyê ferz kir , û paqijkirina erdê bileztir kir. Baweriya ku Karesat “darizandineke Xwedê” bû an jî derfetek ji bo “nûjenbûnê” bû rewayiyeke exlaqî ji bo ragirtina alîkariyeke girîngtir an bi bandortir peyda kir. Ev çarçoveya îdeolojîk bi awayekî gengeşî ji nexweşiyê bi xwe kujertir bû.

Berdewamiya îxracata xwarinê ji Îrlandayê di dema Karesatê de ne tenê diyardeyeke aborî bû lê têkçûneke siyasî û exlaqî ya kûr bû ku bû semboleke navendî ya îhmalkirina Brîtanî û bi nifşan neteweperestiya Îrlandî geş kir. Îrlanda îxrackarek net a xwarinê bû. Hikûmeta Brîtanî, ku pabendî laissez-faire bû, red kir ku van îxracatan qedexe bike, û argûman kir ku ew ê bazirganiyê têk bide. Bandora dîtbarî û hestyarî ya derketina xwarinê ji civakên birçî hestek bêedaletî û îxaneteke nayê jêbirin afirand. Vê siyasetê, ji her tiştî bêtir, argumana “karesata çêkirî” ya neteweperestên wekî John Mitchel geş kir. Têgihîştina ku xwarineke têr hebû lê ji Îrlandiyên birçî re dihat înkarkirin bû gilî û gazinceke bi hêz ku hestên dij-Brîtanî û vegotina îhmalkirina bi zanebûn an jî xerabiyê şekil da.

Bersiva hikûmeta Brîtanî ji hêla zihniyeteke kolonyal ve hatibû şekildan ku civaka Îrlandî wekî bi kêmasî û pêwîstî bi ji nû ve avakirinê didît, û Karesat wekî derfetek ji bo ferzkirina modelek çandiniya kapîtalîst a îngilîzkirî, bêyî ku guh bide lêçûna mirovî, bikar anî. Rayedar û rewşenbîrên Brîtanî civaka Îrlandî, nemaze sîstema wê ya erdê û girêdayîbûna gundiyan bi kartolê re, wekî prîmîtîv û bêbandor didîtin. Karesat ji hêla kesayetên wekî Trevelyan ve wekî “lêdaneke rasterast a Xwedayê zana” ji bo dermankirina van nexweşiyan dihat dîtin. Siyaset ne tenê ji bo alîkariya yekser lê ji bo guhertina bingehîn a xwedîderketina li erdê û aboriya Îrlandî hatibûn sêwirandin – mînak, Qanûna Berfirehkirina Qanûna Feqîran û Klausa Gregory ku yekkirina erdê hêsan dikirin. Armanc ew bû ku Îrlanda bibe civakek bi zeviyên mezintir, keda mûçeyî, û nifûsa kêmkirî, ku modela çandiniya Îngilîzî dişibîne. Ev yek projeyeke kolonyal a kûrtir eşkere dike ku tê de Karesat bû amûrek ji bo endezyariya civakî, û êşa nifûsa Îrlandî li hember feydeyên demdirêj ên têgihîştî yên vê veguherînê xema duyemîn bû.

Encamên Mirovî û Demografîk ên Karesatê

Karesata Mezin bandorek wêranker li ser nifûs û civaka Îrlandî hişt. Mirin, nexweşî û koçberiya girseyî demografiya giravê bi awayekî mayînde guherand.

• Mirin: Tê texmînkirin ku dora 1 mîlyon mirov ji birçîbûn û nexweşiyên girêdayî Karesatê mirin. Ev hejmar nêzîkî heşt yek ji nifûsa giştî ya wê demê bû. Nexweşiyên kujer di nav de tîfus (“taya keştiyê”), taya dûbare, dizenterî, kolera, skorbût (kêmasiya vîtamîna C), û nîşanên mîna pellagra (kêmasiya vîtamîna A ku dibû sedema korbûn û pirsgirêkên tenduristiya derûnî) hebûn. Kargehên feqîran (workhouses) û konên tayê yên qerebalix bûn cihên mirinê. Kal û pîr û zarokên piçûk bi taybetî di bin xetereyê de bûn. Çîrokên gorên komî, ku tê de cesed “wekî darên şewatê” li ser hev hatibûn komkirin, gelek bûn.
• Koçberiya Girseî: Tê texmînkirin ku di salên Karesatê û piştî wê de 1 heta 2 mîlyon mirov koç kirin. Cihên sereke yên koçberiyê Amerîkaya Bakur (DYE û Kanada), Brîtanya Mezin (nemaze Liverpool), û Awistralya bûn. Di navbera salên 1841-1850î de, %49 ji koçberên ku diçûn DYE Îrlandî bûn.
• “Keştiyên Mirinê” (Coffin Ships): Gelek koçber bi keştiyên barhilgir ên xirab çêkirî, qerebalix û ne ewle rêwîtî dikirin, ku gelek caran ji bo veguhestina mirovan ne guncaw bûn û ji nû ve hatibûn adaptekirin. Şert û mercên di bin dekan de tirsnak bûn: kêmbûna hewayê, paqijiyê, xwarin û ava paqij; nexweşiyên belavbûyî (tîfus, kolera, dizenterî). Rêjeyên mirinê yên bilind li ser keştiyan (li ser hin keştiyan heta %20 tê texmînkirin ); cesed davêtin deryayê. Landlord carinan ji bo paqijkirina erdên xwe pereyê rêwîtiyê didan (“koçberiya bi alîkarî”). Navendên karantînayê yên wekî Grosse Isle li Kanadayê têr nedikirin, û bi hezaran kes piştî gihîştinê an jî demek kurt şûnda dimirin.

