Balona Deryaya Başûr: Krîza ku Sir Isaac Newton jî Binav Kir (1720)

I. Destpêk: Krîza Aborî ya Destpêka Sedsala 18an û Çêbûna Balona Deryaya Başûr

A. Rewşa Aborî ya Îngilistanê Piştî Şerê Paşmaniya Spanî: Barkêşiya Deynan û Lêgerîna Çareseriyan

Di destpêka sedsala 18an de, Îngilistan xwe di nav du rewşên dijber de dît. Ji aliyekî ve, Şerê Paşmaniya Spanî (1701-1714) barekî giran ê deynê neteweyî li ser milê dewletê hiştibû. Heta sala 1710an, hikûmetê 9 milyon £ deyn kiribû û ji bo vegerandina vî deynî çavkaniyeke diravî ya diyarkirî tune bû. Ev deyn perçe perçe bû û her dezgehek hikûmetê bi awayekî serbixwe deyn dikir. Robert Harley, ku di sala 1710an de wek Wezîrê Xezîneyê hatibû tayînkirin, li hemberî vê kêşeya mezin a birêvebirina deynan mabû û li alternatîfên Banka Îngilistanê, ku deyndêrê sereke yê hikûmetê bû, digeriya. Yek ji fikarên wî yên sereke peydakirina fonan ji bo artêşê bû.

Ji aliyê din ve, tevî barê deynan, şer di heman demê de pozîsyona siyasî û aborî ya cîhanî ya Îngilistanê jî xurt kiribû. Peymana Utrechtê (1713) destkeftiyên bazirganî, di nav de peymana bazirganiya koleyan a bi navê Asiento, û xwedîderketina li nuqteyên stratejîk ên wekî Cebelîtariqê, ji Îngilistanê re anî. Ev serdem bû şahidê nûjeniyên darayî yên wekî damezrandina Banka Îngilistanê û sazûmankirina deynê neteweyî, ku bingeha mezinbûna aborî ya pêşerojê danî. Di destpêka sedsala 18an de, Îngilistanê bi rêya berfirehkirina bazara deynan xwe gihand astên bêhempa yên fînansmana şer, ku ev yek faktorek sereke bû di rabûna wê ya wekî hêzek serdest a cîhanî de. Ev rewşa aborî ya piştî şer, ku tê de zexta deynên giran û derfetên bêhempa yên ji bo nûjeniya darayî û berfirehbûna împaratorî bi hev re hebûn, zemîneke guncaw ji bo pîlanên darayî yên mezin û ambargoz ên wekî Kompanyaya Deryaya Başûr afirand. Ev kompanya soz dida ku pirsgirêka deynan çareser bike û di heman demê de ji perspektîfên nû yên bazirganiya cîhanî sûd werbigire. Bi vî awayî, krîza deynan bi xwe bû motorek ji bo ceribandinên darayî, ku qada ji bo balona spekulatîf amade kir.

Pêdiviya birêvebirina deynê neteweyî ne tenê fikareke malî ya navxweyî bû, lê di heman demê de bi awayekî kûr bi ambargoyên jeopolîtîk ên Brîtanyayê û hevrikiya wê ya bi hêzên din ên Ewropî re, nemaze Fransa, ve girêdayî bû. Pîlana Deryaya Başûr dikare wekî amûrek hem polîtîkaya darayî û hem jî şerê darayî yê nûbûyî were dîtin. Brîtanya di hevrikiyeke dijwar de bi Fransa re bû , û Fransa jî di wê demê de ceribandinên darayî yên girîng dikir, wekî Pîlana Mîsîsîpî ya John Law. Brîtanya hest bi zextê dikir ku rêveberî û nûjeniya darayî ya bilindtir nîşan bide. Pîlanên wekî Kompanyaya Deryaya Başûr beşek wekî bersivek ji geşedanên darayî yên Fransî re hatin pêkanîn, bi armanca kêmkirina lêçûnên deynan û sazûmankirina kontrola sektora taybet li ser deynê neteweyî. Ji ber vê yekê, damezrandina Kompanyaya Deryaya Başûr ji hêla xwesteka pêşdebirina darayî û dijberiya Fransa ve hate bandor kirin, ku ew kir amûrek di lîstikeke hêzê ya Ewropî ya berfirehtir de, ji bilî tenê yekkirina deynên navxweyî.

B. Damezrandina Kompanyaya Deryaya Başûr (1711): Armanc, Damezrêner (Robert Harley, John Blunt) û Peymana Bazirganiyê

Kompanyaya Deryaya Başûr di Çileya 1711an de ji hêla Robert Harley û John Blunt ve hate damezrandin. Ew hevkariyek giştî-taybet bû ku ji bo yekkirin û kêmkirina deynê neteweyî hatibû sêwirandin. Mekanîzmaya bingehîn guhertina deyn bi hîseyan bû: ji xwediyên 9 milyon £ deynê hikûmetê dihat xwestin ku deynê xwe radestî Kompanyaya Deryaya Başûr bikin û di berdêla wê de hîseyên kompanyayê yên bi heman nirxa navî bistînin. Hikûmetê dê salane 6% faîz û lêçûn li ser vî deynê yekbûyî bida kompanyayê, ku paşê dê wekî dividend li hîsedaran bihata belavkirin. Ji kompanyayê re yekdestdariya bazirganiyê bi Amerîkaya Başûr re (Deryayên Başûr), herêmek potansiyel bikêrhatî lê di bin kontrola Spanyayê de, hate dayîn. Ev yekdestdariya bazirganiyê teşwîqek bû ji bo veberhênerên taybet ku deynê hikûmetê hilgirin ser xwe. Destûra Qraliyetê, ku ji hêla Blunt ve hatibû amadekirin, avahiyên rêveberiyê, di nav de hilbijartinên rêvebiran û civînên hîsedaran, destnîşan dikir. Rêvebirên Banka Îngilistanê û Kompanyaya Hindistana Rojhilat ji rêveberiya Kompanyaya Deryaya Başûr hatibûn dûrxistin.

Motîvasyona Harley beşek ew bû ku saziyek darayî ya Tory ava bike da ku hevrikiyê bi Banka Îngilistanê ya di bin kontrola Whig de bike. John Blunt, rêvebirê Kompanyaya Hollow Sword Blade, mîmarek darayî yê sereke bû, û kompanyaya wî wekî bankerek ji bo Kompanyaya Deryaya Başûr kar dikir. Damezrêneran bi karanîna agahdariya pêşwext a li ser demên yekkirina deynê neteweyî ji bo qezenckirinê, dest bi bazirganiya navxweyî kirin. Ji bo piştgirîkirina Qanûnên Parlemanê yên pêwîst, bertîlên mezin ji siyasetmedaran re hatin dayîn. Avahiya Kompanyaya Deryaya Başûr bi xwezayî li ser nakokiyek berjewendiyan ava bûbû: armanca wê ya sereke ya diyarkirî (rêveberiya deynan) bi pargîdaniyek bazirganî ya pir spekulatîf û nediyar (bazirganiya Deryayên Başûr) ve girêdayî bû. Ev nezelalî qelsiyek sereke bû ku balonê geş kir. Soza qezencên bazirganiyê ji bo balkêşkirina veguherîna deynan hate bikar anîn. Lêbelê, kêrhatiya rastîn a bazirganiyê pir nediyar bû û bi faktorên jeopolîtîk ên tevlihev (kontrola Spanyayê) ve girêdayî bû. Vê yekê rewşek afirand ku tê de nirxa kompanyayê dikaribû bi hêsanî li ser bingeha hêviyên bazirganiyê li şûna dahatên rastîn were zêdekirin, ji ber ku aliyê “saxlem” ê rêveberiya deynan hewayek meşrûiyetê dida. Baldarî dikaribû bi hêsanî ji rastiya rojane ya faîza deynan ber bi soza biriqandî, lê bi piranî nepêkhatî, ya dewlemendiyên kolonyal ve biçûya, ku rê li ber vebûna vegotinên spekulatîf vedikir.

Wekî din, motîvasyonên siyasî yên li pişt damezrandina kompanyayê (hevrikiya Tory û Whig) hawîrdorek afirand ku tê de piştgiriya siyasî û têkilî bi qasî, heke ne zêdetir, bingehên karsaziyê yên saxlem girîng bûn, ku kompanya ber bi gendelî û manîpulasyonê ve dibir. Harley, ku Tory bû, Kompanyaya Deryaya Başûr wekî dijberiyek li hember Banka Îngilistanê ya di bin kontrola Whig de didît. Ev armanca siyasî tê vê wateyê ku ewlehiya piştgiriya parlemanî û qraliyetê pir girîng bû. Piştgiriyek wusa bi gelemperî bi rêyên gumanbar, di nav de bertîlxwarin û pêşkêşkirina hîseyan ji kesayetên bibandor re, dihat bidestxistin. Ev girêdayîbûna bi patronaja siyasî li şûna merîta aborî ya safî tê vê wateyê ku serkeftina kompanyayê bi manevrayên siyasî ve girêdayî bû, ku ew ji danûstandinên navxweyî re hesas dikir û kêmtir bala xwe dida pratîkên karsaziyê yên zelal û domdar. Têgihiştina “pir mezin e ku têk biçe”, ku ji hêla têkiliyên hikûmet û qraliyetê ve hatibû xurt kirin , bêtir reftarên xeternak teşwîq dikir, ji ber ku rêvebiran dibe ku bawer bikira ku ew ji encaman parastî ne.

C. Peymana Asiento de Negros: Rola Bazirganiya Koleyan di Hêviyên Kompanyayê de

Peymana Utrechtê (1713) ji Brîtanyayê re Asiento de Negros, yekdestdariyek 30-salî ji bo peydakirina 4,800 koleyên Afrîkî salane ji koloniyên Spanyayê re, da. Ev peyman paşê ji Kompanyaya Deryaya Başûr re hate dayîn. Asiento her weha destûr dida ku salane keştiyek heya 500 ton (bi navê Navío de Permiso) ji bo kelûpelên bazirganiya giştî were şandin. Qralê Spanyayê dê çaryeka qezencê bistanda. Baweriya gel bi Kompanyaya Deryaya Başûr bi saya Asiento bi awayekî berbiçav zêde bû, ji ber ku bazirganiya koleyan di sedsalên borî de wekî gelek bikêrhatî dihat dîtin. Soza qezencên mezin ji bazirganiyê, nemaze ya ku koleyên Afrîkî tê de bûn, veberhênana spekulatîf kişand.

Lêbelê, bazirganiya koleyan di bin Asiento de bi piranî ji bo Kompanyaya Deryaya Başûr ne bikêrhatî bû. Sedemên vê yekê bacên bilind (salane 34,000 £ ji taca Spanyayê re), qedexeyên Spanyayê (Spanya beşek ji qezencê digirt, baca li ser îtxalata koleyan datanî, û bazirganiya giştî bi yek keştiyê salane sînordar dikir), destwerdana siyasî û şer (operasyon bi gelemperî ji ber şerên di navbera Brîtanya û Spanyayê de dihatin qutkirin), û bazirganiya neqanûnî bûn. Tevî ku bazirganiya koleyan a rewa ne bikêrhatî bû, Navío de Permiso qezencên girîng, carinan ji 100% zêdetir, bi piranî ji ber qaçaxçîtiyê, çêdikir. Lêbelê, kompanya bi gelemperî pişka Qralê Spanyayê nedida, ku ev yek aloziyan zêde dikir. Kompanyayê zêdetirî 34,000 koleyên Afrîkî veguhestin, bi rêjeyên mirinê yên girîng. Lêkolînên dawî destnîşan dikin ku peymana Asiento veguhastinên zêde yên li ser rîskê verastkirî li ser hîseyên Kompanyaya Deryaya Başûr zêde kir û ku qezencên bazirganiya koleyan bi bihayên hîseyan re têkildar bûn, her weha zêdebûna bermayiya darayî ya hikûmetê jî. Ev nêrînên berê yên ku digotin Asiento nirxek hindik lê zêde kiriye, dijberî dike. Bazirganiya koleyan a kompanyayê di sala 1725an de, piştî teqîna balonê, gihîşt lûtkeyê.

