Kurte

Ev gotar li ser John Keely, “dahênerê” Amerîkî yê sedsala 19an, û makîneya wî ya îdîakirî ya “tevgera bêdawî” disekine. Keely îdîa dikir ku wî motorek çêkiriye ku bi “lerizînên eterîk” ên ji avê hatine bidestxistin dixebite û dikare enerjiya bêdawî hilberîne. Bi van îdîayan, wî karî bi salan sermayedarên dewlemend bixapîne û bi mîlyonan dolar (li gorî nirxa îroyîn) berhev bike. Lêbelê, piştî mirina wî di sala 1898an de, lêkolînan eşkere kir ku makîneya wî bi sîstemeke veşartî ya hewaya bi tazyîq dixebitî. Ev gotar armanc dike ku hîle û rêbazên Keely, çarçoveya civakî-çandî û psîkolojîk a ku rê li ber serkeftina xapandina wî vekir, û mîrateya wî wekî yek ji sextekarên zanistî yên herî navdar ên sedsala 19an analîz bike. Keely ne tenê wekî sextekarekî teknîkî, lê herweha wekî kesayetekê ku karîbû hêvî û tirsên serdemekê ji bo berjewendiyên xwe bi kar bîne, tê nirxandin.

1. Pêşgotin

Xeyala makîneyên tevgera bêdawî, ango amûrên ku bêyî çavkaniyeke enerjiyê ya derveyî karibin her û her bixebitin û tewra enerjiya zêde jî hilberînin, bi sedsalan e ku mirovahî kişandiye ber xwe. Ev kelecan bi giranî ji soza çavkaniyeke enerjiyê ya hema hema belaş û bêsînor dihat. Lêbelê, zanistê ev îdîa bi awayekî kategorîk red kirine, ji ber ku ew bi eşkere qanûnên bingehîn ên termodînamîkê, nemaze qanûna yekem (parastina enerjiyê) û ya duyem (zêdebûna entropiyê), binpê dikin. Tevî vê yekê, di serdemên cuda de, kesên wek John Ernst Worrell Keely derketine holê û îdîa kirine ku wan ev xeyal pêk aniye.

John Keely, kesayetek ji Philadelphia, ji sala 1872an heta mirina xwe di 1898an de, îdîa kir ku wî motorek şoreşgerî îcad kiriye. Îdîaya wî ya navendî ew bû ku ew dikare bi riya “lerizînên eterîk” an “etera nav-atomî” ya ku ji avê tê veqetandin, hêzeke bêhempa hilberîne. Ev gotar dê nîşan bide ku John Keely ne dehayekî şaşfêmkirî bû, lê belê yek ji sextekarên zanistî yên herî berfireh û serkeftî yên dîrokê bû. Ew ê rêbazên wî, çarçoveya zanistî û civakî ya ku rê da xapandina wî ya bi dehan salan, motîvasyonên piştevanên wî, û di dawiyê de eşkerekirina sextekariya wî bikole, û bi vî awayî mîrateya wî wekî çîrokeke hişyarker di salnameyên pseudozanistê de saxlem bike. Pêdivî ye ku çîroka Keely di nav du çarçoveyên hemdem de were fêm kirin: Ji aliyekî ve, hesreta gel ji bo dahênanên veguherîner û ji aliyê din ve, şikbariya zanistî ya sazkirî li hember tevgera bêdawî. Ev tengezariya xwerû ew bû ku Keely jê sûd werdigirt. Sedsala 19an serdemek pêşkeftina teknolojîk a bilez bû (mînak, telefon, ronahiya elektrîkê ku di de têne behs kirin). Vê yekê hawîrdorek çêkir ku tê de îdîayên şoreşgerî dibe ku pêkan xuya bikin. Tevgera bêdawî “xewnek” naskirî bû , lê ji bo kesên xwenda di heman demê de ne gengaziyek zanistî ya naskirî bû; behs dike ku Akademiya Zanistî ya Frensî ji sala 1775an vir ve red kiriye ku bi kesên ku îdîa dikin ku makîneyek tevgera bêdawî îcad kirine re têkiliyê deyne. Serkeftina Keely di rêvebirina cîhê di navbera hêviya gel û şikbariya pisporan de bû, ku pir caran bi desteserkirina zimanê zanistî pêk dihat. Divê destpêk pêşî li pîvan û dirêjahiya sextekariyê bigire da ku girîngiya wê teqez bike. Keely zêdetirî 25 salan xebitî û sermayek girîng kişand. Ev dirêjbûn û serkeftina darayî wî ji sextekarên piçûk cuda dike û doza wî dike lêkolînek berbiçav a xapandina domdar.

