Darizandina Dîkekî ku Hêk Kiribû

1. Pêşgotin

Bûyera darizandina dîkê Baselê di sala 1474an de, weke yek ji rûpelên herî sosret û balkêş ên dîroka hiqûqê ya Serdema Navîn derdikeve pêş. Ev doz, ku tê de dîkek ji ber “sûcê dijî sirûşta xwe” یعنی hêkkirinê hate tawanbarkirin, darizandin û di dawiyê de îdamkirin, ji nêrîna mirovê modern re weke “bêmane” û “absurd” xuya dike. Li gorî qeydên dîrokî, ev dîk di 4ê Tebaxa 1474an de hêkek kiribû, û ev yek weke “kiryareke dijî xwezayê” û “nîşaneke şeytanî” hatibû şîrovekirin. Tê gotin ku hêka dîk “bê zerik” bûye û ev kiryar weke “sûcekî kevnar û dijîxwezayî” dihate binavkirin. Ji ber vê yekê, ev bûyer ne tenê meraqê, lê belê pirsên kûr jî li ser têgihiştina cîhanê, bawerî û sîstema edaletê ya wê serdemê diafirîne.

Armanca vê gotara akademîk ew e ku bûyera dîkê Baselê bi awayekî berfireh û kûr vekolîne. Ev vekolîn dê ne tenê li ser rûxara “bêmanetiya” bûyerê raweste, lê belê dê hewl bide ku wê di çarçoveya pratîkên hiqûqî yên Serdema Navîn, baweriyên mîtolojîk û atmosfera civakî-çandî ya Baselê ya sedsala 15an de bi cih bike. Bi vî awayî, mebest ew e ku em fêm bikin ka çima û çawa bûyereke wiha mimkun bûye û ev yek çi ji me re derbarê nêrîna cîhanê ya serdema navîn eşkere dike. Amadekirina lêkolîneke wiha akademîk bi zimanê Kurdî, bi xwe re zehmetiyên termînolojîk jî tîne, ji ber ku gelek têgehên dîrokî û hiqûqî yên Ewropî dibe ku di zimanê Kurdî de rasterast beramberên wan tune bin. Ev yek girîngiya hilbijartina termînolojiya rast û pêşxistina zimanê akademîk ê Kurdî di warên zanistên civakî de careke din derdixe pêş.

Di beşên li pêş de, em ê pêşî li çarçoveya dîrokî, civakî û hiqûqî ya Baselê di sedsala 15an de binêrin. Dûre, em ê mîtolojiya Bazilîsk û Ketresê, ku bingeha tirs û tawanbarkirina dîk pêk dianî, vekolin. Piştre, em ê fenomena giştî ya darizandinên ajalan li Ewropaya Serdema Navîn û taybetmendiyên wê şîrove bikin. Di beşa navendî de, em ê bi hûrgilî li ser bûyera dîkê Baselê, ji tawanbarkirinê heta biryar û îdamkirinê, rawestin. Di dawiyê de, em ê bi nirxandineke giştî û encamnameyê, hewl bidin ku wate û girîngiya vê bûyerê ji bo têgihiştina dîrokê û hiqûqê ronî bikin. Ev bûyer ne tenê weke rûdaneke îzolekirî û “bêmane” divê bê dîtin, lê belê weke mîkrokozmosekê ku tê de sînorên di navbera xwezayî, serxwezayî, hiqûqî û teolojîk de zelal nebûn û bi hev ve girêdayî bûn, divê bê nirxandin. Kiryara “dijî xwezayê” rasterast encamên serxwezayî û exlaqî bi xwe re dianî, û sepandina pêvajoya hiqûqî (darizandin, parastin, îdamkirin) li ser ajalekî ji ber kiryareke wiha, nîşan dide ku sîstema hiqûqî jî di nav vê epîstemolojiyê de cih digirt. Ji ber vê yekê, darizandin mînakeke berbiçav e ku nîşan dide ka civaka serdema navîn çawa li hemberî têkdana nîzama kozmîk û exlaqî ya ku dihate bawerkirin, bertek nîşan dida û çawa ew fêm dikir.

2. Çarçoveya Dîrokî, Civakî û Hiqûqî ya Baselê di Sedsala 15an de

Ji bo têgihiştina kûr a bûyera dîkê Baselê, pêwîst e ku em pêşî li rewşa siyasî, çandî, civakî û hiqûqî ya bajêr di sedsala 15an de binêrin. Basel di vê serdemê de ne tenê bajarekî معمولی bû, lê belê navendeke girîng a Ewropayê bû.

Di sedsala 15an de, Basel weke bajarekî împaratorî xwedî otonomiyeke berbiçav bû û di heman demê de navendeke epîskopal a girîng bû. Epîskopos xwedî hêzeke mezin bû, lê di navbera wî û rêveberiya bajêr de her tim aloziyek hebû. Bûyerên siyasî yên girîng ên vê serdemê bandoreke kûr li ser bajêr hiştin. Civata Baselê (1431-1448) bajêr xiste rojeva navneteweyî. Di vê civatê de, dij-papa Felix V hate hilbijartin û taca wî lê hate danîn, ku ev yek bûyereke siyasî ya pir girîng bû. Şerê St. Jakob (1444) û destûra împaratorî ji bo lidarxistina du fûaran di sala 1471ê de, pozîsyona Baselê xurtir kir. Di dawiya sedsalê de, di sala 1501ê de, Basel tevlî Konfederasyona Swîsreyê bû, ku ev yek serxwebûna wê ya zêde nîşan dide. Ev rewşa siyasî û olî ya tevlihev, ku tê de Basel mazûvaniya bûyerên mezin û têkiliyên navneteweyî dikir, zemîneke wisa amade kir ku darizandineke fermî ya bi vî rengî bikaribe pêk were.

