1. Pêşekî

George Psalmanazar, ku navê wî yê rastîn heta îro jî nepenî maye , di destpêka sedsala 18-an de wekî yek ji sextekarên herî wêrek û balkêş derket pêşberî civaka Ewropî. Bi îdiaya ku ew xelqê girava dûr a Formozayê (Taywana îroyîn) ye, vî zilamê bi porê zer û çavên şîn karîbû ji bo demekê elîtên rewşenbîrî û olî yên Londonê bixapîne. Sextekariya wî ne tenê îdîayeke vala bû; Psalmanazar zimanek, alfabeyek, û çandeke Formozayî ya bi tevahî xeyalî îcad kir , û ev yek di pirtûka xwe ya navdar, An Historical and Geographical Description of Formosa (Danasîna Dîrokî û Erdnîgarî ya Formozayê), de bi hûrgilî pêşkêş kir. Ev projeya berfireh a avakirina cîhanekê, ku ji sextekariyeke spontan wêdetir diçû, plansaziyek û afirîneriyek berbiçav nîşan dide.

Girîngiya doza Psalmanazar ne tenê di wêrekiya sextekariyê de ye, lê di heman demê de di neynika ku ew li ser civaka Ewropî ya sedsala 18-an digire de ye. Baweriya berbelav a bi çîrokên wî , hesreta ji bo egzotîzmê , bandora agahiyên kêm û kontrolkirî yên derbarê deverên dûr , û hestên dij-Cizwîtî yên serdest hemû faktor bûn ku serkeftina wî ya destpêkê mumkin kirin. Ev yek nîşan dide ku sextekarî di valahiyekê de çênabe, lê di nav konteksteke civakî û çandî ya taybet de şîn dibe. Wekî din, doza Psalmanazar pirsên bingehîn derbarê xwezaya nasnameyê, rastiyê û çêkirina zanînê di serdemekê de ku hîn rêbazên zanistî yên rexneyî bi tevahî pêş neketibûn, derdixe holê. Kapasîteya mirovan a ji bo çêkirin û lîstina rolan, û dijwariya piştrastkirina rastiyê di nebûna çavkaniyên pêbawer de, bi awayekî berbiçav di vê çîrokê de xuya dibe.

Ev gotara akademîk armanc dike ku jiyan û sextekariya George Psalmanazar bi awayekî kûr vekole. Ew ê li ser sedemên serkeftina wî ya destpêkê, hûrgiliyên îcadên wî yên çandî û zimanî, pêvajoya eşkerebûna sextekariyê, û jiyana wî ya balkêş a piştî îtirafê raweste. Herwiha, gotar dê mîrasa Psalmanazar di çarçoveya dîrokî, wêjeyî û çandî de, bi taybetî di warê têgihiştina sextekarî û Oryantalîzmê de, binirxîne. Rêbaza lêkolînê dê li ser bingeha analîza çavkaniyên dîrokî û lêkolînên akademîk ên heyî û sentezkirina agahiyan be, da ku portreyek berfireh û pir-alî ya vî kesayetê enigmatîk û serdema wî were pêşkêşkirin.

2. Jiyana Destpêkê û Rêya Berbi Xapandinê

George Psalmanazar, ku nav û eslê wî yê rastîn di tariya dîrokê de winda bûye, li gorî texmînan li başûrê Fransayê, dibe ku li herêmên Languedoc an Provence, di navbera salên 1679 û 1684 de ji dayik bûye. Tevî ku wî di bîranînên xwe yên piştî mirinê de hin hûrgilî parve kirine, wî bi zanebûn navê xwe yê jidayikbûnê û cihê teqez ê jidayikbûna xwe veşartî hiştiye. Perwerdehiya wî ya destpêkê li dibistaneke Fransîskanî û paşê li akademiyeke Cizwîtî pêk hatiye. Li van saziyan, wî îdia dikir ku ji ber “jêhatiya xwe ya awarte ya ji bo zimanan” ji hêla mamosteyên xwe ve gelek caran hatiye pesinandin. Tê gotin ku ew di heft-heşt saliya xwe de bi zimanê Latînî bi awayekî herikbar axiviye. Ev jêhatiya zimanî ya destpêkê û perwerdehiya wî ya di saziyên olî de, ku ew bi vegotinên mîsyoneran ên derbarê Asyaya Dûr re nas kir , bingehek zexm ji bo sextekariyên wî yên paşê ava kir.

Psalmanazar ji bo xwendina teolojiyê çûye zanîngehê, lê li gorî vegotina xwe, ew ji akademiyê bêzar bûye û di temenê panzdeh-şazdeh saliyê de dev jê berdaye. Ev biryara devberdana ji perwerdehiya fermî û hilbijartina jiyaneke gerok a bi nasnameyên sexte, dibe ku nîşana kesayetiyek be ku ji rêgezên kevneşopî yên serkeftinê nerazî bû û li rêyên alternatîf ên ji bo bidestxistina baldarî û debara jiyanê digeriya. Piştî ku hewldanên wî yên destpêkê yên ji bo dîtina karê mamostetiyê bi ser neketin , wî dest bi rêwîtiyên xwe kir. Wî pasaporteke sexte çêkir û xwe wekî “xwendekarekî ciwan ê teolojiyê yê bi eslê xwe Îrlandî ku ji ber dînê xwe welatê xwe terikandiye û niha di heca Romayê de ye” da nasîn.

Lêbelê, nasnameya Îrlandî têra xwe egzotîk nebû û bi hêsanî dihat deşîfrekirin, ji ber ku gelek kes bi Îrlandayê û adetên wê re nas bûn. Vê yekê Psalmanazar fêr kir ku ji bo serkeftinê pêdivî bi cîhek dûrtir û kêmtir naskirî heye. Ji ber vê yekê, wî biryar da ku xwe wekî kesekî ji Japonyayê bide nasîn, pêşî wekî Japoniyekî Xiristiyan ê tobekar, û paşê, ji bo ku hê bêtir egzotîk xuya bike, wekî “Japoniyekî pûtperest”. Agahiya kêm a Ewropiyan li ser Japonyayê di wê demê de, ev nasnameya nû ji bo wî hêsantir kir. Ji bo ku îdiayên xwe xurtir bike, wî dest bi pêşandanên adetên sexte kir, wek xwarina goştê xav bi biharatên tûj û razana li ser kursiyê di pozîsyoneke rast de. Ev veguherîna ji nasnameyên sexte yên kêmtir egzotîk ber bi yên pir egzotîk ve pêvajoyek “ceribandin û xeletî” û adaptasyoneke zîrek nîşan dide, ku Psalmanazar ne tenê wekî xapînokek, lê di heman demê de wekî stratejîstek jîr ku ji ezmûnên xwe fêr dibû, derdixe pêş.

3. Afirandina Formozayeke Xeyalî

Di rêwîtiya xwe ya ber bi xapandinê de, Psalmanazar gav bi gav nasnameya xwe ya herî navdar û berfireh ava kir: ew êdî ne Japoniyek, lê xelqê giraveke hê kêmtir naskirî, Formoza (Taywana îroyîn), bû. Ev hilbijartin stratejîk bû, ji ber ku kêmasiya agahiyan li ser Formozayê di Ewropaya sedsala 18-an de valahiyek mezin ji bo îcadên wî yên fantastîk çêdikir. Wî ne tenê îdia kir ku ew ji Formozayê ye, lê wî cîhanek tevahî, bi dîrok, çand, ziman û adetên xwe ve, ji nû ve afirand.

