Nexweşiya Xewê (Ensefalît Letarjîka): Peykerên Zindî (1915-1926)

Pêşgotin

Ensefalît Letarjîka (EL), ku wekî “Nexweşiya Xewê” an “Ensefalîta von Economo” jî tê nasîn, formeke atîpîk a ensefalîtê ye ku di dîroka tibê de wekî yek ji nexweşiyên herî razdar û tirsnak cihê xwe girtiye. Ev nexweşî, ku divê ji nexweşiya xewê ya Afrîkî ya ji mêşa tsetse derbas dibe were cudakirin, bi taybetî piştî Şerê Cîhanê yê Yekem wek epîdemiyeke wêranker derket holê û li seranserê cîhanê bi milyonan kes bandor kir. Taybetmendiya herî berbiçav û tirsnak a EL ew bû ku hin qurbaniyên xwe vediguherandin “peykerên zindî”; kesên ku bi hişmendiyeke tam vekirî, lê bi laşekî cemidî û bêdeng, bi salan di navbera jiyan û mirinê de asê mabûn.

Epîdemiya Ensefalît Letarjîka bi giranî di navbera salên 1915 û 1926an de li cîhanê belav bû. Tê texmînkirin ku zêdetirî milyonek kes bi vê nexweşiyê ketine û rasterast zêdetirî 500,000 kes mirine. Lêbelê, hin çavkanî behsa hejmareke hîn mezintir, nêzîkî pênc milyon kesên etkilenmiş dikin, ku ev yek dibe ku kesên ku bi formên siviktir sax bûne an jî bandorên demdirêj jiyane jî dihewîne [User Query]. Kesên ku ji nexweşiyê sax filitîn, gelek caran bi dehsalan di rewşeke cemidî de man; hişyar bûn lê nikaribûn bilivin an biaxivin. Ev rewşa trajîk, ku wek “peykerên zindî” tê binavkirin, yek ji aliyên herî biêş ên vê nexweşiyê bû.

Sedema derketina Ensefalît Letarjîka û herweha sedema ji nişka ve windabûna wê piştî sala 1926an, heta roja îro jî bi temamî nehatiye fêmkirin û wekî sireke mezin di cîhana tibê de maye. Ev bûyera trajîk û razdar bûye mijara gelek lêkolînên zanistî û herwiha di warê çandî de jî deng vedaye, bi taybetî bi fîlma navdar “Awakenings” (Hişyarbûn) ku ji pirtûka Oliver Sacks hatiye wergirtin û çîroka van nexweşan ji raya giştî re ragihandiye.

Derketina EL di serdemeke ku cîhan jixwe ji ber travmaya mezin û windahiyên Şerê Cîhanê yê Yekem dihejiya, pêk hat. Civak bi mirin, birîndarbûn û hilweşîna civakî ya bêhempa re rûbirû mabûn. Wekî din, pandemiya Grîpa Spanî (1918-1920) jî di heman demê de bi qonaxa destpêkê-navîn a epîdemiya EL re hevdû girtibû. Di vê atmosfera jixwe bi tirs û fikaran dagirtî de, derketina nexweşiyeke din a wêranker, razdar û tirsnak mîna EL, ku mirovan vediguherand “peykerên zindî”, bêguman tirs û xofa civakî gihand asteke nedîtî. Ev rewş ne tenê krîzeke tibî bû, lê di heman demê de krîzeke civakî û psîkolojîk a kûr bû. Ji ber vê yekê, girîng e ku EL ne tenê wekî bûyereke tibî ya îzolekirî, lê wekî beşek ji zincîreya krîzên gerdûnî yên destpêka sedsala 20an were nirxandin.

Dîrokçe û Epidemîyolojiya Ensefalît Letarjîka

Destpêka epîdemiya Ensefalît Letarjîka bi gelemperî li dora sala 1915an tê texmînkirin, û hin çavkanî destnîşan dikin ku dibe ku li Romanyayê dest pê kiribe. Raporek din jî amaje dike ku leşkerek di Şerê Verdunê de (1916) yek ji bûyerên destpêkê bû. Nexweşî di sala 1917an de li Viyanayê gihîşt asta epîdemiyê, û li wir ji hêla neurolojîst Constantin von Economo ve yekem car hate danasîn. Tê bawer kirin ku tevgera leşkeran di dema Şerê Cîhanê yê Yekem de di belavbûna nexweşiyê de roleke girîng lîstiye, ku ev yek têkiliya di navbera şer û nexweşiyan de radixe ber çavan. Ji Viyanayê, nexweşî di sala 1918an de derbasî Fransa û Îngilîstanê bû, piştre di sala 1919an de Kanada, Amerîkaya Navîn, Hindistan û Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê, û di sala 1920an de jî Almanya û Yekîtiya Sovyetê girt.

Epîdemî di navbera salên 1915 û 1926an de li seranserê cîhanê belav bû. Wekî ku berê hate gotin, texmînên li ser hejmara kesên etkilenmiş û mirî diguherin, lê bi giştî tê qebûlkirin ku zêdetirî milyonek kes bi nexweşiyê ketine û zêdetirî 500,000 kes rasterast ji ber wê mirine. Rêjeya mirinê bilind bû, û di hin çavkaniyan de heta %20 jî tê gotin. Ensefalît bi giştî xwedî rêjeyeke mirinê ya bilind e.

Derketina EL di dema Şerê Cîhanê yê Yekem de û têkiliya belavbûna wê bi tevgera leşkeran re, herwiha astengiyên di ragihandina zanistî de, dibe ku bandorek li ser naskirina zû ya nexweşiyê kiribe. Şerê Cîhanê yê Yekem bû sedema têkçûneke mezin, pergalên tenduristiyê serûbin kir û bal kişand ser birîndarên şer û pirsgirêkên din ên tenduristiya giştî yên bilez, mîna Grîpa Spanî. Di vê “mij û dûmana şer” de, bûyerên destpêkê û sporadîk ên nexweşiyeke neurolojîk a nû û kêm-fêmkirî dibe ku bi xeletî hatibin teşhîskirin, kêm hatibin raporkirin, an jî di bin siya krîzên mezintir de mabûn. Ragihandina zanistî ya navneteweyî ya sînordar (mînak, di navbera Awistirya û Fransayê de, wekî ku di danasînên serbixwe yên von Economo û Cruchet de tê dîtin ) bêguman naskirina EL wekî epîdemiyeke cihê û berbelav hêdî kir. Ev yek destnîşan dike ku pîvan û belavbûna rastîn a EL di salên xwe yên destpêkê de (1915-1917) dibe ku di tomarên dîrokî de kêm hatibe texmînkirin. Ji ber vê yekê, divê were hesibandin ku çarçoveya şer û pandemiya Grîpa Spanî ya hevdem dibe ku naskirina tam û lêkolîna hevrêzkirî ya EL dereng xistibe, û beşdarî derketina wê ya “razdar” bûbe.