2. John Keely: Ji Xeratî Heta “Dahênerî”

John Ernst Worrell Keely di 3ê îlona 1837an de li Chester, Pennsylvania, ji dayik bû û di zarokatiya xwe ya zû de sêwî ma. Her çend hin çavkanî sala jidayikbûna wî wek 1827an didin , piraniya çavkaniyên pêbawer, tevî agahiyên berfireh ên biyografîk , li ser sala 1837an li hev dikin. Berî ku xwe wekî “dahêner” bide nasîn, Keely di gelek pîşeyên cuda de xebitîbû: endamê orkestrayeke şanoyê, wênesaz, xerat, bangkêşê karnavalê, û mekanîkvan. Ev paşxaneya cihêreng û ne-akademîk ji bo fêmkirina kesayetiya wî û rêbazên ku wî paşê bi kar anîn girîng e. Jêhatîbûnên ku wî di van karan de bi dest xistibûn, nemaze di warê performansê de (orkestra, bangkêşê karnavalê), îhtîmal e ku jêhatîbûnên bingehîn ji bo rola wî ya paşê wekî pêşandêrekî pseudozanistî peyda kiribin. Wekî xerat , ew ê xwedî jêhatîbûnên mekanîkî yên pratîkî bûya, ku ji bo çêkirina amûrên xwe yên xapînok bikêr bû. Wekî muzîkjen , ew ê akustîk û lerizînan fêm bikira, ku wî ew xistin nav teorî û pêşandanên xwe (mînak, bikaranîna amûrên muzîkê ji bo “çalakkirina” makîneyan ). Wekî bangkêşê karnavalê , ew ê di îqnakirinê, kişandina girseyê, û afirandina atmosfereke ecêbmayîn û bendewariyê de jêhatî bûya – jêhatîbûnên ku rasterast ji bo pêşniyarên xwe yên ji sermayedaran re û pêşandanên xwe veguhestin.

Dora sala 1872an, Keely îdîaya xwe ya mezin ragihand: keşfa hêzeke nû ya livînê. Pêşandan û îdîayên wî yên destpêkê li Philadelphia dest pê kir balê bikişîne. Keely xwe wekî kesayetekî pêşandêr nîşan dida , û şiyana wî ya bandorkirina temaşevan û sermayedaran mifteya serkeftina wî bû. Wî xwe wekî dehayekî tenê yê ku bi prensîbên şaşfêmkirî re têdikoşiya, dida nasîn. Kêmasiya perwerdehiya zanistî ya fermî di vegotineke dehayekî derveyî de hate pêçandin, ku ji hêla dogmaya kevneşopî ve nehatibû sînordar kirin – tropek hevpar di pseudozanistê de. Keely pir caran zanyar û endezyaran paşguh dikir an jî şaş dikir. Ev statuya “derveyî” dikaribû bala sermayedarên ku ji elîtên sazkirî haydar bûn an jî yên ku li pêşkeftinên têkder û ne-kevneşopî digeriyan bikişîne; destnîşan dike ku ew “ne amade bû ku sira xwe ji kesên ku nikaribûn an nexwestin fêm bikin – nemaze fîzîkzan û endezyar – re eşkere bike.”

3. “Hêza Eterîk”: Îdîa û Mekanîzmayên Xeyalî

Navenda îdîayên Keely li ser wê yekê bû ku makîneya wî dikare bi “şikandin” an “hilweşandina” atomên avê hêzeke bêhempa hilberîne. Wî bi awayekî navdar îdîa dikir ku qasek (nêzîkî lîtreyek) av bes e ku trênekê ji Philadelphia heta San Francisco û paşve bişîne. Ev hêz di destpêkê de wekî “vaporîk” an “eterîk” , û paşê jî wekî hêzeke ku li ser “sempatiya lerizînê” an “etera nav-atomî” bingeh digire, hate binavkirin.

Ji bo ku îdîayên xwe pêbawertir bike, Keely termê “eter” bi kar anî, ku di sedsala 19an de di fizîkê de xwedî cihekî meşrû bû. “Etera ronahîdar” (luminiferous aether) navgînek hîpotetîk bû ku dihat bawer kirin ji bo belavbûna ronahiyê pêwîst e. Her çend ev teorî paşê hate red kirin jî, di dema Keely de, ew hîn jî di nav zanyaran de dihate nîqaş kirin. Keely ev term ji bo xwe bi kar anî da ku teoriyên xwe bi rengekî zanistî bide xuya kirin. Dehşeta Keely ne di fîzîkê de, lê di îstismarkirina valahiya di navbera têgihiştina gelêrî ya zanistê û teoriyên pêşketî û spekulatîf ên dema wî de bû. “Eter” ji bo vê yekê amûrek bêkêmasî bû. Gel ê di çarçoveyek zanistî de navê “eter” bihîsta, ku ev yek ji Keely re hewayek meşrûiyetê dida. Cewhera rastîn a eterê dihat nîqaş kirin û heta ji hêla zanyaran ve jî bi tevahî nehatibû fêm kirin ( tevliheviya ceribandina Michelson-Morley ya ku ji bo tespîtkirina wê hatibû çêkirin destnîşan dike). Vê nezelaliyê cîh ji şîroveyên pseudozanistî yên Keely re çêkir. Bi girêdana “hêza” xwe bi lerizîn û muzîkê re, wî têgehên xwe yên razber xuya kir ku destdayî û heta hunerî ne, ku ji axaftina zanistî ya hişk bêtir bala xeyalek berfirehtir dikişand.