Asiento de Negros paradoksek exlaqî û aborî ya kûr temsîl dikir: bazirganiyek li ser bingeha êşa mirovan bingehek ji balkêşiya giştî û nirxa têgihîştî ya kompanyayê bû, lê operasyonên wê yên rewa bi piranî ne bikêrhatî bûn. Têgihiştina dewlemendiya mezin a ji koletiyê, ji rastiya vegera wê ji kompanyayê re, spekulasyonê pir zêdetir geş kir. Bazirganiya koleyan wekî dîrokî bikêrhatî û çavkaniyek dewlemendiya potansiyel a mezin dihat dîtin. Dayîna Asiento ji Kompanyaya Deryaya Başûr re baweriya veberhêneran û eleqeya spekulatîf bi awayekî berbiçav zêde kir. Lêbelê, operasyonên bazirganiya koleyan ên rastîn di bin Asiento de bi gelek astengiyan (bac, qedexe, şer) re rû bi rû man û bi gelemperî ji bo kompanyayê ne bikêrhatî bûn. Qezencên rastîn, her çend neqanûnî bin jî, bi gelemperî ji kelûpelên qaçax ên ku li kêleka bazirganiya koleyan û bi rêya keştiya salane dihatin veguhestin, dihatin. Ji ber vê yekê, balon ne ji hêla qezencên domdar ên bazirganiya koleyan bi xwe, lê ji hêla hawara dewlemendiya mezin a ku pê re têkildar bû, hate geş kirin, hawarek ku rêvebiran dibe ku tevî zanîna dijwariyên operasyonel çandibin. Lêkolînên dawî yên ku hin kêrhatîbûn û bandorek erênî li ser bihayê hîseyan destnîşan dikin, tevliheviyê zêde dikin, ku nîşan dide ku her çend bi pirsgirêk be jî, beşa bazirganiya koleyan bi tevahî bê vegera darayî an bandora bazarê nebû, her çend dibe ku ne bi qasî ku ji hêla spekulatoran ve hatibû xeyal kirin.

Wekî din, dijwariyên operasyonel û cewhera nakokbar a bazirganiya Asiento (nakokiyên domdar bi Spanyayê re, qaçaxçîtî) pargîdaniya bazirganî ya sereke ya Kompanyaya Deryaya Başûr bi xwezayî bêîstîkrar û çavkaniyek aloziya navneteweyî kir, ku her modelek qezencê ya domdar a demdirêj têk bir û kompanya bêtir bi endezyariya darayî û manîpulasyona hîseyan ve girêdayî kir. Asiento peymanek bi hêzek hevrik, Spanya, re bû, ku Brîtanya bi gelemperî têkiliyên aloz pê re hebûn an jî di şer de bû. Spanyayê qedexe û bacên girîng danîn, ku kêrhatîbûnê sînordar dikir. Tevlêbûna kompanyayê di bazirganiya neqanûnî de ji bo zêdekirina qezencan têkiliyên bi Spanyayê re bêtir xera kir. Ev aloziya domdar tê vê wateyê ku çavkaniya sereke ya reklamkirî ya kompanyayê ya qezenca bazirganî ne pêbawer bû û meyla têkçûnê bû. Ev nepêbawerî dibe ku rêvebirên kompanyayê bêtir ber bi pîlanên darayî (veguherînên deynan, weşandina hîseyan, deynên li ser hîseyan) vekişandibe da ku vegeran çêbikin û nirxa hîseyan biparêzin, li şûna ku xwe bispêrin bazirganiya ne ewle ya Amerîkaya Başûr. Bazirganî ji bingehek saxlem bêtir, ji bo operasyonên darayî hincetek bû.

II. Bilindbûna Balonê: Spekulasyona Mezin û Tevlêbûna Civakê (1720)

A. Faktora Spekulasyonê: Zêdebûna Bihayê Hîseyan û Psîkolojiya Girse

Di sala 1720an de, Parlemanê destûr da Kompanyaya Deryaya Başûr ku beşek girîng ji deynê neteweyî (nêzîkî 32 milyon £) hilgire ser xwe. Kompanyayê ev deyn bi 7.5 milyon £ kirî. Bihayên hîseyên Kompanyaya Deryaya Başûr di sala 1720an de bi awayekî berbiçav zêde bûn: ji 128.5 £ di Çileyê de gihîştin 1000-1050 £ di Tîrmeh/Tebaxê de (Binêre Tablo 1). Ev bilindbûn bi soza qezencên mezin ji bazirganiya Amerîkaya Başûr (zêr û zîv), ku tu carî bi tevahî pêk nehat, hate geş kirin. Kompanya hema hema bi taybetî wekî bankeyek dest bi kar kir, deyn dida kiriyarên potansiyel da ku daxwazê bilind bihêle û bihayan bi awayekî sûnî zêde bike.

Psîkolojiya veberhêneran rolek girîng lîst:

Zêdebawerî û Zêdeoptimîzm: Veberhêneran li ser bingeha hêviya zêdebûna bihayên pêşerojê li şûna nirxa xwezayî ya sermayeyê kirîn.
Reftara Keriyê/Koma Fikrê: Dîtina ku yên din qezenc dikin, mirovan li pey wan çûn, bawer kirin ku pirranî nikare xelet be.
FOMO (Tirsa Ji Destdanê): Vê fikara civakî balonê bêtir geş kir.
Manî/Hîsterî: Hemdeman behsa “dînîtiyek xerîb” û “hîsterî” dikirin. Berhema Charles Mackay “Xapandinên Gelêrî yên Bêhempa û Dînîtiya Girse” vê diyardeyê analîz dike, ronî dike ka çawa çavbirçîtî û tirs reftaran manîpule dikin û girse bi dewlemendiya xeyalî dikişin. Pîlana Mîsîsîpî li Parîsê di bin John Law de, ku di dawiya 1719an de gihîşt lûtkeyê, bi piranî îlham da Balona Deryaya Başûr. Vegera li aştiyê piştî şerên westiyayî û daketina rêjeyên faîzê hawîrdorek geş û guncaw ji bo spekulasyonê afirand. Hecmên bazirganiyê yên bilind û qutbûnek ji bingehên bingehîn balonê diyar dikir. Zêdetirî hîseyên berdest hatin firotin, û pereyên veberhênana nû ji bo dayîna dividendan ji veberhênerên kevntir re hatin bikar anîn, ku dişibiya pîlanek Ponzi.

Tablo 1: Demnameya Bihayên Hîseyên Kompanyaya Deryaya Başûr (Çile-Tebax 1720)

Meh (1720)	Biha Hîseyê (£)	Çavkanî
Çile	128.5
Sibat	~175
Adar	~300
Nîsan	350 – ~550
Gulan	600 – ~890
Hezîran	950 – 1050
Tîrmeh	~1000 – 1050
Tebax	Destpêka daketinê / ~1000

Balona Deryaya Başûr ne tenê bûyerek darayî bû lê diyardeyek civakî-psîkolojîk a kûr bû ku tê de baweriya kolektîf, ku ji hêla formên nû yên medya û ragihandinê (mînak, belavokên berbelav, axaftinên qehwexaneyan) ve hatibû xurt kirin, nirxandina darayî ya rasyonel bi demkî têk bir. “Dînîtî” rastiyek civakî ya avakirî bû. Bihayên hîseyan bêyî nirxa bingehîn a têkildar bi awayekî dramatîk zêde bûn. Ev ji hêla faktorên psîkolojîk ên wekî FOMO, reftara keriyê, û zêdeoptimîzmê ve hate rêve kirin. Agahdarî (û dezenformasyon) li ser dewlemendiyên potansiyel bi lez belav bû, baweriyek hevpar di destkeftiyên neçar de afirand. Tevlêbûna hemî çînên civakî kirîna civakî ya berbelav nîşan dide, ne tenê spekulasyonek nişê. Ji ber vê yekê, geşbûna balonê encama vegotinek kolektîf a bextewariyê bû, ku ji hêla dînamîkên civakî û soza dewlemendiya hêsan ve hatibû geş kirin, ku ew kir “maniyek” ku ji aqilmendiya takekesî wêdetir bû.

Rola çalak a hikûmetê di pejirandin û hetta pêşvebirina pîlanê de (mînak, Qral George I bû waliyê kompanyayê ) hestek ewlehî û meşrûiyetê ya sûnî da spekulasyonê, ku bi bandor “dînîtiya girseyan” piştgirî kir û hilweşîna dawî ji bo baweriya gel hê xerabtir kir. Kompanyaya Deryaya Başûr hevkariyek giştî-taybet bû, bi têkiliyên hikûmetê yên xurt. Parlemanê pîlana ambargoz a kompanyayê ya ji bo hilgirtina deynan pejirand. Qral George I bi xwe veberhênan kir û bû waliyê kompanyayê. Van pejirandinên payebilind bandorek ewlehî û piştgiriya dewletê afirand, ku beşdariya giştî ya berfirehtir teşwîq kir. Ev pejirandina fermî tê vê wateyê ku dema balon teqiya, ne tenê pargîdaniyek taybet têk diçû, lê pargîdaniyek hema hema ji hêla dewletê ve hatibû pejirandin, ku dibû sedema krîzek kûrtir a baweriyê di saziyên rêveber de. Têgihiştina “pir mezin e ku têk biçe” bi awayekî çalak hate çandin.

B. Rola Rêvebirên Kompanyayê (John Blunt) di Manipulasyonê de: Bazirganiya Navxweyî û Daxuyaniyên Xapînok

John Blunt, mîmarek sereke yê pîlanê , û rêvebirên din bi awayekî çalak hîseyên kompanyayê ji bo qezenca xwe manîpule kirin. Taktîkên wan ev bûn: destûrdayîna kirîna hîseyan li ser pîlanên teqsîtê , ku rê dida bêtir kesan ku ji ya ku dikaribûn bi yekcarî bikirin hîseyan bikirin, û bi vî awayî daxwazê bi awayekî sûnî zêde dikirin ; dayîna deynên nû bi rêjeyên faîzê yên guncaw, ku bi gelemperî bi heman hîseyên ku dihatin kirîn dihatin piştgirî kirin, da ku kirîna bêtir teşwîq bikin ; pêşkêşkirina abonetiya nû an weşandina hîseyan ji bo kişandina pereyan ; tevlêbûna bazirganiya navxweyî, ku damezrêneran agahdariya pêşwext a li ser yekkirina deynê neteweyî ji bo qezencê bikar anîn , û rêvebiran hîseyên xwe di lûtkeyê de berî hilweşînê firotin ; belavkirina îdîa û gotegotên zêdekirî yên li ser zêr û zîvê Amerîkaya Başûr ji bo geşkirina îşteha veberhêneran ; û bertîlxwarin, ku bertîlên mezin ji siyasetmedar û karbidestên hikûmetê re hatin dayîn da ku piştgiriyê bidin pîlanê û qanûnên pêwîst derbas bikin. Hîseyên xeyalî ji kesayetên bibandor ên wekî Wezîrê Xezîneyê John Aislabie û Earlê Sunderland re, bi misogeriya qezencê, hatin dayîn. John Blunt bi xwe qezencek mezin kir, ku yek rapor destnîşan dike ku wî 50,000 £ veguherandiye zêdetirî 275,000 £. Ew di sala 1719an de, di lûtkeya pîlanê de, bû Baronet.

Pratîkên manîpulatîf ên rêvebiran ne tenê çavbirçîtiyek oportunîst bû lê stratejiyek sîstematîk bû ji bo afirandin û domandina bazarek sûnî ji bo hîseyên kompanyayê, ku bi bingehîn balonê çêdikir. Ev yek pileya bilind a pêşwextiyê di endezyariya darayî ya krîzê de destnîşan dike. Perspektîfên bazirganiya rastîn a kompanyayê sînordar û ne bikêrhatî bûn. Ji bo parastina nirxa hîseyan û kişandina veberhêneran ji bo veguherîna deynan, rêvebiran hewce bû ku xeyalek daxwazek bilind û bihayên her ku diçe zêde dibin biafirînin. Pratîkên wekî deynên li ser hîseyan, teqsîtên dravdanê, û abonetiya nû ji bo zêdekirina daxwaz û bihayan bi awayekî sûnî hatibûn sêwirandin. Bazirganiya navxweyî û bertîlxwarinê piştgiriya siyasî misoger kir û destûr da rêvebiran ku bi xwe ji geşbûna çêkirî sûd werbigirin. Ji ber vê yekê, rêvebir, bi serokatiya Blunt, ne sûdmendên pasîf ên maniyek spontan bûn lê ajanên çalak bûn di avakirin û geşkirina wê de bi rêya manîpulasyona darayî ya hesabkirî.