Ji bo zelalkirina kronolojiya bûyerên girîng ên têkildarî epîdemiya Ensefalît Letarjîka, tabloya jêrîn dikare bibe alîkar:

Tablo 1: Kronolojiya Bûyerên Sereke yên Epîdemiya Ensefalît Letarjîka

Sal	Bûyera Sereke	Girîngiya Bûyerê
~1915	Destpêka texmînkirî ya epîdemiyê, dibe ku li Romanyayê	Nîşaneyên yekem ên derketina nexweşiyeke nû ya neurolojîk
1916	Bûyereke muhtemel di Şerê Verdunê de	Têkiliya destpêkê ya nexweşiyê bi tevgerên leşkerî re
1917	Constantin von Economo li Viyanayê EL dinasîne û şirove dike	Danasîna zanistî ya yekem a nexweşiyê û destpêka lêkolînên li ser wê
1918	Belavbûna nexweşiyê li Fransa û Îngilîstanê; destpêka pandemiya Grîpa Spanî	Berfirehbûna erdnîgarî ya EL; hevdema bi pandemiyeke din re ku dibe ku bandor li ser naskirin û rêveberiya EL kiribe
1919	Belavbûna nexweşiyê li Kanada, Amerîkaya Navîn, Hindistan û DYA	Nexweşî digihîje parzemînên din, dibe epîdemiyeke cîhanî
1920	Belavbûna nexweşiyê li Almanya û Yekîtiya Sovyetê	Berdewamiya belavbûna gerdûnî
1918-1925	Salên lûtkeya epîdemiyê	Hejmara herî zêde ya bûyeran û mirinan
Piştî 1926	Kêmbûna ji nişka ve û windabûna epîdemiyê	Yek ji aliyên herî razdar ên nexweşiyê; sedemên windabûnê ne diyar in
1929	Von Economo monografiya xwe ya berfireh li ser EL diweşîne	Berhevkirina zanîna heyî û xurtkirina têgihîştina nexweşiyê
1969	Dr. Oliver Sacks dest bi bikaranîna L-Dopa li ser nexweşên bi sendroma parkinsonîzma post-ensefalîtîk dike	Destpêka serdemeke nû di dermankirina nexweşên kronîk ên EL de, ku di pirtûk û fîlma “Awakenings” de hate nemirkirin

Tabloyên Klînîkî yên Ensefalît Letarjîka

Diyardeyên klînîkî yên Ensefalît Letarjîka pir cihêreng bûn û dikarin di du qonaxên sereke de werin dabeş kirin: qonaxa akût û qonaxa kronîk, ku bi gelemperî bi Parkinsonîzma Post-Ensefalîtîk (PEP) dihat nasîn.

Nîşaneyên Akût Nîşaneyên destpêkê yên EL gelek caran dişibiyan grîpê: serêş, ta, êşa masûlke û movikan, û westandin an qelsî. Ev destpêka hevpar dikaribû bibe sedema teşhîsên xelet ên destpêkê. Lêbelê, piştî van nîşaneyên destpêkê, nîşaneyên neurolojîk ên girantir derdiketin holê. Taybetmendiya herî berbiçav letarjiyeke kûr bû, ku navê “Nexweşiya Xewê” lê kiribû. Balkêş e, hin nexweşan berevajî vê yekê bêxewiyeke dijwar û bêçare dikişandin [User Query]. Ev pêşkêşiya paradoksî yek ji taybetmendiyên sereke yên nexweşiyê bû. Nîşaneyên din ên neurolojîk ên akût ev bûn: tevlihevî, ajîtasyon, halusînasyon, krîz (nöbet), windabûna hestê an nekarîna livandina hin deverên rû an laş, tevgerên nerêkûpêk, qelsiya masûlkeyan, pirsgirêkên axaftin an bihîstinê, û windabûna hişmendiyê, heta komayê jî.

Constantin von Economo, di danasîna xwe ya destpêkê de, EL a akût li sê formên klînîkî yên sereke dabeş kir :

1. Forma Somnolent-Oftalmoplejîk: Ev forma herî gelemperî bû û bi xewlewtî (somnolans) û felcbûna masûlkeyên bilindkerê palikên çavan (oftalmoplejî) dihat nasîn.
2. Forma Hîperkînetîk: Ev form bi tevgerên zêde û bêkontrol (hîperkinezî) dihat xuyakirin. Nexweş dibe ku bêsekin biliviyan, biaxiviyan, an jî tevgerên dubarekirî nîşan bidana.
3. Forma Amyostatîk-Akînetîk: Ev form bi serhişkiya masûlkeyan (rîjîdîte) û zehmetiya destpêkirina tevgerê (akînezî) dihat nasîn.

Von Economo herwiha zikêş (hiccups) wekî nîşaneyek destnîşan kiribû, ku bi taybetî bi forma hîperkînetîk-bêxewî ya EL re têkildar bû, her çend ev nîşane di bûyerên paşê (1920-1930) de kêm dihat dîtin. Nîşaneyên endokrîn, mîna diyabetê, jî di hin bûyeran de di navbera salên 1922 û 1923an de hatibûn raporkirin.

Qonaxa Kronîk: Fenomena “Peykerên Zindî” û Parkinsonîzma Post-Ensefalîtîk (PEP) Gelek kesên ku ji qonaxa akût a EL sax filitîn, bi tevahî baş nebûn û ketin qonaxeke kronîk. Piraniya van nexweşan, carinan bi salan piştî nexweşiya destpêkê, sendromeke ku wekî Parkinsonîzma Post-Ensefalîtîk (PEP) tê zanîn, pêş xistin.

Fenomena “peykerên zindî” tabloya herî dramatîk û trajîk a qonaxa kronîk bû. Nexweş gelek caran di rewşeke cemidî, bêliv û bêdeng de diman, lê bi hişmendiyeke tam vekirî û hay ji derdora xwe hebûn. Ev rewşa ku mirov “di laşê xwe de asê mabû” , yek ji pênaseyên diyarker ên vê nexweşiyê bû. Ji bilî vê, tevliheviyên demdirêj ên din ên ensefalîtê (ku EL formeke wê ye) dikarin westandina domdar, qelsî, kêmbûna hevrêziya masûlkeyan, guhertinên kesayetiyê, pirsgirêkên bîrê, û guhertinên di axaftin, bihîstin an dîtinê de bin. Ev çarçoveyeke berfirehtir dide ji bo fêmkirina encamên demdirêj ên EL.