Ji aliyê çandî ve, damezrandina Zanîngeha Baselê di sala 1460î de ji aliyê Papa Pius II ve, ku kevintirîn zanîngeha Swîsreyê ye, bûyereke werçerx bû. Vê zanîngehê Basel kir “navendeke rastîn a humanîzm û çapkirina pirtûkan” û “hişmendên herî mezin ên Ewropayê” kişandin bajêr. Ev atmosfera rewşenbîrî bandoreke mezin li ser çanda bajêr û dibe ku li ser nêzîkatiya wê ya li hemberî pirsên teolojîk û felsefeya xwezayî jî kiribe. Hebûna zanîngehekê û hawîrdoreke humanîst dibe ku bi darizandineke “xurafî” re dijber xuya bike. Lêbelê, ev yek nîşan dide ku humanîzma destpêkê yekser baweriyên gelêrî yên kûr û şîroveyên teolojîk ên cîhana xwezayî ji holê ranekirin. Belkî, ew bi hev re hebûn, û çarçoveyên têgihiştinê yên cihêreng ji bo diyardeyên cihêreng dihatin bikaranîn. Dibe ku zanyarên zanîngehê li ser bûyerên wiha “dijîxwezayî” di çarçoveya xwe ya teolojîk an felsefî de nîqaş kiribin, dema ku edaleta gelêrî rêyeke rasterasttir girtiye.

Avahiya civakî ya Baselê ji hêla gildan û malbatên bazirgan ve dihate serdestkirin. Çîneke navîn a bajarî ya esnaf û pîşekaran hebû. Nebûna arîstokrasiyeke dîwanî rê li ber jiyaneke “hêjatir, bêhntengtir, û sade” vekiribû. Rêziknameyên bajarî yên weke fonksiyona sembolîk û parastinê ya dîwarên bajêr, sînordarkirinên li ser tevgerê (mînak, pêwîstiya bi destûrnameyê di rojên Yekşemê de), û xwedîkirina ajalên çandiniyê yên biçûk di nav bajêr de (ku rasterast bi hebûna dîkekî re têkildar e) hebûn. Hebûna dadgehên taybet li Kleinbasel jî dihate zanîn. Ev tevna civakî, bi tevliheviya xwe ya rêziknameyên bajarî, bandora olî, û têkiliya rojane ya bi ajalan re, hawîrdora rasterast a ku darizandina dîk tê de qewimî, pêk tîne. Girîngiya li ser nîzama sivîl, rêzikname û girîngiya sembolîk a dîwarên bajêr li Baselê dibe ku gefa bûyereke “dijîxwezayî” ya mîna hêkkirina dîkekî zêdetir kiribe. Anomaliyeke wiha ne tenê weke pirsgirêkek teolojîk, lê belê weke têkdana nîzama bajêr a ku ji hêla Xwedê ve hatibû pîrozkirin û ji hêla mirovan ve dihate parastin, dihate dîtin.

Di warê hiqûqî de, sîstema hiqûqî ya bajêr, rêveberiya qanûnên herêmî û çareserkirina nakokiyên hevpar (mînak, nakokiyên li ser sergoyan) dihewand. Dîwarên bajêr qadeke îmtiyaz û berpirsiyariyên hiqûqî ji deverên kêmtir birêkûpêk vediqetandin. Bandora paşê ya Reformasyonê li ser standartên exlaqî yên tundtir û qaîdeyên hemwelatîbûnê dikare were pêşbînîkirin, ku civakeke xema nîzam û guncaniya exlaqî dikişand, heta beriya sala 1529an jî. Hebûna prosedur û dadgehên sazkirî, heta ji bo mijarên rojane jî, sepandina prosedurên wiha li ser ajalekî, her çend ji me re xerîb be jî, di çarçoveya wan de têgihiştîtir dike.

Ji bo ku em çarçoveya giştî baştir fêm bikin, tabloya jêrîn hin bûyerên girîng ên siyasî, çandî û hiqûqî yên Baselê di sedsala 15an de nîşan dide:

Tablo 1: Bûyerên Siyasî, Çandî û Hiqûqî yên Sereke li Baselê di Sedsala 15an de

Sal(an)	Bûyer	Girîngî ji bo Baselê	Çavkanî
1392	Yekbûna Baselê Mezin û Biçûk	Yekîtiya siyasî ya navxweyî xurtir kir
1431-1448	Civata Baselê	Navûdengê navneteweyî, navenda nîqaşên teolojîk
1439-1440	Hilbijartin û taca dij-papa Felix V	Basel xiste navenda siyaseta dêrî ya Ewropayê
1444	Şerê St. Jakob li nêzî çemê Birse	Bûyereke leşkerî ya girîng ji bo herêmê
1460	Damezrandina Zanîngeha Baselê	Bû navendeke humanîzm û çapkirinê, kişandina rewşenbîran
1471	Destûra împaratorî ji bo du fûaran salane	Pêşxistina aborî û bazirganî, xurtkirina otonomiyê
1474	Darizandina Dîkê Baselê	Nîşana baweriyên kûr, pratîkên hiqûqî û tirsên serdemê
1501	Tevlîbûna Konfederasyona Swîsreyê	Guhertineke bingehîn di statuya jeopolîtîk de, entegrasyona nav tifaqeke herêmî ya bihêz

Ev tablo nîşan dide ku darizandina dîk ne di valahiyekê de, lê di nav bajarekî dînamîk û pêşketî de qewimiye, ku ev yek “paradoksa” serdemê – hevgirtina pêşketina rewşenbîrî û baweriyên kûr – bi awayekî berbiçav nîşan dide.