Serkeftina rêvebiran di manîpulekirina bazarê de ji hêla nûbûna kompanyayên hevpar ên sermiyanê yên mezin û rewşa nûbûyî ya rêziknameya darayî û têgihiştina giştî ya li ser amûrên weha ve hate hêsan kirin. Wan asîmetriyek agahdariyê û kêmasiyek giştî ya sofîstîkebûna veberhêneran îstîsmar kir. Kompanyayên hevpar ên sermiyanê û bazirganiya hîseyan a berbelav di destpêka sedsala 18an de diyardeyên nisbeten nû bûn. Rêziknameya darayî hindik bû. Gelê giştî, di nav de gelek kesên dewlemend, têgihiştinek kûr a li ser nirxandina hîseyan an xetereyên têkildar tune bû. Rêvebirên wekî Blunt, bi jîrbûna xwe ya darayî û zanîna navxweyî, dikaribûn bi hêsanî vê hawîrdorê bi pîlanên tevlihev û sozên xapînok îstîsmar bikin. “Biriqandina” yekdestdariya bazirganiya Deryayên Başûr, digel manevrayên darayî yên sofîstîke, fakulteyên rexneyî yên gelek veberhêneran têk bir, ku rê da manîpulasyonê ku geş bibe.

C. Tevlêbûna Hemû Qatên Civakê: Ji Arîstokratan heta Kesên Asayî

Welatiyên Brîtanî yên ji her beşê jiyanê veberhênan li Kompanyaya Deryaya Başûr kirin. Di nav van de lord, xatûn, siyasetmedar, navdarên navdar, karmendên malê, û hetta saziyên wekî Civata Qraliyetê jî hebûn. Qral bi xwe, George I, veberhênan kir û di sala 1718an de bû waliyê kompanyayê, ku ev yek baweriya gel bêtir xurt kir û hîseyan zêde kir. Balkêşiya dewlemendiya bilez û têgihiştina pargîdaniyek welatparêz cûrbecûr veberhêneran kişand. Jin bi taybetî veberhênerên çalak bûn, beşek ji ber ku hîse, berevajî axê, dikaribûn bi hêsanî ji hêla wan ve werin kirîn û firotin. Propagandaya kompanyayê, di nav de weşandina navên hîsedarên esilzade yên navdar, û optimîzma giştî ya serdemê (zêdebûna xwendewariyê, bêtir agahdarî li ser veberhênanan) beşdarî beşdariya berbelav bû. Hin rapor tedbîrên tund ên ku ji hêla kesan ve ji bo veberhênanê hatine girtin destnîşan dikin, wekî gundî û jinên ciwan ên ku xwe ji bo kirîna hîseyan fahişe dikin, an mêrên ku xanî û milkên xwe difroşin.

Beşdariya civakî ya berfireh di Balona Deryaya Başûr de guherînek girîng di helwestên civakî de li hember veberhênan û darayiyê nîşan dide, ku ji derdorek piçûk a bazirgan û fînansîstan wêdetir derbas dibe û gelek berfirehtir gel digire nav xwe. Ev demokratîkbûna veberhênanê, her çend nûbûyî û nezan be jî, taybetmendiyek sereke ya balonê bû. Di dîrokê de, veberhênanên darayî yên mezin qada elîtek bijartî (bazirgan, arîstokrasî) bûn. Balona Deryaya Başûr beşdariya “ji her beşê jiyanê” dît , di nav de mirovên asayî û jin. Ev yek çandek nû ya veberhênana gelêrî destnîşan dike, ku ji hêla amûrên darayî yên nû (hîseyên hevpar ên sermiyanê) û balkêşiya berhevkirina dewlemendiya bilez ve tê rêve kirin. Kompanyayê bi rêya propagandayê û bi gihîştina hîseyan (mînak, pîlanên teqsîtê ) bi awayekî çalak vê beşdariya berfireh teşwîq kir. Ji ber vê yekê, balon ne tenê diyardeyek elît bû lê nîşanek bû ku darayî dibû qadek giştîtir, her çend pir spekulatîf be jî, ku pêşbîniya meylên veberhênana firotanê ya nûjen dikir.

Tevlêbûna beşên herî bilind ên civakê, di nav de Qral, xetên di navbera veberhênana biaqil û qumara spekulatîf de, û di navbera berjewendiya dewletê û qezenca taybet de, tarî kir. Vê pejirandina payebilind xetereyek exlaqî afirand, ku veberhênerên kêmtir sofîstîke teşwîq kir ku xetereyên ku dibe ku wekî din ji wan dûr bisekinin hilgirin ser xwe. Qral George I veberhêner û waliyê kompanyayê bû. Gelek esilzade û siyasetmedar jî tê de bûn. Ev beşdariya qraliyetî û arîstokratîk bi giranî hate reklam kirin û wekî amûrek ji bo zêdekirina baweriyê hate bikar anîn. Ji bo veberhênerên asayî, pejirandinên weha dê meşrûiyet û ewlehiyê nîşan bidin, xetereya têgihîştî kêm bikin. Vê yekê bi bandor “baweriya” ku bi monarşî û dewletê ve girêdayî bû veguhezand ser pargîdaniyek bazirganî ya pir spekulatîf. Dema ku balon teqiya, zirar ne tenê darayî bûn lê di heman demê de ji bo sazûmanê navûdengî jî bûn, ku baweriya gel bi darizandin û durustiya serokên wan hejand.

D. Mînaka Sir Isaac Newton: Zanistê Mezin û Xesara Wî ya Darayî

Sir Isaac Newton, yek ji mezintirîn zanyarên dîrokê, veberhênerek girîng bû di Kompanyaya Deryaya Başûr de û zirarên mezin dît. Newton di destpêkê de bi aqilmendî veberhênan kir, hîseyên xwe zû di balonê de bi qezencek mezin (dibe ku ji 20,000 £ zêdetir) firot. Lêbelê, her ku balon geş dibû û didît ku yên din dewlemend dibin (di bin bandora “koma fikrê” an FOMO de ma), ew di lûtkeya bazarê de an nêzîkî wê ji nû ve ket bazarê. Texmînên zirarên wî diguherin, lê reqem zirarek netî ya nêzîkî 10,000 £ heta 20,000 £ destnîşan dikin , ku beşek girîng ji nirxa wî ya netî ya wê demê bû (nêzîkî 30,000 £ berî balonê ). Hin texmînên hemdem zirara wî bi mîlyonan di pereyê îroyîn de dinirxînin. Her çend ne îflas bûbe jî, nirxa wî ya netî bi awayekî berbiçav kêm bû. Gotina navdar a ku jê re tê gotin, “Ez dikarim tevgera bedenên ezmanî hesab bikim, lê ne dînîtiya mirovan,” serpêhatiya wî nîşan dide. Her çend çavkaniya bingehîn a rastîn a gotinê ne diyar e jî, ew bi gelemperî bi zirarên wî yên Deryaya Başûr ve tê girêdan. Analîza hûrgilî ya tomarên veberhênana Newton, her çend ne temam be jî, piştrast dike ku wî “ji dînîtiya Balonê bi kûrahî vexwariye,” û piraniya sermayeya xwe di lûtkeya wê de veguhezandiye ewlehiyên Deryaya Başûr.

Tevlêbûn û zirarên paşîn ên Newton wekî şahidiyek bihêz ji balkêşiya nerasyonel a balonên spekulatîf re xizmet dikin, ku destnîşan dikin ku hetta hişên herî biriqandî û analîtîk jî ji psîkolojiya girseyê û tirsa ji destdanê ne bêpar in. Çîroka wî krîzê mirovî dike û bandora wê ya psîkolojîk a berbelav radixe ber çavan. Newton zanyarek pêşeng bû, ku bi aqilmendî û jêhatiya xwe ya analîtîk dihat nasîn. Wî di destpêkê de bi derketina ji bazarê bi awayekî rasyonel qezenc kir. Paşê ew ji ber zextên civakî an dîtina ku yên din qezenc dikin ji nû ve ket. Vê biryarê bû sedema zirarên darayî yên girîng. Ji ber vê yekê, doza Newton bi awayekî zelal nîşan dide ku di dema maniyek spekulatîf de, hetta jîrbûna awarte û hişyariya destpêkê jî dikare ji hêla hêzên civakî û psîkolojîk ên bihêz ve were têkbirin, ku “dînîtiya mirovan” dike faktorek aborî ya berbiçav.

Çîroka baş-belgekirî (her çend dibe ku bi anekdotî hatibe xemilandin) ya zirarên Newton bû sembolek çandî ya bihêz a ehmeqiya Balona Deryaya Başûr, ku bi awayekî girîng beşdarî navûdengiya wê ya mayînde û karanîna wê wekî çîrokek hişyariyê di dîroka darayî de bû. Newton kesayetek bi prestîj û rêzdariya giştî ya mezin bû [User Query]. Zirarên wî yên mezin di pîlanek spekulatîf de dramatîk û îronîk bûn. Gotina ku jê re tê gotin li ser hesabkirina tevgera ezmanî lê ne dînîtiya mirovan bîranîn û dilşewat e. Ev vegotin, ku bi sedsalan hatiye dubare kirin , alîkariya çespandina Balona Deryaya Başûr di hişmendiya gelêrî de wekî mînakek arketîpî ya karesatek spekulatîf kiriye. Bi vî awayî, trajediya darayî ya kesane ya Newton bêhemdî rolek di şekildana bîranîn û şîroveya dîrokî ya Balonê de lîst, ku dersên wê (û hişyariyên wê) ji derdorên darayî pir wêdetir deng vedan.

E. “Kompanyayên Balonî” yên Din û Qehwexaneyên wek Navendên Spekulasyonê

Serkeftina Kompanyaya Deryaya Başûr bû sedema derketina bi sedan kompanyayên din ên hevpar ên sermiyanê, ku gelek ji wan sextekar an pir spekulatîf bûn, û wekî “kompanyayên balonî” dihatin nasîn. Mînakên kompanyayên balonî yên weha pîlanên ji bo: “çerxek ji bo tevgera herheyî,” “îtxalkirina darên gûzê ji Vîrjînyayê,” “başkirina hunera çêkirina sabûnê,” “sîgortakirina hespan,” û hetta “pargîdaniyek ji bo karekî bi avantajek mezin, lê kes nizane ew çi ye”. Ya paşîn, her çend dibe ku di vegotina xwe ya herî tund de ne rast be jî, baweriya veberhêneran nîşan dide. Qehwexaneyên li Londonê, nemaze yên li Exchange Alley wekî Garraway’s û Jonathan’s, bûn navendên sereke yên bazirganiya hîseyan û spekulasyonê. Maklerên hîseyan, ku ji ber bêserûberiyê ji Royal Exchange hatibûn qedexe kirin, piraniya karûbarên xwe li wir dimeşandin. Van saziyan çavkaniyên girîng ên agahdariya darayî, nûçe, û gotegotan bûn, ku tê de rojname dihatin xwendin û nîqaş kirin, û peyman dihatin girêdan. Wan belavbûna bilez a ta spekulatîf hêsan kir. Kompanyaya Deryaya Başûr bi xwe, ku ji hêla vê hevrikiyê ji bo sermayeya veberhênanê ve hatibû tehdît kirin, ji bo derbaskirina Qanûna Balonê di Hezîrana 1720an de, ku ji kompanyayên nû yên hevpar ên sermiyanê re destûrek qraliyetê hewce dikir, lobî kir û piştgirî da.

Pirbûna “kompanyayên balonî” destnîşan dike ku maniya spekulatîf ne tenê bi Kompanyaya Deryaya Başûr ve sînordar bû lê coşek civakî ya berfirehtir ji bo, û şaşfêmkirina, amûrên darayî yên nû û potansiyela dewlemendiya bilez temsîl dikir. Ev yek qelsiyek sîstematîk li şûna têkçûnek pargîdaniyek veqetandî nîşan dide. Bihayê hîseyên Kompanyaya Deryaya Başûr ê ku bilind dibû modelek ji bo dewlemendiya hêsan a têgihîştî afirand. Karsaz û sextekaran zû ji vê îşteha giştî ya ji bo spekulasyonê sûd wergirtin û bi gelek pargîdaniyên din, bi gelemperî bi hincetên pûç, dest pê kirin. Amadebûna gel ji bo veberhênana li van pîlanên cihêreng û bi gelemperî gumanbar zihniyetek spekulatîf a berbelav nîşan dide. Ev yek destnîşan dike ku Balona Deryaya Başûr navenda erdhejek spekulatîf a mezin bû, ku kêmasiyek giştî ya çavdêriya rêziknameyê û feraseta veberhêneran li seranserê bazara darayî ya nû derdixist holê. Hejmar û wêrekiya van “kompanyayên balonî” têkçûnek demkî di hişyariya darayî ya kolektîf de radixe ber çavan.