• Guherîna Demografîk: Nifûsa Îrlandayê ji nêzîkî 8.4 mîlyon di 1844an de daket 6.6 mîlyon di 1851an de. Nifûs bi dehsalan ji ber koçberiya berdewam û rêjeyên jidayikbûnê yên kêmtir kêm bû, û tu carî venegeriya asta beriya Karesatê. Kêmbûneke tund di hejmara kedkarên çandiniyê û xwediyên erdên piçûk de, nemaze li wîlayetên rojava û başûr-rojavayê, çêbû.
• Tevliheviya Civakî: Derxistina girseyî ya cotkarên kirêdar ên ku nikaribûn kirêya xwe bidin, ji ber ku landlord bi xwe jî bi hilweşîna darayî re rû bi rû mabûn an jî dixwestin erdên xwe yek bikin. Paqijkirina xwediyên erdên piçûk û komkirina xwedîderketina li erdê di destê hindik kesan de. Guhertina ber bi çêrandin û xwedîkirina dewaran ji bo îxracatê, li şûna çandiniya ji bo debarê. Hilweşîna avahiyên civakî û awayên jiyanê yên kevneşopî.

Karesat trawmayeke demografîk a kûr û mayînde çêkir ku civaka Îrlandî bi awayekî bingehîn ji nû ve şekil da, ne tenê bi windabûna nifûsê ya yekser lê bi rêya şêweyek domdar a koçberiyê ku zêdetirî sedsalekê bû taybetmendiyeke xwerû ya jiyana Îrlandî. Mirin û koçberiya yekser bû sedema kêmbûneke tund a nifûsê. Tunebûna çîna xwediyên erdên piçûk û guhertina di bikaranîna erdê de derfetên li gundewarên Îrlandayê kêm kirin. Tecrûbeya Karesatê handaneke psîkolojîk ji bo derketinê afirand, û li cîhek din li ewlehî û derfetê geriyan. Torên koçberan ên damezrandî koçberiya bêtir hêsan kirin. Di encamê de, Îrlanda piştî Karesatê bi demek dirêj kêmbûn/rawestandina nifûsê ya berdewam jiyan kir , ku di sedsala 19/20an de li Ewropayê trajektoreke demografîk a yekta bû. Vê “çanda koçberiyê” encamên civakî û aborî yên kûr hebûn.

“Keştiyên mirinê” mîkrokozmoseke tecrûbeya Karesatê temsîl dikin: tevliheviyeke bêhêvîtî, îstîsmar, îhmalkirina fermî (rêziknameyên sist an bicîhanîna wan ), û êşa mirovî ya karesatbar, ku bîranîneke bi taybetî trawmatîk di dîasporaya Îrlandî de xêz kir. Gelê Îrlandî yê bêhêvî li her rêyekê digeriya ku ji birçîbûnê bireve. Xwediyên keştiyan û ajansên bêwijdan vê bêhêvîtiyê bi rêwîtiyên erzan û ne ewle îstîsmar dikirin. Qanûnên Rêwiyên Brîtanî gelek caran dihatin paşguhkirin an jî kêm bûn. Kêmbûna bijîşkan li ser keştiyên Brîtanî. Şert û mercên tirsnak (qerebalixî, nexweşî, kêmbûna xwarin/avê ) bû sedema mirinên girseyî li deryayê. Ev tecrûbe ji bo gelekan bû vegotineke diyarker a rêwîtiya Karesatê, û sembola bêmirovkirin û êşa ku hat kişandin.

Karesat wekî katalîzatorek hovane ji bo ji nû ve avakirina civakî-aborî ya bilez li Îrlandayê tevgeriya, û di çend salan de tiştê ku bi dehsalan landlordîzm û siyasetê bi dest nexistibû pêk anî – paqijkirina berfireh a xwediyên erdên piçûk û yekkirina erdê, ku beşên Îrlandayê bêtir bi modelek çandiniya kapîtalîst re li hev anî, lê bi lêçûneke mirovî ya pir mezin. Îrlandaya beriya Karesatê xwedî nifûseke mezin a xwediyên erdên piçûk/kedkaran bû. Siyaseta Brîtanî di dema Karesatê de (mînak, Qanûna Feqîran, Klausa Gregory) bi awayekî çalak paqijkirina erdê hêsan kir. Landlord, çi ji ber pêwîstiya aborî be, çi ji ber firsendperestiyê, kirêdar bi awayekî girseyî derxistin. Encam guhertinek ji çandiniya piçûk a ji bo debarê ber bi zeviyên mezintir bû, ku gelek caran li ser çêrandina ji bo îxracatê hûr dibûn. Ev veguherîn, her çend bi îdealên aborî yên Brîtanî re li hev bihata jî, bi rêya mirina girseyî, koçberiya bi zorê, û êşeke bêpîvan pêk hat, û birînên kûr hiştin.

Tablo 1: Daneyên Demografîk ên Îrlandayê Berî û Piştî Karesatê

Nîşanker	Hejmar/Rêje	Çavkanî
Nifûsa di 1841/1844an de	~8.2-8.4 mîlyon
Nifûsa di 1851an de	~6.5-6.6 mîlyon
Mirinên texmînkirî rasterast ji Karesatê	~1 mîlyon
Koçberiya texmînkirî (1845-1852/55)	~1.5-2 mîlyon
Rêjeya koçberan bo DYE (1841-1850)	%49 ji hemû koçberên DYE
Rêjeya koçberên Karesatê bo DYE	~%75
Kêmbûna nifûsê wekî rêje	%20-25

Bandora Karesatê li ser Nasnameya Îrlandî û Çanda Dîasporayê

Karesata Mezin ne tenê şopeke kûr li ser demografî û aboriya Îrlandayê hişt, lê di heman demê de nasnameya neteweyî ya Îrlandî û çanda dîasporaya wê bi awayekî bingehîn şekil da.

