1. Pêşgotin: Ezîze Wilgefortis û Çîroka Wê ya Efsanewî

Kurteya Jiyana Ezîze Wilgefortis û Navenda Çîroka Wê

Ezîze Wilgefortis, kesayetiyeke efsanewî ya serdema navîn e ku bi çîroka xwe ya balkêş û trajîk tê naskirin. Li gorî efsaneyê, Wilgefortis mîrkeyeke ciwan û bedew a Portekîzê bû ku bûbû Xiristiyan û sonda keçaniyê xwaribû, da ku jiyana xwe ji Mesîh re terxan bike. Bavê wê yê pagan, dixwest wê bi zorê bi keyekî pagan ê Sîsîlyayê an jî keyekî Mewrî re bizewicîne. Ji bo ku ji vê zewaca nexwestî bireve û sonda xwe biparêze, Wilgefortis ji Xwedê dua kir ku wêneyê wê biguherîne û wê kirêt bike. Duaya wê hat qebûlkirin û bi awayekî mûcîzewî rîheke stûr li rûyê wê şîn bû. Dema ku zavayê wê yê paşerojê ev rewş dît, bi tirs û nefret jê vegeriya. Lê belê, bavê Wilgefortis ji ber vê yekê û ji ber ku keça wî guh nedabû fermana wî, pir hêrs bû û ew da xaçkirin.

Tevî ku Wilgefortis tu carî bi awayekî fermî ji aliyê Dêra Katolîk ve wek ezîze nehat pîrozkirin, ew wek ezîzeyeke gelêrî (folk saint) li gelek deverên Ewropayê bi berfirehî hate perestin. Kulta wê bi taybetî di nav jinên ku dixwestin ji zewacên dijwar û mêrên zordar rizgar bibin, populer bû. Hebûn û berdewamiya kulta Wilgefortis, tevî nebûna erêkirina fermî û delîlên dîrokî, îşaret bi hewcedariyeke devotî ya bingehîn dike ku ji aliyê ezîzên fermî ve nehatiye bersivandin. Çîroka wê valahiyeke taybet, bi taybetî ji bo jinên marjînalîzekirî, dagirtiye. Ev yek nîşan dide ku perestiya gelêrî dikare xweserî û afirîneriyeke berbiçav nîşan bide di bersivdana hewcedariyên giyanî û civakî de.

Girîngiya Kulta Wê û Rewabûna Wê ji bo Lêkolînên Akademîk

Çîroka Ezîze Wilgefortis û kulta wê ya berbelav, ji bo lêkolînên akademîk di warên cuda de xwedî girîngiyeke mezin e. Balkêşiya çîroka wê, nemaze ji bo jinên ku li rizgariyê ji zewacên bi pirsgirêk û tundûtûjiyê digeriyan, bi sedsalan berdewam kiriye. Kesayeta wê ya kompleks bûye mijara lêkolînên di hagiyografî (jiyana ezîzan), dîroka hunerê, folklor, lêkolînên zayendî û teolojiyê de. Efsaneya Wilgefortis bi paradoksên xwe tije ye: “kirêtbûnek” ku dibe sedema pîroziyê, ezîzeyeke jin bi taybetmendiyên mêranî, û şehadeteke ku motîfên hevpar bi hêmanên bêhempa re li hev tîne.

Vebêja Wilgefortis tavilê mijarên wekî xweseriya laşî, berxwedana li dijî kontrola baviksalarî, û têkiliya tevlihev a di navbera xuyanga fizîkî û nasnameya giyanî de derdixe pêş. Ev yek wê dike kesayetiyeke dîrokî ya dewlemend ji bo nîqaşên hemdem ên li ser van mijaran. Çîroka wê ne tenê ji bo têgihiştina perestiya gelêrî ya serdema navîn, lê her weha ji bo analîzkirina awayên ku çand û civak bi mijarên zayend, hêz û baweriyê re rûbirû dibin, girîng e.

2. Koka Efsaneyê û Guhertoyên Wê yên Herêmî

Çîroka Bingehîn: Mîrkeya Portekîzî, Sonda Keçaniyê, Rîha Mûcîzewî û Xaçkirin

Efsaneya Ezîze Wilgefortis, ku tê texmînkirin di sedsala 14an de derketiye holê an jî li dora sala 1400an di destnivîsan de xuya bûye , li ser bingeha çîrokeke trajîk û mûcîzewî ava bûye. Li gorî vegotina herî berbelav, Wilgefortis keça keyekî pagan ê Portekîzê bû. Di hin guhertoyan de, ew yek ji neh keçên key bû. Piştî ku ew dibe Xiristiyan, sonda keçaniyê dixwe û dixwaze jiyana xwe wek bûka Mesîh derbas bike. Lêbelê, bavê wê plan dike ku wê bi keyekî pagan re bizewicîne; ev key carinan wek keyê Sîsîlyayê û carinan jî wek keyekî Mewrî tê binavkirin.

Ji bo ku xwe ji vê zewaca bi zorê rizgar bike û sonda xwe ya keçaniyê biparêze, Wilgefortis ji Xwedê dua dike ku wê “kirêt” an “bêşikl” bike da ku zava jê nefret bike. Duaya wê tê qebûlkirin û bi awayekî mûcîzewî rîheke stûr li rûyê wê şîn dibe. Ev guherîna laşî dibe sedem ku zava dev ji wê berde. Lêbelê, bavê wê ji ber vê serîhildan û guhnedana fermana wî pir hêrs dibe û Wilgefortis dide xaçkirin. Bi vî awayî, ew dibe şehîdeke ku di rêya baweriya xwe û parastina keçaniya xwe de canê xwe feda dike, û şehadeta wê dişibe ya Mesîh.