Parkinsonîzma Post-Ensefalîtîk (PEP) ji Nexweşiya Parkinson a Îdyopatîk (IPD) cuda bû:

• Bi gelemperî di nexweşên ciwantir de ji IPD ya tîpîk derdiket.
• Gelek caran lerza “hejmartina pereyan” (pill-rolling tremor) a tîpîk a IPD tê de tune bû.
• Bi taybetmendiyên mîna krîzên okulojîrîk (bizdîna bêkontrol a çavan ber bi jor), akînezî (kêmbûna tevgerê), rîjîdîte (serhişkiya masûlkeyan), bêîstîqrariya postural, û tevliheviyên axaftinê dihat nasîn.
• Kêmasiya kognîtîf di PEP de gelek caran kêmasiyên bîrê yên sivik heta navîn bûn, û aqil bi gelemperî parastî dima, berevajî potansiyela dementiyeke girantir di IPD de.

Tevî ku wêneya “peykerên zindî” ya herî dramatîk e, girîng e ku were zanîn ku EL bû sedema spektrûmeke berfireh a nîşaneyên akût û kronîk. Von Economo bi xwe sê formên klînîkî yên cihêreng destnîşan kiribû. Navên “Nexweşiya Xewê” û “peykerên zindî”, her çend bi hêz bin jî, dibe ku tabloya klînîkî ya tevlihev hinekî hêsan bikin. Nexweşî bi nîşaneyên cihêreng xwe nîşan dida: di hinekan de letarjiyeke tund, di hinekan de bêxewî û hîperaktîvîteyeke zêde. Bandorên demdirêj jî cihêreng bûn, ji parkinsonîzma giran bigire heta guhertinên kesayetiyê, pirsgirêkên kognîtîf, û kêmasiyên din ên neurolojîk. Ev cihêrengiya di pêşkêşî û encamê de bêguman di wê demê de ji bo teşhîsê zehmetiyên mezin derxistibû û fêmkirina patofîzyolojiya nexweşiyê tevlihevtir kiribû. Ev yek herwiha ronahiyê dide ser wê yekê ku çima yek ajanek etîyolojîk a yekane dibe ku encamên ewqas cihêreng derxe holê, ku ev xal ji bo sira berdewam a sedema wê girîng e.

Ji bo baştir fêmkirina cudahiyên di navbera EL a akût, Parkinsonîzma Post-Ensefalîtîk (PEP) û Nexweşiya Parkinson a Îdyopatîk (IPD) de, tabloya jêrîn dikare were bikaranîn:

Tablo 2: Berawirdkirina Taybetmendiyên Klînîkî: EL a Akût, Parkinsonîzma Post-Ensefalîtîk (PEP), û Nexweşiya Parkinson a Îdyopatîk (IPD)

Taybetmendî	Pêşkêşiya EL a Akût	Pêşkêşiya PEP	Pêşkêşiya IPD
Destpêk	Ji nişka ve, bi nîşaneyên mîna grîpê, paşê neurolojîk	Bi salan piştî EL a akût, bi gelemperî di temenên ciwantir de ji IPD	Bi gelemperî hêdî û pêşverû, di temenên mezin de (bi piranî piştî 60 salî)
Nîşaneyên Motor ên Sereke	Letarjî/bêxewî, tevgerên hîperkînetîk, an amyostazî/akînezî (li gorî formê)	Akînezî, rîjîdîte, bêîstîqrariya postural, tevliheviyên axaftinê	Bradîkînezî (tevgera hêdî), rîjîdîte, lerza bêhnvedanê, bêîstîqrariya postural (di qonaxên paşê de)
Cûreya Lerzê	Di qonaxa akût de ne taybetmendiyeke sereke ye	Lerza bêhnvedanê kêm e an tune ye; lerzên din (mînak, postural) dibe ku hebin	Lerza bêhnvedanê ya tîpîk (“pill-rolling”) gelemperî ye, bi taybetî di destpêkê de
Nîşaneyên Kognîtîf	Tevlihevî, ajîtasyon, halusînasyon di qonaxa akût de	Bi gelemperî kêmasiyên bîrê yên sivik heta navîn; aqil bi piranî parastî ye	Di qonaxên paşê de dibe ku dementî pêş bikeve; kêmasiyên di fonksiyonên rêveberiyê de
Krîzên Okulojîrîk	Na	Gelemperî û taybetmendiyeke diyarker e	Pir kêm e
Bersiva L-Dopa (destpêk vs. IPD)	Nehate bikaranîn (L-Dopa di wê demê de tune bû)	Di destpêkê de bersiveke dramatîk (“hişyarbûn”) lê gelek caran bêîstîqrar û demkurt; bandorên alî gelemperî ne	Bi gelemperî bersiveke baş û domdar dide nîşaneyên motor, her çend bi demê re tevlihevî (mînak, dîskînezî, kêmbûna bandorê) dikarin derkevin

Lêkolînên Etîyolojîk û Sira Nexweşiyê

Sedema rastîn a Ensefalît Letarjîka heta roja îro jî wekî sireke mezin dimîne. Tevî gelek lêkolînan, yek ravekirineke قطعی nehatiye piştrastkirin.

Teoriyên li ser Sedemên EL (Vîral, Bakterîyel)

• Hîpoteza Vîral: Ev teoriya herî berbiçav e, ku pêşniyar dike ku EL dibe ku sendromeke vîral an post-vîral be.

• Enterovîrus wekî sedemeke muhtemel hatiye pêşniyarkirin.
• Vîrusên din ên ku di parkinsonîzmê de (her çend ji bo EL nehatiye îsbatkirin) têne tawanbar kirin ev in: grîpa çûkan, flavîvîrus, hepatît C, HIV, SARS-CoV-2. Ev çarçoveyekê dide ji bo parkinsonîzma ji ber vîrusan.
• Von Economo û von Wiesner bi veguheztina nexweşiyê ji prîmatan re cewhera enfeksiyonê ya nexweşiyê nîşan dan, lê nekarîn ajanê taybetî nas bikin.
• Hîpoteza Bakterîyel (Streptokok):

• Têkiliyek di navbera EL û iltîhaba qirikê de bû sedema hîpotezeke ku faktoreke etîyolojîk a streptokokî hebe.
• Komîsyona Matheson (1927) lêkolîn kir ka EL enfeksiyoneke fokal e ku ji formeke neurotropîk a Streptococcus viridans derketiye.
• Tiba hevdem EL di nav spektrûma nexweşiyên neurolojîk ên bi enfeksiyonên streptokokî ve girêdayî de (mînak, PANDAS, Koreya Sydenham) cih digire. Ev perspektîfeke nûjen a girîng e.
• Teoriyên Din: Vîrusa Herpes jî ji hêla Komîsyona Matheson ve hate lêkolînkirin.