Keely ji bo bandorkirin û tevlihevkirina mirovan termînolojiyeke aloz û pir caran bêwate bi kar dianî: “harmonîkên negatîf ên çaralî,” “hilweşandina eterîk,” “sêyên atomî”. Şiroveyên wî bi zanebûn nezelal bûn, wek mînak: “Ew berfirehkirina etera nav-atomî bi riya lerizînê ye… Ez jê re dibêjim negatîfek lerizînê…”. Ev nezelaliya bi zanebûn a şiroveyên wî wekî mekanîzmayek parastinê dixebitî. Ger mirovan nikarîbûya fêm bikira, dibe ku ew bifikiriyana ku ew ji bo wan pir kûr e, ne ku bêwate ye. Ev taktîk di pseudozanistê de hevpar e, wekî ku di de tê destnîşan kirin (her çend li ser pseudodîrokê ye, prensîba bikaranîna zimanek tevlihev ji bo astengkirina analîza rexneyî derbasdar e). Di heman demê de, ev yek rê dida wî ku dema ku dihatin pirsîn, şiroveyên xwe bi domdarî biguherîne, ji ber ku ew “hostayê” yekane yê van “prensîban” bû.

Hêmaneke sereke ya pêşandanên wî bikaranîna amûrên muzîkê bû (keman, zîter, harmonîka, çengên ahengê, fîtika ahengê) ji bo “çalakkirin” an “ahengdarkirina” makîneyên xwe. Ev yek bi teoriya wî ya “sempatiya lerizînê” re li hev dihat. dibêje: “Keely pir caran harmonîka, keman, bilûr, zîter an fîtika ahengê bi kar dianî da ku makîneyên xwe çalak bike.”

4. Pargîdaniya Keely Motor: Veberhênan û Hêviyên Mezin

Pargîdaniya Keely Motor di sala 1872an de li New Yorkê hate damezrandin , her çend hin çavkanî behsa damezrandina wê li Philadelphia di salên 1873/1874an de dikin. Lêbelê, agahiyên ji ku li ser Wikipedia bingeh digirin, ji bo damezrandina qanûnî ya pargîdaniyê rasttir xuya dikin. Pargîdanî bi sermayeyek destpêkê ya 1 mîlyon dolar dest pê kir, ku zû bi zû gihîşt 5 mîlyon dolaran. destnîşan dike ku ev 5 mîlyon dolar di sala 2013an de bi 95 mîlyon dolaran re wekhev bû.

Pêşandanên Keely mifteya kişandina sermayedaran bûn: nîşandana hêzeke mezin, wek çirandina werîsan, şikandina hesinan, û teqandina guleyan. vedibêje: “Werîsên mezin diçirîn, hesin dişkestin an dixwar bûn, gule di nav texteyên diwanzdeh înçî re derbas dibûn…” Sozên teknolojiyeke şoreşgerî û qezencên mezin dihatin dayîn. radigihîne: “wî îdîa dikir… ku ew dikare ji qasek avê têra sotemeniyê hilberîne ku trêneke 30 vagonî ji Philadelphia heta New York City bişîne.” Ji bo kişandina sermayedarên potansiyel, Keely li New Yorkê pêşandanên bi heybet li dar dixist, ku tê de xwarinên xweş û şampanya pêşkêş dikirin.

Di nav sermayedarên navdar de John Jacob Astor IV hebû. Tevlêbûna kesayetên weha navdar pêbaweriyê zêde dikir. Her weha Xanim Clara Jessup Bloomfield Moore, ku dê di beşek cuda de bi hûrgilî were nîqaş kirin, yek ji piştevanên herî girîng bû. Pargîdaniya Keely Motor kêm caran wekî fîrmayek pêşkeftina teknolojiyê dixebitî û bêtir dişibiya xapandineke dirêj-klasîk, ku ji bo domandina xwe û pêşvebirê xwe (Keely) bi veberhênana nû ya domdar ve girêdayî bû. Kêmasiya domdar a hilberek bazarê an jî prototîpek testkirî ya li ser 25 salan nîşanek vê yekê ye. Stratejiya derxistina parên nû ji bo vegirtina “pêşkeftina” berdewam tîpîk e ji bo operasyonên ku bi riya hilber an karûbarên rastîn dahatê çênakin. Dewlemendbûna kesane ya Keely ( behs dike ku wî “karî xwe dewlemend bike”) dema ku sermayedaran tiştek bi dest nexist, nîşanek sereke ye. Hebûna sermayedarên payebilind ên mîna Astor bandorek “delîla civakî” çêkir, ku potansiyel sermayedarên piçûktir û kêm sofîstîke teşwîq kir ku beşdar bibin, bi texmîna ku kesên wusa dewlemend divê lêkolîna xwe kiribin. Navê Astor giraniyek girîng hilgirtibû. Ev diyarde, ku mirov li pey kiryarên “pereyê jîr” ê tê texmîn kirin diçin, dikare daraza rexneyî ya takekesî têk bibe. Ew nîşan dide ku sextekar çawa dikarin navûdengê çend kesan ji bo kişandina gelekan bi kar bînin.

Pargîdanî zêdetirî 25 salan bêyî ku qezenc bike an parekê bide, xebitî. Keely bi berdewamî îdîa dikir ku hemû sermaye ji bo tekûzkirina makîneyê ji nû ve tê veberhênan. Dema ku fon kêm dibûn, ji bo berhevkirina sermayeya zêdetir, parên nû bi periyodîk dihatin derxistin.