Navên Cihêreng (Kümmernis, Uncumber, Liberata, hwd.) û Wateyên Wan li Seranserê Ewropayê

Kulta Ezîze Wilgefortis li seranserê Ewropayê belav bû û li gorî herêm û zimanan bi navên cihêreng hate naskirin. Her yek ji van navan wate û girîngiyeke taybet ji bo bawermendên wê herêmê îfade dikir. Pirrengiya navan û girêdana wan a etîmolojîk bi têgehên wekî “rizgarî”, “xelasbûn” û “xem/fikar” bi xurtî nîşan dide ku fonksiyona ezîzeyê (çareserkirina êş û azarê, nemaze yên zewacê) ajokareke sereke ya belavbûn û adaptasyona kulta wê bûye, belkî ji hûrgiliyên çîroka wê ya bingehîn jî zêdetir. Wusa dixuye ku her ku çîrok belav dibû, civakan li gorî hewcedariyên xwe yên taybet nav li wê dikirin an jî aliyekî kesayeta wê derdixistin pêş.

Tablo 1: Navên Cihêreng ên Ezîze Wilgefortis û Wateyên Wan

Nav	Ziman/Herêm	Wate/Etîmolojî
Wilgefortis	Latînî	“Virgo fortis” (keça wêrek/bihêz)
Uncumber	Îngilîstan	Rizgarker, “barhilgir” ji kesên di tengasiyê de, bi taybetî jinên mexdûr
Ontkommer	Hollandî	“Yê ku xwe ji tiştekî dûr dixe”, bi taybetî ji êşê
Kümmernis	Almanî	“Xem” an “fikar”. Mirina “bê xem”
Liberata	Îtalî	“Rizgarkirî”
Librada	Îspanî	“Rizgarkirî”
Débarras	Fransî	“Xelasbûn”, “rizgarbûn”
Frasobliwa	Polonî	“Xemgîn”

Tevlîhevî û lihevxistina Wilgefortis bi ezîzên din re, wek Liberata , dîmenekî hagiyografîk ê herikbar di serdema navîn de nîşan dide, ku tê de taybetmendî û çîrok dikarin li hev bicivin, nemaze ji bo kesayetiyên ne-kanonîzekirî. Ev yek girîngiya perestiya gelêrî di şikilkirina nasnameyên ezîzan de radixe ber çavan, ku carinan heke fonksiyonên wan ên têgihîştî li hev bikin, kesayetiyên cihêreng tevlihev dike. Mînakek din a vê tevlîheviyê ew e ku Wilgefortis li Arjantîn û Panamayê bi navê Santa Librada tê perestin.

Efsane di Folklorê de (mînak, Çîrokên Birayên Grimm)

Çîroka Ezîze Wilgefortis ewqas kûr di nav çanda gelêrî de cih girtibû ku di çapa yekem a navdar a Çîrokên Zarokan û Malbatê ya Birayên Grimm de, bi navê “Ezîze Solicitous” (Die heilige Frau Kümmernis) cih girt. Lêbelê, ev çîrok di çapa duyemîn de hate derxistin, ji ber ku pir dişibiya efsaneyeke din a Andreas Strobl bi navê “Ovum paschale Neugefärbte Oster-Ayer”, ku ew bi xwe jî li ser bingeha efsaneya Wilgefortis bû.

Guhertoya Birayên Grimm çîroka mîrkeya Solicitous, sonda wê ya keçaniyê, duaya wê ya ji bo rîhê, xaçkirina wê, û efsaneya kemanevanê feqîr ê ku pêlavên wê yên zêrîn distîne, vedibêje. Xuyabûna Wilgefortis/Kümmernis di Çîrokên Birayên Grimm de, yekbûna wê ya kûr di nav kevneşopiyên vegotina gelêrî de, ji perestiya pak a olî wêdetir, nîşan dide. Ev yek pêşniyar dike ku çîroka wê xwedî hêmanên folklorîk ên balkêş (sêrbazî, veguherîn, neheqî, destwerdana mûcîzewî) bû ku rê da wê ku ji çarçoveyên pak ên hagiyografîk derbas bibe û bikeve nav çîrokbêjiya çandî ya berfirehtir.

3. Îkonografiya Ezîze Wilgefortis: Rîh, Xaç û Sembolên Din

Îkonografiya Ezîze Wilgefortis, ango awayê ku ew di hunerê de hatiye teswîrkirin, bi hêmanên sembolîk ên xurt û taybet ve girêdayî ye. Ev hêman ne tenê çîroka wê vedibêjin, lê di heman demê de têgihiştinên serdemê yên li ser zayend, pîrozî û şehadetê jî nîşan didin.