Nîqaşa li ser Têkiliya bi Pandemiya Grîpa Spanî re Ji ber hevdema demkî, yek ji teoriyên herî navdar têkiliya EL bi pandemiya Grîpa Spanî re bû. Lêbelê, lêkolînên nûjen bi piranî têkiliyek sedemî ya rasterast red kirine.

• Analîzên epîdemîyolojîk bi gelemperî destnîşan dikin ku her du nexweşî bi tesadufî hevdem bûne.
• Epîdemiya EL hinekî berî pandemiya sereke ya Grîpa Spanî dest pê kiribû. Von Economo destnîşan kir ku bûyerên wî yên salên 1916-1917an nîşaneyên grîpê nîşan nedidan.
• Lêkolînên molekuler (RT-PCR di sala 2001an de) li ser şaneyên arşîvkirî yên nexweşên EL vîrusa înfluenzayê nedîtin, û hat dîtin ku vîrusa Grîpa Spanî kêmasiya neurotropîzmê (meyla êrîşkirina şaneyên nervê) heye.
• Çavkaniya nîqaşeke berfireh pêşkêş dike: her çend delîlên rasterast kêm bin jî, ew arguman dike ku doza li dijî înfluenzayê ji ber kêmasiyên teknîkî di lêkolînên berê de (mînak, guncaniya antîkoran, prîmerên PCR, xerabûna nimûneyan) ne ewqas قطعی ye. Ew pêşniyar dike ku înfluenza dibe ku “rê li ber EL vekiribe” an jî EL dibe ku bersiveke otoîmmûn a derengmayî be. Ev nuwaze girîng e.

Nebûna Delîlên قطعی û Berdewamiya Sirê Tevî gelek lêkolînan, yek ravekirineke yekane nehatiye piştrastkirin. Patojenê etîyolojîk ji bo PEP (û bi vî awayî EL) nenas dimîne. Rastiya ku nexweşî ji nişka ve winda bû jî lêkolîna wê dijwartir dike.

Zehmetiya lêkolîna etîyolojîk a post-hoc (piştî bûyerê) yek ji sedemên sereke ye ku sira EL berdewam dike. Bi dehsalan piştî epîdemiyê, zanyar hîn jî li ser sedemê nîqaş dikin, şaneyên arşîvkirî bikar tînin û daneyên dîrokî ji nû ve analîz dikin. Epîdemiya EL berî pêşketina teknîkên vîrolojî û biyolojiya molekuler ên nûjen qewimî, ku îro ji bo naskirina patojenan standard in. Şaneyên arşîvkirî gelek caran ji bo testên molekuler ên hesas xerabûyî ne an jî bi awayekî neguncaw hatine parastin. Nebûna nexweşên zindî yên bi EL a akût rê li ber lêkolîna hevdem a pêvajoya nexweşiyê ya çalak digire. Teoriyên ku di wê demê de belav bûn (mînak, têkiliya rasterast bi Grîpa Spanî re) li ser bingeha çavdêriya hevdem û rêbazên ceribandinê yên sînordar bûn. Ev rewşeke wisa diafirîne ku redkirina teoriyên kevn an îsbatkirina teoriyên nû pir dijwar e, û xwe dispêre berhevkirina delîlên perçebûyî û derbaskirina kêmasiyên nimûneyên dîrokî. Ji ber vê yekê, “sira” sedema EL ne tenê ji ber tevliheviya xwezayî ya nexweşiyê ye, lê bi giranî ji ber çarçoveya dîrokî û teknolojîk a ku tê de qewimiye û niha tê lêkolînkirin e.

Ji bo pêşkêşkirina teoriyên sereke yên etîyolojîk û delîlên piştgirî û redkirinê bi awayekî rêkxistî, tabloya jêrîn dikare were bikaranîn:

Tablo 3: Teoriyên Sereke yên Etîyolojîk ji bo Ensefalît Letarjîka û Delîlên Piştgirî/Redkirinê

Teorî	Delîl/Argumanên Piştgirî yên Sereke	Delîl/Argumanên Redkirinê/Zehmetiyên Sereke	Lêkolîner/Pêşniyarên Sereke (heke hebe)
Vîrusa Înfluenzayê (sedema rasterast)	Hevdema demkî bi pandemiya Grîpa Spanî re (1918-1920). Hin nîşaneyên klînîkî yên hevpar ên destpêkê.	EL hinekî berî lûtkeya Grîpa Spanî dest pê kir. Lêkolînên molekuler ên li ser şaneyên arşîvkirî vîrusa înfluenzayê nedîtin. Analîzên epîdemîyolojîk bi gelemperî hevdema tesadufî destnîşan dikin. Vîrusa Grîpa Spanî kêmasiya neurotropîzmê nîşan da.	Gelek lêkolînerên hevdem; paşê bi giranî hate redkirin.
Vîrusa Înfluenzayê (faktora potansiyelker/otoîmmûn)	Von Economo pêşniyar kir ku înfluenza dibe ku “rê li ber vîrusa texmînkirî ya ensefalît letarjîka vekiribe”. EL dikare bersiveke otoîmmûn a derengmayî be ku ji hêla înfluenzayê ve hatiye destpêkirin.	Kêmasiya delîlên rasterast. Zehmetiya îsbatkirina mekanîzmayên otoîmmûn ên post-enfeksiyonê bi şaneyên arşîvkirî.	Von Economo (wekî potansiyelker), hin teorîsyenên nûjen.
Vîruseke Din (mînak, Enterovîrus, Herpesvîrus)	Hin delîlên anekdotîk an pêşniyarên li ser bingeha nexweşiyên neurolojîk ên din ên vîral. Komîsyona Matheson li ser Herpes lêkolîn kir. Von Economo û Wiesner cewhera enfeksiyonê nîşan dan.	Nebûna îzolasyon û nasnameya قطعی ya vîruseke taybetî ji nexweşên EL.	Oliver Sacks (Enterovîrus wekî teoriya herî baş ), Komîsyona Matheson (Herpes).
Streptokok	Têkiliya bi iltîhaba qirikê re. Komîsyona Matheson li ser Streptococcus viridans a neurotropîk lêkolîn kir. EL di spektrûma nexweşiyên neurolojîk ên bi streptokokan ve girêdayî de tê dîtin (mînak, PANDAS).	Nebûna delîlên قطعی yên ku streptokok wekî sedema bingehîn a EL nîşan didin.	Komîsyona Matheson, hin perspektîfên tibî yên nûjen.
Nenas	Tevî hemû lêkolînan, sedem heta îro jî bi awayekî قطعی nehatiye destnîşankirin.	N/A	Piraniya civaka zanistî ya îro.