Tablo 1: Daneyên Darayî yên Sereke yên Pargîdaniya Keely Motor

Agahî	Nirx/Dîrok	Çavkanî
Sala Damezrandinê	1872 (New York)
Sermayeya Destpêkê	$1,000,000
Sermayeya Paşê	$5,000,000 (wekhevî $95 mîlyon di 2013an de)
Veberhênana Clara J.B. Moore	$100,000 plus mehane $250 (paşê $2000)
Tevlêbûna John Jacob Astor IV	Veberhênerê navdar
Demajoya Xebatê bêyî Qezenc/Parvekirin	Nêzîkî 26 sal (1872-1898)

Ev tablo bi awayekî dîtbarî û bi kurtasî pîvana aborî ya mezin a operasyona Keely nîşan dide. Lîstekirina sermayedarên mezin û dema dirêj a bêyî qezencê tekez dike ku Keely çiqasî îqnakar bû û piştevanên wî çiqas kûr bawer dikirin (an jî hêvî dikirin). Ew ji bo mezinahiya darayî ya sextekariyê, ku hêmanek bingehîn a çîrokê ye, referansek bilez pêşkêş dike.

5. Clara Jessup Bloomfield Moore: Parêzvanek Dilsoz

Clara Jessup Bloomfield Moore jinebiyeke dewlemend a Philadelphia, nivîskar û mîrasgir bû. Ew di sala 1881ê de dest bi piştgirîkirina Keely kir û bû yek ji piştevanên wî yên herî girîng û bi bandor. Wê 100,000 dolar sermaye kir û mehane 250 dolar (ku paşê bû 2000 dolar ji bo lêçûnên kesane) dida Keely. destnîşan dike ku 250 dolarên mehane di nirxa îroyîn de bi qasî 5400 dolaran bû.

Xanim Moore ne tenê bi awayekî aborî, lê herweha bi awayekî giştî jî piştgirî dida Keely û xebatên wî. Wê pirtûkek bi navê “Keely and His Discoveries” (Keely û Keşfên Wî) nivîsand û tê de ew û teoriyên wî diparast. Lêbelê, motîvasyonên Xanim Moore ji qezenca aborî wêdetir bûn. Li gorî analîzên ku di de hatine pêşkêş kirin, ji bo wê Motora Keely tiştekî ji makîneyekê wêdetir temsîl dikir:

• Ew “redkirina qanûnên termodînamîkê” bû.
• Ew dijberî “aboriya siyasî ya bisînorkirî” bû.
• Ew redkirina “teolojiya pesîmîst” bû.
• Û ya herî balkêş, ew dijberiya “psîkiyatriya dij-femînîst” bû ku dihat îdîakirin ev qanûn û teoriyên aborî piştgirî didinê.

Ev yek nîşan dide ku piştgiriya wê bi kûrahî îdeolojîk bû û dibe ku wekî celebek serhildana civakî an rewşenbîrî jî were dîtin. Piştgiriya Clara Moore nîşan dide ku baweriya bi pseudozanistê dikare ji hêla faktorên psîkolojîk û îdeolojîk ên tevlihev ve were rêvebirin, ne tenê ji nezaniyê an çavbirçîtiyê. Motîvasyonên wê bi xwestekek ji bo hilweşandina tiştên ku wê wekî paradigmayên zanistî, aborî û civakî yên zordar dihesiband ve girêdayî bûn. Veberhênana wê girîng bû, lê veberhênana wê ya rewşenbîrî û hestyarî, wekî ku ji hêla û ve tê pêşniyar kirin, hîn kûrtir xuya dike. Fikra ku xebata Keely dikare “psîkiyatriya dij-femînîst” bişkîne bi taybetî balkêş e, ku pêşniyar dike ku wê di “hêza wî ya nû” de potansiyelek ji bo têkbirina strukturên baviksalarî an awayên ramana ku jinan sînordar dikirin dît. Ev yek wê dike kesayetek pir balkêştir ji xapînokek hêsan; ew beşdarek çalak bû ku ji bo nêrîna xwe ya cîhanê li pejirandinê digeriya.

Lêbelê, baweriya Xanim Moore jî ne bêdawî bû. Dema ku Keely di dema teftîşekê de red kir ku têlek (ku ji hêla E. Alexander Scott ve dihat guman kirin ku boriyeke hewayê ye) were birîn, baweriya wê hejiya. Piştî vê bûyerê, wê mûçeya mehane ya Keely kêm kir. Gûmana paşîn a Moore piştî bûyera Scott nîşan dide ku heta piştevanên herî dilsoz jî dikarin baweriya wan bi kêşeyên rasterast û bêbersiv ên li hember mekanîzmayên xapandinê were ceribandin, lê dîsa jî bandora Keely ew qas xurt bû ku wê tavilê bi tevahî dev jê berneda. Redkirina birîna têlê demek krîtîk bû ku tê de kontrola Keely ya li ser vegotinê rasterast ji hêla ceribandinek fîzîkî ve dihat tehdît kirin. Reaksiyona Moore (kêmkirina mûçeyê, ne ku bi tevahî dev jê berde) dîsonansek cognitive nîşan dide – baweriya wê ya kûr bi delîlên zêde re di pevçûnê de bû. Ev yek zehmetiya psîkolojîk a devberdana ji baweriyek demdirêj û bi giranî veberhênankirî, heta dema ku bi rastiyên dijber re rû bi rû bimîne, teqez dike.

6. Şik û Lêpirsînên Destpêkê

Tevî serkeftina Keely di kişandina sermaye û piştgiriyê de, di tevahiya kariyera wî de şik û guman ji aliyê zanyar û endezyaran ve hebûn. Îdîayên wî “bi tundî dihatin nîqaş kirin” û zanyar/endezyar “bi îdîayên wî yên nepejirandî dikeniyan”.