Teswîrên di Hunerê de: Xaçkirî, bi Rîh, bi Kiras, Carinan bi Tac

Taybetmendiya herî berbiçav û diyarker a Wilgefortis di hunerê de rîha wê ye. Ew hema hema her gav wek jineke bi rîh tê teswîrkirin, ku ev yek rasterast bi mûcîzeya navendî ya efsaneya wê ve girêdayî ye. Ew bi gelemperî li ser xaçê, di pozîsyoneke ku şehadeta Mesîh tîne bîra mirov, tê nîşandan. Cilûbergên wê bi gelemperî kirasekî dirêj an cilên jinane ne, ku nasnameya wê ya jinane tekez dikin tevî hebûna rîhê.

Carinan Wilgefortis bi tacekê jî hatiye teswîrkirin , ku dibe îşaret bi eslê wê yê keyanî bike. Lêbelê, ew bi gelemperî bê tac e, ku ev yek wê ji hin teswîrên Ezîze Liberata, ku pir caran bi wê re dihate tevlîhevkirin, cuda dike. Hunermendan di teswîrkirina laşê wê de stratejiyên cihêreng bikar anîne; carinan ew bi awayekî androjen (ne mê ne jin) û bê kevan hatiye xêzkirin, carinan jî bi sîngên berbiçav û rûyekî nermtir, ku taybetmendiyên jinane zêdetir derdixe pêş. Ev cihêrengî di teswîrkirina jinbûna Wilgefortis de (mînak, carinan bi sîng, carinan androjen) li gel rîha domdar, lihevkirineke berdewam di çanda dîtbarî de nîşan dide ka meriv çawa kesayetiyeke ku sînorên zayendî yên kevneşopî derbas dike, di heman demê de wekî jin û pîroz bimîne, teswîr bike. Ev nezelalî bi xwe dibe ku beşdarî balkêşiya wê û şîroveyên paşerojê bûbe.

Motîfên Dubarekirî: Kemanevan, Pêlava Tekane

Du motîfên din ên ku pir caran di îkonografiya Wilgefortis de dubare dibin, hebûna kemanevanekî biçûk li ber lingên wê û motîfa pêlava tekan e. Li gorî efsaneyê, dema ku Wilgefortis li ser xaçê bû, kemanevanekî feqîr ji bo wê li kemanê dixist. Ji bo xelatkirina wî, Wilgefortis yek ji pêlavên xwe yên zêrîn an zîvîn avêt ber wî. Dema ku kemanevan bi diziyê hate tawanbarkirin, Wilgefortis pêlava xwe ya duyemîn jî avêt da ku bêgunehiya wî îspat bike. Ev çîrok, ku bi Volto Santo ya Lucca re jî têkildar e , xêrxwazî û hêza mûcîzewî ya Wilgefortis, heta di dema şehadeta wê de jî, nîşan dide. Motîfa kemanevan û pêlavê, ku bi Volto Santo re jî hevpar e, pêşniyar dike ku “motîfeke herikbar” a hevpar di folklora olî ya gelêrî de hebûye ku dikaribû xwe bi wêneyên hêzdar û perestî ve girêbide, bi vî rengî efsaneyên wan dewlemend bike û balkêşiya wan a herêmî zêde bike. Ev yek hebûna depoyeke hevpar a hêmanên vegotinê nîşan dide ku ji bo zêdekirina mîstîka kesayetiyên pîroz dihat bikaranîn.

Volto Santo ya Lucca û Teoriya Şaşfêmkirina Îkonografîk (Teza Delehaye)

Yek ji teoriyên herî girîng û bi bandor derbarê koka îkonografiya Ezîze Wilgefortis, girêdana wê bi peykerekî navdar ê Îsa Mesîh ê bi navê Volto Santo (Rûyê Pîroz) yê li Katedrala Lucca ya Îtalyayê ye. Volto Santo peykerekî darîn ê sedsala 11an e (orîjînal, ku niha kopyayeke sedsala 13an li şûna wê ye) ku Mesîh li ser xaçê, bi rîh û bi kirasekî dirêj (colobium) nîşan dide, ku ev şêwaz di bin bandora Bîzansê de bû.

Teorî, ku bi taybetî ji hêla zanyarê Bollandîst Hippolyte Delehaye ve di sala 1906an de hate pêşniyarkirin , dibêje ku dema kopiyên Volto Santo ji hêla hecî û bazirganan ve ber bi bakurê Alpan ve hatin birin, ev wêneya nenas û androjen (ku hem taybetmendiyên mêranî hem jî jinane tê de hebûn) ji hêla gelên bakurî ve wek jineke bi rîh a li ser xaçê hat şaşfêmkirin. Ji ber vê yekê, ji bo ravekirina vê îkonê ya xerîb, efsaneya Wilgefortis hate afirandin. Hinek wêneyên kevn ên Mesîhê xaçkirî ji nû ve wek Wilgefortis hatin binavkirin, û wêneyên nû yên ku bi eşkereyî ji bo teswîrkirina wê hatibûn çêkirin, pir caran bi kincên jinane û sîngan hatin xêzkirin. Lêkolînên Ilse E. Friesen vê teoriyê piştgirî dikin û amaje dikin ku kulta Wilgefortis bi awayekî neraskêş bi xaçên bi zayenda nezelal ve girêdayî bû.

Ger teoriya Volto Santo were pejirandin, ew dozek berbiçav a “euhemerîzma berevajî” an “mîtopoîeza îkonografîk” pêşniyar dike, ku tê de wêneyek (Mesîhê şaşfêmkirî) ezîzeyek û vegotineke nû diafirîne, ne ku çîroka kesekî dîrokî dibe sedema teswîra wî/wê. Ev yek hêza bêhempa ya çanda dîtbarî di şikilkirina baweriya olî û afirandina hagiyografiyên nû de li civakên pêş-modern radixe ber çavan.