Beşdariyên Constantin von Economo

Constantin Freiherr von Economo (1876-1931) neurolojîstekî Awistiryayî yê bi eslê xwe Yewnanî bû, ku di heman demê de yek ji pêşengên hewavaniyê jî bû. Beşdariyên wî di naskirin û fêmkirina Ensefalît Letarjîka de bingehîn in.

Rola wî di Naskirin û Danasîna Yekem a Nexweşiyê de Von Economo yekem kes bû ku Ensefalît Letarjîka wekî nexweşiyeke cihê nas kir û bi awayekî zanistî şirove kir. Di sala 1917an de li Viyanayê, wî ev nexweşiya nû û razdar destnîşan kir. Di Nîsana 1917an de, wî rapora xwe li pêş Civata Psîkiyatriyê ya Viyanayê pêşkêş kir, û di 10ê Gulana heman salê de, gotara wî ya ku heft bûyerên vê nexweşiya nû lêkolîn dikir, di “Wiener Klinische Wochenschrift” de hate weşandin. Di sala 1929an de, wî monografiyeke berfireh a ku ji vê nexweşiyê re hatibû terxankirin weşand, û bi saya vê xebatê, Ensefalît Letarjîka heta roja îro wekî “Ensefalîta von Economo” jî tê nasîn.

Tesnîfkirina Formên Klînîkî yên EL Von Economo semptomatolojiyeke tam a Ensefalît Letarjîka pêşkêş kir û nexweşî li sê sendromên klînîkî yên cihêreng dabeş kir :

1. Somnolent-oftalmoplejîk: Forma herî gelemperî, ku bi xewlewtî û felcbûna masûlkeyên bilindkerê palikên çavan dihat nasîn.
2. Hîperkînetîk: Bi tevgerên zêde dihat xuyakirin.
3. Amyostatîk–akînetîk: Bi serhişkiya masûlkeyan û zehmetiya destpêkirina tevgerê dihat nasîn. Ev tesnîfkirin ji bo fêmkirin û teşhîskirina destpêkê ya pêşkêşiyên cihêreng ên nexweşiyê bingehîn bû.

Beşdariyên Din

• Bi hevkarî ligel von Wiesner, von Economo bi serkeftî nexweşî ji prîmatan re veguhezt, û bi vî awayî cewhera enfeksiyonê ya nexweşiyê îsbat kir, her çend nekarîn ajanê etîyolojîk ê taybetî nas bikin.
• Li ser bingeha bûyerên xwe yên destpêkê, wî têkiliya bi Grîpa Spanî re pirsiyar kir, ji ber ku nexweşên wî yên salên 1916-1917an nîşaneyên grîpê nîşan nedidan.
• Ew yekem zanyar bû ku guhertinên di substantia nigra (madeya reş) ya nexweşên ku ji ber EL a kronîk miribûn şirove kir. Ev vedîtineke girîng bû ji bo fêmkirina taybetmendiyên parkinsonî yên nexweşiyê û serbixwe ji xebata Konstantin Trietiakow bû, yê ku di sala 1919an de teza xwe ya doktorayê li ser dejenerasyona nîgral wekî taybetmendiyeke karakterîstîk a Nexweşiya Parkinson pêşkêş kiribû.
• Von Economo herwiha bersiv da gumanên li ser pêşengiya wî di danasîna nexweşiyê de, bi taybetî di derbarê Jean-René Cruchet de, yê ku li Fransayê di heman demê de bûyerên EL şirove kiribû. Von Economo ev vedîtinên hevdem bi astengiyên di ragihandina zanistî de di dema Şerê Cîhanê yê Yekem de girêda.

Divê were zanîn ku von Economo ne tenê neurolojîstek bû; ew di heman demê de kesayetiyekî pirhêl bû ku di warên endezyariyê, tibê û hewavaniyê de xwedî paşxaneyeke cihêreng bû û xwedî jêhatîbûnên hunerî bû. Ew sê caran ji bo Xelata Nobelê ya Fîzyolojî û Tibê hate namzedkirin. Ev pirhêliya wî dibe ku beşdarî şiyana wî ya çavdêriyê ya tûj an jî perspektîfeke berfirehtir di rûbirûbûna bi sireke tibî ya nû de bûbe. Dilsoziya wî ji bo çavdêrî û tesnîfkirina hûrgulî (mînak, sê formên EL, guhertinên substantia nigra) di pênasekirina nexweşiyeke ku berê nedihat zanîn de krîtîk bû. Rastiya ku ew di gelek waran de kesayetiyekî rêzdar bû (namzedê Nobelê, serokê Aero Clubê) bêguman pêbawerî da vedîtinên wî yên li ser EL. Xebata wî bingeha hemû lêkolînên paşerojê yên li ser EL danî.

Serdema “Hişyarbûnê”: Oliver Sacks û Bikaranîna L-Dopa

Di dawiya salên 1960î de, qonaxeke nû û dramatîk di çîroka Ensefalît Letarjîka de dest pê kir, bi xebatên neurolojîstê Brîtanî Dr. Oliver Sacks (1933-2015).

Xebatên Dr. Sacks bi Nexweşên PEP re Di sala 1969an de, Dr. Sacks li nexweşxaneya Mount Carmel li New Yorkê dixebitî, ku li wir komeke ji nêzîkî 80 nexweşan hebûn ku ji sendroma parkinsonîzma post-ensefalîtîk a bêçare dikişandin. Gelek ji van nexweşan bi dehsalan, ji dema epîdemiya EL a destpêkê ve, di rewşeke “cemidî” û mîna transekê de mabûn. Ew “peykerên zindî” bûn ku epîdemiyê li pey xwe hiştibû.

Ceribandinên bi L-Dopa û Encamên “Hişyarbûnê” L-Dopa (levodopa) di wê demê de dermanekî nû bû ku di sala 1969an de wekî “dermanê mûcîzeyî” ji bo parkinsonîzmê dihat binavkirin. Dr. Sacks L-Dopa da van nexweşên PEP, û encam di hin bûyeran de bandorên “hişyarbûnê” yên sosret û teqîner bûn. Nexweşên ku bi dehsalan bêliv û bêbersiv mabûn, başbûnên dramatîk, her çend gelek caran demkî, di tevger, axaftin û berteka xwe de nîşan dan. Mînak, Miriam H., ku di 12 saliya xwe de bi parkinsonîzmê ketibû, di 49 saliya xwe de ji bêliviyê rizgar bû; Leonard L. piştî destpêkirina L-Dopa bextewariyeke ku 30 salan hîs nekiribû, jiyan kir.