3.1. Pirtûka “Danasîna Dîrokî û Erdnîgarî ya Formozayê” (An Historical and Geographical Description of Formosa)

Kulmînekirina îcadên Psalmanazar pirtûka wî ya bi navê An Historical and Geographical Description of Formosa, an Island subject to the Emperor of Japan (Danasîna Dîrokî û Erdnîgarî ya Formozayê, Giravek Bindestê Împeratorê Japonyayê) bû, ku di sala 1704-an de li Londonê hate weşandin. Ev pirtûk, ku îdia dikir danasîneke berfireh a adet, erdnîgarî û aboriya siyasî ya Formozayê ye, di rastiyê de bi tevahî çêkirî bû. Naveroka wê têkeliyek ji raporên din ên rêwîtiyê bû, bi taybetî di bin bandora vegotinên şaristaniyên Aztec û Înka yên Cîhana Nû û danasînên xemilandî yên Japonyayê de bû. Herwiha, tê texmînkirin ku berhema Thomas More, Utopia, jî ji bo wî bûye çavkaniyeke îlhama.

Beşek girîng û stratejîk a pirtûkê li ser çîroka revandina Psalmanazar ji Formozayê ji hêla keşîşekî Cizwîtî ve û birina wî bo Fransayê bû. Li gorî vegotina wî, tevî gefên îşkenceyê, wî red kiriye ku bibe Katolîk û paşê, piştî reva xwe, bûye Protestan. Ev îdiaya dij-Cizwîtî û alîgiriya Protestantîzmê, di nav civaka Îngilîz a wê demê de, ku hestên dij-Katolîk tê de xurt bûn, ew pir delal kir û pêbaweriya wî zêde kir. Pirtûk ne tenê berhemeke xeyalî bû, lê amûreke stratejîk bû ji bo zexmkirina nasnameya sexte ya Psalmanazar û bidestxistina rûmet û piştgiriyê.

Danasîna Formozayê serkeftineke mezin bi dest xist. Du çapên Îngilîzî yên pirtûkê derketin, û paşê wergerên Fransî û Almanî jî hatin weşandin. Vê serkeftinê nîşan da ku di sedsala 18-an de “rastiya nivîskî” xwedî giraniyek mezin bû, hetta dema ku naverok bi tevahî fantastîk bûya jî. Hebûna pirtûkekê bi serê xwe dikaribû wekî delîlek ji bo rastiya îdiayan were dîtin. Piştî weşandina pirtûkê, Psalmanazar ji bo dersdayînê li ser çand û zimanê Formozayî ji hêla gelek civakên zanyar ve hate vexwendin, û tewra hate pêşniyar kirin ku ew li Zanîngeha Oxfordê dersan bide. Pirtûk bi awayekî hostayî têkeliyek ji tiştên naskirî (mînak, motîfên ji şaristaniyên din ên naskirî) û yên bi tevahî nû (ziman, adetên taybet) pêşkêş dikir, ku ev yek hem meraqê geş dikir hem jî têgihiştinê hêsantir dikir. Ev hevsengiya di navbera naskirî û nenas de ji bo serkeftina sextekariyê krîtîk bû.

3.2. Ziman û Alfabeya Formozayî ya Îcadkirî

Stûneke sereke ya pêbaweriya sextekariya Psalmanazar afirandina zimanekî Formozayî yê bi tevahî çêkirî û alfabeyeke xwerû bû. Wî alfabeyek ji 20 tîpan îcad kir , û pirtûka wî danasîna vî zimanî û alfabeya wî dihewand. Ev zimanê çêkirî, ku wekî “Formosan” bi kodên qfo û art-x-formosan di ConLang Code Registry de hatiye tomarkirin , xwedî rêgezên rêzimanî yên xuya bû. Psalmanazar îdia dikir ku zimanê Formozayê heman zimanê Japonyayê ye lê bi cudahiyên di bilêvkirinê de; mînak, Formozayî hin tîpan bi awayekî qirikî (guttural) bilêv dikin, û nivîsandin ji rastê ber bi çepê bû.

Wî rêgezên rêzimanî yên tevlîhev ji bo zemanan (tenses) îcad kiribû, ku hin ji wan bi bilindbûn an nizmbûna deng dihatin nîşankirin. Mînak, hevoka “Ez hez dikim” di zimanê wî yê îcadkirî de Jerh Chato bû. Hebûna zimanekî “rastîn” bi struktureke wisa xuya, îdiayên Psalmanazar ji gotinên pûç wêdetir dikir. Ew ne tenê digot ez Formozayî me, lê wî “delîlên” zimanî pêşkêş dikirin, wek wergera Duaya Xudan bo zimanê Formozayî. Qabiliyeta Psalmanazar a di çêkirina zimanekî de ku ji aliyê zimannasên serdemê ve “rêkûpêk û rêzimanî” dihat dîtin , ne tenê jêhatiya wî ya zimanî lê di heman demê de têgihiştina wî ya ji hêviyên rewşenbîrî yên serdemê re jî nîşan dide. Wî zimanek afirand ku têra xwe “biyanî” bû lê di heman demê de xwedî taybetmendiyên ku ji bo lêkolînerên ziman ên ku bi kevneşopiya Latînî re mijûl bûn, naskirî bûn. Hinek tîpên alfabeya wî dişibiyan tîpên Yewnanî û Îbranî , ku ev yek jî dikaribû hewayek ji “kevnarbûn” û “pêbaweriyê” bide zimanê wî.

Tevî eşkerebûna sextekariyê, nimûneyên “alfabeya Formozayî” ya Psalmanazar heta sedsala 19-an di pirtûkên rêzimanê yên Almanî de cih digirtin. Ev yek nîşan dide ku çêkirinek baş-sêwirandî dikare ji afirînerê xwe serbixwetir bibe û jiyaneke xwe ya cuda bijî, û her weha hêdîbûna belavbûna agahiyên rastker di wê serdemê de. Psalmanazar bi xwe jî paşê di bîranînên xwe de îtiraf kir ku rexnegirên wî xeletî kirin ku zimanê wî yê sexte nekirin hedefa sereke, ji ber ku ew xala wî ya herî lawaz bû û bi testeke hêsan dikaribû eşkere bibe.

Li jêr tabloyek heye ku hin tîpên “Alfabeya Formozayî” ya îcadkirî ya Psalmanazar û beramberên wan ên fonetîk ên îdiakirî nîşan dide:

Herfa Formozayî (Nav/Şikl)	Berambera Fonetîk a Îdiakirî	Nîşe/Analîz
(Şiklê tîpa yekem)	A	Hinek tîp dişibiyan tîpên Yewnanî, Latînî an Îbranî.
(Şiklê tîpa duyem)	B	Struktura alfabeyê ji bo pêbaweriyê hatibû sêwirandin.
(Şiklê tîpa sêyem)	G	Psalmanazar îdia dikir ku 20 tîp hene.
(Şiklê tîpa çarem)	D	Alfabeya wî di pirtûka wî de bi berfirehî hatibû pêşkêşkirin.
…	…	…
(Şiklê tîpa dawî)	Z	Tevî sextekariyê, ev alfabe demekê di hin çavkaniyên zimannasiyê de cih girt.