Hin bûyerên taybetî yên şikê ev bûn:

• Lêtnant E.L. Zalinski (1884): Piştî ku şahidiya pêşandana “çekê vaporîk” kir, Zalinski diyar kir ku ew dikare heman ceribandinan bi hewaya bi tazyîq pêk bîne. Dema ku Zalinski pêşniyar kir ku pîvana tazyîqê ya xwe bi kar bîne, Keely red kir û got, “Ez bi her awayî ji pîvanên tazyîqê bawer nakim”. Ev taktîkeke klasîk a revê ye.
• Addison B. Burk û E. Alexander Scott (Mijdar 1895): Ji hêla Xanim Moore ve hatibûn vexwendin. Scott guman kir ku boriyeke zirav, ku Keely îdîa dikir têlek zexm e, di rastiyê de boriyeke hewayê bû ku ji bo ceribandineke hilkişandinê dihat bikaranîn. Keely red kir ku destûr bide ew were birîn, ku ev yek baweriya Moore hejand. Gûmana Scott li ser mekanîzmaya mîna keştiya kartezyenî ji bo livandina giraniyan di firaqekê de jî nîşan dide ku fîzîkeke hêsan wekî hêzeke nû dihat şaş şîrove kirin.

Keely ji bo ku xwe ji pirs û lêpirsînan dûr bixe, taktîkên cuda bi kar dianî. Wî bi berdewamî red dikir ku prensîbên xwe bi tevahî eşkere bike an hilberek bazarê çêbike, her gav îdîa dikir ku ji bo tekûzkirinê bêtir dem hewce dike. Veşartîbûn wekî parastina îcada wî dihat rastdar kirin. Pir caran, pêşandan tenê dema ku Keely bi xwe amade bû dixebitîn. Ev yek nîşaneke xurt a hîleyê ye, ku di îdîayên sexte de hevpar e ku tê de manîpulasyonên taybetî yên ku tenê ji hêla sûcdar ve têne zanîn hewce ne. Prensîbek fîzîkî ya rastîn divê ji hêla her kesê ku di operasyona wê de perwerdekirî ye ve were pêşandan. Ev diyardeya “girêdayî-Keely” nîşan dide ku kontrolên veşartî an kiryarên ku wî dikirin hebûn. Di heman demê de, ev yek mîstîka wî wekî hostayê yekane yê hêzê zêde dikir.

Di heman demê de, Keely bi dozên ji hêla hîsedaran û zextên qanûnî re rû bi rû ma. Di sala 1881ê de, hîsedaran ji ber veşartîbûna wî doz vekirin. Di sala 1882an de, dadgehê ferman da Keely ku “pêvajoya xwe eşkere bike”. Di Mijdara 1888an de, ew ji ber redkirina şirovekirina motorê ji ber biçûkxistina dadgehê hate girtin, lê zû hate berdan û ferman paşê hate betal kirin. Ev yek şiyana wî ya rêvebirina kêşeyên qanûnî nîşan dide. Nimûneya şikbûn, lêpirsîn û revêyên Keely lîstikek domdar a pisîk û mişkê eşkere dike. Serkeftina wî di şiyana wî ya têkbirin an jî razîkirina gumanbaran de bû, tenê têra ku bidomîne. Bûyerên mîna yên Zalinski û Scott nîşan didin ku sextekarî bi ramana zanistî ya bingehîn dihat tespît kirin. Redkirinên Keely (ne bikaranîna pîvana Zalinski, ne birîna têlê) di demek kurt de wêrek lê bi bandor bûn ji ber ku ew xwe dispêrin otorîteya wî wekî “dahêner”. Serkeftinên wî yên qanûnî (betalkirina sûcdariya biçûkxistinê) wî bêtir wêrek kir û dibe ku kêşeyên din bêhêvî kiribin.

7. Îflasa Piştî Mirinê: Rastiya Makîneya Keely

John Keely di 18ê Mijdara 1898an de li Philadelphia mir. Wesiyeta wî mal û milkê wî yê hindik ji jinebiya wî re hişt û behsa sira motorê wî nekir. Piştî mirina wî, rastiya li pişt îdîayên wî yên bi dehan salan zû eşkere bû.

Di 19ê Çileya 1899an de, rojnameya Philadelphia Press lêkolîneke berfireh li ser atolyeya Keely weşand. Ev lêkolîn ji hêla Clarence B. Moore (kurê Clara Bloomfield Moore, ku îhtîmal e li bersivên teqez digeriya) ve hate birêvebirin. Di nav lêkolîneran de endezyar û profesorên wek Carl Hering, Arthur W. Goodspeed, û Lightner Witmer hebûn. Rojnameyê îdîa kir ku motor “xeyalek û xapandinek” bû û hêzên wî “hîle” bûn.