• Bilindbûna Neteweperestiya Îrlandî: Karesat rikberiya li hember serweriya Brîtanî, ku ji hêla gelekan ve wekî îhmalkar an jî xerabkar dihat dîtin, girantir kir. Ew ji bo neteweperestên Îrlandî bû xaleke werçerxanê û tevgerên ji bo xwerêveberiya Îrlandî geş kir. Bersiva hikûmeta Brîtanî wekî îxaneta li gelê Îrlandî hate dîtin û bangên ji bo serxwebûnê xurt kirin. Kesayetên wekî John Mitchel rexneyeke neteweperest a bi hêz formule kirin û Brîtanya bi “karesata çêkirî” tawanbar kirin. Tecrûbeya Karesatê bingehek ji bo hişmendiyeke siyasî ya Îrlandî ya geşbûyî danî.
• Tevgerên Reforma Çandiniyê: Karesat bêedaletiyên sîstema erdê eşkere kir û bû sedema tevgerên wekî Lîga Neteweyî ya Erdê ya Îrlandî (ku paşê hate damezrandin, lê kokên wê di gilî û gazincên serdema Karesatê de bûn) ku mafên kirêdaran û ji nû ve dabeşkirina erdê diparastin. Tecrûbeya Karesatê avahiya çînên navîn guherand û wan ji bo çalakiya siyasî ya paşê ya wekî Şerên Erdê amade kir.
• Bandora li ser Zimanê Îrlandî û Çanda Kevneşopî: Kêmbûneke berbiçav di bikaranîna zimanê Îrlandî (Gaeilge) de çêbû ji ber ku deverên ku tê de bi zimanê zikmakî dihat axaftin bi awayekî nehevseng ji mirin û koçberiyê bandor bûn. Îngilîzî her ku çû serdesttir bû. Windabûna adetên kevneşopî, folklor û awayên jiyanê yên girêdayî feqîrên gundewarî.
• Vejîna Çandî (Piştî Karesatê): Tevgereke reaktîf ji bo parastin û vejandina çanda Îrlandî, ziman, werzîş û hunerê li hember îngilîzkirinê. Rêxistinên sereke: Komeleya Werzîşê ya Gaelî (GAA) di 1884an de ji bo pêşxistina werzîşên xwecihî (hurling, futbolê Gaelî) hate damezrandin ; Lîga Gaelî (Conradh na Gaeilge) di 1893an de ji bo vegerandina Îrlandî wekî zimanê axaftinê hate damezrandin. Kesayetên sereke: Douglas Hyde (“Pêwîstiya bê-îngilîzkirina gelê Îrlandî”), W.B. Yeats, Lady Gregory. Ev vejîn di geşkirina hestek nû ya nasnameya Îrlandî û neteweperestiyê de roleke girîng lîst.
• Dîasporaya Îrlandî:

• Avakirina Civakên Cîhanî: Koçberiya girseyî bû sedema damezrandina civakên mezin ên Îrlandî li DYE, Kanada, Brîtanya, Awistralya û deverên din.
• Tecrûbeyên Cihêkariyê: Penaberên Karesata Îrlandî gelek caran li welatên mêvandar ên nû bi feqîrî, nexweşî û cihêkariyeke tund re rû bi rû man (mînak, hestên dij-Îrlandî, dij-Katolîk li DYE).
• Parastina Çandî û Adaptasyon: Civakên dîasporayê îfadeyên xwe yên çandî pêş xistin, kevneşopiyên Îrlandî bi bandorên nû re tevlihev kirin, û di heman demê de hewl dan ku mîrasa xwe (muzîk, reqs, çîrokbêjî) biparêzin.
• Aktivîzma Siyasî di Dîasporayê de: Civakên dîasporayê bûn navendên girîng ên çalakiya neteweperest a Îrlandî û berhevkirina diravî (mînak, Fenianîzm, piştgiriya ji bo Lîga Erdê). Tevgera Fenian, ku bi rêya serhildana çekdarî li serxwebûna Îrlandî digeriya, di nav Îrlandiyên Amerîkî de piştgiriyeke xurt hebû. Lîga Erdê ya Jinan jî li DYE piştgirî dît.
• Bîra Kolektîf û Bîranîn: Karesat di bîra kolektîf a Îrlandî de cihekî girîng digire û wekî bîranîneke bi êş a êş, windahî û berxwedanê kar dike. Tevliheviyên di bîrê de: bandora newekhev, trawma tepeserkirî, cûdahiyên di navbera folklor û vegotinên fermî de. Koçber gelek caran wekî fîgura arketîpî ya Karesatê derdikeve pêş. Bîranîn, bîrdarî û muze li seranserê cîhanê (mînak, Bîrdariya Karesatê ya Dublinê, Muzeya Neteweyî ya Karesatê li Strokestown, Grosse Île, bîrdariyên li Liverpool, New York, Toronto) di şekildan û parastina vê bîrê de rolek dilîzin. Salvegera 150emîn di salên 1990î de bû sedema zêdebûneke mezin a çalakiyên bîranînê.

Karesat bi awayekî paradoksî hem wekî hêzek wêranker ji bo çanda kevneşopî ya Îrlandî (nemaze ziman) li hundurê Îrlandayê tevgeriya û hem jî wekî katalîzatorek ji bo şêweyên nû, berxwedêr ên îfadeya çandî ya Îrlandî û nasnameya siyasî di dîasporayê de. Karesat civakên gundewarî yên ku bi Îrlandî diaxivîn wêran kir. Vê yekê bû sedema kêmbûna ziman û kevneşopiyên pê re girêdayî li hundurê Îrlandayê. Lêbelê, koçberan bîranîn û pratîkên xwe yên çandî bi xwe re birin. Li dîasporayê, ku bi hawîrdorên nû û gelek caran cihêkariyê re rû bi rû man , nasnameya Îrlandî bû lengergeheke girîng, û bû sedema avakirina komeleyên çandî, komên siyasî , û şêweyên çandî yên yekta yên Îrlandî-Amerîkî, Îrlandî-Kanadî, hwd. Vejîna Çandî ya paşê li Îrlandayê , beşek, hewldaneke bi zanebûn bû ji bo vegerandina tiştê ku ji ber Karesat û îngilîzkirinê windabûyî an di xetereyê de dihat dîtin, û hêz ji fikra neteweyeke Îrlandî ya cihê digirt.