3.3. Çand û Adetên Formozayî yên Xeyalî

Ji bilî ziman û alfabeyê, Psalmanazar çandeke Formozayî ya bi tevahî fantastîk û gelek caran hovane îcad kir da ku bala raya giştî bikişîne û egzotîzma çîroka xwe zêde bike. Yek ji îdiayên wî yên herî navdar û şokdar, qurbankirina salane ya 18,000 an jî heta 20,000 kurên ciwan bû, ku dilê wan dihat derxistin û ji xwedayan re dihat pêşkêşkirin. Wî herwiha îdia dikir ku li Formozayê mêr tazî digeriyan, ji bilî lewheyeke zêrîn an zîvîn ku ji bo nixumandina organên xwe yên zayendî bikar dianîn, û xwarina wan a sereke marek bû ku bi şaxan nêçîr dikirin.

Li gorî Psalmanazar, Formozayî polîgam bûn û mêran mafê wan hebû ku jinên xwe ji ber bêbaweriyê (sûcê zînayê) bixwin. Kujer jî bi awayekî hovane dihatin îdamkirin: ew serûbinî dihatin dardekirin û bi tîran dihatin kuştin. Ji bo ku çermê xwe yê spî, ku ji bo kesekî ji Asyaya Rojhilat ne normal bû, rave bike, Psalmanazar îdia dikir ku çînên jorîn ên Formozayê di bin erdê de dijiyan. Adetên din ên îcadkirî razana li ser kursiyê , perizîna Roj û Heyvê bi merasîmên tevlihev û şopandina salnameyeke biyanî bûn. Herwiha, wî digot ku Formozayiyan goştê xav dixwarin, ku bi îsot û biharatên din dihat çêjdarkirin.

Balkêş e ku, tevî van adetên “barbar” û hovane, Psalmanazar îdia dikir ku zarokên Formozayî yên ji malbatên dewlemend li akademiyên giravê Yewnanî fêr dibûn û paşê Latînî ji mamosteyekî taybet (ku paşê derketibû ku Cizwîtekî dek û dolabker e û ew revandiye Ewropayê) hîn dibûn. Ev tevlihevkirina adetên “hov” bi hêmanên “şaristanî” yên Ewropî re paradoksek çêdikir ku dibe ku sextekarî pêbawertir kiribe, ji ber ku ew ji qalibên yekalî yên “barbariyê” dûr diket. Ev yek dikaribû ji bo rewşenbîrên Ewropî re xalek hevpar biafirîne û wêneya Formozayê ji tenê “hovîtiyê” derxîne. Gelek ji van adetên îcadkirî, wekî îdiaya jiyana di bin erdê de, di rastiyê de bersivên ad hoc bûn ji pirs û gumanên ku li hemberî wî derdiketin, ku ev yek jêhatîbûna wî ya ji bo adaptasyon û parastina sextekariya xwe nîşan dide.

4. Serkeftina li Londonê û Faktorên Piştgir

Serkeftina destpêkê ya George Psalmanazar li Londonê ne tesadufî bû; ew encama kombûna gelek faktoran bû, di nav de pêşwaziya germ a civaka Londonê, piştgiriya sazî û kesayetên bibandor, û her weha rewşa giştî ya çandî û rewşenbîrî ya Ewropaya sedsala 18-an.

4.1. Pêşwaziya Civaka Londonê û Piştgiriya Dêra Anglîkan

Dema ku Psalmanazar di sala 1703-an de gihîşt Londonê, ew zû bû kesayetek navdar û eleqeyek mezin kişand. Civaka Londonê, ku di wê demê de ji çîrokên egzotîk û kesayetiyên biyanî re vekirî bû, Psalmanazar wekî “Formozayiyekî rastîn” hembêz kir. Ew di nav civatên herî baş de dihat pêşwazîkirin, li wir wî adetên xwe yên “Formozayî” yên wekî xwarina goştê xav pêk dianî û çîrokên fantastîk vedigotin.

Bi taybetî, Dêra Anglîkan roleke girîng di pejirandin û piştgirîkirina Psalmanazar de lîst. Metranê Londonê, Henry Compton, û gelek oldarên din ên payebilind piştgirî dan wî. Veguherîna wî ya îdiakirî ji “pûtperestiyê” ber bi Anglîkanîzmê ve, nemaze piştî ku wî îdia kir ku ji hêla Cizwîtan ve hatiye zordestkirin, ji bo Dêra Anglîkan wekî serkeftineke sembolîk û propagandayeke hêja dihat dîtin li hemberî Katolîkîzmê. Vê yekê motîvasyoneke xurt ji bo piştgiriya wî çêkir, hetta dibe ku hin guman jî hebûna. Veguherîna wî bû sedema gelek nîqaşên teolojîk ên germ di nav civaka zanyar de.

Piştgiriya sazî û kesayetên bibandor ji bo serkeftina destpêkê ya Psalmanazar krîtîk bû. Ew tewra ji bo dersdayîna “zimanê Formozayî” ji xortan re şandin Koleja Christ Church, Oxford, da ku ew paşê wekî mîsyoner biçin Formozayê û xelkê wê derê bikin Xiristiyanên Anglîkan. Amadebûna saziyên akademîk ên wekî Oxfordê ji bo ku Psalmanazar wekî mamosteyê zimanekî bi tevahî îcadkirî bipejirînin, asta naîfbûn an jî kêmasiya mekanîzmayên verastkirinê yên rexneyî di wê serdemê de nîşan dide, bi taybetî dema ku mijar bi egzotîzm û olê re têkildar be.

4.2. Rola Egzotîzmê, Dij-Cizwîtîzmê û Rewşa Zanistî ya Serdemê

Serkeftina Psalmanazar bi awayekî kûr bi rewşa çandî û rewşenbîrî ya Ewropaya sedsala 18-an ve girêdayî bû. Di vê serdemê de, eleqeyek mezin ji bo çîrokên rêwîtiyê û tiştên egzotîk ji deverên dûr û nenas hebû. Civaka Ewropî ji çîrokên li ser çandên biyanî, adetên xerîb û dewlemendiyên nedîtî heyirî mabû. Kêmasiya agahiyên pêbawer û nezelaliya derbarê Formozayê di wê demê de zemînek münasib ji bo serkeftina sextekariya Psalmanazar amade kir. Wî dikaribû çîrokên herî fantastîk jî bêyî tirsa deşîfrekirina bilez vebêje.

Faktorek din a girîng hestên dij-Katolîk û bi taybetî dij-Cizwîtî yên xurt li Brîtanyayê bû. Psalmanazar bi hostatî ev hest îstîsmar kir. Çîroka wî ya ku ew ji hêla Cizwîtan ve hatiye revandin û zordestkirin, û redkirina wî ya ji bo pejirandina Katolîkîzmê, wî di çavê Protestanên Îngilîz de kir lehengek û qurbaniyek. Ev yek wekî “parzûnek” kar dikir ku rê li ber rexneyên li dijî Psalmanazar digirt û pêbaweriya wî zêde dikir.

Herwiha, Psalmanazar bi zîrekî argumanên xwe li hemberî rexneyan diparast. Dema ku îdiayên wî bi raporên heyî yên derbarê Formozayê re (mînak, raporên Holendî) nakok dibûn, wî digot ku ew rapor ne pêbawer in an jî herêmên cuda yên giravê danasîn dikin. Wî tewra îdia dikir ku ger ew sextekar bûya, dê danasîna xwe li ser materyalên heyî ava bikira, û cudahiyên di navbera çîroka wî û yên din de wekî delîla rastiya xwe pêşkêş dikir.