Zehmetî û Kêşeyên Dermankirinê Lêbelê, “hişyarbûn” ne pêvajoyeke hêsan û bêpirsgirêk bû. Bandorên L-Dopa pir guherbar û nediyar bûn, di navbera nexweşan de û heta di heman nexweşî de bi demê re diguherîn. Gelek nexweşan bandorên alî yên giran an jî hestiyariyeke zêde ji derman re pêş xistin, heta bi tîtrasyona baldar jî (mînak, Leonard L. bandorên alî yên bêkontrol pêş xist). “Hişyarbûn” gelek caran domdar nebûn, û hin nexweşan vegera li cîhaneke guhertî pir giran an jî ji hêla psîkolojîk ve bê tehemûl dîtin (mînak, Rose R. di salên 1920î de asê ma û dev ji bersivdana L-Dopa berda). Faktorên psîkolojîk, hawîrdorî û hestyarî jî bi awayekî kûr bandor li ser bandora L-Dopa dikirin.

Sacks tekez kir ku dermankirin ji dayîna dermanekî tenê wêdetir hewce dike; têkiliya dixtor-nexweş û lênêrîna holîstîk krîtîk bû. Fikra ku “yek heb dikare nexweşiyekê sax bike” wekî xeyalek hate nîşandan. “Hişyarbûn” bi rastî şûrekî du dev bû. Ew ne vegera hêsan a li normaliyê bû. Nexweş li cîhaneke ku bi dehsalan pêş ve çûbû, li laşên pîrbûyî, û li dema windabûyî hişyar bûn. Pergala neurolojîk, ku demek dirêj razayî mabû an jî bi awayekî patolojîk guherîbû, bi awayekî bêserûber bersiv da stimulasyona dopamînerjîk a hêzdar. Ev bêîstîqrariya biyolojîk wekî guherînên nediyar ên “on-off” û dîskînezî (tevgerên bêkontrol) xwe nîşan da. Adaptasyona psîkolojîk a “ji nû ve zayînê” li jiyaneke nenas, ligel bêîstîqrariya fizîkî ya bandorên derman, ji bo nexweşan û lênêrînerên wan zehmetiyên mezin afirand. Ev yek nirxandinên kûr ên etîkî û mirovahî di dermankirina nexweşiyên neurolojîk ên ewqas wêranker de radixe ber çavan, ku ji destwerdana farmakolojîk a tenê wêdetir diçin.

Neuropatolojiya Ensefalît Letarjîka û Parkinsonîzma Post-Ensefalîtîk

Lêkolînên neuropatolojîk ên li ser nexweşên Ensefalît Letarjîka û yên bi Parkinsonîzma Post-Ensefalîtîk (PEP) re hin taybetmendiyên cihêker û girîng derxistine holê, bi taybetî dema ku bi Nexweşiya Parkinson a Îdyopatîk (IPD) re têne berawirdkirin.

Guherînên Taybet di Mejî de Cudahiyên patolojîk ên sereke di navbera PEP û IPD de krîtîk in:

• Alfa-sînukleîn/Lewy Bodies: Di PEP de bi tevahî tune ne. Ev cudahiya bingehîn e ji IPD, ku wekî alfa-sînukleînopatî tê zanîn û bi kombûna proteîna alfa-sînukleîn di forma Lewy bodies de tê xuyakirin.
• Tevnên Neurofîbrîler (NFTs): Tevnên neurofîbrîler ên berbelav (patolojiya proteîna tau) taybetmendiya PEP ne. Ev tevn bi piranî di deverên subkortîkal û stûna mejî, hîpokampus û korteksa entorînal de têne dîtin. Ev dişibin yên di Nexweşiya Alzheimer (AD) de, lê bêyî plakên amîloîd ên tîpîk ên AD ne. PEP wekî “tauopatîyeke saf” tê hesibandin.
• Dejenerasyona Substantia Nigra: Di PEP de dejenerasyoneke girseyî ya neuronên dopamînerjîk ên ku neuromelanîn dihewînin di tevahiya substantia nigra de çêdibe. Di IPD de, ev windabûn gelek caran ne tam e û bêtir lokalîzekirî ye. Von Economo yekem kes bû ku ev guhertin di substantia nigra ya nexweşên EL de destnîşan kir.
• Depoyên Hesin: Bi gelemperî di substantia nigra ya PEP de nayên dîtin, berevajî IPD ku depoyên hesin di neuronên nîgral de têne dîtin. Ev yek ji bo dermankirinê jî encamên xwe hene (kelatorên hesin ji bo PEP ne bikêr in).

Deverên mejî yên ku di EL/PEP de bandor dibin, bi taybetî substantia nigra ji bo nîşaneyên parkinsonî krîtîk e. Di destpêkê de iltîhab dibe ku berbelav bûbe.

Cudahiyên Patolojîk di navbera PEP û Nexweşiya Parkinson a Îdyopatîk de Van cudahiyan (nebûna Lewy bodies, hebûna NFTs, şêwaza cihê ya dejenerasyona SN, kêmbûna hesin di PEP de) bi xurtî mekanîzmayên nexweşiyê yên cihêreng pêşniyar dikin. Tê fikirîn ku PEP patolojiyeke ji ber vîrusan e, dibe ku bi rêya disfonksiyona îmmunolojîk û neuroîltîhabê, ku dibe sedema tevliheviyên tora neuronal. Demdirêjiya di navbera enfeksiyonê û destpêka PEP de rêyeke post-enfeksiyonê an otoîmmûn piştgirî dike.

Hebûna PEP nîşan dide ku nîşaneyên parkinsonî yên giran dikarin ji pêvajoyeke patolojîk (neurodejenerasyona bi tau ve girêdayî di substantia nigra de) ku ji mekanîzmaya bingehîn a IPD (kombûna alfa-sînukleîn) cuda ye, derkevin. Ev tê wê wateyê ku rêya hevpar a dawî ya ku dibe sedema kêmasiyên motor ên parkinsonî (windabûna neuronên dopamînerjîk di substantia nigra de) dikare ji hêla gelek patolojiyên molekuler ên cihêreng ên jorîn ve were destpêkirin. Ji ber vê yekê, lêkolîna PEP, heta bi awayekî retrospektîf, dikare têgihiştinên bêhempa li ser mekanîzmayên bingehîn ên disfonksiyona ganglîyên bazal û parkinsonîzmê pêşkêş bike, û potansiyel lêkolînên li ser IPD û nexweşiyên din ên neurodejeneratîf agahdar bike. Cudahiyên di bersiva L-Dopa de di navbera PEP (gelek caran dramatîk lê bêîstîqrar/nedoomdar) û IPD de (feydeya domdartir, her çend bi tevliheviyên xwe yên demdirêj) jî îşaret bi cudahiyên nazik lê girîng di çerxa neuralî ya mayî an jî hestiyariya receptoran dikin. Bi vî awayî, EL û PEP, tevî cewhera xwe ya trajîk, bêhemdî wekî “ceribandineke xwezayî” xizmet kirine, û beşdarî têgihiştineke berfirehtir a nexweşiyên neurodejeneratîf û awayên cihêreng ên ku pergalên motor ên mejî dikarin têk biçin, bûne.