3. Mîtolojiya Bazilîsk û Ketresê: Koka Tirsê

Tawanbarkirin û îdamkirina dîkê Baselê rasterast bi baweriyên kûr ên derbarê du afirîdeyên mîtolojîk ve girêdayî bû: Bazilîsk û Ketres. Ji bo têgihiştina tirs û panîka ku hêka dîk afirandibû, divê em li koka van efsaneyan binêrin.

Mîta Bazilîskê digihîje serdema kevnar. Plinyusê Kal di berhema xwe ya Naturalis Historia (nêzîkî 79 P.Z.) de behsa Bazilîskê dike. Li gorî Plinyus, Bazilîsk marekî biçûk e, bi tacekê li ser serê xwe, pir bi jehr e, û nefes û nihêrîna wî kujer e, dikare keviran bişkîne û riwekan hişk bike. Navê “Bazilîsk” ji peyva Yewnanî “basiliskos” tê, ku tê wateya “keyê biçûk”. Têkiliya wî bi Uraeus (sembola kobrayê li Misrê) û dijminatiya wî bi gêzer (mongoose) an weasel re jî hatiye destnîşankirin. Ev kokên kevnar nîşan didin ku mît xwedî dîrokeke dirêj e û bi demê re hatiye guhertin û adaptekirin.

Di Serdema Navîn a Ewropayê de, danasîna Bazilîskê dest pê kir ku taybetmendiyên dîk jî li xwe bigire. Li vir, Ketres (cockatrice) jî derdikeve pêş, ku gelek caran bi Bazilîskê re tê tevlihevkirin an jî weke afirîdeyek pêwendîdar tê dîtin. Baweriya bingehîn a ku bi doza Baselê re têkildar e ev e ku Ketres (an jî carinan Bazilîsk di vê çarçoveyê de) ji hêka dîk derdikeve, ku pir caran ji hêla marek an qurnewêlkê ve tê kulikandin. Balkêş e ku ev berevajiyê koka “klasîk” a Bazilîskê ye, ku tê gotin ji hêla dîkekî ve ji hêka marekî derdikeve. Xuyabûna Ketresê bi gelemperî weke serê dîk li ser laşekî reptîlî, carinan bi baskan, tê teswîrkirin. Ev baweriya taybet a derbarê hêka dîk ji bo doza Baselê pir girîng bû.

Hêzên kujer ên van afirîdeyan û têkiliya wan a şeytanî bingeha tirsa gel pêk dianî. Nihêrîna kujer , nefes/destdana bi jehr , û têkiliya wan bi Şeytan û xerabiyê re dihate bawerkirin. Hêka dîk weke “nîşaneke şeytanî” û “ji Şeytan çêbûyî” dihate dîtin, û dihate bawerkirin ku ji hêkên wiha “marên bi bask ên kujer, ku ji hêla sêrbazên bi Şeytan re hevalbend ve hatine kulikandin” derdikevin. Van afirîdeyan weke xirabkarên ذاتî, sembolên wêranî û hêzên dij-îlahî dihatin dîtin. Tevî hêza xwe ya mezin, hin qelsiyên wan jî hebûn: weasel , eynika ku xwe tê de bibînin , an jî qîrîna dîkekî din (ku ji bo afirîdeyek ji hêka dîk çêbûyî, îroniyek e).

Di teolojiya serdema navîn û pirtûkên ajalan (bestiaries) de, Bazilîsk/Ketres weke sembola guneh, bi taybetî quretî (aliyê “keyanî”), û bi marên Incîlê re dihate girêdan. Di Incîla King James de, Ketres weke sembola “xerabî, xeterî û darizandina îlahî” tê binavkirin. Afirîdeyên wiha di hînkirina exlaqî de û weke hişyarî li dijî xerabiyê dihatin bikaranîn. Dêrê ew weke “mînakek ji afirîdeyên dojehê yên ku li benda gunehkaran in” bi kar dianî, û li Baselê, Bazilîsk li ser nîşana epîskopos û ya bajêr hatibû neqişandin. Ev yek nîqaşê ji folklora sade bilind dike û wê di nav çarçoveya olî û exlaqî ya serdest a wê demê de bi cih dike. Zayîna “dijîxwezayî” ya Ketresê (ajalek nêr, dîk, hêk dike) binpêkirineke kûr a qanûnên xwezayî yên ku dihatin bawerkirin bû. Ev zayîna “dijîxwezayî” dibe ku ji cinawirekî din tirsnaktir bûya, ji ber ku ew gendeliyeke kûr an jî berevajîkirina nîzama xwezayê ya ku ji hêla Xwedê ve hatibû dayîn nîşan dida, û rasterast ew bi bandora şeytanî ve girêdida. Bikaranîna navên “Bazilîsk” û “Ketres” bi awayekî guhêrbar ji bo afirîdeya ku ji hêka dîk çêdibe nîşan dide ku mît ne statîk in. Ew adapte dibin, tevlîhev dibin û ji nû ve li gorî herêmê têne şîrovekirin, ku ev yek kevneşopiyeke devkî û nivîskî ya dînamîk nîşan dide, ne danasîneke zanistî ya sabit.