Civata Qraliyetî (Royal Society), ku di wê demê de navenda lêkolînên zanistî bû, di destpêkê de îdiayên wî lêkolîn kirin. Lêbelê, dibe ku ji ber ku Psalmanazar xwe wekî “parêzvanê ola eşkerekirî yê ku ji hêla ramanwerên azad ên rasyonalîst ve tê nêçîrkirin” nîşan dida, an jî ji ber bandora piştgirên wî yên bihêz, civatê di şermezarkirina wî de bilez tevnegeriya. Serdema Ronahiyê (Enlightenment), tevî giringiya xwe ya li ser aqil û zanistê, di heman demê de serdemek “bawerîpêanîna hêsan” (credulity) bû jî, nemaze dema ku mijar bi tiştên dûr û egzotîk an jî bi पूर्वाग्रहên olî re têkildar bû. Doza Psalmanazar vê paradoksê bi awayekî berbiçav nîşan dide: her çend kesayetên zanistî yên wekî endamên Civata Qraliyetî hebûn, lê dîsa jî sextekariyek bi vî rengî dikaribû ji bo demekê bi ser bikeve, nîşan dide ku hest, पूर्वाग्रह û hesreta ji bo sansasyonelîzmê hîn jî roleke mezin dilîstin.

5. Ji Gumanan Berbi Îtirafê

Tevî serkeftina destpêkê ya berbiçav, sextekariya George Psalmanazar nikaribû her û her bidome. Bi demê re, guman zêde bûn, delîlên dijber derketin holê, û di dawiyê de, “Formozayiyê” navdar neçar ma ku rastiyê îtiraf bike.

5.1. Kes û Bûyerên ku Bûne Sedema Eşkerebûna Sextekariyê

Her ku agahiyên ji çavkaniyên din ên pêbawertir derbarê Formozayê digihîştin Ewropayê, îdiayên fantastîk ên Psalmanazar her ku çû kêmtir pêbawer dibûn. Yek ji kesayetên pêşîn ku bi awayekî cidî Psalmanazar pirsiyar kir, stêrnasê navdar Edmond Halley bû. Di civîneke Civata Qraliyetî de, Halley pirsên teknîkî û zanistî yên dijwar li Psalmanazar kir, wekî ka roj û stêrk ji Formozayê çawa xuya dikin, an jî dirêjahiya siha dûkêşan di demên cuda yên rojê de çend e. Tevî ku Psalmanazar bi bersivên jêhatî û carinan jî henekî (mînak, îdiaya ku dûkêşên Formozayê xwar in, ji ber vê yekê goşeya siyê nayê pîvandin ) hewl da xwe biparêze, van pirsan tovên gumanê di nav civaka zanistî de çandin.

Kesayetek din a girîng ku li dijî Psalmanazar derket, keşîşê Cizwîtî Jean de Fontenay bû. Fontenay, ku demekê li Çînê jiyabû û agahiyên wî yên rasterast li ser herêmê hebûn, di civîneke din a Civata Qraliyetî de bi Psalmanazar re rû bi rû hat û gelek bêrêtiyên di çîrokên wî de destnîşan kirin. Herwiha, zanyarên wekî Hans Sloane, sekreterê Civata Qraliyetî, û Nicolaas Witsen, siyasetmedar û zanyarekî Holendî, jî gumanên xwe anîn ziman û hewl dan ku bi rêya torên xwe yên agahdariyê rastiya îdiayên Psalmanazar lêkolîn bikin.

Raporta mîsyonerê Holendî Georgius Candidius a li ser Formozayê, ku di sala 1704-an de li Brîtanyayê ji nû ve hatibû weşandin, bû çavkaniyeke din a girîng ji bo dijberîkirina Psalmanazar. Nakokiyên di navbera danasîna Candidius û ya Psalmanazar de her ku çû eşkeretir dibûn. Lê belê, derbeya herî mezin li sextekariya Psalmanazar di nîvê sala 1705-an de hat. Samuel Griffith, bijîşkekî Îngilîz ê ku bi rêya Şîrketa Hindistana Rojhilat demekê li Formozayê mabû, bi rêya Henry Newman (sekreterê SPCK) şahidiyeke xurt û bi hûrgilî li dijî îdiayên Psalmanazar pêşkêşî Civata Qraliyetî kir. Şahidiya Griffith, ku li ser bingeha ezmûna rasterast bû, êdî cihek ji gumanê re nehişt ku Psalmanazar sextekarek e.

Balkêş e ku Alexander Innes, keşîşê Anglîkan ê ku Psalmanazar anîbû Îngilîstanê û di destpêkê de piştgirî dabû wî, bi xwe jî paşê wekî sextekarek derket. Di rastiyê de, Innes ji zû de sextekariya Psalmanazar fêm kiribû, lê ji bo ku berjewendiyên xwe (wekî bidestxistina navûdengê bi “veguherandina” Formozayiyekî) pêk bîne, ew teşwîq kiribû û alîkariya wî kiribû ku sextekariyê berfirehtir bike. Ev yek tebeqeyeke din a tevlihev li çîroka sextekariyê zêde dike û nîşan dide ku çawa berjewendiyên kesane dikarin mirovan ber bi piştgirîkirina derewan ve bibin.

Tevî hewildanên kesayetên wekî Halley û şahidiya Griffith, Civata Qraliyetî wekî sazî di eşkerekirina Psalmanazar de hêdî û bi îhtiyat tevgeriya. Wan encamên xwe yên li dijî Psalmanazar bi eşkereyî ranegihandin û di arşîvên xwe de veşartî hiştin. Ev yek dibe ku ji ber tevlîheviya mijarê, bandora piştgirên Psalmanazar, an jî nexwestina şermezarkirina kesekî ku dij-Cizwîtîzmê temsîl dikir, bûbe.

5.2. Îtirafa Psalmanazar û Dawiya “Moda Formozayê”

Li hemberî zêdebûna delîlên dijber û kêmûna pêbaweriya xwe, Psalmanazar di dawiyê de di sala 1706-an de neçar ma ku sextekariya xwe îtiraf bike. Pêşî, wî ji hevalên xwe yên nêzîk re rastiyê got, û paşê jî bi awayekî giştîtir îtirafa xwe eşkere kir. Di wê demê de, civaka Londonê jixwe bi piranî ji “moda Formozayê” û çîrokên Psalmanazar bêzar bûbû. Eleqeya ji bo vî “biyaniyê egzotîk” kêm bûbû, û îtirafa wî dawiya fermî li vê serdemê anî.

Psalmanazar di wesiyetnameya xwe de, ku di sala 1762-an de, salek berî mirina xwe, temam kiribû , û herwiha di bîranînên xwe yên ku piştî mirina wî di sala 1764-an de di bin sernavê *Memoirs of ***, Commonly Known by the Name of George Psalmanazar; a Reputed Native of Formosa (Bîranînên ****, Ku Bi Navê George Psalmanazar Tê Naskirin; Xelqê Formozayê yê Bi Navûdeng) de hatin weşandin , bi eşkereyî ragihand ku pirtûka wî ya Danasîna Formozayê “sextekariyeke bingehîn û şermokî” û “xapandineke li ser raya giştî” bû.

Rojnameya navdar a wê demê, The Spectator, jixwe di sala 1711-an de bi weşandina reklamên qerfî û tinazker behsa Psalmanazar û îdiayên wî yên li ser adetên Formozayî (wekî cannibalîzmê) dikir. Ev yek nîşan dide ku lîstika Formozayî êdî ji bo raya giştî bi dawî bûbû û Psalmanazar bûbû mijara henek û tinazan.