Windabûna Bêravekirî ya Epidemiyê

Yek ji aliyên herî razdar ên Ensefalît Letarjîka windabûna wê ya ji nişka ve piştî sala 1926an e. Epîdemî “wekî ku ji nişka ve xuya bû, bêyî ravekirin winda bû”. Çavkaniyên lêkolînê teoriyên zanistî yên taybetî ji bo windabûna wê pêşkêş nakin. Di şîroveyeke li ser Reddit de tê spekulasyonkirin ku dibe ku celebeke vîral a bêîstîqrar bûye ku mêvandarên xwe kêmtir meyla belavkirina vîrusê kirine, û bi vî awayî xwe bi xwe ber bi tunebûnê ve biriye – ev spekulatîf e lê ramana li dora vê sirê nîşan dide.

Faktorên muhtemel (prensîbên epîdemîyolojîk ên giştî, ku di çavkaniyan de bi taybetî ji bo EL nehatine destnîşankirin) dikarin ev bin:

• Guhertinên di vîrulans (hêza nexweşîxistinê) ya ajanê sedemkar de (heke vîral/bakterîyel bûya).
• Pêşketina parastina komî (herd immunity) di nav nifûsê de.
• Guhertinên di faktorên hawîrdorî an hev-faktoran de ku dibe ku belavbûn an giraniya wê hêsan kiribin.

Nebûna sedemeke piştrastkirî, destnîşankirina çima ew winda bûye dijwartir dike. Bi rastî, sira windabûna EL rasterast bi sira sedema wê ve girêdayî ye. Heke ajanê sedemkar (mînak, vîruseke taybetî) qet bi قطعی nehatibe nas kirin, taybetmendiyên wê yên biyolojîk ên taybetî (mînak, rêjeya mutasyonê, dînamîkên veguheztinê, girêdayîbûna bi hev-faktoran) nenas dimînin. Bêyî naskirina ajanê, ne mimkûn e ku bi awayekî zanistî were modelkirin an ravekirin ka çima veguheztina wê dibe ku rawestiyabe an çima dibe ku qels bûbe. Teoriyên mîna “parastina komî” an “qelsbûna patojenê” têgehên epîdemîyolojîk ên giştî ne, lê sepandina wan a taybetî ji bo EL bêyî naskirina patojenê nayê ceribandin. Windabûn qatek din li ser enigmayiya EL zêde dike, û wê dike beşeke girtî ku li hember girtina zanistî ya tam li ber xwe dide.

Bandora Civakî, Çandî û Mîrasa Nexweşiyê

Epîdemiya Ensefalît Letarjîka bandoreke kûr û demdirêj li ser nexweşan, malbatên wan, civakê û heta li ser têgihiştina me ya nexweşiyên neurolojîk hişt.

Bandora li ser Nexweş, Malbat û Civakê Bandora EL li ser kesan wêranker bû, wan bêhêz û “asê” dikir. Barê li ser malbatan û pergalên tenduristiyê yên wê demê pir mezin bû. Tirs û fikara ku ji ber nexweşiyeke ewqas xerîb û tirsnak çêbûbû (ku bi çarçoveya Şerê Cîhanê yê Yekem û Grîpa Spanî re girantir bûbû) li ser civakê bandoreke neyînî kir. Pêdiviyên lênêrîna demdirêj ji bo nexweşên PEP pir girîng bûn. Bi giştî, ensefalît dikare bandorê li ser fêrbûn, tenduristiya derûnî û jiyana rojane bike, û bibe sedema westandin, pirsgirêkên bîrê, zehmetiyên konsantrasyonê, û guhertinên رفتاری, ku dibe sedema îzolasyon û zêdebûna pêdiviyên perwerdehî/lênêrînê. Ev yek dikare ji bo EL jî were texmînkirin.

Nûnertiya di Edebiyat û Sînemayê de (bi taybetî fîlma “Awakenings”) Pirtûka Oliver Sacks a bi navê “Awakenings” (Hişyarbûn), ku di sala 1973an de hate weşandin, çîrokên kesên ku ji EL sax filitîbûn û dermankirina wan a bi L-Dopa re ji xwendevanên berfireh re ragihand. Pirtûk ji ber portreya xwe ya mirovahî û têgihîştî ya nexweşan û nexweşiyê ji hêla rexnegiran ve hate pesinandin. Fîlma “Awakenings” a sala 1990î, ku Robert De Niro û Robin Williams tê de lîstin, çîrok hîn bêtir populer kir û bandoreke çandî ya girîng kir. Van berheman hişyarî li ser EL, sendromên post-ensefalîtîk, û aliyên mirovî yên tevlihev ên nexweşî û dermankirina neurolojîk zêde kirin.

Pirtûk û fîlma “Awakenings” ne tenê wekî danasîna EL, lê wekî bûyerên çandî yên girîng ku têgihiştin û empatiya giştî ji bo nexweşiyên neurolojîk ên giran û tevliheviyên etîkî yên dermankirinê şekil dan, divê werin nirxandin. Berî “Awakenings”, EL ji bo raya giştî bi piranî epîdemiyeke jibîrkirî bû. Xebata Sacks êş kesane kir, ji danasînên tibî yên abstrakt wêdetir çû û mirovên takekes ên ku ji hêla nexweşiyê ve hatibûn girtin portre kir. Cewhera dramatîk (her çend tevlihev) a hişyarbûnên L-Dopa ji bo pirtûk û fîlmekê vegotineke balkêş peyda kir. Van berhemên çandî empatiya giştî ji bo kesên bi nexweşiyên neurolojîk ên giran re xurt kirin û bandora kûr a van rewşan li ser nexweşan û malbatên wan destnîşan kirin. Ew herwiha nîqaşên li ser cewhera hişmendiyê, nasnameyê, û têkiliya dixtor-nexweş xistin qada giştî.

Dersên ku ji vê Epîdemiyê Hatine Girtin û Perspektîfên Lêkolînê yên Pêşerojê

• Potansiyela derketina nexweşiyên enfeksiyonê yên nû û razdar destnîşan dike.
• Girîngiya çavdêriya epîdemîyolojîk a xurt û hevkariya zanistî ya navneteweyî tekez dike (bi taybetî bi çarçoveya Şerê Cîhanê yê Yekem re têkildar e).
• Lêkolîna PEP berdewam dike ku têgihiştinan li ser parkinsonîzm û neurodejenerasyonê pêşkêş bike.
• Nirxandinên etîkî yên li dora dermankirinên ceribandinê ji bo rewşên bêhêvî.
• Sira domdar a EL tê wê wateyê ku heke sendromên bi vî rengî derkevin, lêkolînên berê dibe ku îşaretan pêşkêş bikin, an jî cewhera wê ya neçareserkirî dibe ku wekî çîrokeke hişyarker xizmet bike.