Ji bo zelalkirina taybetmendiyên van her du afirîdeyan, tabloya jêrîn dikare bibe alîkar:

Tablo 2: Taybetmendiyên Berawirdî yên Bazilîsk û Ketresê di Efsaneyên Serdema Navîn de

Taybetmendî	Bazilîsk (Klasîk/Serdema Navîn)	Ketres (Serdema Navîn, bi taybetî ji hêka dîk)	Çavkanî
Koka / Derketin	Ji hêka mar/qurnewêlkê, ji hêla dîk ve tê kulikandin	Ji hêka dîk, ji hêla mar/qurnewêlkê ve tê kulikandin
Xuyabûn	Marekî biçûk, bi tac, carinan bi taybetmendiyên dîk	Serê dîk, laşê reptîlî, bask, carinan weke ejdehayekî biçûk
Hêzên Sereke	Nihêrîna kujer, nefes/destdana bi jehr	Nihêrîna kujer, jehr, carinan dikare mirovan bike kevir
Sembolîzm	Keyê maran, xeterî, quretî, hêza wêranker	Xerabî, şeytanî, nîşana guneh, dij-îlahî
Qelsî	Weasel/gêzer, eynik, qîrîna dîk	Weasel/gêzer, eynik, qîrîna dîk

Ev tablo nîşan dide ku her çend hin cudahî hebin jî, tirsa bingehîn a ku ji hêka dîk û afirîdeya ku jê derdikeve, di her du danasînan de hevpar e û bingeha bûyera Baselê pêk tîne.

4. Darizandinên Ajalan li Ewropaya Serdema Navîn: Edaleteke Seyr

Darizandina dîkê Baselê ne bûyereke yekta û îzolekirî bû. Berevajî, ew beşek ji pratîkeke hiqûqî ya berfirehtir bû ku weke “darizandinên ajalan” (bi Almanî: Tierprozesse) tê zanîn û li gelek deverên Ewropayê ji sedsala 13an heta sedsala 18an pêk dihat. Ev darizandin bi taybetî li Fransa, Swîsre û Almanyayê hevpar bûn, lê li deverên din ên weke Îtalya, Holenda û welatên Slavî jî dihatin dîtin. Her çend ji nêrîna îroyîn re ev pratîk xerîb xuya bike jî, ew di çarçoveya xwe ya dîrokî de xwedî mantiq û armancên xwe bû.

Du cureyên sereke yên dadgehan ji bo darizandina ajalan hebûn: dadgehên laîk (sekuler) û dadgehên dêrî (eklesîastîk). Dadgehên laîk bi gelemperî ajalên kedîkirî yên weke beraz, çêlek û hespan ji ber sûcên weke kuştina mirovan an zirardana milkê darizandin dikirin. Cezayên ku ji hêla van dadgehan ve dihatin birîn bi gelemperî îdam bûn, weke dardakirin, şewitandin an jî zindî veşartin. Dadgehên dêrî, ji aliyê din ve, bi komên ajalên zirardar ên weke mişk, kêzik û kurmikan re mijûl dibûn ku zirar didan berhemên çandiniyê. Prosedurên van dadgehan jî bi gelemperî dişibiyan darizandinên mirovan: tawanên fermî dihatin kirin, şahidên mirovî dihatin guhdarîkirin, û bi taybetî di dadgehên dêrî de, parêzer ji bo ajalan dihatin tayînkirin. Cezayên ku ji hêla dadgehên dêrî ve dihatin dayîn bi gelemperî aforozkirin an sirgûnkirina koma ajalan ji herêmê bû. Balkêş e ku carinan ji ajalan re demek dihate dayîn ku “karûbarên xwe bi rêkûpêk bikin” berî ku ji herêmê derkevin, û heta ji bo mişkek ducanî jî demek zêde hatibû dayîn.

Statûya hiqûqî ya ajalan di hiqûqa serdema navîn de nezelal bû. Her çend bi gelemperî weke milk dihatin hesibandin jî, di darizandinan de weke hebûnên nîv-kesane yên ku dikarin sûc bikin û berpirsiyar werin girtin, dihatin muamelekirin. Ev yek bi konsepta “deodand” a di hiqûqa hevpar a Îngilîzî re dijber bû, ku tê de tişta ku dibû sedema mirinê dihate desteserkirin, ne ku ajal weke kesekî bihata darizandin. Hin hiqûqnasên serdemê, weke Bartholomé Chassenée, arguman dikirin ku ajal dikarin rast û xeletiyê ji hev cuda bikin. Ev nîşan dide ku di navbera têgihiştina ajal weke milk û ajal weke sûcdarekî berpirsiyar de alozî hebû.

Motîvasyon û sedemên li pişt van darizandinan cihêreng bûn. Yek ji sedemên sereke tolhildan û têrkirina hewcedariya civakê ya ji bo heyfê bû. Her weha, armanca tirsandinê jî hebû; mînak, berazên din dihatin anîn da ku şahidiya îdamkirina berazekî sûcdar bikin. Sedemeke din a girîng vegerandina nîzama îlahî an civakî ya ku ji hêla kiryara sûcdar a ajal ve hatibû têkdan, bû. Di heman demê de, ev darizandin awayek bûn ji bo piştrastkirina serweriya mirovan li ser xwezayê, weke ku ji hêla Xwedê ve hatibû destnîşankirin. Di hin rewşan de, dihate bawerkirin ku ajal dikarin bibin amûrên Şeytan an jî ji hêla cinan ve werin dagirkirin. Darizandinên ajalan weke şanoyên giştî yên ku normên civakî ji nû ve piştrast dikirin, hêza otorîteyê (hem laîk hem jî dêrî) nîşan didan, û rêyeke rîtuelî ji bo birêvebirina fikarên kolektîf ên derbarê bextreşî, zirar û têketina kaos an xerabiyê ya di cîhana birêkûpêk de, peyda dikirin.