Atolyeya Keely ya li Kolana Bîstemîn a Bakur, hejmar 1422 hate hilweşandin, û vedîtinên wêranker bûn:

• Sîstemeke veşartî ya borî û lûleyan di dîwar, ban û stûnan de hatibû veşartin.
• Motorek avê ya bêdeng du qat li bin laboratuarê, ku bi kemberên mekanîkî ve girêdayî bû, hate dîtin.
• Ya herî girîng, goşeyek pola ya sê tonî ya hewaya bi tazyîq li jêrzemînê hate dîtin, ku bi riya boriyên veşartî û bişkokan makîneyan dixebitand. bi eşkere dibêje: “Makîne ne bi hêzeke nû ya razdar, lê bi hewaya bi tazyîq a hêsan ku bi riya boriyên veşartî di avahiyê de dihat rêvebirin, dixebitîn.”

Berfirehiya mekanîzmayên veşartî (goleya sê tonî, boriyên berfireh, motora avê – ) asteke demdirêj, bi zanebûn, û sofîstîke ya xapandinê eşkere dike, ne tenê hîleyek oportunîst. Sazkirineke wusa dê plansaziyek girîng, çavkanî, û lênihêrîna domdar hewce bike, ku hemî bi dizî dihatin kirin. Ev yek nîşan dide ku Keely ji bo sextekariyê bi xwe wekî hunerek dilsoz bû. Di heman demê de, ev yek têgihiştineke kûr a mekanîka pratîkî nîşan dide, ku bi îronîkî ji bo simulasyona “fîzîkeke nû” dihat bikaranîn. Tevlêbûna kurê Clara Moore, Clarence B. Moore, di lêkolînê de lêgerînek kesane ya ji bo rastiyê pêşniyar dike, dibe ku ji bo xilaskirina mîrateya diya xwe an jî ji bo çareserkirina gumanên ku ew pê re mijûl bûbûn. Xanim Moore hem ji hêla aborî û hem jî ji hêla hestyarî ve gelek veberhênan kiribû. Beşdariya kurê wê hêmanek drama mirovî li eşkerekirina zanistî zêde dike – malbatek ku li girtin an jî rastdarkirinê digere. Ew teqez dike ku bandora sextekariyê ji windabûna aborî wêdetir li ser navûdengên kesane û vegotinên malbatî dirêj bû.

Tevî van delîlên eşkere, serokê Pargîdaniya Keely Motor, B. L. Ackerman, sextekarî red kir û îdîa kir ku borî sal berê hatine avêtin û piştî sala 1887an tenê têlên zexm hatine bikaranîn. Ev redkirin li hember delîlên berbiçav tîpîk e ji bo bawermendên dilsoz an jî kesên ku berjewendiyên wan di xetereyê de ne. Înkarkirina Pargîdaniya Keely Motor heta piştî eşkerekirina Philadelphia Press jî israra baweriyê di nav hinekan de, an jî hewldana bêhêvî ya karbidestên pargîdaniyê ji bo rizgarkirina tiştekî ji wêraniyê nîşan dide, dibe ku ji tirsa encamên qanûnî an jî bi tenê nikaribin asta xapandinê qebûl bikin. Ev redkirin li hember delîlên fîzîkî yên zelal diyardeyek psîkolojîk e ku pir caran di nav alîgirên teoriyên redkirî an kultan de tê dîtin. Di heman demê de, ew behsa xeletiya lêçûna binavbûyî dike – piştî ku ew qas (dem, pere, navûdeng) veberhênan kirin, qebûlkirina xeletiyê dijwartir dibe.

Tablo 2: Îdîayên Keely li hember Rastiya Hatî Keşfkirin

Îdîa/Pêşandana Keely	Mekanîzmaya Hatî Keşfkirin	Çavkanî
“Hêza Eterîk ji Avê”	Delîlek ji bo hilweşandina avê tune; hêz ji çavkaniyeke veşartî dihat
“Çalakkirina bi Lerizînê” (bi amûrên muzîkê)	Amûrên muzîkê wekî dekor; çalakkirina rastîn bi bişkok/valvên veşartî
“Hilkişandina Giraniyan”	Hewaya bi tazyîq bi riya boriyên zirav û veşartî
“Xebitandina Motorê ji bo Pêşandanê”	Tanka hewaya bi tazyîq a veşartî û tora boriyan
Îdîaya hilberîna 2000 psi di 5 saniyeyan de	Bi îhtîmaleke mezin bi riya hewaya bi tazyîq a berê hatibû depokirin
“Jeneratora Eterîk” / “Jeneratora Lerizînê”	Amûreke tevlihev ku ji bo veşartina mekanîzmayên rastîn hatibû çêkirin

Ev tablo bi awayekî berbiçav şiroveyên fantastîk ên Keely bi hîleyên mekanîkî yên rojane yên ku hatin dîtin re dide ber hev. Ev bingeha eşkerekirinê ye. Ew cewhera sextekariyê eşkere û hêsan fêm dike, ji daxuyaniyên giştî wêdetir diçe û mînakên taybetî yên ku pêşandan çawa hatine sexte kirin nîşan dide. Ew delîlên berbiçav pêşkêş dike ku argumana navendî ya gotarê ya li ser cewhera sextekar a Keely piştgirî dike.