Nûneratiyên Hunerî yên Berbiçav

Kulta Ezîze Wilgefortis di gelek berhemên hunerî yên serdema navîn û serdema nûjen a zû de cih girtiye. Hin ji van nûneratiyan ji ber hunermendên xwe yên navdar an jî ji ber taybetmendiyên xwe yên îkonografîk girîng in:

• Hieronymus Bosch: Trîptîka wî ya bi navê Xaçkirina Ezîze Wilgefortis (nêzîkî 1497 an 1500-1504), ku carinan wek Şehadeta Ezîze Liberata jî tê zanîn , yek ji teswîrên herî navdar e. Di vê berhemê de, kesayetiyeke jin a xaçkirî bi rîheke zirav tê dîtin. Berhem portreyeke tevlihev û nezelal a nasnameyên zayendî, etnîkî û olî pêşkêş dike.
• Westminster Abbey (Îngilîstan): Di Chapel a Henry VII de (serdema Tudor a zû, berî 1509an), peykerekî Wilgefortis (ku li wir wek St Uncumber tê naskirin) heye ku li ser piyan e, pirtûkek û xaçeke T-şiklî di destê wê de ye, û rîheke wê ya pir dirêj heye.
• Katedrala Beauvais (Fransa): Di Dêra Saint-Etienne ya Beauvais de, peykerekî darîn ê sedsala 16an ê Ezîze Wilgefortis li ser xaçê heye. Ew bi kirasekî şîn ê tije û rîheke berbiçav hatiye teswîrkirin.
• Hans Memling: Wilgefortis bi rîheke sivik li ser deriyê derve yê trîptîkekê teswîr kiriye.
• Hans Burgkmair Pîr: Xêzikeke darîn a “Ezîze Kümernus” (nêzîkî 1507) çêkiriye.
• Her weha, teswîrên wê di Pirtûkên Saetan (Books of Hours) û Zebûran (Psalters) de jî hatine dîtin.

Tablo 2: Hêmanên Sereke yên Îkonografiya Ezîze Wilgefortis

Hêmana Îkonografîk	Danasîn	Girîngiya Sembolîk/Reh
Rîh (Beard)	Taybetmendiya wê ya herî berbiçav, rîheke dirêj an kin	Encamê duaya wê ya mûcîzewî ji bo parastina keçaniyê. Sembola guherîna wê û pîroziyê.
Xaç (Cross)	Bi gelemperî li ser xaçê hatiye teswîrkirin	Sembola şehadeta wê, ku dişibe xaçkirina Mesîh.
Kiras/Cilûberg	Kirasekî dirêj an cilûbergên jinane li xwe dike	Dibe ku di bin bandora cilûbergê Volto Santo de be; nasnameya wê ya jinane tekez dike.
Tac (carinan)	Carinan bi tacekê tê teswîrkirin	Dibe ku statuya wê ya mîrkeyî nîşan bide; an jî ji ber tevlîheviya bi Liberata re be.
Kemanevan	Kemanevanekî biçûk li ber lingên wê	Beşek ji efsaneya ku wê pêlava xwe daye kemanevanê feqîr.
Pêlava Tekane	Bi gelemperî yek pêlava wê jê ketiye an jî dide kemanevan	Hêmaneke efsaneyî ye ku bi Volto Santo re jî têkildar e; sembola xêrxwazî û mûcîzeya wê ye.

4. Pêşketina Dîrokî ya Kulta Wilgefortis û Perestgehên Wê

Kulta Ezîze Wilgefortis di serdema navîn a dereng de derket holê û bi lez li seranserê Ewropayê belav bû, bi taybetî di nav hin komên civakî de populerbûneke mezin bi dest xist. Pêşketina vê kultê di çarçoveya civakî-olî ya serdemê de têgihiştineke kûrtir dide me.

Derketin û Belavbûna Kulta Wê di Serdema Navîn a Dereng û Serdema Nûjen a Zû de

Li gorî lêkolînan, kulta Wilgefortis di sedsala 14an de dest pê kir , û efsaneyên derbarê wê de li dora sala 1400an di destnivîsan de xuya bûn. Kulta wê di sedsalên 15an û 16an de gihîşt lûtkeya populerbûna xwe û li gelek deverên Ewropayê, wek Almanya başûr, Awistirya, Hollanda, Îngilîstan, bakurê Îngilîstanê, Bavyera, bakurê Fransa û Belçîkayê, bi berfirehî belav bû. Hat ragihandin ku li hin deveran populerbûna kulta wê bi ya Meryema Keçik re dikaribû hevrikiyê bike. Belavbûna vê kultê bi giranî bi saya hecî û bazirganan bû ku kopiyên wêneyên wê bi xwe re dibirin û li deverên cuda belav dikirin. Ev yek nîşan dide ku çanda olî ya gelêrî çawa dikaribû bi awayekî xweser an paralel bi kanalên fermî yên dêrê re tevbigere, û torên devotî yên nav-herêmî li ser bingeha hewcedariyên hevpar û vegotin/wêneyên balkêş biafirîne.