Mînakên din ên navdar ên darizandinên ajalan hene ku dişibin doza Baselê. Berazên kujer li Fransayê gelek caran dihatin darizandin. Doza mişkên Autunê, ku ji hêla hiqûqnas Chassenée ve hatin parastin, yek ji mînakên herî navdar e. Her weha, darizandinên li dijî kêzikên weke gundirme (weevils) an kurmikan (caterpillars) jî dihatin lidarxistin. Van mînakan nîşan didin ku darizandina dîkê Baselê ne îstîsnayek bû, lê belê beşek ji çarçoveyeke berfirehtir a têkiliya hiqûqî ya bi ajalan re bû. Her çend darizandinên ajalan di çarçoveyên hiqûqî yên Xiristiyanî de dihatin meşandin jî, fikra bingehîn a berpirsiyarkirina ajalan ji ber zirar an kiryarên “dijîxwezayî” dibe ku kokên xwe di kevneşopiyên gelêrî yên pêş-Xiristiyanî û baweriyên anîmîst ên derbarê hêz û ajansa ajalan de hebe, ku paşê di nav lenseke Xiristiyanî de hatine asîmîlekirin û ji nû ve hatine şîrovekirin (mînak, bandora şeytanî).

5. Doza Dîkê Baselê (1474): Bûyereke Absurd di Ronahiya Serdemê de

Doza dîkê Baselê, ku di Tebaxa 1474an de qewimî, hemû taybetmendiyên tirs, bawerî û pratîkên hiqûqî yên serdemê di nav xwe de dihewîne. Ev beş dê bi hûrgilî li ser tawanbarkirin, pêvajoya dadgehê, parastin, biryar û îdamkirina dîk raweste.

5.1. Tawanbarkirin û Bingehên Wê yên Çandî

Tawanbarkirina sereke li dijî dîk ew bû ku wî “sûcê kevnar û dijîxwezayî yê hêkkirinê” di 4ê Tebaxa 1474an de li Baselê pêk anîbû. Ev kiryar yekser weke “kiryareke dijî xwezayê, û ji ber vê yekê weke nîşaneke şeytanî” hat şîrovekirin. Hêka ku dîk kiribû, bû navenda tirsê; dihate gotin ku ew bê zerik e û ji hêla Şeytan ve hatiye çêkirin. Ev tawanbarkirin ne ji ber zirareke fîzîkî ya rasterast a li hemberî mirovan bû (wek ku di doza berazekî kujer de dibe), lê belê ji ber binpêkirina qanûneke xwezayî/îlahî ya ku dihate bawerkirin, û rasterast bi tirsên şeytanî ve girêdayî bû.

Sedema bingehîn a vê tirsê ew bawerî bû ku ji hêka dîk dê afirîdeyek mîtolojîk a bi navê Bazilîsk an Ketres derkeve. Weke ku di beşa mîtolojiyê de hate şîrovekirin, ev afirîde xwedî hêzên kujer bû, bi taybetî nihêrîna wî, û weke nûnerê şeytan dihate dîtin. Ji ber vê yekê, hêka dîk ne tenê weke anomalîyek biyolojîk, lê belê weke gefeke rasterast û nîşaneke xirabiyê dihate hesibandin. Çavkaniyeke sereke, her çend paşê hatibe nivîsandin jî, ji bo vê bûyerê kronîka Johannis Gross a bi navê Kurze Basler Chronik (1624) e. Qeydkirina bûyerê di salnameyên bajêr de, tevî valahiya kronolojîk a kronîknivîs, giraniyeke dîrokî dide bûyerê.

5.2. Pêvajoya Dadgehê û Parastin

Darizandina dîk ne tenê edaleteke gelêrî ya bêserûber bû, lê belê pêvajoyeke hiqûqî ya fermî bû. Dîk “hate darizandin” , ku ev yek bi pratîka giştî ya darizandinên ajalan re, ku xwedî prosedurên sazkirî bûn, li hev tê. Yek ji taybetmendiyên herî balkêş ên vê dozê û gelek darizandinên ajalan ên din ew bû ku ji bo dîk parêzerek hate tayînkirin. Ev yek hewldana ji bo şopandina rêgezên dadmendiyê nîşan dide, her çend konsepta bersûcekî ajal ji bo hişmendiya modern xerîb be jî.

Parêzerê dîk di parastina xwe de çend argumanên girîng pêşkêş kirin. Wî îdia kir ku kiryara hêkkirinê bêplan û ne-îradî bûye, û ji ber vê yekê li gorî qanûnê nayê cezakirin. Her weha, wî got ku muwekîlê wî (dîk) tu peyman bi Şeytan re çênekiriye; tu qeyd tune bû ku Şeytan bi ajalekî hov re peyman çêkiribe. Ji ber vê yekê, parêzer daxwaza beraeta dîk kir. Van argumanan hewl didin ku mantiqê hiqûqî (nebûna mebesta sûcdar, kapasîteya çêkirina peymanê) di çarçoveya teolojîk a serdest de bi kar bînin.

Li hemberî van argumanan, dozgeriyê îdia kir ku her çend dîk amûreke ne-îradî be jî, divê were cezakirin ji ber ku Şeytan carinan ketiye nav wî. Dozgeriyê bal kişand ser cewhera şeytanî ya kiryarê û koka wê. Pêvajoya hiqûqî ya berfireh, tevî parêzer û argumanên hiqûqî, ne tenê weke şanoyekê bû, lê belê mekanîzmayeke civakî ya birêxistinkirî bû ji bo rûbirûbûn û birêvebirina tirseke kûr a hebûnî – tirsa ji şeytan, ji nedîtî û ji têkdana nîzama kozmîk. Pêvajoya hiqûqî çarçoveyeke naskirî û otorîter peyda dikir ji bo çareserkirina bûyereke ku wekî din bi awayekî tirsnak nedihate şîrovekirin.