Qehwexaneyan rolek dualî ya krîtîk hem wekî belavkerên agahdariyê û hem jî wekî înkubatorên hestiyariya spekulatîf lîstin. Ew girêdana fizîkî bûn ku nûçeyên darayî, gotegot, û danûstandin li hev diciviyan, û bi afirandina lûpek bertekê ya heyecan û delîlên civakî, geşbûna balonê lez dikirin. Qehwexane di sedsala 18an de li Londonê navendên sazkirî yên ji bo nûçe û têkiliya civakî bûn. Ji bo mijarên darayî, ew bûn qadên bazirganiyê û danûstandina agahdariyê yên de facto. Komkirina veberhêneran, brokeran, û nûçeyan (rojname, gotinên devkî) li van cihan dê hestiyariya bazarê bi lez zêde bikira. Nûçe an gotegotên erênî yên li ser bilindbûna hîseyan dê bi lez belav bibin, û bêtir kirînê teşwîq bikin (reftara keriyê, FOMO). Ji ber vê yekê, qehwexane ne tenê cihên pasîf bûn lê di pêvajoya spekulatîf de katalîzatorên çalak bûn, ku têgihiştinên veberhêneran şekil didan û danûstandinên bilez ên ku balonê diyar dikirin hêsan dikirin.

III. Teqîna Balonê: Hilweşîna Darayî û Encamên Wê yên Berfireh (Îlon-Berfanbar 1720)

A. Sedemên Hilweşînê: Kêmbûna Qezencên Rastîn, Firotina Hîseyan ji aliyê Kesên Navxweyî û Tengasiya Lîkîdîteyê

Sedema bingehîn kêmbûna qezencên rastîn ji pargîdaniyên bazirganî yên Kompanyaya Deryaya Başûr, nemaze Asiento, bû ku bihayên hîseyan ên ezmanî rewa bikin. Kompanya bi bingehîn li dijî deynê ku kirîbû, bi hîseyên xwe bazirganî dikir. Di Tebaxa 1720an de, kesên navxweyî yên sereke, di nav de John Blunt, dest bi firotina hîseyên xwe kirin ji ber ku wan ne domdariya bihayan nas kir. Vê yekê firotinek berfirehtir da destpêkirin her ku yên din li pey wan çûn. Di heman demê de, dravdanên teqsîtê yên li ser weşanên nû yên hîseyên Deryaya Başûr di Tebaxa 1720an de dihatin, ku tengasiyek lîkîdîteyê afirand ji ber ku veberhêneran ji bo dravê hewl didan, û ew neçar kirin ku hîseyan bifroşin. Hilweşînên hevdem ên “balonan” li Amsterdam û Parîsê (Kompanyaya Mîsîsîpî) beşdarî hewldanek navneteweyî ya berfirehtir ji bo lîkîdîteyê û kêmbûna baweriya veberhêneran bû. Qanûna Balonê (Hezîran 1720), her çend ji bo astengkirina hevrikiyê hatibû armanc kirin, dibe ku bi sînordarkirina pargîdaniyên din di destpêkê de bêtir pereyên spekulatîf ber bi hîseyên Deryaya Başûr ve biherikanda, berî ku sererastkirina paşîn girantir bike.

Demnameya hilweşînê wiha bû: Bihayan di dawiya Hezîran/Tîrmeh/Tebaxa 1720an de li dora 1050 £ gihîştin lûtkeyê. Daketinek girîng di Tebax/dawiya havînê de dest pê kir. Heta Îlonê, bazar hilweşiyabû. Hîseyan di dawiya havînê/Îlonê de daketin 190 £ (li jêr nirxa eslî) , paşê heta dawiya Îlonê daketin 135-150 £ , û heta Kanûna 1720an bêtir daketin 124 £. Ev yek ji lûtkeya xwe zirarek 80-90% temsîl dikir.

Hilweşîn ne bûyerek yekane bû lê têkçûnek zincîreyî bû, ku ji hêla hevgirtina qelsiyên navxweyî (kêmbûna qezencên rastîn, firotina navxweyî) û zextên derveyî (tengasiya lîkîdîteyê, belavbûna navneteweyî) ve hate destpêkirin. Ev yek girêdan û nazikiya bazarên darayî yên cîhanî yên nû derdixe holê. Nirxandina kompanyayê li ser spekulasyonê, ne li ser bingehên bingehîn, hatibû avakirin. Kesên navxweyî, ku vê yekê dizanibûn, di lûtkeyê de dest bi kişandina pereyên xwe kirin. Vê zexta firotanê bi hewcedariya veberhêneran ji bo dravê ji bo dravdanên teqsîtê re hevaheng bû. Di heman demê de, krîzên darayî li Parîs û Amsterdamê avhewayek berfirehtir a tirs û daxwaza lîkîdîteyê afirand. Van faktoran bahozek bêkêmasî afirand: firotina destpêkê bû sedema daketina bihayan, ku ev yek bû sedema bêtir firotina panîkê, ku ji hêla hewcedariya drav û tirsa ku ji bazarên din belav dibû ve hat girankirin, û bû sedema hilweşînek tam. Pergalê şok-hilgir tune bûn.

Kiryarên rêvebirên Kompanyaya Deryaya Başûr di pêşvebirina Qanûna Balonê de, her çend ji bo tunekirina hevrikiyê xuya dikir ku ji bo berjewendiya xwe ye, dibe ku bêhemdî xetere kom kiribe û Kompanyaya Deryaya Başûr bi xwe kiribe nuqteya dawî ya vekêşana spekulatîf, û bi vî rengî hilweşîna xwe mezin kiribe. Rêvebirên Kompanyaya Deryaya Başûr piştgirî dan Qanûna Balonê da ku kompanyayên spekulatîf ên hevrik asteng bikin. Vê Qanûnê di destpêkê de hîseyên Kompanyaya Deryaya Başûr zêde kir ji ber ku sermayeya spekulatîf kêmtir alternatîfên derketinê hebûn. Lêbelê, bi kirina Kompanyaya Deryaya Başûr yek ji çend wesayîtên spekulatîf ên mezin ên “rewa”, ev jî tê vê wateyê ku dema ku bawerî bi wê têk çû, bandorek berhemtir û girantir hebû. Qanûn dibe ku “valvên berdana zextê” yên piçûktir li sûkê ji holê rakiribin. Bi vî awayî, hewldanek ji bo yekkirina serdestiya bazarê dibe ku berevajî bandor kiribe û Kompanyaya Deryaya Başûr kiribe nuqteya yekane ya têkçûnê dema ku pêla spekulatîf zivirî.

B. Encamên Aborî: Îflasa Veberhêneran, Bandora li ser Aboriya Neteweyî û Nîqaşên li ser Derengxistina Şoreşa Pîşesaziyê

Bi hezaran veberhêner îflas kirin, û di şevekê de dewlemendiyên xwe winda kirin. Vê yekê bandor li hemî çînên civakî yên ku veberhênan kiribûn kir. Bank têk çûn, bêkarî zêde bû, û bazara nekêşbar zirar dît. Gelek kesên ku ji bo kirîna hîseyan deyn kiribûn, dema ku nikaribûn deynan vegerînin, bi îflasê re rû bi rû man. Aboriya neteweyî ji ber hilweşîna hîseyan pir kêm bû. Krîzê derbek giran li bazara darayî da.

Hin dîroknas amaje dikin ku hilweşîn bû sedema nefretbûnek demdirêj ji spekulasyon û kompanyayên hevpar ên sermiyanê re, ku ruhê karsaziyê û veberhênana li projeyên nû bêhêvî kir, û bi vî awayî Şoreşa Pîşesaziyê li Brîtanyayê bi nifşan dereng xist. Qanûna Sir John Barnard a 1734an, ku teknîkên spekulatîf qedexe dikir, demek dirêj di meriyetê de ma. Qanûna Balonê bi xwe avakirina kompanyayên hevpar ên sermiyanê ji sedsalekê zêdetir sînordar kir. Lêbelê, hin lêkolînên revîzyonîst ên vê dawiyê dipirsin ka gelo têkçûna aborî bi rastî ji bo aboriya berfirehtir bi qasî ku bi kevneşopî tê fikirîn giran bû, û amaje dikin ku windakarên sereke ew kes bûn ku rasterast beşdarî Exchange Alley bûbûn. Kompanyaya Deryaya Başûr bi xwe, her çend ji nû ve hatibe avakirin jî, heya 1853an xebata xwe domand. Krîzê xetereyên krediya hêsan a ku ji xwediyên sermayeyên zêde-nirxkirî û xeternak re tê peyda kirin ronî kir.

Hilweşîna Balona Deryaya Başûr “travmayek darayî” ya kûr di civaka Brîtanî de afirand, ku bû sedema sererastkirinek rêziknameyê ya zêde (Qanûna Balonê, Qanûna Barnard) ku ji bo demek berbiçav aramiyê li ser nûjeniyê girt. Vê guherîna kevneperest dibe ku bandorên tevlihev, û nîqaşbar, li ser rêgeza pêşkeftina aborî ya Brîtanyayê kiribe, potansiyel hin formên avakirina sermayeyê yên ku ji bo pîşesazîbûnê hewce ne hêdî kiribe. Hilweşîn bû sedema wêranbûna darayî ya berbelav û tengasiya civakî. Vê yekê bû sedema xwestekek xurt a giştî û siyasî ku pêşî li dûbarebûna bûyerên weha were girtin. Bersivên qanûnî yên wekî Qanûna Balonê û Qanûna Barnard ji bo sînordarkirina çalakiyên spekulatîf û avakirina kompanyayên hevpar ên sermiyanê hatibûn sêwirandin. Van sînordarkirinan, her çend ji bo pêşîgirtina li sextekariyê hatibûn armanc kirin, di heman demê de ji bo gelek dehsalan ji bo pargîdaniyên rewa û nûjen zehmet kir ku bi rêya bazarên giştî sermayeyê berhev bikin. Ji ber vê yekê, hewldana parastina li hember balonên pêşerojê dibe ku bêhemdî mekanîzmayên darayî yên pir (wekî fînansmana hevpar a sermiyanê ya berbelav) ku dikaribû mezinbûna pîşesaziyê ya zûtir an bileztir geş bikira, asteng kiribe, ku ev yek danûstandinek demdirêj a girîng temsîl dike.

Vebêja “derengxistina Şoreşa Pîşesaziyê” dibe ku zêdegaviyek be. Her çend Balon bê guman bandor li bazarên darayî û hestiyariya veberhêneran kir jî, Şoreşa Pîşesaziyê pêvajoyek pirralî bû ku ji hêla faktorên teknolojîk, civakî, û çavkaniyan ve ji bilî tenê mercên bazara hîseyan dihat rêve kirin. Mîrasa aborî ya demdirêj a Balonê dibe ku rasttir wekî şekildana avahî û rêziknameya darayiya Brîtanî were binav kirin li şûna ku rasterast veguherîna aborî ya berfirehtir rawestîne. Şoreşa Pîşesaziyê ji hêla dahênan, hebûna çavkaniyan, guhertinên kedê, û bazarên pêşkeftî ve dihat rêve kirin, ne tenê ji hêla spekulasyona darayî ve. Argumana ku Balonê ew dereng xist balê dikişîne ser bandora sarbûnê ya li ser kompanyayên hevpar ên sermiyanê û karsaziyê. Lêbelê, formên din ên fînansmanê (hevkarî, dewlemendiya taybet) berdewam kirin, û Kompanyaya Deryaya Başûr bi xwe jî berdewam kir. Qanûna Balonê û qanûnên paşîn şekil dan çawaniya avakirina kompanyayan û berhevkirina sermayeyê , ku bû sedema pêşkeftinek baldartir û rêkûpêktir a darayiya pargîdanî. Bi vî awayî, li şûna derengiyek hêsan, Balon dibe ku bandor li rêya pêşkeftina darayî kiribe, ew ber bi modelek mezinbûna pargîdanî ya rêkûpêktir, û dibe ku di destpêkê de hêdîtir, vekişandibe, ku di dawiyê de piştgirî da pîşesazîbûnê. Bandor bi qasî hejmarî (li ser dema Şoreşa Pîşesaziyê) kalîteyî bû (li ser avahiyên darayî).