Patronaj: Parêzvana Jinên di Zewacên Dijwar de û Yên ku li Rizgariyê Digerin

Patronaja sereke ya Ezîze Wilgefortis parastina jinên ku dixwestin ji zewacên zordar, dijwar an nexwestî rizgar bibin bû. Ew wek “Uncumber” (barhilgir) an “Liberata” (rizgarkirî) dihat nasîn, û jinan ji bo ku ji mêrên xwe yên zalim xelas bibin, dua û qurban pêşkêşî wê dikirin. Sir Thomas More di sala 1529an de behsa jinên ku dua ji Wilgefortis (Uncumber) dikirin da ku ji mêrên xwe xelas bibin, dibe ku bi mirina mêr an jî bi mirina xwe, dike. Ev taybetmendiya kulta wê, ku li ser wendakirina mêr disekinî ne ku li ser bidestxistina wî, wê ji kultên din ên ezîzan cuda dikir. Ev patronaja taybet dibe ku ji veguherîna wê ya zayendî û çîroka wê ya berxwedanê derketibe holê.

Patronaja taybet a Wilgefortis ji bo jinên ku dixwestin ji mêrên xwe xelas bibin , ji navbeynkariyên tîpîk ên ezîzan ji bo zewacên baş an jî berdarkeriyê, dûrketineke radîkal e. Ev yek nîşan dide ku kulta wê xwe dispêre bêhêvîbûneke kûr û belkî jî formeke ajansa jinê ya bindest, ku ji bo encamên ku ji hêla civakî û yasayî ve hema hema ne mimkun bûn, li destwerdana îlahî digeriya. Di civakeke ku zewac pir caran nedihat hilweşandin û mafên jinan kêm bûn de, dua ji bo rakirina mêrekî zordar (heta bi mirinê, wek ku More îma dike) kiryareke girîng bû.

Çarçoveya Civakî-Olî: Dindariya Jinan (mînak, Devotio Moderna), Zewac û Mafên Jinan li Ewropaya Serdema Navîn

Ji bo têgihiştina pêşketina kulta Wilgefortis, divê li çarçoveya civakî-olî ya serdema navîn a dereng were nihêrîn. Di vê serdemê de, tevgerên dindariya jinan, wek Devotio Moderna, derketin holê. Devotio Moderna (dawiya sedsala 14an – sedsala 15an) girîngî dida jiyana hundirîn a takekesî, medîtasyon û teqlîdkirina Mesîh. Populerbûna duayê di serdema navîn de bi Devotio Moderna re têkildar bû, ku hizirkirina li ser êşên Mesîh û xweşibandina bi wî re teşwîq dikir. Wêneyê Wilgefortis li ser xaçê di nav kevneşopiyeke ku jin xwe bi şehadeta Mesîh re didan nasîn de cih digirt. Ji ber ku Wilgefortis wek kesayetiyeke jin a mîna Mesîh dihat dîtin, ew dikaribû ji bo jinên bawermend ên ku li vê cure girêdana giyanî ya empatîk digeriyan, wêneyekî bi taybetî hêzdar be, û potansiyel kesayetiyeke Mesîh a “jinane” û gihîştîtir pêşkêş bike.

Di heman demê de, rewşa zewac û mafên jinan li Ewropaya serdema navîn pir dijwar bû. Zewac ji bo jinan navendî bû, pir caran ji hêla malbatan ve dihat birêkûpêkkirin û jinan di vî warî de kêm mafê gotinê hebû. Jin di bin desthilatdariya mêrên xwe de bûn, û tevî ku qanûna kanonîk (ji sedsala 12an û pê ve) girîngî dida razîbûnê , hevberdan hema hema ne mimkun bû. Di rewşên tundûtûjiyê de kêm rêyên yasayî ji bo jinan hebûn. Kulta Wilgefortis ji bo jinên ku di rewşên wiha de asê mabûn, rêyeke giyanî pêşkêş dikir û rastiyên dijwar ên sînordarkirinên zewacê ji bo gelek jinên serdema navîn nîşan dida.

Wilgefortis her weha ji rêzeke dirêj a şehîdên keçik dihat, celebek ezîz ku ji sedsala 13an û pê ve bala zêdetir dikişand. Çîrokên van şehîdan pir caran asketîzma tund û carinan jî kêmasiyên laşî yên mûcîzewî yên ku jinan bi dilxwazî ji bo parastina keçaniya xwe tehemûl dikirin, vedigotin.

5. Têkbirin û Paşvekişîna Kulta Wê

Tevî populerbûna wê ya berfireh bi sedsalan, kulta Ezîze Wilgefortis di dawiyê de bi zext û pirsiyarkirinê re rûbirû ma, ku ev yek bû sedema têkbirina wê ya fermî û paşvekişîna wê ji perestiya giştî.

Pirsiyarkirina Rastiya Dîrokî

Di sedsala 19an de, Katolîkan dest bi pirsiyarkirina rastiya dîrokî ya Wilgefortis kirin. Zanyarên îroyîn bi piranî bawer dikin ku efsaneya wê ji şaşfêmkirina Volto Santo ya Lucca derketiye. Nebûna delîlên dîrokî yên ji bo hebûna wê (kengî jiyaye, navê bavê wê, bermayiyên pîroz) bû sedem ku ew wek ezîzeyeke “efsanewî” (populer, nefermî, lê di rastiyê de qet neheyî) were hesibandin. Pîvanên pêşkeftî yên ji bo pîrozkirina ezîzan, ku girîngî didan rastiya dîrokî û lêkolînkirina mûcîzeyan (wek ku di reformên piştî Trentoyê de tê dîtin ), rasterast beşdarî hilweşandina kesayetiyên mîna Wilgefortis bûn, ku koka wan di efsane û şîroveya îkonografîk de bû ne ku di jînenîgariyeke piştrastkirî de.