5.3. Biryar û Îdamkirin

Tevî parastina ku hate kirin, dîk sûcdar hate dîtin. Dadgehê biryar da ku ew bi Şeytan re hevalbend e [User Query]. Ev biryar serweriya tirs û şîroveya teolojîk li ser argumanên hiqûqî yên derbarê mebestê nîşan dide. Redkirina parastina “kiryara ne-îradî” ji hêla dadgehê ve di berjewendiya argumana dozgeriyê ya derbarê bandora Şeytanî de nîşan dide ku dema kiryarek weke ewqas bingehîn “dijîxwezayî” û bi şeytanî qirêj bihata dîtin, encama felaketî ya ku dihate bawerkirin (derketina Bazilîskê) û hewcedariya paqijkirina ajana xerabiyê, li ser nirxandinên mebest an sûcdariya ajal serwer dibû.

Cezayê dîk îdamkirin bi şewitandinê bû. Dîk, ligel hêka xwe, li qadeke giştî ya bi navê Kohlenberg (an Kublenberg) li ber çavê “girseyeke mezin” hate şewitandin. Hebûna girseyê cewhera giştî û rîtuelî ya cezakirinê tekez dike. Şewitandina giştî weke paqijkirineke sembolîk û hişyariyekê xizmet dikir, normên civakî û hêza otorîteyan a ji bo mijûlbûna bi gefên şeytanî yên ku dihatin bawerkirin, ji nû ve piştrast dikir. Rastiya ku hêk bi xwe jî bi dîk re hate şewitandin statuya wê ya weke delîla maddî ya “sûcê dijîxwezayî” û weke keştiya hebûna şeytanî ya ku jê dihat tirsîn, tekez dike. Wêrankirina wê bi qasî îdamkirina dîk ji bo paqijkirina sembolîk û pêşîgirtina li derketina Bazilîskê girîng bû.

6. Nirxandin û Encamname

Darizandina dîkê Baselê, weke ku hate dîtin, bûyereke dîrokî ya yekta ye ku ji hevberdana pratîkên hiqûqî yên taybet (darizandinên ajalan), baweriyên gelêrî û mîtolojiyên berbelav (Bazilîsk/Ketres), fikarên teolojîk ên serdest ên derbarê xerabî û şeytan, û çarçoveya civakî-çandî ya taybet a Baselê ya sedsala 15an pêk hatiye. Ev bûyer pencereyekê li ser hişmendiya serdema navîn vedike: cîhanek ku tê de pîroz û nepak, xwezayî û serxwezayî bi kûrahî bi hev ve girêdayî bûn. Edalet ne tenê mijareke mirovî bû, lê belê di heman demê de ji bo parastina hevsengiya kozmîk û nîzama Xwedê jî bû. Têgeha “xwezayê” weke kategoriyeke exlaqî û teolojîk dihate dîtin, ku tê de kiryarên “dijîxwezayî” rasterast encamên giyanî bi xwe re dianîn. Darizandin nîşan dide ku civakek hewl dide ku cîhaneke ku tê bawerkirin bi xeterên giyanî dagirtî ye, bi karanîna amûrên ku di destê wê de ne (hiqûq, rîtuel, teolojî) fêm bike û kontrol bike.

Dema ku darizandina dîkê Baselê bi darizandinên din ên ajalan re tê berawirdkirin, hin taybetmendiyên wê yên cihê derdikevin holê. Her çend ji aliyê prosedurî ve dişibe darizandinên din, lê giringiya wê ya li ser “kiryareke dijîxwezayî” ya ku bi çêbûna afirîdeyek mîtolojîk ve girêdayî ye, ne ku zirareke rasterast (wek kuştina zarokekî ji hêla berazekî ve), wê dike mînakeke taybet a hêza folklor û baweriyên demonolojîk di qada hiqûqî de. Darizandina dîk kêmtir li ser tolhildana hêsan a ji bo ziraran e, û bêtir li ser pêşîgirtina li felaketeke serxwezayî ya ku dihate bawerkirin e. Her çend nêrînên modern darizandinên wiha weke “bêmane” bibînin û zanista modern ji bo bûyerên wiha şîroveyên biyolojîk (mînak, mirîşkên androjenîk) pêşkêş dike , girîng e ku meriv ji darizandinên anakronîst dûr bisekine. Armanc ew e ku bûyer di çarçoveya xwe ya dîrokî û epîstemolojîk de were fêmkirin, ne ku were tinazkirin.

Di çarçoveya epîstemîk a Baselê ya sedsala 15an de, ku bandora şeytanî û nîşanên dijîxwezayî weke rastiyên berbiçav û çalak dihatin hesibandin, darizandin dibe ku ji hêla beşdarên xwe ve weke rêyeke pêwîst, heta dadmend, ji bo çareserkirina gefeke giran a li ser başbûna giyanî û fîzîkî ya civakê hatibe dîtin. Ew hewldanek bû ji bo pêkanîna edaletê li gorî têgihiştina wan a rastiyê. Dîk, di vê çarçoveya taybet de, ji statuya xwe ya ajalî ya معمولی derbas bû. Bi pêkanîna kiryareke “dijîxwezayî” ya ku bi afirandina şeytanî ve girêdayî bû, ew bû fîgurekî lîmînal ku li ser sînorê di navbera cîhana ajalan, cîhana mirovan (bi riya darizandina xwe), û warê şeytanî de radiwestiya. Ji ber vê yekê, îdamkirina wî ne tenê kuştina ajalekî bû, lê belê hewldanek bû ji bo çareserkirina rîtuelî ya nezelaliyên xeternak ên ku wî di nav xwe de dihewand.