Encam

Ensefalît Letarjîka, ango “Nexweşiya Xewê”, wekî yek ji epîdemiyên herî trajîk û razdar ên sedsala 20an di dîrokê de cihê xwe girtiye. Di navbera salên 1915 û 1926an de, vê nexweşiyê bi milyonan kes li seranserê cîhanê etkiled, û gelek ji wan veguherandin “peykerên zindî” – kesên ku bi hişmendiyeke vekirî di laşên bêliv de asê mabûn. Tevî danasîna wê ya destpêkê ji hêla Constantin von Economo ve û tesnîfkirina formên wê yên klînîkî, û herwiha ceribandinên dramatîk ên “hişyarbûnê” bi L-Dopa ji hêla Oliver Sacks ve, sedema bingehîn a EL û herweha sedema windabûna wê ya ji nişka ve heta roja îro jî nehatiye zelalkirin.

Lêkolînên neuropatolojîk cudahiyên girîng di navbera Parkinsonîzma Post-Ensefalîtîk (PEP) û Nexweşiya Parkinson a Îdyopatîk (IPD) de derxistine holê, bi taybetî nebûna Lewy bodies û hebûna patolojiya tau di PEP de, ku îşaret bi mekanîzmayên etîyopatolojîk ên cihêreng dike. Teoriyên li ser sedemê, ji vîrusan (wek înfluenza an enterovîrus) bigire heta enfeksiyonên bakterîyel (wek streptokok), hatine pêşniyarkirin, lê yek ji wan jî bi awayekî rastî nehatiye îsbatkirin.

Pirsên ku hêj bêbersiv mane ev in: Sedema rastî ya EL çi bû? Çima epîdemî bi awayekî ewqas ji nişka ve winda bû? Mekanîzmayên rastîn ên patolojiya tau di PEP de çi ne? Ma EL an sendromeke mîna wê dikare ji nû ve derkeve holê, wekî ku hin lêkolîner hişyarî didin?

Girîngiya berdewam a lêkolîna vê nexweşiya enigmatîk ne tenê di potansiyela wê ya ji bo ronîkirina mekanîzmayên parkinsonîzm, neuroîltîhab, û sendromên neurolojîk ên post-vîral de ye. Ew herwiha dersên girîng ji bo amadekariya li hember epîdemiyên pêşerojê yên nexweşiyên neurolojîk ên nenas pêşkêş dike. Çîrokên mirovî yên domdar ên êş, berxwedan, û lêgerîna ji bo fêmkirin û başbûnê, ku bi taybetî di berhema “Awakenings” de bi awayekî berbiçav hatine vegotin, mîraseke girîng a vê nexweşiyê ne.

Di dawiyê de, çîroka Ensefalît Letarjîka wekî neynikekê ji pêşketin û sînorên tibê re xizmet dike. Ew rêwîtiya zanistiya tibê nîşan dide – ji çavdêriyên klînîkî yên hûrgulî yên serdemeke bi teknolojiya tibî ya sînordar, heta bêçaretiya li hember nexweşên ku di serdema berî L-Dopa de bi piranî nedihate dermankirin; ji derketina L-Dopa wekî pêşketineke mezin, ku di heman demê de hem hêza xwe hem jî sînor û bandorên xwe yên alî yên kûr eşkere kir, heta serîlêdana teknîkên molekuler ên pêşketî li ser nimûneyên arşîvkirî di sedsala 21an de, ku dîsa jî sedem bi tevahî nediyar maye. Ev yek nîşan dide ku heta zanista nûjen jî dikare li hember nexweşiyên dîrokî bêçare bimîne. Ensefalît Letarjîka wekî bîranîneke nefsbiçûk a kapasîteya xwezayê ya ji bo hilberandina nexweşiyên şaşwazker dimîne, û tekez dike ku di rûbirûbûna bi nexweşiyên wêranker re, hêmana mirovî her tim di rêza pêşîn de ye.

wergirtî

1. Encephalitis lethargica – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Encephalitis_lethargica 2. en.wikipedia.org, https://en.wikipedia.org/wiki/Encephalitis_lethargica#:~:text=Between%201915%20and%201926%2C%20an,caused%20more%20than%20500%2C000%20deaths. 3. Between 1915 and 1926, Encephalitis Lethargica, or sleeping sickness, swept the world. It left people frozen—awake but unable to move or speak. Half a million died or became trapped in their bodies. Then, just as suddenly as it appeared, it vanished without explanation. : r/creepy – Reddit, https://www.reddit.com/r/creepy/comments/1jltxra/between_1915_and_1926_encephalitis_lethargica_or/ 4. TARİHİN EN GİZEMLİ SALGINI – EDEBİYAT VE SİNEMADA YANSIMALARI – UluBAT Blog, https://blog.ulubat.org/index.php/genel/tarihin-en-gizemli-salgini-edebiyat-ve-sinemada-yansimalari/ 5. Awakenings – PMC, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC1885331/ 6. Awakenings: Sacks, Oliver: 9780375704055: Amazon.com: Books, https://www.amazon.com/Awakenings-Oliver-Sacks/dp/0375704051 7. http://www.encephalitis.info, https://www.encephalitis.info/types-of-encephalitis/other/encephalitis-lethargica/#:~:text=Causes%20of%20Encephalitis%20Lethargica&text=Several%20theories%20have%20been%20suggested,a%20virus%20has%20been%20established. 8. 1919–1930 encephalitis lethargica epidemic – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/1919%E2%80%931930_encephalitis_lethargica_epidemic 9. pmc.ncbi.nlm.nih.gov, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2778472/#:~:text=Since%20encephalitis%20lethargica’s%20(EL)%20prevalence,that%20the%20disorders%20were%20coincidental. 10. The relationship between encephalitis lethargica and influenza: A …, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2778472/ 11. Brain and aviation: on the 80th anniversary of Constantin von …, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3586395/ 12. The Long-Term Effects of Encephalitis | Encephalitis International, https://www.encephalitis.info/effects-of-encephalitis/ 13. Encephalitis – Symptoms and causes – Mayo Clinic, https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/encephalitis/symptoms-causes/syc-20356136 14. Post-encephalitic parkinsonism – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Post-encephalitic_parkinsonism 15. Postencephalitic Parkinsonism: Unique Pathological and Clinical …, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11430219/ 16. Constantin von Economo (1876-1931) – Portal de Periódicos da CAPES, https://www.periodicos.capes.gov.br/index.php/acervo/buscador.html?task=detalhes&source=all&id=W2122682242