Bandora Reformasyona Protestan û Biryarnameyên Konsîla Trentoyê yên li ser Kulta Ezîzan

Reformasyona Protestan êrîşî gendeliya têgihîştî ya papal a kulta ezîzan û sextekirina mûcîzeyan kir. Ev yek bû sedem ku Dêra Piştî-Trentoyê pêvajoyên çêkirina ezîzan reform bike. Konsîla Trentoyê îstîsmarên di kulta ezîzan û bikaranîna hunerê de pejirand, û armanc kir ku hêmanên “neguncaw” an “xurafî” ji holê rake. Tevî ku wê israr li ser rastbûn û kêrhatina wêneyan kir, lê pêkanîn ji metranan re hişt, ku ev yek bû sedema lêkolîneke hişktir. Kulta Wilgefortis, bi çîroka xwe ya neasayî û koka xwe ya gelêrî, dê li hemberî reformên weha lawaz be.

Têkbirina kulta Wilgefortis dibe ku ne tenê ji ber kêmbûna delîlên dîrokî bûbe, lê her weha ji ber ku patronaja wê ya taybet (rizgarkirina ji mêran) û îkonografiya wê ya androjen û potansiyel bindestker, ji bo Dêreke ku di dema Dij-Reformasyonê de hewl dida desthilatdarî û paqijiya doktrînal xurt bike, her ku çû pirsgirêktir bû. Nebişkujiya wê ew di serdemeke hişkbûna doktrînal de kir berpirsiyariyek.

Têkbirina Fermî û Rakirina ji Salnameya Katolîk

Kulta Wilgefortis di dawiya sedsala 16an de, piştî lûtkeya populerbûna xwe, bi awayekî biryardar hate têkbirin. Piştî wê, ew ji hunera bilind winda bû, her çend di formên gelêrî de heta sedsala 20an, nemaze li Bavyera, Awistirya, bakurê Fransa û Belçîkayê, berdewam kir. Di sala 1969an de, piştî Konsîla Duyemîn a Vatîkanê, ji ber kêmbûna delîlên dîrokî, ew ji salnameya ezîzên Katolîk hate derxistin.

Berdewamiya dirêj a kulta wê di formên gelêrî de heta piştî têkbirina fermî berxwedana pratîkên olî yên bingehîn û girêdana hestyarî ya kûr a bawermendan bi kesayetiyên weha re nîşan dide, heta dema ku ew ji qenciya fermî dikevin. Ev yek qutbûnek di navbera siyaseta olî ya fermî û ola gelêrî ya jiyayî de radixe ber çavan.

6. Şîroveyên Hemdem û Mîrateya Wê ya Berdewam

Tevî ku ji salnameya fermî ya ezîzan hatiye derxistin û rastiya wê ya dîrokî bi guman e, Ezîze Wilgefortis di serdema hemdem de ji nû ve hatiye keşfkirin û ji aliyê komên cuda û lêkolîneran ve bi awayên nû hatiye şîrovekirin. Mîrateya wê wek kesayetiyeke tevlihev û pir-alî berdewam dike.

Perspektîfên Teolojîk ên Femînîst: Wilgefortis wek Sembola Berxwedanê û Ajansa Jinê

Teologên femînîst, wek Rita Gross û Rosemary Radford Ruether, girîngiyê didin Wilgefortis ji bo vegerandina serpêhatiyên jinan di nav kevneşopiyên olî yên androcentrîk (mêr-navendî) de. Rola wê wek ezîzeya parêzvana jinên mexdûr wek sembola azadî û hevgirtina jinane tê dîtin. Kiryara şînbûna rîhê wek kiryareke serîhildanê û redkirina zewaca bi zorê tê şîrovekirin, ku îstîsmara baviksalarî dijber dike. Hannah Skoda rîha wê wek “zirxê li dijî nêçîrvanên zayendî” binav dike.

Binavkirina Wilgefortis wek “Mesîha jin” rê dide jinan ku bi riya wê xwe bi Îsa re bidin nasîn, û fikra ku sûretê Xwedê tenê mêr e, dijber dike. Ev yek nîşan dide ku kesayetiyên olî dikarin gelek “jiyan” û wateyên xwe bi demê re hebin, ji ber ku ew ji hêla nifşên nû ve ji nû ve têne şîrove kirin da ku hewcedariyên giyanî û civakî yên heyî çareser bikin.