Trawmaya Karesatê û tecrûbeya hevpar a sirgûnê ji bo dîasporaya Îrlandî bû navgîneke girêdanê ya bi hêz, û şêweyek neteweperestiyê ya bi hêz û gelek caran radîkalîzekirî geş kir ku bi awayekî girîng bandor li pêşketinên siyasî yên li Îrlandayê bi xwe kir. Koçberan tecrûbeyên windahî, derketina bi zorê, û gelek caran zehmetiyên li welatên nû parve kirin. Vê trawmayê ya hevpar, ligel rikberiya li hember serweriya Brîtanî ku wekî sedema êşa wan dihat dîtin , hestek xurt a nasnameya kolektîf di nav dîasporayê de afirand. Ji kontrola rasterast a Brîtanî dûr û gelek caran li malên xwe yên nû (nemaze DYE) hin bandora aborî an siyasî bi dest xistin, dîaspora bû zemîneke berdar ji bo tevgerên neteweperest ên wekî Fenianîzmê. Van tevgeran piştgiriya darayî, siyasî, û carinan paramîlîter ji bo armancên neteweperest li Îrlandayê peyda kirin, û bandora kûr a dîasporayê li ser têkoşîna welatê dayikê ji bo serxwebûnê nîşan dan.

Kiryarên bîranîna Karesatê, nemaze zêdebûna di salên 1990î de, ne tenê bîranîneke dîrokî lê pêvajoyek berdewam a pênasekirina nasnameya Îrlandî hem li Îrlandayê û hem jî li dîasporaya wê nîşan dide, û gelek caran êşa borî bi fikarên hevdem ên derbarê birçîbûna cîhanî û edaleta civakî ve girê dide. Bi salan, “bêdengiyek” an bîranîneke nerm a Karesatê hebû. Salvegera 150emîn (salên 1990î) bû şahidê pêleke cîhanî ya çalakiyên bîranînê, bîrdarî û muzeyan. Ev vejîn ji hêla faktorên cihêreng ve hate rêvebirin: Îrlandayeke xwebawertir, xwesteka civakên dîasporayê ji bo girêdana bi kokên xwe re, û ji nû ve nirxandina girîngiya dîrokî ya Karesatê. Serok Mary Robinson bi eşkereyî bîranîna Karesatê bi “kiryareke exlaqî” ya derbarê karesatên cîhanî yên îroyîn û girêdanên dîasporayê ve girê da. Ev nîşan dide ku bîra kolektîf ne statîk e lê bi awayekî çalak tê avakirin û ji nû ve tê şîrovekirin da ku xizmeta pêwîstiyên civakî, çandî û siyasî yên hevdem bike, û Karesat dike “dîrokeke zindî”.

Helwesta Dewleta Osmanî ya Derbarê Karesata Mezin a Îrlandayê

Di nav bersivên navneteweyî yên ji Karesata Mezin a Îrlandayê re, helwesta Dewleta Osmanî ya di bin serweriya Sultan Abdülmecit de wekî mînakeke balkêş a mirovheziyê derdikeve pêş.

• Înîsiyatîfa Mirovî ya Sultan Abdülmecit: Piştî ku Sultan Abdülmecit agahdarî li ser Karesatê wergirt, xwesteka xwe ya ji bo alîkariyê nîşan da. Wî di destpêkê de £10,000 alîkarî pêşkêşî Balyozê Brîtanî kir.
• Nûansên Dîplomatîk û Berteka Brîtanî: Tê ragihandin ku Balyozê Brîtanî ji Sultan xwestiye ku mîqdara alîkariyê kêm bike, ji ber ku Keybanû Victoria bi xwe tenê £2,000 bexş kiribû. Li ser vê yekê, Sultan Abdülmecit £1,000 şand. Ev mîqdar bi fermî ji hêla hikûmeta Brîtanî û Keybanû Victoria ve hate pejirandin û spas hate kirin.
• Îdîayên Keştiyên Xwarinê: Vebêjên gelêrî û kevneşopiyên herêmî (nemaze li Drogheda, Îrlanda) destnîşan dikin ku Sultan Abdülmecit herwiha keştiyên tijî genim/xwarin jî şandine Îrlandayê, dibe ku bi dizî ji bo ku hestiyariya Brîtanî an rêziknameyên wê aciz neke. Tê gotin ku van keştiyan li şûna Dublinê li bendera Droghedayê lenger avêtine. Her çend delîlên arşîvî yên Osmanî yên ji bo şandina xwarinê kêm bin an jî ne diyar bin jî, çîrok berdewam dike û tê bîranîn (mînak, plaketa li Droghedayê, îdîayên derbarê heyv-stêrka li ser nîşana Droghedayê, her çend ji hêla hin dîroknasan ve tê gengeşekirin).
• Ragihandina Çapemeniya Navneteweyî û Têgihîştin: Alîkariya Osmanî, nemaze bexşîna darayî, di rojnameyên Brîtanî, Îrlandî û navneteweyî de (mînak, The London Times, rojnameyên Zelanda Nû, rojnameyên Awistralyayê, hin rojnameyên DYE) bi erênî hate ragihandin. Ew gelek caran bi bêçalakiya têgihîştî an kêmasiya alîkariya ji welatên Ewropî yên dewlemendtir re dihat berawirdkirin. Dilovaniya Sultan hate pesinandin û wekî kiryareke dilovanî ya ji “hukumdarê misilman” dihat dîtin, ku hin stereotipên heyî dijwar dikir. Christine Kinealy vê guhertina di têgihîştinê de destnîşan dike. Tê ragihandin ku Sultan alîkariya xwe hem wekî jesteke mirovî hem jî wekî pêkanîna erkê li hember hevalbendekê (Brîtanya) çarçove kiriye.
• Çapemeniya Osmanî û Raporkirina Navxweyî: Rojnameyên Osmanî yên wekî Takvim-i Vekayi û Ceride-i Havadis li ser Karesata li Îrlandayê, di nav de hejmara miriyan, koçberî, û hewildanên alîkariyê yên ji hêla kesên din ve (mînak, xêrxwaziyên Amerîkî, berhevkirinên herêmî li Stenbolê bi rêya Cemiyeta Sen Vincent de Paul) rapor kirin. Balkêş e ku alîkariya rasterast a Sultan Abdülmecit di rojnameyên Osmanî de zêde nehatiye ragihandin, dibe ku ji ber normeke çandî ya xêrxwaziya nepenî be (“tiştê ku destek dide, divê destê din nebîne”).
• Spasiya Îrlandî: Komeleya Çandiniyê ya Qraliyetê ya Îrlandayê nameyeke spasdariyê ji Sultan Abdülmecit re şand, ku ji hêla Îrlandiyek bi navê O’Brien ve hate radestkirin. Rojnameya Dublin Nation spasdariya xwe bi hevokên wekî “Xwedê Tirkan biparêze” îfade kir.