Tevî îtirafa “sextekariyê”, Psalmanazar heta dawiya jiyana xwe navê xwe yê rastîn û cihê jidayikbûna xwe bi tevahî veşartî hişt. Bîranînên wî hûrgiliyên li ser jiyana wî ya destpêkê û çawaniya pêşxistina sextekariyan didin, lê ew bi zanebûn hin agahiyên kesane yên bingehîn eşkere nake. Ev yek dibe ku ji ber parastina nepenîtiya malbata wî be, an jî dibe ku ew hîn jî bi rengekî bi kesayetiya “George Psalmanazar”ê ku wî bi xwe afirandibû ve girêdayî mabû. Dawiya “moda Formozayê” û îtirafa Psalmanazar ne tenê dawiya çîrokek sextekariyê bû, lê di heman demê de dikare wekî nîşanek ji guherînên di nav civaka rewşenbîrî û raya giştî de jî were dîtin, ku dibe ku hêdî hêdî ber bi rêbazên rexneyîtir ên nirxandina agahiyan ve diçû.

6. Jiyana Piştî Sextekariyê: Poşmanî û Xebatên Rewşenbîrî

Piştî eşkerebûna sextekariya wî û îtirafa wî ya giştî, jiyana George Psalmanazar kete qonaxeke nû û bi tevahî cuda. Navdarî û skandala salên berê cihê xwe da jiyaneke poşmanî, dîndariyeke kûr, û xebatên rewşenbîrî yên dijwar lê rewa.

6.1. Vegera wî ber bi jiyaneke dîndar û xebatên wêjeyî yên rewa

Piştî ku “moda Formozayê” bi dawî bû, Psalmanazar ji bo demekê wekî karmendek di alayek artêşê de xebitî. Paşê, bi alîkariya hin oldaran ku pere ji bo wî kom kirin, ew vegeriya xwendina teolojiyê. Ev yek destpêka veguherîneke girîng di jiyana wî de bû. Wî dest bi jiyaneke dîndartir kir û ji sextekariyên xwe yên ciwaniyê poşmaniyeke kûr nîşan da. Tê gotin ku Psalmanazar piştî xwendina pirtûka William Law a bi navê A Serious Call to a Devout and Holy Life (Bangeke Cidî ji bo Jiyaneke Dîndar û Pîroz) veguherîneke olî ya rastîn û kûr derbas kir. Ev pirtûk ji bo gelek kesên din jî, di nav de Samuel Johnson, bûbû sedema vegera ber bi baweriyê.

Di salên paşê de, Psalmanazar beşdarî hawîrdora wêjeyî ya dijwar a Grub Street li Londonê bû. Li wir, wî ji bo debara jiyana xwe belavok dinivîsandin, pirtûk edîtor dikirin, û karên din ên wêjeyî yên kêm-drav û ne-balkêş dikirin. Tevî şert û mercên dijwar, wî di vî warî de jî jêhatîbûnên xwe nîşan dan. Yek ji destkeftiyên wî yên girîng fêrbûna zimanê Îbranî bû , ku jêhatîbûna wî ya zimanî ya awarte careke din piştrast dike. Dîndariya wî ya nû di sala 1753-an de bi weşandina pirtûkeke anonîm a gotarên teolojîk gihîşt lûtkeyê.

Jiyana Psalmanazar piştî sextekariyê veguherîneke berbiçav ji sextekarî û navdariyê ber bi jiyaneke poşman, dîndar û xebata rewşenbîrî ya dijwar nîşan dide. Poşmaniya wî û vegera wî ya olî, nemaze piştî xwendina pirtûka Law, xuya dike ku samîmî bûye û ji hêla kesayetiyên hevdem ên wekî Samuel Johnson ve jî hatiye pejirandin. Ev yek pêşniyar dike ku ew ne tenê ji ber eşkerebûnê, lê ji ber baweriyeke kûr a hundurîn guheriye. Tevî jêhatiyên xwe yên rewşenbîrî yên eşkere, Psalmanazar neçar ma ku di şert û mercên dijwar ên Grub Street de bixebite. Ev yek rewşa nivîskar û rewşenbîrên bê piştgirî di sedsala 18-an de û dijwariya ji nû ve avakirina navûdengê piştî skandalekê nîşan dide.

6.2. Beşdariyên wî di berhemên girîng ên wekî “Universal History” û “A Complete System of Geography” de

Di qonaxa duyemîn a jiyana xwe de, George Psalmanazar jêhatîbûn û zanîna xwe ya berfireh xiste xizmeta projeyên wêjeyî yên rewa û girîng. Ew bû hevkarê Samuel Palmer di amadekirina berhema A General History of Printing (Dîroka Giştî ya Çapkirinê), ku di sala 1732-an de hate weşandin.

Lê belê, beşdariya wî ya herî berbiçav di berhema monumental a An Universal History from the Earliest Account of Time (Dîrokek Gerdûnî ji Kevintirîn Tomarên Demê ve), ku di navbera salên 1736 û 1750 de hate weşandin, bû. Ji bo vê ensîklopediya dîrokî ya mezin, Psalmanazar gelek gotarên girîng nivîsandin. Li gorî çavkaniyan, wî beşên li ser “Dîroka Cihûyan”, “Dîroka Kevnar a Yewnanîstanê”, “Împaratoriyên Kevnar ên Nîkaea û Trebîzonê”, “Spaniyayiyên Kevnar”, “Elmanên Kevnar”, “Galî” û “Kelt û Skîtî” ji bo çapa yekem amade kirin. Ji bo çapa duyemîn jî, wî li ser dîroka paşê ya Thebes, Corinth, û Cihûyan, û herwiha li ser vekişîna Xenophon nivîsand. Ev lîsteya mijaran firehiya zanîna wî ya dîrokî û kapasîteya wî ya lêkolînê nîşan dide.

Herwiha, Psalmanazar ji bo berhema erdnîgarî ya Emanuel Bowen, A Complete System of Geography (Pergalek Temam a Erdnîgariyê), ku di sala 1744 an 1747-an de hate weşandin, jî nivîsand. Bi awayekî taybetî û îronîk, wî ji bo vê berhemê gotarek li ser Formozaya rastîn nivîsand. Di vê gotarê de, wî bi eşkereyî sextekariya xwe ya berê rexne kir, lêborîn ji raya giştî xwest ji ber xapandina ku wî kiribû, û soz da ku agahiyên herî rast û pêbawer derbarê Formozayê pêşkêşî xwendevanan bike. Ev kiryareke girîng a poşmaniyê bû û hewldanek ji bo sererastkirina xeletiyên geçmişê û belavkirina zanîna rastîn bû. Ev nîşana kûrahiya poşmaniya wî û pabendbûna wî ya nû ya bi rastiyê re ye. Rastiya ku Psalmanazar, sextekarekî berê, ji bo nivîsandina beşên girîng ên berhemên dîrokî û erdnîgarî yên mezin hate peywirdarkirin, dibe ku nîşan bide ku di sedsala 18-an de, jêhatîbûna nivîsandinê û zanîna berfireh, hetta piştî skandalekê jî, dikaribû rê li ber derfetên nû veke.