Perspektîfên Teolojîk ên Queer: Wilgefortis wek Kesayetek Non-Konformîst a Zayendî û Îkonek LGBTQ+

Kesayeta Wilgefortis a ku li gorî normên zayendî tevnagere (jina bi rîh) wê dike semboleke hêzdar ji bo kesên ku li derveyî duaniya zayendî ya hişk in. Dîroknasa Xiristiyan Stephanie Budwey amaje dike ku îkonografiya Wilgefortis baweriya bi dîmorfîzma zayendî (duaniya mêr/jin a taybet) wek gerdûneke ji hêla Xwedê ve hatî dayîn ku mirovbûnê pênase dike, dijber dike; rîha Wilgefortis wek delîla pîroziya wê dihat dîtin û zayend-guhertina wê ya wêrek bûbû sedema perestiya wê. Rojnamevan Lewis Wallace jî amaje dike ku veguherîna zayendî ya Wilgefortis hêza ku wê ji Xwedê wergirtiye temsîl dike; ew bû sembola “goştê nemir, mêraniya jinbûyî, û kirêtiya perestî”.

Sondxwarina wê ya ji bo keçaniyê û redkirina zewaca (heteroseksuel) wê ji bo kesên aseksuel, lezbiyen û kesên din ên queer ên bawermend ku li dijî yekîtiyên heteroseksuel disekinin, balkêş dike. Wilgefortis piştrast dike ku kesên li derveyî duaniya hişk a mêr/jin (kesên intersex, bigender, genderqueer, nonbinary, transgender) di sûretê Mesîh de hatine afirandin. Ew di folklora LGBTQ+ ya nûjen de wek kesayetiyeke sereke dimîne. Aliyên efsaneya Wilgefortis ku dibe sedema tepeserkirina wê ya fermî (nezelaliya zayendî, dijberkirina normên baviksalarî) tam ew in ku wê ji bo teolojiya queer û femînîst a hemdem dikin kesayetiyeke hêzdar. Ev yek berevajîkirineke îronîk a daraza dêrî bi riya lenza teoriyên rexneyî yên nûjen temsîl dike.

Cihê Wê di Gotara Çandî û Akademîk a Nûjen de

Ezîze Wilgefortis ji aliyê zanyarên olî û dîroknasên hunerê ve tê lêkolînkirin. Hunermendên hemdem, wek Alma Lopez di rêzeya xwe ya “Queer Santas” de , hîn jî wê balkêş dibînin. Çîroka wê xwestekeke kûr ji bo temsîlên queer û jinane yên îlahiyetê nîşan dide. Vegerandina Wilgefortis ji hêla civakên femînîst û LGBTQ+ ve pêvajoyeke dînamîk a “vezîvirandina hermeneutîk” nîşan dide, ku tê de kesayetiyên dîrokî ji nû ve bi wateyê têne barkirin da ku fikarên dadmendiya civakî û erêkirinên nasnameyê yên hemdem çareser bikin. Bala akademîk a ku li ser Wilgefortis tê dayîn, tevî statuya wê ya “neheyî”, eleqeyeke akademîk a berfirehtir ji bo hevbirînên folklor, ola gelêrî, zayend û dîroka hunerê radixe ber çavan, û qebûl dike ku heta ezîzên “efsanewî” jî dikarin gelek tiştan li ser civakên ku ew afirandine û perestî kirine, eşkere bikin.

7. Encamname

Kurteya Pirrengiya Ezîze Wilgefortis

Ezîze Wilgefortis, ji mîrkeyeke efsanewî bigire heta ezîzeyeke gelêrî, ji pêşketina îkonografîk a tevlihev bigire heta sedemên populerbûn û tepeserkirina wê, û ji nû ve vejîna wê di şîroveyên hemdem de, rêwîtiyeke balkêş derbas kiriye. Ew kesayetiyeke ku ji tevliheviya motîfên şehîdên keçik, veguherîneke zayendî ya bêhempa, îhtîmala şaşfêmkirineke îkonografîk, û hewcedariyên devotî yên rastîn çêbûye. Çîroka wê nîşan dide ku “kanona” ezîzan (fermî an nefermî) ne statîk e, lê bi berdewamî ji hêla hêzên sazûmanî û xeyala gelêrî ve tê şikilandin û ji nû ve tê şikilandin, û nirxên civakî û hewcedariyên giyanî yên pêşkeftî nîşan dide.

Girîngiya Wê ya Berdewam di Dîroka Olî, Huner û Lêkolînên Çandî de

Çîroka Ezîze Wilgefortis wek dozeke lêkolînê ji bo têgihiştina perestiya gelêrî, afirandina ezîzan, rola jinan di dîroka olî de, herikbariya temsîla zayendî di hunera olî de, û ji nû ve şîrovekirina berdewam a kesayetiyên olî girîng dimîne. Mîrateya wê wek sembola hêvî, berxwedan û pîroziya ne-kevneşopî ji bo komên cihêreng bi sedsalan berdewam dike. Vebêja Wilgefortis di dawiyê de têgihiştinên hêsan ên bawerî, zayend û desthilatdariyê dijber dike, û kesayetiyeke tevlihev pêşkêş dike ku nakokî û paradoksê dihewîne, bi vî rengî girîngiya xwe ji bo lêpirsîna rexneyî û îlhamê devotî diparêze. Ew di dîroka çandî û olî ya Ewropayê de wek şahidekî bêdeng ê hêza baweriya gelêrî û lêgerîna bêdawî ya mirovahiyê ji bo wate û rizgariyê radiweste.