Alîkariya Osmanî, her çend ji hêla diravî ve li gorî mezinahiya Karesatê nerm be jî, giraniyek sembolîk a pir mezin hilgirt, û vegotinên jeopolîtîk û olî yên hevdem dijwar kir bi nîşandana mirovheziyê ji hêzek ne-Xiristiyan, ne-Rojava ber bi qeyranek di nav Împaratoriya Brîtanî de. Sedsala 19an bi giranî ji hêla hêzên kolonyal ên Ewropî ve serdest bû. Împaratoriya Osmanî gelek caran bi çavekî Oryantalîst an jî wekî hêzek “hilweşiyayî” dihat dîtin. Alîkariya Sultan Abdülmecit jesteke proaktîf a dilovaniyê bû ku ji dabeşên dîplomatîk an olî yên tîpîk wêdetir bû. Ragihandina çapemeniya navneteweyî vê yekê eşkere kir, û dilovaniya Osmanî bi bersiva hin neteweyên Xiristiyan ên Ewropî re berawird kir. Vê kiryarê bi awayekî nazik Împaratoriya Osmanî li ser sehneya navneteweyî wekî aktorek xêrxwaz ji nû ve bi cih kir, wêneya wê baştir kir û potansiyel ji armancên hêza nerm re xizmet kir, nemaze di têkiliyên wê yên bi Brîtanyayê re.

Dizîbûna îdîakirî ya derbarê alîkariya xwarinê (heke qewimîbe) û kêmkirina alîkariya darayî ya rasterast a Sultan di çapemeniya Osmanî de têkiliyek tevlihev a hişyariya dîplomatîk, normên çandî yên xêrxwaziyê, û berçavgirtinên siyasî yên navxweyî yên Osmanî destnîşan dike. Daxwaza Brîtanî ya ji bo kêmkirina mîqdara alîkariya darayî hestiyariya Brîtanî ya derbarê têgihîştinên derve yên derbarê birêvebirina Karesatê û bexşîna keybanûya wan bi xwe nîşan dide. Her alîkariyeke xwarinê ya ku “bi dizî” hatibe şandin îhtîmal e ku ji bo dûrketina ji şermezariyeke din an jî rûbirûbûneke rasterast bi rayedarên Brîtanî re bûye ku benderên Îrlandî û hewildanên alîkariyê kontrol dikirin. Kêmbûna ragihandina berfireh a bexşîna kesane ya Sultan di rojnameyên Osmanî de bi kevneşopiyên Îslamî yên xêrxwaziya nepenî re li hev tê. Lêbelê, dibe ku ew di heman demê de xwestekek ji bo zêde neleyîstina jesteke mirovî ya ku dikaribû ji hêla hêzên din ên Ewropî an jî navxweyî ve bi awayekî siyasî xelet were şîrovekirin nîşan bide.

Bîranîna herêmî ya mayînde û bîranîna alîkariya Osmanî li cihên wekî Droghedayê, heta ku hin hûrguliyên dîrokî têne gengeşekirin, bandora psîkolojîk a kûr a dilovaniya nediyar di demên qeyraneke tund de û şiyana wê ya ji bo avakirina girêdanên nav-çandî yên mayînde, her çend nefermî bin jî, eşkere dike. Karesat ji bo gelek Îrlandiyan serdemek êşeke bêpîvan û terikandina têgihîştî bû. Alîkariya ji çavkaniyek dûr, ji hêla çandî ve cihêreng wekî Împaratoriya Osmanî dê bi taybetî balkêş û bi qîmet bûya. Çîroka keştiyên xwarinê , çi bi tevahî rast be, çi bi demê re hatibe xemilandin, bû semboleke bi hêz a hevgirtinê. Plaketa li Droghedayê û berdewamiya vegotinê nîşan didin ku çawa kiryarên bi vî rengî dikarin di folklor û nasnameya herêmî de cih bigirin, û wekî şahidiyek ji girêdaneke dîrokî ya erênî re xizmet bikin.

Tablo 2: Alîkariya Dewleta Osmanî ji bo Qurbaniyên Karesata Îrlandayê

Agahî	Hûrgulî	Çavkanî
Mîqdara destpêkê ya ku Sultan Abdülmecit pêşkêş kir	£10,000
Mîqdara ku piştî destwerdana dîplomatîk a Brîtanî hate şandin	£1,000
Dîroka pejirandin/spasiya fermî ya Brîtanî	Nîsan/Gulan 1847
Rapor/îdîayên alîkariya xwarinê	“Sê keştiyên bi kartol û genim” ber bi Droghedayê ve, gengeşiya li ser piştrastkirina arşîvî tê destnîşankirin
Rojnameyên sereke yên Osmanî yên ku li ser Karesatê rapor kirine	Takvim-i Vekayi, Ceride-i Havadis
Mînakên îfadeyên spasiyê yên Îrlandî	Nameya Komeleya Çandiniyê ya Qraliyetê, gotina rojnameya Dublin Nation

Nîqaşên Dîroknasî û Bîra Kolektîf a Karesatê

Karesata Mezin a Îrlandayê ne tenê bûyereke dîrokî ya dûr e, lê mijareke ku bi berdewamî di nav dîroknasan de tê gengeşekirin û di bîra kolektîf a Îrlandî û dîasporaya wê de cihekî girîng digire.