IV. Bersiva Siyasî û Civakî ya li hemberî Krîzê

A. Lêpirsîna Parlamentoyê: Rapora Komîteya Veşartî (1721) û Eşkerekirina Sextekarî û Bertîlxwarinê

Piştî hilweşînê, hêrsek giştî ya mezin derket, ku daxwaza ravekirin û tolhildanê li dijî rêvebirên Kompanyaya Deryaya Başûr dikir. Parleman ji nû ve civiya û lêpirsînek ferman kir. Komîteyek Veşartî di sala 1721an de hate damezrandin da ku karûbarên navxweyî yên kompanyayê lêkolîn bike. Lêpirsînê delîlên sextekariya berbelav, bazirganiya navxweyî, girtina hesabên derewîn, û bertîlxwarinê di nav rêvebirên kompanyayê û hin karbidestên hikûmetê de dît. Tomarên kaxezî ji hêla Parlemanê ve hatin xwestin.

Tablo 2: Kesayetên Sereke yên ku di Lêpirsînê de Hatine Tawanbar Kirin û Cezayên Wan

Nav	Pozîsyon	Tawanbarî	Ceza
John Aislabie	Wezîrê Xezîneyê yê Berê	Gendelî	Ji Civata Giştî hat derxistin, li Birca Londonê hat zindanîkirin
James Craggs Sr.	Midûrê Giştî yê Postayê	Qebûlkirina bertîlên mezin (kêmî 30,000 £ hîse)	Berî darizandinê bi awayekî gumanbar mir (xwekuştin), milk hat desteserkirin
James Craggs Jr.	Wezîrê Dewletê	–	Berî ku were lêpirsîn ji ber nexweşiya xurîkê mir
Earlê Sunderland	Yekemîn Lordê Xezîneyê	Wergirtina hîseyên xeyalî	Bi hewldanên Walpole ji tawanbarkirinê xilas bû, lê îstifa kir
Rêvebirên Kompanyayê	Rêvebirên Kompanyaya Deryaya Başûr	Sextekarî, bazirganiya navxweyî, bertîlxwarin	Gelek hatin cezakirin, rezîl bûn, milkên wan hatin desteserkirin, hin hatin zindanîkirin

Robert Knight, kaşêrê kompanyayê, bi pirtûkên hesabên sereke reviya welat, tê îdîakirin ku bi hevkariya Walpole da ku nehêle ew şahidiyê bike.

Lêpirsîna parlemanî, her çend xeletiyên girîng eşkere kir jî, di heman demê de pêvajoyek siyasî ya bi baldarî birêvebirî bû ku armanca wê sînordarkirina skandalê û parastina sazûmana Hanoverî bû, li şûna lêgerînek bi tevahî zelal a dadmendiyê. Baldarî li ser cezakirina hin sûcdarên xuya bû da ku hêrsa gel aram bike û di heman demê de kesayetên bihêztir an stratejîk girîng biparêze. Lêpirsînê sextekarî û bertîlxwarina berbelav a ku karbidestên payebilind tê de bûn eşkere kir. Lêbelê, Robert Walpole rolek sereke di birêvebirina encaman de lîst. Kiryarên Walpole parastina endamên berjewendiya Dadgehê û paşverûtiya Hanoverî dihewand, ji ber ku hezkirî û hevalên George I bertîl girtibûn. “Reva” Robert Knight bi delîlên girîng hewldanek bi zanebûn ji bo sînordarkirina çarçoveya lêpirsînê destnîşan dike. Ji ber vê yekê, lêpirsînê du armanc pêk anî: eşkerekirina hin astek gendeliyê ji bo têrkirina daxwaza giştî ya ji bo berpirsiyariyê, lê di heman demê de wekî “perdeyek” (wekî ku Walpole jê re digotin “Mamosteyê Perdeyê” ) kar kir da ku pêşî li bêîstîqrarkirina tevahiya nîzama siyasî ji hêla skandalê ve bigire.

Darizandin û cezakirina rêvebirên Deryaya Başûr, her çend ji bo kesên mehkûm giran bûn jî, di wê demê de ji bo rêveberiya pargîdanî an berpirsiyariya rêvebiran hindik pêşnumayên qanûnî danîn ji ber ku baldariya sereke li ser gendeliya takekesî û desteserkirina sermayeyan bû li şûna damezrandina prensîbên berfirehtir ên erka baweriyê ji bo kompanyayên hevpar ên sermiyanê. Qanûna Balonê bersivek qanûnî ya rasterasttir, her çend hovîtir bû. Rêvebir bi desteserkirina milkên xwe hatin cezakirin. Tawanbarî li ser bertîlxwarin û sextekariyê sekinîn. Çarçoveya qanûnî ya ji bo kompanyayên hevpar ên sermiyanê hîn di pêşkeftinê de bû. Lêpirsîn ji damezrandina baldar a normên qanûnî yên nû ji bo rêvebirên kompanyayan bêtir “nêçîra sêrbazan” bû ku ji hêla hêrsa gel û guncaniya siyasî ve dihat rêve kirin. Her çend ceza xuya bûn jî, bandora qanûnî ya demdirêj li ser prensîbên rêveberiya kompanyayê ji guhertinên qanûnî yên ku di Qanûna Balonê de cih digirtin, ku rasterast avakirina kompanyayê dinirxand, kêmtir yekser bû. Darizandin ji bo diyarkirina berpirsiyariyên pargîdanî yên domdar bêtir li ser tolhildana ji bo kiryarên sûc ên taybetî bûn.

B. Rola Robert Walpole: Ji Nûve Avakirina Krediyê û Bilindbûna Wî ya Siyasî

Robert Walpole, ku li dijî pîlana Deryaya Başûr derketibû , di encama wê de wekî kesayetek siyasî ya serdest derket pêş. Ew wekî Yekemîn Lordê Xezîneyê û Wezîrê Xezîneyê hate tayînkirin. Karên sereke yên Walpole vegerandina baweriya gel, aramkirina pergala darayî, û sînordarkirina zirara siyasî bûn. Pakêta wî ya rizgarkirinê, ku bi piranî ji hêla alîkarê wî Jacombe ve hatibû sêwirandin , çend tedbîr dihewand: Peymana Bankê (Engraftment): Beşek ji hîse/deynê Kompanyaya Deryaya Başûr dê li ser Banka Îngilistanê û Kompanyaya Hindistana Rojhilat bihata zêdekirin. Banka Îngilistanê di dawiyê de nêzîkî 4 milyon £ Deyna Neteweyî ji Kompanyaya Deryaya Başûr girt, û sermayeya xwe zêde kir. Bexşandina Deynê: Walpole rêkxist ku heqê ku Kompanyaya Deryaya Başûr deyndarê hikûmetê bû (nêzîkî 4-7.5 milyon £) wekî beşek ji veguherîna deynê were bexşandin an efû kirin. Ji nû ve avakirina Peymanan: Peymanên neheq ên bi aboneyên paşîn re piştî bûyerê hatin guhertin da ku şertên çêtir ji wan re bêne pêşkêş kirin. Sermayeyên Desteserkirî: Sermayeyên ku ji rêvebirên sûcdar hatibûn desteserkirin (nêzîkî 2 milyon £) ji bo tezmînata veberhêner/hîsedaran hatin bikar anîn. Walpole bi jêhatî Parlemanê birêve bir, Dadgeh û beşên sazûmana siyasî ji tevlêbûna kûrtir di skandalê de parast. Jê re digotin “Mamosteyê Perdeyê”. Polîtîkayên wî li ser aştî, ewlehî, aramî, baca axê ya kêm, û rêjeyên faîzê yên deynê neteweyî yên kêmkirî sekinîn. Wî berê Fonek Kêmkirinê ji bo vegerandina deynê neteweyî damezrandibû.

“Rizgarkirina” Walpole bi qasî ku darayî bû, şahkarek siyasî bû. Wî di heman demê de dereceyek aramî ya darayî vegerand û di heman demê de hêza xwe xurt kir û rejîma Hanoverî parast bi birêvebirina baldar a encaman û dûrxistina sûcdariyê. Serokwezîrtiya wî ya dirêj a paşîn li ser xirbeyên Balonê hate avakirin. Balonê krîzek siyasî û darayî ya mezin afirand. Walpole, ku li dijî pîlanê derketibû, ji bo rêberiya başbûnê di pozîsyonê de bû. Tedbîrên wî ji bo aramkirina bazaran û dilxweşkirina veberhêneran bûn. Ya girîng, wî her weha monarşî û kesayetên siyasî yên sereke ji eşkerekirina tam parast , ku ji bo aramîya siyasî û pozîsyona wî ya bi Tacê re girîng bû. Bi serfirazî derbaskirina vê krîza tevlihev, wî hevrikên xwe ji holê rakir, baweriya Qral bi dest xist, û xwe wekî dewletparêzê neçar saz kir, ku serdemek serdestiya Whig dest pê kir. Ji ber vê yekê, krîz ji bo ji nû ve rêzkirinek siyasî ya mezin katalîzatorek bû.

Çareseriyên darayî yên ku ji hêla Walpole ve hatin pêkanîn, wekî zêdekirin û bexşandina deynan, aramîya pergala darayî ya giştî û pêbaweriya krediya dewletê li ser tolhildana tam an vekêşana bêkêmasî ya Kompanyaya Deryaya Başûr girtin. Vê nêzîkatiya pragmatîk entegrasyona kûr a kompanyayê bi deynê neteweyî û têgeha “pir mezin e ku têk biçe” nas kir. Kompanyaya Deryaya Başûr beşek girîng ji deynê neteweyî girtibû. Hilweşîn an hilweşandina bêkêmasî ya kompanyayê dikaribû encamên karesatbar ji bo krediya giştî hebe. Tedbîrên Walpole (zêdekirina deynan li ser Banka Îngilistanê/Kompanyaya Hindistana Rojhilat, bexşandina heqên hikûmetê) ji bo pêşîgirtina li krîza sîstematîk û parastina baweriyê di pergala darayî de hatibûn sêwirandin. Vê yekê dereceyek nermbûnê li hember kompanyayê wekî saziyek dihewand, her çend rêvebirên takekesî dihatin cezakirin. Ev yek têgihiştinek zû ya xetereya sîstematîk û hewcedariya destwerdana dewletê ji bo aramkirina saziyên darayî yên girîng nîşan dide, her çend ew sazî ji krîzê berpirsiyar bin jî – mijarek dûbare di dîroka darayî de.

C. Qanûna Balonê (Bubble Act 1720): Armanc û Bandora wê li ser Pêşketina Qanûnên Kompanyayan

Qanûna Balonê (6 Geo. 1 c. 18) di Hezîrana 1720an de, berî ku Balona Deryaya Başûr bi tevahî biteqe, hate derxistin. Ew ji hêla Kompanyaya Deryaya Başûr bi xwe ve hate pêşve xistin, dibe ku ji bo tunekirina hevrikiyê ji kompanyayên din ên hevpar ên sermiyanê yên nû-avabûyî yên ku sermayeya veberhênanê beralî dikirin. Qanûnê avakirina kompanyayên hevpar ên sermiyanê bêyî destûrek qraliyetê an Qanûnek Parlemanê qedexe dikir. Armanca wê pêşîgirtina li çalakiyên sextekar di pargîdaniyan de bû bi zehmetkirina xebata kompanyayên sexte. Bi îronîkî, derbaskirina Qanûna Balonê di destpêkê de bû sedem ku hîseyên Kompanyaya Deryaya Başûr bêtir bilind bibin, ji ber ku wê hevrikî kêm kir. Qanûn ji sedsalekê zêdetir, heya betalkirina wê di 1825an de, di meriyetê de ma.

Bandora wê ya demdirêj li ser qanûna kompanyayan girîng bû: Ji bo gelek salan mezinbûna kompanyayên hevpar ên sermiyanê li Îngilistanê sînordar kir, potansiyel pêşkeftina aborî û berhevkirina sermayeyê ji bo pargîdaniyên nû asteng kir. Ew bû sedema pirbûna kompanyayên hevpar ên sermiyanê yên ne-tevlîbûyî (bi bingehîn hevkarîyên mezin ên bi hîseyên veguhezbar lê bêyî berpirsiyariya sînordar) wekî rêyek ji bo dorpêçkirina Qanûnê, nemaze di sektorên wekî sîgorte û barkêşiyê de. Betalkirina dawî ya Qanûna Balonê di 1825an de, li pey Qanûna Kompanyayên Hevpar ên Sermiyanê ya 1844an (tomarkirina hêsan) û Qanûna Berpirsiyariya Sînordar a 1855an, destpêka qanûna kompanyayên nûjen li Keyaniya Yekbûyî nîşan da, ku rê li ber tevlîbûna hêsantir û berpirsiyariya sînordar vekir.