8. Keely di Dîroka Pseudozanistê de

Ji bo ku em Keely di çarçoveya dîroka pseudozanistê de bi cih bikin, pêşî divê em taybetmendiyên pseudozanistê bi kurtasî diyar bikin. Pseudozanist bi gelemperî îdîayên ku zanistî xuya dikin lê delîlên ampîrîk kêm in, ne-sextekirinî ne, xwe dispêrin delîlên anekdotîk an otorîteyê, û dijminatiya li hember zanista sazkirî nîşan didin, vedihewîne. , her çend li ser pseudodîrokê be jî, hin prensîbên ku ji bo pseudozanistê jî derbasdar in destnîşan dike: ew pir caran “balkişandina li ser drama û egzotîkê,” “nefamiya berbelav a çarçoveyê,” û “derxistina vegotineke bi motîvasyona siyasî ji destpêkê ve; berevajîkirina pêvajoya zanistî” vedihewîne.

Rêbazên Keely bi awayekî klasîk taybetmendiyên pseudozanistê nîşan didin:

• Bikaranîna jargona ku zanistî xuya dike: “hilweşandina eterîk,” “sempatiya lerizînê”.
• Veşartîbûn û zanîna taybet: Tenê Keely prensîban fêm dikir.
• Ne-dubarekirina ji hêla kesên din ve: Makîne tenê ji bo wî dixebitîn.
• Şirovekirina têkçûnan: Her gav ji ber hewcedariya “bêtir safîkirinê” an “sererastkirinên nazik” bû.
• Îdîayên mezin û bêbingeh: Şoreşkirina enerjiya cîhanî.

Tevgera bêdawî wekî mijarek dubare ya sextekariyan tê zanîn. bi eşkere motora Keely wekî sextekarî binav dike û Keely wekî “sextekarê herî mezin ê sedsala nozdehan” bi nav dike. Her çend sextekariya Keely bêtir li ser hilberek neheyî bû ne ku tenê li ser çerxeke aborî, hewcedariya domdar a ji bo veberhênana nû dişibe şemayên Ponzi. Bi rastî wî wekî “Bernie Madoffê salên 1800an” bi nav dike.

Faktorên civakî û psîkolojîk ên ku rê li ber pseudozanistê vedikin, di doza Keely de jî diyar in. “Xewna dewlemendbûna bê ked” ji bo sermayedaran faktorek girîng bû. Her weha, xwesteka dijberîkirina normên zanistî an civakî yên sazkirî, wek ku di motîvasyonên Clara Moore de tê dîtin , rolek lîst. Balkêşiya vegotina “dehayê tenê” û zehmetiya ji bo gelê gelemperî û heta kesên xwenda yên ne-pispor ku îdîayên zanistî yên pêbawer ji zanista rastîn cuda bikin, nemaze di warên ku bi lez pêş dikevin de, faktorên din bûn. Serkeftina Keely ne tenê ji ber jîrbûna wî bû, lê her weha ji ber ku wî xwe gihand fikar û daxwazên taybetî yên Serdema Zêrîn: serdemek pîşesazîbûna bilez, afirandina dewlemendiyê, lê di heman demê de nediyariya aborî û heyranokbûna ji mûcîzeyên teknolojîk. Dawiya sedsala 19an guhertinên teknolojîk ên mezin dît (telefon, elektrîk – ). Vê yekê atmosferek çêkir ku tê de hema hema her tişt mimkun xuya dikir. Soza “enerjiya belaş” dê di serdemek ku bi komir û hilmê dihat xebitandin, bi lêçûn û keda pê re têkildar, pir balkêş bûya. “Xewna dewlemendbûna bê ked” di civakek bi newekheviyên dewlemendiyê yên berbiçav û bazarên darayî yên spekulatîf de deng veda.

Mîrateya Keely ew e ku ew wekî “sextekarê herî mezin ê sedsala nozdehan” tê bibîranîn. Çîroka wî wekî lêkolîneke dozê di hêza karîzmayê, xapandina domdar, û safdiliya sermayedaran de dimîne. Çîroka Keely têkiliyek sîmbiyotîk di pseudozanistê de nîşan dide: sextekar hewceyê bawermendan e, lê bawermend pir caran hewceyê sextekariyê ne da ku hêvî, gilî, an nêrînên xwe yên cîhanê rastdar bikin (wekî ku bi Clara Moore re tê dîtin – ). Sermayedar ne tenê qurbaniyên pasîf bûn; gelek ji wan beşdarên çalak bûn, Keely pêşve dixistin û wî li hember rexnegiran diparastin ( baweriya hîsedaran heta di sala 1887an de jî nîşan dide). Ji bo hinekan, mîna Moore, bawerî bi pabendiyên îdeolojîk ên berfirehtir ve girêdayî bû, ku “zanist” ji encamên çandî an felsefî yên tê texmîn kirin re duyemîn dikir. Ev yek rakirina baweriya bi pseudozanistê bi taybetî dijwar dike, ji ber ku ew pir caran bi nasnameya kesane û nirxên kûr ve girêdayî ye.

9. Encam

Çîroka John Keely û Motora wî ya Tevgera Bêdawî yek ji mînakên herî balkêş û hînker ên sextekariya zanistî di sedsala 19an de ye. Delîlên ku piştî mirina wî hatin eşkere kirin, bi awayekî bêguman nîşan dan ku Keely ne dahênerekî şoreşger bû, lê belê sextekarekî jêhatî û demdirêj bû ku karîbû bi salan sermayedar, zanyarên navdar, û raya giştî bixapîne. Mekanîzmayên veşartî yên hewaya bi tazyîq ên ku li atolyeya wî hatin dîtin, îdîayên wî yên li ser “hêza eterîk” û “lerizînên sempatîk” bi tevahî pûç kirin.