6.3. Têkiliya wî bi Samuel Johnson re

Yek ji aliyên herî balkêş ên jiyana paşê ya George Psalmanazar têkiliya wî ya nêzîk bi Samuel Johnson re bû, ku yek ji kesayetiyên wêjeyî yên herî girîng ên sedsala 18-an li Îngilîstanê ye. Johnson, ku di salên xwe yên destpêkê yên li Londonê de di nav dijwariyên Grub Street de jiyabû, gelek caran behsa rêzdariya xwe ya ji bo Psalmanazar dikir. Johnson digot ku ew ji hemû nasên xwe yên li Grub Street herî zêde li Psalmanazar digeriya û bi wî re li qehwexaneyekê li bajêr rûdinişt.

Johnson, Psalmanazar wekî “zilamê herî baş ê ku min heta niha nas kiriye” bi nav dikir. Ev pesindan ji kesekî wekî Johnson, ku bi rexnegiriya xwe ya tûj dihat naskirin, pir girîng e. Têkiliya wan a xurt dibe ku ji ber çend faktoran bûbe. Yek jê, wek ku berê jî hate gotin, bandora hevpar a pirtûka William Law, A Serious Call to a Devout and Holy Life, li ser herduyan bû, ku bûbû sedema vegera wan a olî. Ev bingeheke hevpar a giyanî di navbera wan de ava kiribû.

Johnson, tevî ku paşê li hemberî sextekariyên din (wekî sextekariya helbestên Ossian a James Macpherson) helwesteke pir tund nîşan da, xuya ye ku bawer dikir ku Psalmanazar bi rastî poşman bûye û jiyaneke dîndar û pîroz derbas kiriye. Dema ku ji Johnson dihat pirsîn ka qet bi Psalmanazar re li ser Formozayê axiviye, wî digot na, wî newêrîbû ku behsa Çînê jî bike!. Ev yek nîşan dide ku Johnson ji hestiyariya mijarê ji bo Psalmanazar haydar bû û rêz li poşmaniya wî digirt.

Di salên xwe yên dawî de, Psalmanazar li Ironmonger Row, Old Street dijiya û wekî kesayetekî eksentrîk lê pîroz dihat naskirin. Johnson bi bîr dixist ku “ew ewqas baş dihat naskirin û rêzgirtin ku hema hema tu kes, heta zarok jî, bêyî ku nîşanên rêzgirtinê jê re nîşan bidin, ji ber wî re derbas nedibûn”. Ew bi dîndariya xwe û xebata xwe ya rojane ji saet 7ê sibê heta 7ê êvarê dihat naskirin. Nivîskarê Skotlendî Tobias Smollett jî di berhema xwe The Expedition of Humphry Clinker de Psalmanazar di pîraniya wî de wekî kesekî ku “nîv sedsal di aşê wêjeyê de, di nav sadebûn û xwe-mehrûmkirina Asyayiyekî de xebitiye” û bi xêrxwaziya pirtûkfiroşan dijî, teswîr dike. Ev şahidî û vegotin portreyekî kesekî ku piştî jiyaneke bi sextekarî û navdarî, di salên xwe yên dawî de rêzgirtin û aramiyeke diyar bi dest xistiye, nîşan didin.

7. Mîras û Nirxandina Doza Psalmanazar

Sextekariya George Psalmanazar ne tenê bûyereke îzolekirî ya dîrokî bû; ew bûyereke bi bandor bû ku pirsên girîng derbarê wêje, sextekarî, nasname, û têkiliyên çandî yên Ewropaya sedsala 18-an derxistin holê. Mîrasa wî îro jî di warên cuda de tê nîqaşkirin û nirxandin.

7.1. Bandora sextekariya Psalmanazar li ser wêje û têgihiştina sextekariyê

Doza Psalmanazar bandorek girîng li ser wêjeya serdema xwe û têgihiştina giştî ya sextekariyê kir. Pirtûka wî, Danasîna Formozayê, tevî ku bi tevahî çêkirî bû, ji ber hûrgiliyên xwe yên fantastîk û vegotina xwe ya balkêş serkeftineke mezin bi dest xist û bû çavkaniya îlhama ji bo hin nivîskarên din. Tê texmînkirin ku vegotinên wî yên li ser cannibalîzmê bandor li ser satîra navdar a Jonathan Swift, A Modest Proposal (Pêşniyareke Mutewazî), kiriye. Ev nîşan dide ku çawa sextekariyek jî dikare bi awayekî nediyar bandorê li afirîneriya wêjeyî bike.

Sextekariya Psalmanazar herwiha bû sedema nîqaşên li ser xwezaya rastiyê, delîlan, û pêbaweriyê di serdemekê de ku agahî bi awayekî berfirehtir belav dibûn lê mekanîzmayên verastkirinê hîn kêm bûn. Ew nîşan da ku çiqas hêsan e ku raya giştî bi çîrokên baş-sêwirandî û bi hostatî hatine pêşkêşkirin, were xapandin, nemaze dema ku ew çîrok li gorî पूर्वाग्रह û hêviyên heyî bin. Doza wî bû mînakek ji bo lêkolînên paşê yên li ser sextekariyên wêjeyî û psîkolojiya baweriyê.

Wekî din, rastiya ku zimanê wî yê îcadkirî ji bo demekê di pirtûkên zimannasiyê de cih girt , pirsên li ser pênasekirina “zimanekî rastîn” û rola otorîteyê di pejirandina zanînê de derxist holê. Ev yek nîşan dide ku çêkirinek çiqasî dikare ji afirînerê xwe serbixwe bibe û jiyaneke xwe ya cuda bijî.

7.2. Doza Psalmanazar wekî nimûneyek ji Oryantalîzmê

Sextekariya George Psalmanazar dikare wekî nimûneyeke berbiçav a Oryantalîzmê were nirxandin, têgehek ku ji hêla Edward Said ve ji bo danasîna awayê ku çanda Rojava Rojhilat (an “Orient”) wekî “yê din” ê egzotîk, irrasyonel û kêmtir pêşketî çêdike û temsîl dike, hatiye pêşxistin. Psalmanazar bi zanebûn stereotip û पूर्वाग्रहên Ewropî yên derbarê Rojhilatê Dûr îstîsmar kir da ku sextekariya xwe pêbawertir bike.

Wî Formozayek xeyalî afirand ku hem taybetmendiyên “barbar” (wekî qurbankirina zarokan û cannibalîzmê) û hem jî yên “ecêb” û “dewlemend” (wekî perestgehên bi zêr nixumandî) dihewand. Ev wêneya dualî ya Rojhilat – hem tirsnak û hem jî balkêş – taybetmendiyeke sereke ya dîskursa Oryantalîst e. Psalmanazar fêm kiribû ku civaka Ewropî çi dixwaze bibihîze û bibîne, û wî “Formozaya” xwe li gorî van hêviyan sêwirand.

Rastiya ku ew, zilamekî Ewropî yê bi porê zer û çavên şîn, karîbû xwe wekî “xelqê Formozayê” bide nasîn, û ev yek ji bo demekê hate pejirandin, nîşan dide ku têgihiştina “nijad” û “nasnameya etnîkî” di sedsala 18-an de çiqasî şil û li ser bingeha stereotipên çandî bû, ne ku ewqas li ser taybetmendiyên biyolojîkî. Psalmanazar bi hostatî li ser van stereotipan lîst û xwe wekî “biyaniyê” ku li gorî hêviyên Ewropiyan tevdigere, pêşkêş kir. Doza wî pencereyekê li ser awayê ku Ewropa di wê serdemê de li çandên ne-Ewropî dinêrî û wan “diafirand” vedike.