Qanûna Balonê mînakek sereke ya qanûndanîna reaktîf e ku bi encamên demdirêj ên girîng ên ne-armanc e. Ji hêla pargîdaniyek ku li parastina balona xwe ya spekulatîf digeriya hate pêşve xistin, ew di dawiyê de ji sedsalekê zêdetir dîmena qanûna pargîdanî ya Brîtanî şekil da, bi nîqaşî nûjeniyê xeniqand û rêxistina karsaziyê neçar kir ku bikeve formên kêmtir bikêrhatî. Kompanyaya Deryaya Başûr Qanûnê pêşve xist da ku hevrikên ji bo sermayeya spekulatîf ji holê rake. Qanûnê avakirina kompanyayên hevpar ên sermiyanê dijwar û biha kir (destûrek Qraliyetê hewce dikir). Ev sînordarkirin ji 100 salan zêdetir dom kir. Di vê serdemê de, mezinbûna pîşesazî û bazirganî rêyên nû ji bo organîzekirina sermayeyê hewce dikir, lê Qanûnê formên herî bikêrhatî (hevpar a sermiyanê bi berpirsiyariya sînordar) sînordar kir. Vê yekê bû sedema çareseriyên wekî kompanyayên ne-tevlîbûyî û potansiyel pejirandina forma pargîdanî ji bo gelek pargîdaniyan hêdî kir, ku nîşan dide ka çawa perçeyek qanûndanînê ya xizmetkar a ku ji hêrsek spekulatîf çêbûye dikare bandorek wusa dirêj û bi nîqaşî zerardar li ser avakirina aborî hebe.

Qanûna Balonê aloziya xwezayî ya di navbera pêşîgirtina li sextekarî/spekulasyona bêîstîqrarker û xurtkirina hawîrdorek dînamîk ji bo pargîdaniya rewa û avakirina sermayeyê de radixe ber çavan. Qanûnê pîvan bi giranî ber bi sînordarkirinê ve zivirand, û sedsalek guherîna aborî (Şoreşa Pîşesaziyê) hewce bû ku ew ji nû ve were vegerandin. Konteksta yekser a Qanûnê pirbûna “kompanyayên balonî” yên gumanbar li kêleka maniya Kompanyaya Deryaya Başûr bû. Qanûnê armanc dikir ku van zêdegaviyan bi kirina avakirina kompanyayê îmtiyazek ku ji hêla dewletê ve hatî dayîn, ne mafek giştî, asteng bike. Her çend dibe ku vê yekê pêşî li hin sextekariyan girtibe jî, wê di heman demê de ji bo karsaziyên rewa jî zehmet kir ku bi awayekî bikêrhatî tevlî bibin û sermayeyê berhev bikin. Şoreşa Pîşesaziyê, bi hewcedariyên xwe yên sermayeyê yên zêde dibin, di dawiyê de zextek mezin ji bo reforma qanûnî afirand. Ev yek dubendiyek rêziknameyê ya klasîk nîşan dide: çawa hewcedariya parastina veberhêneran û aramîya bazarê bi hewcedariya nermbûn û nûjeniyê di rêxistina karsaziyê de were hevseng kirin. Qanûna Balonê hewldanek tund, demdirêj ji bo pêşîgirtina li ya berê temsîl dike.

D. Bandora Civakî: Hêrsa Gel, Xwekujî, û Bandora li ser Qatên Cûda yên Civakê

Hilweşîn bû sedema hêrs, nerazîbûn, û daxwazên ravekirin û tolhildanê yên berbelav li kolanên Londonê. Serhildan û ajîtasyona giştî hebû. Zêdebûnek berbiçav di xwekuştinan de di nav veberhênerên îflasbûyî de hate ragihandin. Krîzê hema hema li her astek civakê xist, ji lord û xatûnan bigire heya mirovên hêsan ên xwedî teserûfên jiyanê. “Eşîra Deryaya Başûr” (nouveau riche) bi taybetî bandor bûn û hatin rezîl kirin. Malbat îflas bûn, û “eşîra Deryaya Başûr” neçar man ku karmendan ji kar derxînin, ku tengasiya aborî belav kir. Bû “ne moda ku mirov îflas neke”. Skandalê baweriya gel bi saziyên darayî û sazûmana siyasî zirar dît, ji ber berbelavbûna gendelî û tevlêbûna elîtan. Her çend gelek kes îflas bûn jî, balonê berî hilweşîna xwe hin nouveau riche jî afirand. Lêbelê, hilweşîn dibe ku gelek ji van destkeftiyan berevajî kiribe û bûbe sedema bertekek li dijî hilkişîna civakî ya bilez a li ser bingeha spekulasyonê. Fikra ku balonê bi dewlemendkirina gelekan û xizankirina elîta kevn tevgera civakî ya berbiçav hilberand, ji hêla hin zanyaran ve wekî şaşfêmkirinek tê hesibandin. Beşdariya veberhêneran berfireh bû , lê tevgera civakî ya mayînde ya jorîn a jê gumanbar e. Krîzê fikarên li ser bazirganiya cîhanî, darayî, bêîstîqrara civakî, û hêza aborî ya jinên xerîdar zêde kir.

Bandora civakî ya Balona Deryaya Başûr ji zirara darayî wêdetir çû; wê krîzek exlaqî afirand, normên civakî û baweriyê hejand. Wêrankirina berbelav û gendeliya xuya hiyerarşiyên civakî yên heyî dijber kir û fikarên kûr li ser cewhera dewlemendî û merîfetê derxist holê. Balonê dewlemendî ji hemî çînan re soz da, xuya bû ku bextewariyê demokratîze dike. Hilweşîna wê eşkere kir ku piraniya vê yekê xeyalî bû û li ser bingeha xapandin û gendeliya ku elît tê de bûn hatibû avakirin. Vê yekê bû sedema hêrsek giştî ne tenê ji ber zirara darayî, lê ji ber îxaneta têgihîştî ya ji hêla kesên desthilatdar û hilweşîna exlaqî ya ku bi “bazirganiya hîseyan” û “nouveau riche” ve girêdayî bû. Xwekuştin û bêhêvîbûna berbelav travmayek civakî ya kûr nîşan dide. Ji ber vê yekê, Balonê krîzek nirxan da destpêkirin, ku meşrûiyeta formên nû yên dewlemendiyê û durustiya nîzama civakî û siyasî pirsiyar kir.

Bandora cihêreng li ser çînên civakî yên cihê, û paşê hedefgirtina “nouveau riche”, destnîşan dike ku Balona Deryaya Başûr di heman demê de bû wekîlek ji bo aloziyên civakî yên heyî û fikarên li ser guhertina avahiyên hêza aborî di destpêka sedsala 18an de li Brîtanyayê. Hemî çînên civakî beşdar bûn, lê zirar bi awayên cihê hatin hîs kirin. “Eşîra Deryaya Başûr” an nouveau riche bûn hedefên taybetî yên rezîlkirin û satirê. Ev bertek dibe ku nerazîbûna ji elîta axê ya kevneşopî li hember dewlemendiya nû-bidestxistî ya ji darayî û bazirganiyê nîşan bide. Krîzê derfetek da ku nîzamên civakî yên sazkirî nirxên kevneşopî li dijî vulgarîte û bêîstîqrara têgihîştî ya “berjewendiya pereyî” ji nû ve bipejirînin. Bi vî awayî, encamên civakî ne tenê li ser kê pere winda kir, lê di heman demê de li ser çawaniya çarçovekirin û bikaranîna krîzê di nav nakokiyên civakî û çînî yên serdemê de bûn.

V. Balona Deryaya Başûr di Çarçoveya Dîrokî û Çandî de

A. Berawirdkirina bi Dînbûna Laleyan (Tulip Mania) û Balona Mîsîsîpî re

Balona Deryaya Başûr bi gelemperî bi du bûyerên spekulatîf ên din ên navdar re tê berawird kirin: Dînbûna Laleyan û Balona Mîsîsîpî.

Dînbûna Laleyan (Hollanda, 1634-1637): Spekulasyonê nirxa ampûlên laleyan gihand astên ekstrem, ku ampûlên nadir ji meaşê salane yê mirovekî navînî şeş caran zêdetir dihatin firotin. Ew wekî yek ji balonên sermayeyê yên nerasyonel ên herî pêşîn ên tomarkirî tê hesibandin. Vebêja gelêrî li ser bingeha “Xapandinên Gelêrî yên Bêhempa” ya Mackay ye, her çend hin hûrgilî niha ji hêla dîroknasan ve têne nîqaş kirin. Hin kes amaje dikin ku ew kêmtir li ser wêrankirina berbelav bû û bêtir li ser guherînek qanûnî ya ku bandor li ser peywirên peymanê dikir, an jî modeyek ji bo kelûpelên nadir bû. Berevajî Deryaya Başûr, Dînbûna Laleyan endezyariya darayî ya tevlihev a bi deynê neteweyî re têkildar nedikir, ji hêla dewletê ve nehatibû rêve kirin, kêmtir deynkirin hebû, û piştî wê krîzek aborî an darayî ya mezin çênebû. Beşdarî dibe ku piçûktir bûbe.
Balona Mîsîsîpî (Fransa, 1719-1720): Ji hêla John Law ve hatibû endezyar kirin, ku Kompanyaya Mîsîsîpî û Banque Royale (Banque Générale) tê de bûn. Ew veguherandina deynê neteweyî yê Fransî bi hîseyên kompanyayê re, mîna pîlana Deryaya Başûr, dihewand. Ew hema berî Balona Deryaya Başûr gihîşt lûtkeyê. Balona Deryaya Başûr bi piranî ji pîlana Law îlham girtibû. Her du jî piştgiriya hikûmetê, soza dewlemendiya kolonyal, û zêdebûna bihayê hîseyan a ku ji hêla spekulasyon û krediyê ve hatibû geş kirin, dihewandin. Hilweşîna Balona Mîsîsîpî di Gulan-Mijdara 1720an de dibe ku bi afirandina bêîstîqrara darayî ya navneteweyî beşdarî hilweşîna Deryaya Başûr bûbe.
Cûdahî û Wekheviyên Sereke bi Balona Deryaya Başûr re: Deryaya Başûr û Mîsîsîpî tevlihevtir bûn, ku veguherandina deynê neteweyî û piştgiriya dewletê dihewandin, berevajî Dînbûna Laleyan. Deryaya Başûr bêtir “diyardeyek siyasî” bû ku armanca wê çareserkirina pirsgirêkek polîtîkayê (deynê neteweyî) bû. Her sê jî maniya spekulatîf, psîkolojiya girseyê, û qutbûnek ji nirxên bingehîn dihewandin. Balonên Deryaya Başûr û Mîsîsîpî ji Dînbûna Laleyan encamên aborî û siyasî yên girîngtir û berfirehtir hebûn. Hilweşînên 1720an li London, Parîs, û Amsterdamê yekemîn hilweşîna bazara hîseyan a cîhanî pêk anîn.

Her çend her sê bûyer wekî mînakên “balonan” têne binav kirin jî, mekanîzmayên wan ên bingehîn, pîvan, û bandora sîstematîk bi awayekî berbiçav ji hev cuda bûn. Balonên Deryaya Başûr û Mîsîsîpî formek pêşkeftîtir (û xeternaktir) a spekulasyona darayî temsîl dikin ku bi kûrahî bi darayiya dewletê û kapîtalîzma cîhanî ya nû ve girêdayî ye, lê Dînbûna Laleyan spekulasyonek kelûpelê ya herêmîtir bû. Dînbûna Laleyan li ser yek kelûpelek, her çend egzotîk be jî (lale), bi amûrên darayî yên kêmtir tevlihev sekinî. Deryaya Başûr û Mîsîsîpî danûstandinên deyn-ji-bo-hîseyan ên tevlihev bi hikûmetên neteweyî re dihewandin, ku bi bandor deynê dewletê bi rêya hîseyên pargîdanî dirav dikirin. Her du yên paşîn jî bi eşkereyî bi ambargoyên împaratorî û yekdestdariyên bazirganiya kolonyal ve girêdayî bûn. Tevlêbûna kûr a dewletê di Deryaya Başûr/Mîsîsîpî de tê vê wateyê ku hilweşîna wan encamên siyasî û aborî yên pir mezintir hebûn (hilweşîna hikûmetê li Keyaniya Yekbûyî ; Law ji Fransa direve ). Ji ber vê yekê, berawirdkirina wan hewce dike ku ev cûdahiyên avahî werin nas kirin: Deryaya Başûr/Mîsîsîpî ceribandinên zû yên endezyariya darayî ya mezin ji hêla dewletan ve bûn, ku balonên wan bi xwezayî ji hêrsa spekulatîf a li dora laleyan sîstematîktir bûn.