• Şîroveyên Destpêkê yên Neteweperest: Ev şîrove bi giranî ji hêla kesayetên wekî John Mitchel (The Last Conquest of Ireland (Perhaps), 1860) ve hatin formulekirin. Wan argûman dikir ku Karesat afirandineke çêkirî ya hikûmeta Brîtanî bû, ku digihîşt asta tunekirina bi zanebûn an jenosîdê (“milyonek û nîv… bi baldarî, bi aqilmendî, û bi aştiyane ji hêla hikûmeta Îngilîz ve hatin kuştin” – Mitchel ). Berdewamiya îxracata xwarinê wekî delîla sûcdariya Brîtanî dihat tekezkirin. Charles Trevelyan gelek caran wekî sûcdarê sereke dihat nîşandan. Vê nêrînê xizmeta pêwîstiyên siyasî yên neteweperestiya Îrlandî dikir.
• Dîroknasiya Revîzyonîst (ji nîvê sedsala 20an û vir ve): Ev ekol hewl da ku şîroveyeke “bê nirx”, “zanistî” û kêmtir siyasî pêşkêş bike. Berhema sereke The Great Famine: Studies in Irish History, 1845-53 (ed. Edwards û Williams, 1956) bû. Revîzyonîstan bi gelemperî sûcdariya rasterast a hikûmeta Brîtanî kêm dikirin, û tekezî li ser mezinahiya bêhempa ya karesata xwezayî (nexweşiya kartolê), pirsgirêkên civakî-aborî yên navxweyî yên Îrlandayê (girêdayîbûna bi kartolê, sîstema erdê, zêdebûna nifûsê), û sînorên rêveberî û doktrînên aborî yên hevdem (laissez-faire) dikirin. Wan argûman dikir ku her çend alîkarî ne bêkêmasî bû jî, siyaseteke bi zanebûn a tunekirinê tune bû. Hin kes revîzyonîstan rexne dikirin ku dîrok “zuwa” kirine, bandora hestyarî û êşa mirovî jê derxistine, û ji perspektîfa Brîtanî re zêde sempatîk bûne.
• Dîroknasiya Post-Revîzyonîst (dawiya sedsala 20an – îro): Ev ekol beşek wekî bersivek ji revîzyonîzmê re derket holê û ji hêla bîranîna 150emîn a Karesatê (salên 1990î) ve hate geşkirin. Post-revîzyonîstan berpirsiyariya Brîtanî bi awayekî rexneyîtir ji nû ve dinirxînin, û lêkolîn û perspektîfên nû (mînak, xebatên Christine Kinealy, James S. Donnelly Jr., Cormac Ó Gráda, Joel Mokyr) dixin nav hesabê. Ew bandora wêranker a siyasetên Brîtanî (an kêmbûna wan) qebûl dikin bêyî ku hewce bike vegerin ser îdîayên hêsan ên “jenosîdê”, her çend hin lêkolînerên wekî Kinealy têgînên bi vî rengî bikar tînin an jî paralelên xurt xêz dikin. Ew li ser bingehên îdeolojîk ên siyaseta Brîtanî (laissez-faire, provîdensiyalîzm, moralîzm, nijadperestî) hûr dibin. Ew cihêrengiyên herêmî û deverî, tecrûbeyên feqîran, bîra gelêrî, û dîasporayê vedikolin. Daxuyaniya Tony Blair a 1997an ku tê de têkçûna Brîtanî qebûl kir, wekî xaleke girîng di vê guhertinê de tê dîtin.
• Bîra Kolektîf û Bîranîn: Cihê Karesatê di bîra kolektîf a Îrlandî de tevlihev e, û ji serdemeke “bêdengiya mezin” an trawmayeke tepeserkirî ber bi bîranîneke vekirîtir ve pêş ketiye. Têkiliyek di navbera lêkolîna dîrokî û bîra gelêrî de heye; folklor gelek caran tecrûbeyên takekesî, perçebûyî li şûna vegotineke “kolektîf” a yekgirtî nîşan dide. “Koçber” wekî qurbana arketîpî ya Karesatê di bîra gelêrî de derdikeve pêş. Bîranîn (bîrdarî, muze, salveger) awayê ku Karesat tê fêmkirin û girêdana wê bi mijarên hevdem re (mînak, birçîbûna cîhanî, nasnameya dîasporayê) şekil didin û nîşan didin.

Dîroknasiya Karesata Mezin ne tenê gengeşiyeke akademîk e lê nîşana têkiliya siyasî ya pêşveçûyî ya Îrlandayê bi Brîtanyayê re û nasnameya wê ya neteweyî ye, û her ekoleke ramanê, bi zanebûn an nezanî, xizmeta vegotinên siyasî û çandî yên berfirehtir dike. Dîroknasiya neteweperest (Mitchel) rasterast piştgirî da têkoşîna dij-kolonyal bi nîşandana Brîtanyayê wekî zordarek xerabkar. Revîzyonîzm di serdemekê de derket holê ku dîroknasên Îrlandî hewl didan ku dîsîplîna xwe profesyonel bikin û, dibe ku, ji têkiliyek tenê antagonîstîk bi Brîtanyayê re wêdetir biçin, nemaze dema ku Îrlanda serxwebûna xwe damezrand. Pevçûna Îrlandaya Bakur jî tawanbariyên rasterast ên rêveberiya xirab a Brîtanî hesas kir. Post-revîzyonîzm, ku di dema têkiliyên Anglo-Îrlandî yên baştir (serdema Peymana Înê ya Baş) û nasnameyeke Îrlandî ya xwebawertir de geş bû, rê da ji nû ve nirxandineke hûrgilîtir lê dîsa jî rexneyî ya berpirsiyariya Brîtanî, û êş qebûl kir bêyî ku hewce bike serî li îdîayên neteweperest ên herî tund bide. Ji ber vê yekê, awayê ku Karesat tê nivîsandin bi kûrahî bi pêlên siyasî û çandî yên hevdem ve girêdayî ye.