7.3. Dersên ku ji vê sextekariya dîrokî tên derxistin

Çîroka George Psalmanazar gelek dersên girîng ji bo têgihiştina sextekariyê, xwezaya baweriyê, û girîngiya ramana rexneyî pêşkêş dike. Yek ji dersên sereke ew e ku sextekarî ne tenê li ser jêhatîbûna sextekar, lê di heman demê de li ser amadebûna temaşevanan a ji bo baweriyê jî girêdayî ye. Hesreta ji bo sansasyonelîzmê, पूर्वाग्रहên heyî, û kêmasiya agahiyên pêbawer dikarin zemînek münasib ji bo belavbûna derewan biafirînin.

Doza Psalmanazar herwiha girîngiya lêpirsîna rexneyî û verastkirina agahiyan, nemaze di serdemên ku agahî bi lez belav dibin de, tekez dike. Tevî ku kesayetên wekî Edmond Halley û Jean de Fontenay gumanên xwe anîn ziman, demek dirêj derbas bû heta ku sextekarî bi tevahî eşkere bû. Ev yek nîşan dide ku çiqas girîng e ku îdia, nemaze yên sosret û nedîtî, bi awayekî rexneyî werin nirxandin û li delîlên piştrastker were gerîn.

Wekî din, çîroka Psalmanazar nîşan dide ku kesayetiyek çiqasî dikare tevlihev be. Ew ne tenê sextekarekî jîr bû, lê di heman demê de kesekî xwedî jêhatiyên zimanî û rewşenbîrî yên berbiçav bû, ku di qonaxa duyemîn a jiyana xwe de beşdariyên girîng di xebatên akademîk ên rewa de kir. Vegera wî ya olî û poşmaniya wî ya xuya jî aliyekî din ê kesayetiya wî ya pir-qatî nîşan dide.

Di dawiyê de, doza Psalmanazar wekî bîranînek dimîne ku çîrokên herî fantastîk jî dikarin di bin şert û mercên rast de werin pejirandin, û ku lêgerîna rastiyê pêvajoyek domdar û gelek caran dijwar e.

8. Encam

George Psalmanazar, “Formozayiyê sexte” yê sedsala 18-an, di dîroka sextekariyên wêjeyî û çandî de cihekî bêhempa digire. Sextekariya wî ya wêrek, ku tê de afirandina zimanek, alfabeyek û çandeke bi tevahî xeyalî ji bo girava Formozayê hebû, ne tenê civaka Londonê ya wê demê hejand, lê îro jî wekî mijareke lêkolînê ya balkêş dimîne. Serkeftina wî ya destpêkê encama jêhatîbûna wî ya awarte ya zimanî, wêrekiya wî ya bêhempa, û herweha têgihiştina wî ya kûr a ji psîkolojî û पूर्वाग्रहên civaka Ewropî ya sedsala 18-an bû. Hesreta ji bo egzotîzmê, hestên dij-Cizwîtî, û kêmasiya agahiyên pêbawer derbarê deverên dûr, hemû faktor bûn ku zemîn ji bo pejirandina çîrokên wî yên fantastîk amade kirin.

Pirtûka wî, Danasîna Dîrokî û Erdnîgarî ya Formozayê, bû bestsellerek û ew kir kesayetek navdar. Lêbelê, bi zêdebûna gumanan û derketina holê ya delîlên dijber, nemaze ji hêla kesayetên zanistî û kesên ku ezmûna wan a rasterast li herêmê hebû, sextekariya wî hêdî hêdî eşkere bû. Îtirafa wî di sala 1706-an de dawî li “moda Formozayê” anî, lê çîroka wî bi dawî nehat.

Jiyana Psalmanazar piştî sextekariyê veguherîneke balkêş nîşan dide. Ew ji navdarî û skandalê dûr ket, berê xwe da jiyaneke dîndar û poşman, û jêhatîbûnên xwe yên rewşenbîrî xiste xizmeta xebatên wêjeyî yên rewa. Beşdariyên wî di berhemên girîng ên wekî Universal History û A Complete System of Geography de, û têkiliya wî ya nêzîk bi Samuel Johnson re, aliyekî din ê kesayetiya wî ya tevlihev radixe ber çavan.

Mîrasa George Psalmanazar pir-alî ye. Doza wî wekî nimûneyeke klasîk a sextekariya wêjeyî, lêkolîneke li ser xwezaya baweriyê û bawerîpêanîna hêsan, û pencereyekê li ser têgihiştina Oryantalîst a Ewropayê ya ji “yên din” re dimîne. Ew nîşan dide ku çawa kesek dikare nasnameyekê biafirîne û bifiroşe, û çawa civak dikare ji hêla çîrokên baş-sêwirandî ve were bandor kirin. Di dawiyê de, çîroka George Psalmanazar bîranînek e ji girîngiya ramana rexneyî, lêpirsîna delîlan, û lêgerîna domdar a rastiyê di cîhanekê de ku her gav bi agahiyên rast û nerast re rû bi rû ye. Ew di dîroka sextekarî û wêjeyê de wekî kesayetek enigmatîk û bi dersên girîng dagirtî dimîne.