Pêkhatina hema hema hevdem a Balonên Mîsîsîpî û Deryaya Başûr, û hilweşîna wan a girêdayî, derketina pergalek darayî ya Ewropî ya her ku diçe entegre di destpêka sedsala 18an de nîşan dide, ku tê de maniyên spekulatîf û şokên darayî dikaribûn li seranserê sînoran werin veguhestin. Balona Mîsîsîpî li Fransa hinekî berî Balona Deryaya Başûr li Brîtanyayê gihîşt lûtkeyê û bandor lê kir. Sermaye di navbera navendên darayî yên wekî Parîs, London, û Amsterdamê de diherikî. Hilweşîna yek balonê (Mîsîsîpî) bû sedema pirsgirêkên lîkîdîteyê û panîkê ku bandor li ya din kir (Deryaya Başûr), û her weha bandor li Amsterdamê jî kir. Vê yekê bû sedema tiştê ku hin kes jê re dibêjin yekemîn hilweşîna bazara hîseyan a cîhanî. Ev girêdan nîşan dide ku bazarên darayî êdî ne tenê fikarên navxweyî bûn lê dest pê dikirin ku pergalek transneteweyî ya ku ji bandorên belavbûnê re hesas e ava bikin, pêşengek ji krîzên darayî yên cîhanî yên nûjen re.

B. Satîr û Rexne di Wêjeyê de: Hogarth, Swift, Pope û Defoe

Balona Deryaya Başûr bû mijarek dewlemend ji bo satîrîst û nivîskarên ku çavbirçîtî, ehmeqî, û gendeliyê rexne dikirin.

William Hogarth: Gravura wî “Çapkirina Emblematîk a Pîlana Deryaya Başûr” (1721) (her weha wekî “Balona Deryaya Başûr” tê nasîn) satîrek dîtbarî ya navdar e. Ew dîmenek kaotîk bi fîgurên alegorîk (Durustî ji hêla Xerabiyê, Xweperestiyê ve tê lêdan) û qurbaniyên cihêreng (fahişe, esilzade, oldar li ser karûzelekê) nîşan dide. Ew wêneyên sembolîk ên wekî “Dara Pereyan” û “Roja Ehmeqiyê” bikar tîne da ku çavbirçîtî û baweriyê eşkere bike. Çap wekî çîrokek hişyariyê li dijî bêhişmendiya darayî xizmet dike.
Jonathan Swift: Veberhênerek ku pere winda kir , wî baladên satîrîk nivîsandin ku tevlihevî û kaosê digirin, mînak, “Balon: Helbestek” (1721). Karê wî bêhêvîbûna veberhênerên îflasbûyî nîşan dida.
Alexander Pope: Ew jî di balonê de mabû, helbestên wekî “Deryaya Başûr a Lanetkirî” (an “Baladek li ser Pîlana Deryaya Başûr”) nivîsand ku hêrsa spekulatîf û bandora wê ya li ser civakê rexne dikir. Nameya wî ji Bathurst re (1733) ramînek helbestî ya mezin e li ser bûyera Deryaya Başûr, ku John Blunt nîşan dide.
Daniel Defoe: Bi berfirehî li ser Kompanyaya Deryaya Başûr nivîsand, di destpêkê de piştgirî da armancên wê û ew bi awayekî erênî bi pîlana Mîsîsîpî ya Law re berawird kir. Wî rojnameyên wekî The Commentator û The Director birêve dibir, ya paşîn ji bo bûyera Deryaya Başûr hatibû veqetandin. Di berhemên wekî Anatomiya Exchange Alley (1719) de, wî dest bi rexnekirina spekulasyona darayî kir. Piştî hilweşînê, wî çavbirçîtiya veberhêneran sûcdar kir û hilweşîna wê pîroz kir. Ew rexnegirek zû yê bazirganiya hîseyan a sextekar bû. Nivîsarên wî hêmana tora civakî û belavkirina agahdariyê di balonan de radixin ber çavan.

Bersiva tund a wêjeyî û hunerî ya ji Balona Deryaya Başûr re bandora wê ya çandî ya kûr nîşan dide, ku krîzek darayî vediguherîne alegoriyek exlaqî û civakî. Van satîran ne tenê bûyeran belge kirin lê di heman demê de têgihiştin û bîranîna giştî ya Balonê wekî demek dînîtiya kolektîf û gendeliyê bi awayekî çalak şekil dan. Kesayetên wêjeyî yên mezin ên wekî Swift, Pope, û Defoe, ligel hunermendên wekî Hogarth, rasterast Balonê nirxandin. Berhemên wan satîr, alegorî, û rexneya exlaqî bikar anîn da ku bûyeran ji bo raya giştî ya berfirehtir şîrove bikin. Van hilberên çandî (helbest, çap, belavok) bi berfirehî hatin belav kirin û vexwarin. Wan Balonê ne tenê wekî bûyerek aborî lê wekî nîşanek nexweşiyên civakî – çavbirçîtî, bawerî, gendelî – çarçove kirin. Ji ber vê yekê, vê hilberîna çandî rolek girîng di çespandina wêneya Balona Deryaya Başûr de wekî çîrokek hişyariyê ya ehmeqiya mirovan lîst, û bandor li ser awayê têgihiştina wê bi sedsalan kir.

Nirxandina satîrîk a Balona Deryaya Başûr ji hêla rewşenbîrên pêşeng ve tevlêbûnek mezin a qada wêjeyî bi cîhana darayî ya nû derdikeve holê nîşan dide. Ew demekê nîşan dide ku tevlihevî û nezelaliyên exlaqî yên têgihîştî yên kapîtalîzma darayî bûn mijarên rewa, hetta lezgîn, ji bo nîqaşa giştî û rexneya hunerî. Darayî û bazirganiya hîseyan ji bo gelê giştî nisbeten nû û bi gelemperî nezelal bûn. Balonê van çalakiyan bi awayekî dramatîk anî pêşiya hişmendiya giştî. Nivîskar û hunermendan destwerdan kirin da ku van hêzên aborî yên nû şîrove bikin, rexne bikin, û exlaqî bikin. Karê wan bi gelemperî gumanê li hember “bazirganên hîseyan” û sûnîbûna têgihîştî ya dewlemendiya darayî li gorî çavkaniyên kevneşopî yên nirxê dida der. Ev yek mînakek zû ya rexnegirên çandî yên ku bi encamên civakî yên darayîbûnê re têdikoşin nîşan dide, mijarek ku îro jî têkildar dimîne.

C. Nêrînên Çavkaniyên Serdemê: Raportên Rojnameyan û Parastina John Blunt

Raportên Rojnameyan (Çapemeniya Londonê, 1720): Lêkolînek li ser belavkirina çapemeniya Londonê di sala 1720an de eşkere dike ka rojnamevanan çawa bûyeran rojane vedigotin û edîtorî dikirin. Di destpêkê de, Kompanyaya Deryaya Başûr ne baldarîyek sereke bû. Her ku hîse bilind dibûn, hin rojnameyan “şaşmayîna mezin” destnîşan kirin û “Lîstikvanên” li Exchange Alley rexne kirin, hinên din jî li ser dewlemendiyên ku hatine çêkirin ragihandin. Têgeha “balon” di Gulanê de derket, ku behsa atmosfera giştî ya kompanyayên nû yên hevpar ên sermiyanê dikir. Di dema lûtkeyê de, bala çapemeniyê di destpêkê de hindik bû, paşê bi hevokên spekulatîf (“Em dibihîzin ku…”, “Tê fikirîn ku…”) zêde bû. Hin gotaran bihayên bilindbûyî rewa dikirin, û pêşniyar dikirin ku dravê têr ji bo dividendên mezin heye. Daketina destpêkê ya di Tebaxê de bi bêdengiya çapemeniyê re rû bi rû ma. Her ku hilweşîn di Îlonê de kûr bû, belavkirin zêde bû, hêrs û bêhêvîbûnê radigihand. Sûcdarî di destpêkê de li nouveau riche (“eşîra Deryaya Başûr”) û veberhênerên biyanî, paşê her ku çû li rêvebiran hate kirin. Piştî hilweşînê, rojnameyan bi awayekî zelal tengasiyê vegotin, Exchange Alley wekî “Dojeh” binav kirin. Robert Walpole wekî rizgarkerê potansiyel dihat dîtin. Nameyên Cato di London Journal de bi awayekî dramatîk rêvebiran sûcdar kirin. Belavkirina çapemeniyê argumanên ku bandorên neyînî yên balonê bi piranî bi “siyaseta bilind, darayiya bilind, û civaka bilind” sînordar bûn, piştrast dike.
Parastina John Blunt: Sir John Blunt “Rewşek Rastîn a Pîlana Deryaya Başûr, wekî ku yekem car hatibû avakirin hwd.” (di sala 1720 an 1732an de hate weşandin ) nivîsand. Ev belavok vegotina wî ya bûyeran bû. Her çend argumanên hûrgilî yên tevahî yên nivîsê di perçeyan de bi tevahî nehatine derxistin jî, dikare were texmîn kirin ku Blunt dê hewl bida ku têgihiştina destpêkê ya pîlanê rewa bike û dibe ku sûcdariya ji bo zêdegaviyên balonê û hilweşîna wê dûr bixe. Dîroknas destnîşan dikin ku Blunt “mîmarê sereke” yê karesatê bû û wekî “serkêş û pêşvebirê sereke yê hemî xerabiyê” hatibû binav kirin. Parastina wî dê li hember vê paşxaneya şermezarkirina berbelav be.

Belavkirina rojnameyê ya pêşkeftî ya Balona Deryaya Başûr civakek ku di wextê rast de bi diyardeyek darayî ya bêhempa re têdikoşe nîşan dide. Çapemenî hem wekî neynika hestiyariya giştî (tevlihevî, heyecan, hêrs, bêhêvîbûn) û hem jî wekî şekildarek wê kar kir, û ji bo bûyerên ku pêşnumayek wan a zelal tune bû, ji bo dîtina vegotin û sûcdaran têkoşiya. Balona Deryaya Başûr ji bo piraniya hemdeman bûyerek nû bû. Rojname çavkaniyên sereke yên agahdarî û avakirina raya giştî bûn. Belavkirina çapemeniyê ji ragihandina rojane ber bi heyecana spekulatîf, paşê ber bi tevliheviyê, û di dawiyê de ber bi hêrs û sûcdarkirinê ve guherî. Ev rêgez qonaxên psîkolojîk ên balonekê (euforî, panîk, sûcdarkirin) nîşan dide. Ji ber vê yekê, rojnameyên 1720an pencereyek bêhempa li ser pêvajoya wateya kolektîf di dema maniyek darayî de peyda dikin, ku nîşan didin ka çawa vegotin têne çêkirin û sûcdarî di nebûna çarçoveyên analîtîk ên sazkirî de tê destnîşankirin.

Hewldana John Blunt a ji bo xwe-parastinê, li hember şermezarkirina giştî ya berbelav û delîlên manîpulasyonê, rola krîtîk a kontrola vegotinê di encama krîzên darayî de radixe ber çavan. Belavoka wî hewldanek ji hêla sûcdarek sereke ve temsîl dike ku kiryarên xwe ji nû ve çarçove bike û bandorê li darizandina dîrokî bike, taktîkek hevpar ji bo kesên ku di skandalên weha de têkildar in. Blunt bi berfirehî wekî yek ji mîmarên sereke yên balonê û pratîkên wê yên manîpulatîf hate nas kirin. Ew bi encamên giran re rû bi rû ma, di nav de desteserkirina milkê wî. Belavoka wî “Rewşek Rastîn a Pîlana Deryaya Başûr” hewldanek bû ku guhertoya xwe ya bûyeran pêşkêş bike. Heta piştî hilweşînê jî, wî xwe parast û sûcdariyê dûr xist. Ev kiryara weşandina parastinê, ku di nav kesayetên skandalên darayî de hevpar e, girîngiya şekildana vegotina dîrokî radixe ber çavan. Ew hewldanek e ji bo rizgarkirina navûdengê û argumankirina ji bo şîroveyek cihêreng a bûyeran, hetta li dijî delîlên dijber ên xurt. Kêmbûna analîza hûrgilî ya belavoka wî di perçeyên peydakirî de destnîşan dike ku dibe ku ew ji hemdeman an dîroknasên paşîn re pir qayîlker nebûbe.