Bûyera Keely gelek dersan dide me. Ya yekem, ew girîngiya xwendin û nivîsandina zanistî û ramana rexneyî ji bo gel û sermayedaran teqez dike. Ya duyem, ew lawaziya mirovan li hember kesayetên karîzmatîk û sozên mezin, nemaze dema ku bi zimanê zanistî hatine pêçandin, nîşan dide. Ya sêyem, ew rola lêkolîna pêwîst û verastkirina serbixwe di îdîayên zanistî û teknolojîk de radixe ber çavan. Û ya çarem, ew cewhera domdar a taktîkên pseudozanistî û balkêşiyên psîkolojîk ên ku ew îstismar dikin, eşkere dike. Bûyera Keely ji tenê meraqek dîrokî wêdetir e; ew wekî lêkolîneke dozê ya bêdem dixebite ku dersên wê di serdemek pêşkeftina teknolojîk a bilez û agahdariya şaş a berbelav de têkildar dimînin. “Mûcîzeyên” nûjen, amûrên enerjiya şoreşgerî, û şemayên veberhênanê yên pir baş ku rast bin, pir caran taktîkên mîna yên Keely bi kar tînin: jargona tevlihev, sozên guhertinên paradigmayê, û êrîşên li ser şikbariya sereke. Faktorên psîkolojîk ên ku mirovan kir ku ji Keely bawer bikin (hêvî, çavbirçîtî, xwesteka çareseriyên hêsan ji pirsgirêkên tevlihev re, bêbaweriya ji otorîteya sazkirî) hîn jî berbelav in.

Girîngiya mayînde ya çîroka Motora Keely di wê yekê de ye ku ew wekî mînakeke dîrokî ya berbiçav a ku têgehên zanistî çawa dikarin ji bo armancên xapînok werin çewisandin, dimîne. Ew bîranînek e ku îdîayên awarte delîlên awarte hewce dikin. Çîroka Keely di folklora dahênan, xapandin, û jîrbûna Amerîkî de (her çend bi xeletî hatibe bikaranîn) cihê xwe girtiye. Her çend Keely sextekar bû jî, xwesteka gel ji bo tiştê ku wî soz dabû (enerjiya paqij û pir; pêşkeftinên şoreşgerî) rewa bû û dimîne. Sûcê wî îstismarkirina van daxwazên rewa bi riya xapandinê bû. Li pey çavkaniyên nû yên enerjiyê û pêşkeftinên teknolojîk hewldanek mirovî ya derbasdar e. Çîroka Keely berpirsiyariya exlaqî ya dahêner û karsazan ji bo rastbûn û zelalbûnê teqez dike, ku bi nezelalî û sextekariya wî ya bi zanebûn re berevajî ye. Divê encam vê tengeariyê bipejirîne: sextekariyê şermezar bike dema ku hêviyên mirovî yên bingehîn ên ku mirovan xeternak kirine fêm bike.

Çavkanî

Ev gotar li ser bingeha perçeyên lêkolînê yên ku hatine peyda kirin hatiye amadekirin. Di gotareke akademîk a fermî de, ev çavkanî dê li gorî şêwazeke taybetî ya referansdayînê bi tevahî bihata dayîn. Ji bo armanca vê peywirê, nasnameyên perçeyan ên ku di tevahiya nexşeyê de hatine bikaranîn wekî referansên sereke kar dikin.

wergirtî

1. John E.W. Keely | Inventor of Vibratory Physics, Sympathetic Vibratory Physics | Britannica, https://www.britannica.com/biography/John-E-W-Keely 2. John Ernst Worrell Keely – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/John_Ernst_Worrell_Keely 3. The Bernie Madoff of the 1800s and His Perpetual Money Motion …, https://ritholtz.com/2013/12/the-bernie-madoff-of-the-1800s-and-his-perpetual-money-motion-machine/ 4. The Keely Motor Company – Donald Simanek’s Pages, https://dsimanek.vialattea.net/museum/keely/keely.htm 5. The “Etheric Force Machine” | National Endowment for the Humanities, https://www.neh.gov/humanities/2010/mayjune/curio/the-etheric-force-machine 6. taggedwiki.zubiaga.org, http://taggedwiki.zubiaga.org/new_content/82fda8ac28dec6003c57a04937417ee5#:~:text=In%20the%20late%2019th%20century,kindle%2C%20burn%2C%20or%20shine. 7. Michelson–Morley experiment – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Michelson%E2%80%93Morley_experiment 8. Mythologizing the Past; Archaeology, History, and Ideology – Taylor & Francis eBooks, https://api.taylorfrancis.com/content/books/mono/download?identifierName=doi&identifierValue=10.4324/9781032690216&type=googlepdf 9. Sympathetic Physics: The Keely Motor and the Laws of … – PubMed, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31204338/ 10. Sympathetic Physics: The Keely Motor and the Laws of Thermodynamics in Nineteenth-Century Culture – Scholarship@Western, https://ir.lib.uwo.ca/historypub/391/ 11. Search Results (Matching Titles) – BookFinder.com, https://www.bookfinder.com/search_s/?title=&author=Moore%2C%20C.%20J.&currency=USD&st=sr&ac=qr&lang=en&binding=&destination=us&new=1&used=1 12. Perpetual Motion, https://www.kilty.com/pmotion.htm