Wergirtî

1. Meet Saint Wilgefortis, the Bearded Virgin – JSTOR Daily, https://daily.jstor.org/meet-saint-wilgefortis-the-bearded-virgin/ 2. smarthistory.org, https://smarthistory.org/saint-wilgefortis/#:~:text=Wilgefortis%20was%20a%20princess%2C%20the,with%20the%20king%20of%20Sicily. 3. Mary Wellesley | A Whisper of a Beard – London Review of Books, https://www.lrb.co.uk/blog/2016/april/a-whisper-of-a-beard 4. Wilgefortis – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Wilgefortis 5. Weird Norfolk: St Uncumber at St Mary’s Church, Worstead | Eastern Daily Press, https://www.edp24.co.uk/news/20820581.weird-norfolk-st-uncumber-st-marys-church-worstead/ 6. Saint Librada | Denver Art Museum, https://www.denverartmuseum.org/en/object/2013.373 7. Saint Wilgefortis – Smarthistory, https://smarthistory.org/saint-wilgefortis/ 8. <i>The Female Crucifix: Images of St. Wilgefortis since the Middle Ages</i> (review) – Project MUSE, https://muse.jhu.edu/article/5243/summary 9. Kummernis as a Beautiful Woman and a Legendary Saint – Martina Straková, https://www.martistrak.sk/kummernis-as-a-beautiful-woman-and-a-legendary-saint/ 10. Saint Solicitous – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Saint_Solicitous 11. Impersonating a Male with a “Beard” in the Protection of Virginity as God’s Grace to Women: The Cult of Saint Wilgefortis (Virgo Fortis) and its Iconographic Background – Istanbul University Press, https://iupress.istanbul.edu.tr/en/journal/jah/article/bekaretin-korunmasi-adina-erkek-benzeri-olmak-ve-tanrinin-kadina-lutfu-sakal-azize-wilgefortis-virgo-fortis-kultu-ve-ikonografik-zemini 12. Saint Wilgefortis – Icons and Emblems, https://iconsandemblems.wordpress.com/2018/05/01/saint-wilgefortis/ 13. Reading the Juggler of Notre Dame – 8. The Fiddler and the Bearded Lady, https://books.openbookpublishers.com/10.11647/obp.0284/ch8.xhtml 14. The Female Crucifix: Images of St. Wilgefortis since the Middle Ages (review), https://www.researchgate.net/publication/236811262_The_Female_Crucifix_Images_of_St_Wilgefortis_since_the_Middle_Ages_review 15. St. Liberata Triptych (1500 – 1504) by Hieronymus Bosch – Artchive, https://www.artchive.com/artwork/st-liberata-triptych-hieronymus-bosch-1500-1504/ 16. Wilgefortis, patron saint for the LGBTQ+ community – U.S. Catholic, https://uscatholic.org/articles/202406/wilgefortis-patron-saint-for-the-lgbtq-community/ 17. aura.american.edu, https://aura.american.edu/articles/thesis/AMBIGUOUS_IDENTITIES_INTERPRETING_GENDER_ETHNICITY_AND_RELIGION_IN_BOSCH_S_WILGEFORTIS_TRIPTYCH/23504193#:~:text=Hieronymus%20Bosch’s%20Crucifixion%20of%20Saint,may%20have%20interpreted%20from%20St. 18. AMBIGUOUS IDENTITIES: INTERPRETING GENDER, ETHNICITY …, https://aura.american.edu/articles/thesis/AMBIGUOUS_IDENTITIES_INTERPRETING_GENDER_ETHNICITY_AND_RELIGION_IN_BOSCH_S_WILGEFORTIS_TRIPTYCH/23504193 19. Statues of saints in Henry VII’s chapel – Westminster Abbey, https://www.westminster-abbey.org/media/hkcnrohq/henry-vii-chapel-statues-of-saints.pdf 20. St. Wilgefortis: A Nonexistent Queer Icon? – New Ways Ministry, https://www.newwaysministry.org/2024/07/16/st-wilgefortis-a-nonexistent-queer-icon/ 21. Virgin Mary Crucified? – Unam Sanctam Catholicam, https://unamsanctamcatholicam.com/2023/04/03/virgin-mary-crucified/ 22. Women in the Middle Ages – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Women_in_the_Middle_Ages 23. Women’s Rights in Medieval Europe and the West – mehbooba, https://www.mehbooba.com/womens-rights-in-medieval-europe-and-the-west/ 24. Devotio Moderna – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Devotio_Moderna 25. Meditation and Contemplation: Word and Image at the Service of Medieval Spirituality, https://www.mdpi.com/2077-1444/14/2/188 26. Popes, the Body, Medicine, and the Cult of Saints after Trent (Chapter 15) – The Cambridge History of the Papacy, https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-history-of-the-papacy/popes-the-body-medicine-and-the-cult-of-saints-after-trent/FFF5C639B8D761C7F3A2AEBEEE358336 27. Visual Arts: Reformation and Counter-Reformation (Reforms of Trent and Catholic Art) | Oxford Research Encyclopedia of Religion, https://oxfordre.com/religion/display/10.1093/acrefore/9780199340378.001.0001/acrefore-9780199340378-e-805?p=emailAMqBLAnBYoZiQ&d=/10.1093/acrefore/9780199340378.001.0001/acrefore-9780199340378-e-805 28. A Feminist Reading of Saint Wilgefortis by Sofia Meskhidze …, https://feminismandreligion.com/2024/05/24/a-feminist-reading-of-saint-wilgefortis-by-sofia-meskhidze/