Têgeha “bîra kolektîf” a Karesatê bi xwe diyardeyeke gengeşî û çêkirî ye, ku gelek caran ji hêla pêwîstiyên siyasî yên paşê û avakirina nasnameya dîasporayê ve bêtir tê şekildan ne ku ji tecrûbeyên rasterast, navbeynkarsız ên hemû qurbaniyên Karesatê, ku cihêreng û dabeşker bûn. Lêkolîna dîrokî nîşan dide ku bandora Karesatê newekhev û dabeşker bû. Qeydên folklorê, ku nêzîktirî tecrûbeya bingehîn in, gelek caran “perçebûyî û takekesî” ne, û şerm, înkar, an vegotinên neyekser nîşan didin, nemaze derbarê kargehên feqîran an karên giştî. “Bîra kolektîf” a ku di bîranînên paşê de (mînak, salên 1990î) tê pêşxistin meyla yekgirtîbûnê dike, û tekezî li ser êşa hevpar û berxwedanê dike, û gelek caran tecrûbeya koçberiyê dixe navendê. Ev vegotin xizmeta girêdana neteweya Îrlandî û dîasporaya wê dike, û êşa borî bi fikarên exlaqî yên îroyîn ve girê dide. Ji ber vê yekê, “bîra kolektîf” kêmtir nîşaneke rasterast a boriyê ye û bêtir şîrovekirin û şekildaneke çalak a wê ji bo armancên hevdem e.

Gengeşiya li ser ka Karesat “jenosîd” pêk dianî an na, zehmetiya sepandina kategoriyên hiqûqî/exlaqî yên nûjen li ser bûyerên dîrokî yên ku ji hêla îdeolojî û çarçoveyên cihêreng ve hatine şekildan, û barê hestyarî û siyasî yê bi hêz ê ku ev têgîn hildigire, eşkere dike. Dîroknasên neteweperest ên wekî Mitchel, û paşê Kinealy, zimanek bikar anîn ku tunekirina bi zanebûn an siyasetên ku dibin sedema mirina girseyî ya mîna jenosîdê îma dikirin an jî rasterast diyar dikirin. Revîzyonîstan bi giranî vê yekê red kirin, û tekezî li ser kêmbûna niyetê û aliyê “karesata xwezayî” kirin. Post-revîzyonîstan, her çend pir rexneyî li siyaseta Brîtanî û encamên wê yên wêranker bin jî, gelek caran bi têgîna “jenosîdê” re hişyar in, û li ser îhmalkariya sûcdar, korbûna îdeolojîk, û têkçûna sîstematîk hûr dibin. Bikaranîna têgînê gelek caran bi wê ve girêdayî ye ku meriv çawa niyetê li hember encamê dinirxîne, û ka kiryarên hikûmeta Brîtanî (an nekiryarên wê), ku ji hêla îdeolojiyên wekî laissez-faire û provîdensiyalîzmê ligel helwestên nijadperest ve hatine rêvebirin, pîvanên jenosîdê pêk tînin an na, heta ku ne “planeke sereke” ya rasterast ji bo tunekirinê be jî. Ev yek aliyek pir hesas û gengeşî dimîne.

Encamname

Karesata Mezin a Îrlandayê, ku di navbera salên 1845 û 1852an de qewimî, bûyereke pir-alî bû ku ji ber nexweşiya kartolê derket holê, lê ji hêla avahiyeke civakî-aborî ya lawaz û siyasetên pir gengeşî yên Brîtanî ve, ku kokên xwe di îdeolojiya laissez-faire û zihniyeteke kolonyal de dîtibûn, girantir bû. Encamên mirovî yên karesatê tirsnak bûn: mirina girseyî ji birçîbûn û nexweşiyan, û koçberiyeke bêhempa ku demografiya Îrlandayê bi awayekî mayînde guherand.

Mîrasa Karesatê kûr û berfireh e. Ew bandoreke bingehîn li ser demografî, civak, û siyaseta Îrlandayê kir, û bû yek ji faktorên sereke yên geşbûna neteweperestiya Îrlandî. Di warê çandî de, her çend bû sedema kêmbûna zimanê Îrlandî, di heman demê de bû bingehek ji bo vejîneke çandî ya paşê. Karesat di şekildana dîasporaya cîhanî ya Îrlandî û nasnameya wê ya çandî û siyasî ya cihê de roleke navendî lîst. Di vî warî de, bersiva Dewleta Osmanî wekî kiryareke nedîtî ya hevgirtina navneteweyî di bîran de ma.

Nîqaşên dîroknasî yên derbarê Karesatê û şîroveyên wê yên pêşveçûyî girîngiya wê ya berdewam nîşan didin. Ji bo xwendevanên Kurd, lêkolîna Karesata Mezin a Îrlandayê dikare dersên girîng derbarê lawaziya nifûsên girêdayî, berpirsiyariyên rêveberiyê di demên qeyranê de, berxwedana çandê li hember dijwariyan, û hêza mayînde ya bîra kolektîf û girêdanên dîasporayê pêşkêş bike. Lêkolîna Karesata Îrlandî têgihiştineke hêja li ser têkiliya tevlihev a karesatên xwezayî, avahiyên siyasî, û ajansa mirovî di şekildana encamên dîrokî de pêşkêş dike. Ew bîranîneke bi êş e ku çawa biryarên siyasî û îdeolojîk dikarin bandorek rasterast û wêranker li ser jiyana mirovan bikin, û çawa bîranîna van bûyeran dikare bi nifşan nasname û têkoşînên gelan şekil bide.