Wergirtî

1. “The Formosa Fraud: The Story of George Psalmanazar, One of the Greatest Charlatans in Literary History” by Graham Earnshaw – Asian Review of Books, https://asianreviewofbooks.com/the-formosa-fraud-the-story-of-george-psalmanazar-one-of-the-greatest-charlatans-in-literary-history-graham-earnshaw/ 2. An Historical and Geographical Description of Formosa | George Psalmanazar, https://www.camphorpress.com/books/historical-geographical-description-formosa/ 3. The Notorious George Psalmanazar: Samuel Johnson’s Unlikely Friend, https://samueljohnsonbirthplace.org.uk/the-notorious-george-psalmanazar-samuel-johnsons-unlikely-friend/ 4. George Psalmanazar – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/George_Psalmanazar 5. January 2014 Book of the Month: An Historical and Geographical Description of Formosa by George Psalmanazar (1705) | Jesus College Libraries, https://jesuslibraries.wordpress.com/2014/01/01/january-2014-book-of-the-month-an-historical-and-geographical-description-of-formosa-by-george-psalmanazar-1705/ 6. guides.tricolib.brynmawr.edu, https://guides.tricolib.brynmawr.edu/c.php?g=285336&p=1904070#:~:text=Exoticism%20and%20Global%20Expansion,-The%20Chinese%20Taste&text=%22Eighteenth%2Dcentury%20consumers%20in%20Britain,aesthetic%20sensibility%20these%20goods%20embodied. 7. Inventing Exoticism – Penn Press, https://www.pennpress.org/9780812224504/inventing-exoticism/ 8. George Psalmanazar: The Lying Linguist – Neatorama, https://www.neatorama.com/2017/08/24/George-Psalmanazar-The-Lying-Linguist/ 9. George Psalmanazar, Made in Taiwan? – Classics & Class, https://www.classicsandclass.info/product/67/ 10. George Psalmanazar | ChetYod, https://chetyod.wordpress.com/tag/george-psalmanazar/ 11. ‘KINGDOM OF THE IDIOM: How George Psalmanazar Escaped From History’, by Alex Eichler, ’08, https://cds.library.brown.edu/projects/CreativeNonfiction/2005-1/alex_eichler.html 12. Memoirs of ****: A Reputed Native of Formosa | George Psalmanazar – Camphor Press, https://www.camphorpress.com/books/memoirs-of-george-psalmanazar/ 13. en.wikipedia.org, https://en.wikipedia.org/wiki/George_Psalmanazar#:~:text=Early%20life,-Although%20Psalmanazar%20intentionally&text=According%20to%20his%20posthumously%20published,my%20uncommon%20genius%20for%20languages%22. 14. The Formosa Fraud: The story of George Psalmanazar, one of the greatest Charlatans in Literary History • Graham Earnshaw – Bookish Asia, https://bookish.asia/formosa-fraud-story-george-psalmanazar-one-greatest-charlatans-literary-history-%E2%80%A2-graham-earnshaw/ 15. An Historical and Geographical description of Formosa, An Island subject to the Emperor of Japan. Giving An Account of the Religion, Customs, Manners, &c., of the Inhabitants. Together with a Relation of what happen’d to the Author in his Travels […] : Psalmanazar, George – Internet Archive, https://archive.org/details/bib_fict_552132 16. Dictionary of National Biography, 1885-1900/Psalmanazar, George …, https://en.wikisource.org/wiki/Dictionary_of_National_Biography,_1885-1900/Psalmanazar,_George 17. ‘The Formosan Alphabet’ by George Psalmanazar from An Historical and Geographical Description of Formosa (1705) | Public Domain Image Archive, https://pdimagearchive.org/images/a8144678-8a1d-4172-9022-cd4d91a293b4/ 18. TRANS Nr. 17: 6.7. – Elena Butoescu: Psalmanazar’s Formosa – INST, https://www.inst.at/trans/17Nr/6-7/6-7_butoescu17.htm 19. The Pretended Asian: George Psalmanazar’s Eighteenth-century Formosan Hoax by Michael Keevak – Goodreads, https://www.goodreads.com/book/show/127917925-the-pretended-asian 20. George Psalmanazar, The Frenchman Who Fooled Europe Into Thinking He Was Asian, https://allthatsinteresting.com/george-psalmanazar/2 21. An Inhabitant of Formosa | Book Collecting Guide – Biblio, https://www.biblio.com/book-collecting/what-to-collect/an-inhabitant-of-formosa/ 22. George Psalmanazar’s Fake Formosa – Things That Talk, https://www.thingsthattalk.net/en/t/ttt:TjnMEM/stories/george-psalmanazars-fake-formosa/in-order-to-be-published-after-his-death 23. The Age of Credulity: Believing the Unbelievable in the Century of Enlightenment, https://journals.openedition.org/1718/686 24. Credulity, Superstition and Fanaticism – The Museum of Methodism & John Wesley’s House, https://wesleysheritage.org.uk/object/credulity-superstition-and-fanaticism/ 25. The Birth of the Hoax in Eighteenth-Century England eBook : Keable, Ian – Amazon.com, https://www.amazon.com/Century-Deception-Birth-Eighteenth-Century-England-ebook/dp/B09B32DK97 26. Citizens Must Be Sophisticated Consumers of News – Pell Center, https://www.pellcenter.org/citizens-must-sophisticated-consumers-news/ 27. George Psalmanazar and the fake history of Taiwan, https://taiwaninsight.org/2021/10/19/george-psalmanazar-and-the-fake-history-of-taiwan/ 28. The Psalmanazar Affair and the Birth of Taiwan Studies in Europe: a Reassessment of the Historic Hoax in – Brill, https://brill.com/abstract/journals/ijts/3/1/article-p112_008.xml 29. Memoirs of George Psalmanazar – Ex-Classics, https://www.exclassics.com/psalmanazar/psalm.pdf 30. Made in Taiwan?: An Eighteenth-Century Frenchman’s Fictional Formosa – The Appendix, https://theappendix.net/issues/2013/10/made-in-taiwan-an-eighteenth-century-frenchmans-fictional-formosa 31. en.wikisource.org, https://en.wikisource.org/wiki/Dictionary_of_National_Biography,_1885-1900/Psalmanazar,_George#:~:text=Between%201735%20and%201744%20he,the%20’Gauls%2C’%20the%20′ 32. taiwaninsight.org, https://taiwaninsight.org/2021/10/19/george-psalmanazar-and-the-fake-history-of-taiwan/#:~:text=The%20most%20important%20announcement%20in,most%20accurate%20information%20about%20Formosa. 33. George Psalmanazar was a Frenchman who claimed to be the first native of Formosa (now Taiwan) to visit Europe. After his origin was revealed, he became a theological essayist, and a friend and acquaintance of Samuel Johnson and other noted figures in 18th-century literary London. : r/wikipedia – Reddit, https://www.reddit.com/r/wikipedia/comments/163v33j/george_psalmanazar_was_a_frenchman_who_claimed_to/ 34. Psalmanazar – Pinyin.info, https://pinyin.info/books/formosan_odyssey/psalmanaazaar.html 35. George Psalmanazar – Liverpool University Press, https://www.liverpooluniversitypress.co.uk/doi/pdf/10.3828/huguenot.1982.23.06.376?download=true 36. The Pretended Asian: George Psalmanazar’s Eighteenth-Century Formosan Hoax – University of Calgary Journal Hosting, https://journalhosting.ucalgary.ca/index.php/ariel/article/view/31199/25282 37. No Man Is an Island: Early Modern Globalization, Knowledge Networks, and George Psalmanazar’s Formosa – Benjamin Breen, https://benjaminpbreen.com/wp-content/uploads/2024/06/No_Man_Is_an_Island_Early_Modern_Globali.pdf 38. No Man Is an Island: Early Modern Globalization, Knowledge Networks, and George Psalmanazar’s Formosa in – Brill, https://brill.com/abstract/journals/jemh/17/4/article-p391_3.xml 39. Deception and Detection in Eighteenth-Century Britain – 1st Edition – – Routledge, https://www.routledge.com/Deception-and-Detection-in-Eighteenth-Century-Britain/Lynch/p/book/9781138261945 40. Formosa Fraud – China Channel, https://chinachannel.lareviewofbooks.org/2020/03/09/formosa-fraud/ 41. Hoax | Meaning, Definition, Identifying & Debunking Misinformation – Britannica, https://www.britannica.com/topic/hoax 42. The Psychology of Hoaxing, https://www.psychologytoday.com/us/blog/in-excess/201705/the-psychology-hoaxing 43. Chi-ming Yang. Performing China: Virtue, Commerce and Orientalism in Eighteenth-Century England, 1660–1760. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2011. Pp. 288. $70.00 (cloth). | Journal of British Studies | Cambridge Core, https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-british-studies/article/chiming-yang-performing-china-virtue-commerce-and-orientalism-in-eighteenthcentury-england-16601760-baltimore-johns-hopkins-university-press-2011-pp-288-7000-cloth/5657847C0E5BE0DB953DDDAC67652E86 44. Review Of “Performing China: Virtue, Commerce, And Orientalism In Eighteenth-Century England, 1660-1760” By C. Yang – Swarthmore College, https://works.swarthmore.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1011&context=fac-english-lit 45. The Pretended Asian: George Psalmanazar’s Eighteenth-century Formosan Hoax 081433198X, 9780814331989 – DOKUMEN.PUB, https://dokumen.pub/the-pretended-asian-george-psalmanazars-eighteenth-century-formosan-hoax-081433198x-9780814331989.html 46. The Pretended Asian: George Psalmanazar’s Eighteenth-Century Formosan Hoax: Michael Keevak: 9780814331989 – Amazon.com, https://www.amazon.com/Pretended-Asian-Psalmanazars-Eighteenth-Century-Formosan/dp/081433198X