Windabûna dawî ya darizandinên wiha ne tenê reformeke hiqûqî ye, lê belê guherîneke kûr di kozmolojiya Rojava de nîşan dide – ji cîhaneke ku ji hêla hêzên serxwezayî û sînorên zelalnebûyî ve dihate birêvebirin, ber bi cîhaneke ku her ku diçe bi rêya lensên xwezayîparêz û rasyonelîst (Ronahîbûn) tê fêmkirin. Ev guherîn di heman demê de subjektîvîteya hiqûqî ji nû ve pênase kir, û her ku çû zehmetir bû ku ajalek weke aktorekî sûcdar bi heman awayî were hesibandin.

Bûyerên weke darizandina dîkê Baselê ji ber ku têgihiştina me ya derbarê paşerojê, cewhera edaletê, û têkiliya di navbera mirovan, ajalan û sîstemên baweriyê de dijwar dikin, berdewam dikin ku bala me bikişînin. Ew weke lêkolînên dozê yên hêja ji bo dîroka hiqûqê, folklor, lêkolînên çandî û dîroka zihniyetan xizmet dikin. Darizandina dîkê Baselê, di tundiya xwe de, me bi “cudahîtiya” paşerojê û rêyên cihêreng ên ku mirovan hewl dane ku nîzamê li cîhana xwe ferz bikin, rûbirû dike. Ew weke bîranîneke tund a çawaniya ku sîstemên baweriyê dikarin rastî û pratîka hiqûqî şekil bidin, û girîngiya lêpirsîna dîrokî ya rexneyî dimîne.

7. Jêder û Çavkanî

• User Query (Daxwaza Bikarhêner)
• : Festival dei Popoli. “DE GALLO QUI OVAVIT.” Festival dei Popoli. (https://www.festivaldeipopoli.org/programma/de-gallo-qui-ovavit/?lang=en)
• : Senft, Jill. “Animals Brought Before The Law.” Jill Senft Artist. (https://www.jillsenft.com/animalsbroughtbeforethelaw-2/)
• : Wikipedia. “Animal trial.” Wikipedia. (https://en.wikipedia.org/wiki/Animal_trial)
• : Science History Institute. “Kangaroo and Pig and Monkey and Dog and Donkey Courts.” Science History Institute. (https://www.sciencehistory.org/stories/disappearing-pod/kangaroo-and-pig-and-monkey-and-dog-and-donkey-courts/)
• : Universität Basel. “Basel, its population and the city walls.” Uni Nova. (https://www.unibas.ch/en/News-Events/Uni-Nova/Uni-Nova-131/Uni-Nova-131-Basel-its-population-and-the-city-walls.html)
• : uptownBasel. “Our History.” uptownBasel. (https://uptownbasel.ch/en/the-idea/our-history/)
• : Potter, G.R. “Basel and the Renaissance.” History Today, Volume 14, Issue 4, April 1964. (https://www.historytoday.com/archive/basel-and-renaissance)
• : Basel Tourismus. “History.” Basel.com. (https://www.basel.com/en/facts-figures/history)
• : Wikipedia (Almanî). “Tierprozess.” Wikipedia. (https://de.wikipedia.org/wiki/Tierprozess)
• : LTO. “Tierprozesse im Mittelalter: In der Strafsache gegen Hund, Katze, Maikäfer.” Legal Tribune Online. (https://www.lto.de/recht/feuilleton/f/tierprozesse-im-mittelalter-in-der-strafsache-gegen-hund-katze-maikaefer)
• : Wikipedia. “Basilisk.” Wikipedia. (https://en.wikipedia.org/wiki/Basilisk)
• : EBSCO. “Basilisk.” Research Starters. (https://www.ebsco.com/research-starters/zoology/basilisk)
• : Sykes, Katie. “Human Drama, Animal Trials: What the Medieval Animal Trials Can Teach Us About Justice for Animals.” Animal Law Review, Vol. 17:273, 2011. (https://www.animallaw.info/sites/default/files/lralvol17_2_273.pdf)
• : Legal History Miscellany. “Persons under the Law: Medieval Animals’ Rights?” Legal History Miscellany. (https://legalhistorymiscellany.com/2018/02/19/persons-under-the-law-medieval-animals-rights/)
• : Creative Boom. “Remember when animals were put on trial? Let Jill Senft’s delightful sculptures be a reminder.” Creative Boom. (https://www.creativeboom.com/inspiration/remember-when-animals-were-put-on-trial-let-jill-senfts-delightful-sculptures-be-a-reminder/)
• : Quora Tidbits. “The 1474 Basel Chicken Trials.” Quora. (https://tidbits.quora.com/The-1474-Basel-Chicken-Trials)
• : Journal of Legal Education. “CLARBqCE MonMs t.” Journal of Legal Education. (https://jle.aals.org/cgi/viewcontent.cgi?article=2590&context=home)
• : GermanCulture.com.ua. “The Dark Side of German History: Strange and Unusual Events.” GermanCulture.com.ua. (https://germanculture.com.ua/history/the-dark-side-of-german-history-strange-and-unusual-events/)
• : Bible Hub. “Cockatrice.” Bible Hub Topical Bible. (https://biblehub.com/topical/c/cockatrice.htm)
• : Reddit. “Birds of a Feather Petrify Together – Lore & History of the Cockatrice.” r/DnDBehindTheScreen. (https://www.reddit.com/r/DnDBehindTheScreen/comments/zg24ih/birds_of_a_feather_petrify_together_lore_history/)
• : Peters, Anne. “Animal Rights.” Brill. (https://brill.com/downloadpdf/book/9789004466258/BP000009.pdf)
• : ALTEX. “Book reviews.” ALTEX. (https://www.altex.org/index.php/altex/article/view/727)
• : JSTOR Daily. “When Societies Put Animals on Trial.” JSTOR Daily. (https://daily.jstor.org/when-societies-put-animals-on-trial/)
• : Allen Memorial Art Museum. “Man & Animal.” Oberlin College. (https://amam.oberlin.edu/files/assets/mananimal.pdf)
• : Kurdish Academy of Language. “A Dictionary of Law.” Kurdish Academy of Language. (https://kurdishacademy.org/wp/a-dictionary-law-in/)
• : Nishtiman Network. “The Kurdish Language in the Courts of the Kurdistan Region of Iraq.” Nishtiman Network. (https://nishtmansi.com/blog/kurdish-krg-courts)
• : Wikipedia. “Basilisk.” Wikipedia. (https://en.wikipedia.org/wiki/Basilisk).
• : Medievalists.net. “Medieval Bestiary: The Fantastic Basilisk.” Medievalists.net. (https://www.medievalanimals.org/2022/06/10/medieval-bestiary-the-fantastic-basilisk/)
• : Science History Institute. “Kangaroo and Pig and Monkey and Dog and Donkey Courts.”.
• : Basel Tourismus. “History.”.