Çavkanî

• PMC NCBI. (n.d.). Phytophthora infestans and the Irish Great Famine.
• Britannica. (n.d.). Great Famine.
• UK Parliament. (n.d.). The Great Famine.
• Britannica. (n.d.). Great Famine relief efforts.
• Wikipedia. (n.d.). Büyük Kıtlık (İrlanda).
• Dergipark. (n.d.). İrlanda Patates Kıtlığı’nın Osmanlı Basınına Yansımaları (1845-1852).
• Dergipark. (n.d.). Laissez-faire Yaklaşımı.
• History Place. (n.d.). Coffin Ships.
• The Irish Potato Famine. (n.d.). Coffin Ships.
• The Irish Potato Famine. (n.d.). Famine in Ireland.
• Trace Tennessee. (n.d.). The Role of Middle Classes in Famine Relief.
• Pellegrino, J. (n.d.). The Cultural Revival.
• History.com. (n.d.). When America Despised the Irish.
• Taylor Francis. (n.d.). Collective Memory of the Great Irish Famine.
• Irish Humanities. (n.d.). Commemorating the Irish Famine.
• OpenEdition Journals. (n.d.). Charles Trevelyan, John Mitchel and the historiography of the Great Famine.
• EIU Historia. (n.d.). The Irish Famine: A Historiographical Review.
• The Irish Potato Famine. (n.d.). Irish Famine Memorial.
• Quinnipiac University Library. (n.d.). Great Irish Famine Resources.
• Ireland’s Great Hunger Museum. (n.d.). Collection Highlights.
• Digital Commons Georgia Southern. (n.d.). The Ladies’ Land League.
• American Antiquarian Society. (n.d.). The Fenians, Irish American Nationalism.
• OpenEdition Journals. (n.d.). Charles Trevelyan, John Mitchel and the historiography of the Great Famine.
• WordPress.com. (n.d.). Interpretations of the Famine.
• Dergipark. (n.d.). İrlanda Patates Kıtlığı’nın İrlanda’daki Yıkıcı Etkileri ve Osmanlı Yardımları.
• Britannica. (n.d.). Great Famine.
• UK Parliament. (n.d.). The Great Famine.
• Britannica. (n.d.). Great Famine relief efforts.
• Wikipedia. (n.d.). Büyük Kıtlık (İrlanda).
• Dergipark. (n.d.). İrlanda Patates Kıtlığı’nın İrlanda’daki Yıkıcı Etkileri ve Osmanlı Yardımları.
• The Irish Potato Famine. (n.d.). Famine in Ireland.
• Trace Tennessee. (n.d.). Historiography of the Great Irish Famine.
• Pellegrino, J. (n.d.). The Cultural Revival.
• Taylor Francis. (n.d.). Collective Memory of the Great Irish Famine.
• OpenEdition Journals. (n.d.). Charles Trevelyan, John Mitchel and the historiography of the Great Famine.
• EIU Historia. (n.d.). The Irish Famine: A Historiographical Review.

wergirtî

1. Great Famine | Definition, Causes, Significance, & Deaths | Britannica, https://www.britannica.com/event/Great-Famine-Irish-history 2. Büyük Kıtlık (İrlanda) – Vikipedi, https://tr.wikipedia.org/wiki/B%C3%BCy%C3%BCk_K%C4%B1tl%C4%B1k_(%C4%B0rlanda) 3. Famine in Ireland – Irish Famine Exhibition, https://www.theirishpotatofamine.com/blogs/blog-1/famine-in-ireland 4. The rise and fall of the Phytophthora infestans lineage that triggered …, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3667578/ 5. The great famine – UK Parliament, https://www.parliament.uk/about/living-heritage/evolutionofparliament/legislativescrutiny/parliamentandireland/overview/the-great-famine/ 6. dergipark.org.tr, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2163927 7. Great Famine – Relief Efforts, Ireland, 1845-1852 | Britannica, https://www.britannica.com/event/Great-Famine-Irish-history/Great-Famine-relief-efforts 8. İSLAM EKONOMİSİNDE MALİYE POLİTİKASI -TEORİK BİR YAKLAŞIM- – DergiPark, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/748586 9. Charles Trevelyan, John Mitchel and the historiography of the Great …, https://journals.openedition.org/rfcb/281 10. http://www.eiu.edu, https://www.eiu.edu/historia/Henderson.pdf 11. The Relief Efforts and Consolidating Identity of the Irish Middle …, https://trace.tennessee.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=&httpsredir=1&article=1434&context=utk_gradthes 12. Interpretations of the Famine – WordPress.com, https://bhshistdept.files.wordpress.com/2016/12/al-irish_famine_interpretations.pdf 13. Coffin Ships – Irish Potato Famine – The History Place, https://www.historyplace.com/worldhistory/famine/coffin.htm 14. Coffin Ships – Irish Famine Exhibition, https://www.theirishpotatofamine.com/blogs/blog-1/coffin-ships 15. Irish Famine Memorial, https://www.theirishpotatofamine.com/pages/irish-famine-memorial 16. Irish History Since 1850 – The Cultural Revival – Joe Pellegrino, https://jpellegrino.com/teaching/irishhistory/06-culturalrevival.html 17. When America Despised the Irish: The 19th Century’s Refugee Crisis – History.com, https://www.history.com/articles/when-america-despised-the-irish-the-19th-centurys-refugee-crisis 18. The Ladies’ Land League and Irish-American Identity in the American South – Digital Commons@Georgia Southern, https://digitalcommons.georgiasouthern.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=2091&context=etd 19. The Imagined Republic: The Fenians, Irish American Nationalism, and the Political Culture of Reconstruction, https://www.americanantiquarian.org/proceedings/44539547.pdf 20. api.taylorfrancis.com, https://api.taylorfrancis.com/content/chapters/oa-edit/download?identifierName=doi&identifierValue=10.4324/9781003465805-12&type=chapterpdf 21. Remembering and Commemorating the Irish Famine, https://www.irishhumanities.com/assets/Uploads/UCD-CASE-STUDY16-Emily-Mark-Fitzgerald.pdf 22. The Great Famine – Irish Studies Resources – Prof. Christine Kinealy – Research Guides, https://libraryguides.quinnipiac.edu/c.php?g=308068&p=2059987 23. Collection | Ireland’s Great Hunger Museum, https://www.ighm.org/collection.html