wergirtî

1. DE GALLO QUI OVAVIT – Festival dei Popoli, https://www.festivaldeipopoli.org/programma/de-gallo-qui-ovavit/?lang=en 2. HARD BOILED CRIMINAL personal project – Jill Senft, https://www.jillsenft.com/animalsbroughtbeforethelaw-2/ 3. Animal trial – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Animal_trial 4. A Dictionary Law in | Kurdish Academy Of Languages, https://kurdishacademy.org/wp/a-dictionary-law-in/ 5. The Kurdish language in the courts of the Kurdistan Region: between Law and Reality, https://nishtmansi.com/blog/kurdish-krg-courts 6. Basel and the Renaissance – History Today, https://www.historytoday.com/archive/basel-and-renaissance 7. Dates from the history of Basel, https://www.basel.com/en/facts-figures/history 8. Our history – uptownBasel, https://uptownbasel.ch/en/the-idea/our-history/ 9. Basel, its population and the city walls. – Universität Basel, https://www.unibas.ch/en/News-Events/Uni-Nova/Uni-Nova-131/Uni-Nova-131-Basel-its-population-and-the-city-walls.html 10. Basilisk | EBSCO Research Starters, https://www.ebsco.com/research-starters/zoology/basilisk 11. Basilisk – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Basilisk 12. en.wikipedia.org, https://en.wikipedia.org/wiki/Basilisk#:~:text=The%20basilisk%20is%20alleged%20to,taking%20on%20features%20from%20cockerels. 13. Medieval Bestiary: The Fantastic Basilisk, https://www.medievalanimals.org/2022/06/10/medieval-bestiary-the-fantastic-basilisk/ 14. The 1474 Basel Chicken Trials – Historical Tidbits – Quora, https://tidbits.quora.com/The-1474-Basel-Chicken-Trials 15. Birds of a Feather, Petrify Together – Lore & History of the Cockatrice : r/DnDBehindTheScreen – Reddit, https://www.reddit.com/r/DnDBehindTheScreen/comments/zg24ih/birds_of_a_feather_petrify_together_lore_history/ 16. Topical Bible: Cockatrice, https://biblehub.com/topical/c/cockatrice.htm 17. When Societies Put Animals on Trial – JSTOR Daily, https://daily.jstor.org/when-societies-put-animals-on-trial/ 18. Kangaroo (and Pig and Monkey and Dog and Donkey) Courts …, https://www.sciencehistory.org/stories/disappearing-pod/kangaroo-and-pig-and-monkey-and-dog-and-donkey-courts/ 19. Tierprozess – Wikipedia, https://de.wikipedia.org/wiki/Tierprozess 20. Tierprozesse im Mittelalter: In der Strafsache gegen Hund, Katze, Maikäfer – LTO, https://www.lto.de/recht/feuilleton/f/tierprozesse-im-mittelalter-in-der-strafsache-gegen-hund-katze-maikaefer 21. what the medieval animal trials can teach us about justice for, https://www.animallaw.info/sites/default/files/lralvol17_2_273.pdf 22. Persons under the Law? Medieval Animal Rights – Legal History Miscellany, https://legalhistorymiscellany.com/2018/02/19/persons-under-the-law-medieval-animals-rights/ 23. The Rights and Duties of Beasts and Trees: a Law Teacher’s Essay for Landscape Architects – Journal of Legal Education, https://jle.aals.org/cgi/viewcontent.cgi?article=2590&context=home 24. Man and Animal in Early Modern Europe-Annotated Bibliography, https://amam.oberlin.edu/files/assets/mananimal.pdf 25. Remember when animals were put on trial? Jill Senft’s beguiling sculptures teach some forgotten history | Creative Boom, https://www.creativeboom.com/inspiration/remember-when-animals-were-put-on-trial-let-jill-senfts-delightful-sculptures-be-a-reminder/ 26. The Dark Side of German History: Strange and Unusual Events, https://germanculture.com.ua/history/the-dark-side-of-german-history-strange-and-unusual-events/ 27. towards international animal rights – Brill, https://brill.com/downloadpdf/book/9789004466258/BP000009.pdf 28. [Man and his fellow-creatures under ethical aspects] [Article in German] | ALTEX, https://www.altex.org/index.php/altex/article/view/727