VI. Encam: Mîrasa Balona Deryaya Başûr û Dersên Ji Bo Îro

A. Bandora Demdirêj li ser Piyasayên Darayî û Rêziknameyan

Qanûna Balonê ya 1720an, encamek rasterast, avakirina kompanyayên hevpar ên sermiyanê bêyî destûrek qraliyetê ji sedsalekê zêdetir (heta 1825an) bi awayekî girîng sînordar kir, û qanûna kompanyayên Keyaniya Yekbûyî şekil da. Vê yekê bû sedema bikaranîna kompanyayên ne-tevlîbûyî wekî çareseriyek. Krîzê li Brîtanyayê nefretbûnek demdirêj ji spekulasyon û kompanyayên hevpar ên sermiyanê re çand. Ew bû sedema bangên ji bo çavdêriya zêdekirî ya bazarên nerêkûpêk, pratîkên hikûmetê, û gendeliya potansiyel. Qanûna Sir John Barnard a 1734an teknîkên spekulatîf ên wekî firotina kurt û opsiyonan qedexe kir, û heya nîvê sedsala 19an di meriyetê de ma. Kompanyaya Deryaya Başûr bi xwe, her çend ji nû ve hatibe avakirin jî, heya 1853an xebata xwe domand, bi piranî beşa xwe ya deynê neteweyî û salixên xwe birêve dibir. Wê di sala 1750an de çalakiyên bazirganî rawestand û heya 1807an hemî mafên xwe yên taybet winda kir. Krîzê beşdarî pêşkeftina saziyên darayî bû; rola Banka Îngilistanê hate xurt kirin ji ber ku wê hin deynê Kompanyaya Deryaya Başûr girt.

Balona Deryaya Başûr ji bo pergala darayî ya Brîtanî wekî ezmûnek fêrbûnê ya girîng, her çend dijwar be jî, xizmet kir. Hilweşîna wê ji nû ve nirxandina avahiyên pargîdanî, çavdêriya rêziknameyê, û rola dewletê di bazarên darayî de ferz kir, ku di sedsala paşîn de bû sedema nêzîkatiyek baldartir û rêkûpêktir a pêşkeftina darayî. Balonê xetereyên spekulasyona nerêkûpêk û rêveberiya pargîdanî ya qels eşkere kir. Bersivên qanûnî (Qanûna Balonê, Qanûna Barnard) ji bo pêşîgirtina li dûbarebûnê bi danîna sînordarkirinan hatibûn armanc kirin. Vê yekê bû sedema serdemek dirêj ku tê de avakirina hevpar a sermiyanê bi zanebûn hate asteng kirin. Her çend dibe ku hin formên pargîdaniyê hêdî kiribe jî, ev yek bi nîqaşî di navîn-demê de hawîrdorek darayî ya aramtir, heke kêmtir dînamîk be jî, xurt kir. Ji ber vê yekê, Balon ji bo gihîştina rêziknameya darayî katalîzatorek bû, ku Brîtanya ber bi pergalek ku, her çend di destpêkê de sînordar be jî, di dawiyê de di sedsala 19an de veguherî çarçoveyek sofîstîketir.

Mîrasa mayînde ya Kompanyaya Deryaya Başûr bi xwe, ku piştî Balonê ji 130 salan zêdetir berdewam kir, berxwedana saziyên darayî yên ku bi deynê serwer û berjewendiya dewletê ya di parastina wan de girêdayî ne nîşan dide, hetta piştî têkçûnên karesatbar û windakirina baweriya gel. Kompanyaya Deryaya Başûr bi kûrahî bi rêveberiya deynê neteweyî yê Brîtanî ve girêdayî bû. Tevî hilweşîna 1720an û rezîlkirina rêvebirên wê, kompanya nehate hilweşandin lê ji nû ve hate avakirin. Wê heya nîvê sedsala 19an rêveberiya salix û beşa xwe ya deynê domand. Ev berdewamî ji ber kêrhatiya wê ji hikûmetê re di rêveberiya darayiya giştî de bû. Ev yek nîşan dide ku saziyên bi têkiliyên dewletê yên xurt dikarin hetta skandalên mezin jî bijîn heke ew berdewam bikin ku fonksiyonek bingehîn ji bo dewletê pêk bînin, ku têgeha saziyên darayî yên ji hêla dewletê ve têne piştgirî kirin radixe ber çavan.

B. Nirxandina Krîzê di Çarçoveya Analîzên Akademîk ên Nûjen de

Lêkolînên akademîk ên nûjen ên li ser balonên darayî bi gelemperî balê dikişînin ser ceribandina hîpoteza bazarên bikêrhatî li hember teoriyên nerasyoneliyê. Karên pêşîn ên wekî yên Mackay bal kişandin ser dînîtiya kolektîf. Kindleberger hişkbûnek akademîk li teza maniyê zêde kir. Aboriya رفتاری têgihiştinan pêşkêş dike: zêdebawerî, alîgiriya temsîlî, û reftara keriyê dikarin bibin sedema maniyên spekulatîf. Hin lêkolîn destnîşan dikin ku balon dikarin di hawîrdorên bi agahdariya nesîmetrîk û dijwariyên arbitrajê de jî çêbibin. Balona Deryaya Başûr bi taybetî ji ber rola wê di veguherandina deynê neteweyî û soza bazirganiya kolonyal de tê lêkolîn kirin. Lêkolînên vê dawiyê yên li ser qezencbûna bazirganiya koleyan a Asiento nîqaşek li ser nirxa rastîn a kompanyayê zêde dikin.

Mîrasa Balona Deryaya Başûr pirralî ye. Ew wekî hişyariyek mayînde li ser xetereyên spekulasyona bêkontrol, manîpulasyona bazarê, û psîkolojiya girseyê di darayiyê de dimîne. Krîzê qelsiyên di pergalên darayî yên nû de û hewcedariya rêzikname û çavdêriyê eşkere kir. Tevlêbûna kesayetên wekî Sir Isaac Newton trajediya mirovî ya li pişt hejmaran û gerdûnîbûna xapandina spekulatîf radixe ber çavan. Her çend ji hêla dîrokî ve ji Dînbûna Laleyan cuda be û ji hêla Balona Mîsîsîpî ve hatibe bandor kirin jî, Balona Deryaya Başûr di dîroka aborî de cîhek taybet digire ji ber pîvana wê, tevlêbûna dewletê, û bandora wê ya kûr li ser civak û qanûna Brîtanî. Dersên wê îro jî têkildar dimînin, ji ber ku bazarên darayî yên nûjen berdewam dikin ku bi dînamîkên hestiyariya veberhêneran, nûjeniya darayî, û potansiyela ji bo bêîstîqrara sîstematîk re têbikoşin. Ew girîngiya nirxandina bingehîn, xîreta pêwîst, û xetereyên çavbirçîtiya bêkontrol di lêgerîna dewlemendiya bilez de tekez dike.

C. Mîrateya Zanistî ya Newton û Gotina Wî ya Navdar

Wekî ku berê hate destnîşan kirin, Sir Isaac Newton, tevî jîrbûna xwe ya zanistî, di Balona Deryaya Başûr de zirarek darayî ya girîng dît. Gotina ku bi berfirehî jê re tê gotin, “Ez dikarim tevgera bedenên ezmanî hesab bikim, lê ne dînîtiya mirovan,” bi awayekî berbiçav ezmûna wî û bêhêvîbûna wî ya ji reftara nerasyonel a ku wî di dema maniya spekulatîf de şahidî kir, kurt dike. Ev gotin, her çend dibe ku bi tevahî anekdotîk be jî, di nav gel de maye û bi gelemperî ji bo ronîkirina hêza serdest a psîkolojiya girseyê li ser ramana takekesî, hetta di nav hişên herî biriqandî de jî, tê bikar anîn. Mîrasa zanistî ya Newton bêguman e, lê

Wergirtî

1. The South Sea Bubble of 1720 – Historic UK, https://www.historic-uk.com/HistoryUK/HistoryofEngland/South-Sea-Bubble/ 2. Discuss the impact of the War of the Spanish Succession on England. | TutorChase, https://www.tutorchase.com/answers/a-level/history/discuss-the-impact-of-the-war-of-the-spanish-succession-on-england 3. South Sea Company – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/South_Sea_Company 4. South Sea Bubble crash, https://www.thebubblebubble.com/south-sea-bubble/ 5. Memories of the War of Spanish Succession in eighteenth-century Spain (1714-1758), https://www.repository.cam.ac.uk/items/49fb84f7-770b-4247-9029-29c01f67c2d3 6. Newton and the South Sea Bubble, https://newtonandthemint.history.ox.ac.uk/global-financial-world/newton-and-the-south-sea-bubble 7. http://www.ebsco.com, https://www.ebsco.com/research-starters/history/collapse-south-sea-bubble#:~:text=The%20South%20Sea%20Bubble%20originated,islands%20of%20the%20South%20Sea. 8. Collapse of the South Sea Bubble | EBSCO Research Starters, https://www.ebsco.com/research-starters/history/collapse-south-sea-bubble 9. Rules of Law and Economic Realities: an Historical Reconsideration – Chicago Unbound, https://chicagounbound.uchicago.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1014&context=fulton_lectures 10. Now at Harvard Business School: The South Sea Bubble, 1720: Narratives of the First International Crash – News, https://www.hbs.edu/news/releases/Pages/south-sea-bubble-exhibition.aspx 11. Riding the South Sea Bubble – e-Repositori UPF, https://repositori.upf.edu/bitstream/handle/10230/508/861.pdf?sequence=1 12. Asiento de negros | Spanish Slave Trade, Colonialism & Abolition …, https://www.britannica.com/topic/asiento-de-negros 13. The South Sea Bubble (1720): A Financial Crash Fueled by a Scam – Paradigm Shift, https://www.paradigmshift.com.pk/south-sea-bubble/ 14. South Sea Company – Cast in Stone – University of Exeter, https://castinstone.exeter.ac.uk/database/s/en/item/1923 15. Did profitable slave trading enable the expansion of empire?: The Asiento de Negros, the South Sea Company and the financial revolution in Great Britain – IDEAS/RePEc, https://ideas.repec.org/a/spr/cliomt/v15y2021i3d10.1007_s11698-020-00219-w.html 16. The South Sea Bubble: An economic history of its origins and consequences, https://www.researchgate.net/publication/277571363_The_South_Sea_Bubble_An_economic_history_of_its_origins_and_consequences 17. South Sea Bubble 1720 – Dave Smant – Google Sites, https://sites.google.com/site/davesmant/monetary-economics/famous-first-bubbles/south-sea-bubble 18. The South Sea Bubble of 1720 – The National Archives blog, https://blog.nationalarchives.gov.uk/the-south-sea-bubble-of-1720/ 19. South Sea Bubble | Financial Speculation, Stock Market Crash & Economic Crisis | Britannica Money, https://www.britannica.com/money/South-Sea-Bubble 20. The Psychology of Market Bubbles and Crashes For Investors, https://pictureperfectportfolios.com/the-psychology-of-market-bubbles-and-crashes-for-investors/ 21. Summary of ‘Extraordinary Popular Delusions and the Madness of Crowds’ by Charles Mackay – New Book Recommendation, https://newbookrecommendation.com/summary-of-extraordinary-popular-delusions-and-the-madness-of-crowds-by-charles-mackay-2/ 22. Extraordinary Popular Delusions and the Madness of Crowds Summary of Key Ideas and Review | Charles Mackay – Blinkist, https://www.blinkist.com/en/books/extraordinary-popular-delusions-and-the-madness-of-crowds-charles-mackay-en 23. An undertaking of great advantage, but nobody to know what it is: Bubbles and gullibility, https://www-users.cse.umn.edu/~odlyzko/doc/mania17b.pdf 24. An Eternal Warning: The South Sea Bubble – InvoiceInsure, https://www.invoiceinsure.co.uk/an-eternal-warning-the-south-sea-bubble/ 25. Sir John Blunt :: People :: Grub Street Project, https://www.grubstreetproject.net/people/13088/ 26. Recreating the South Sea Bubble: Lessons from an Experiment in Financial History – CREI, https://crei.cat/wp-content/uploads/users/working-papers/voth_recreating_southsea.pdf 27. The “South Sea Bubble”, 1720, https://d-nb.info/1125542748/34 28. The South Sea Bubble | AvaTrade Blog, https://www.avatrade.com/blog/trading-history/the-south-sea-bubble 29. LIMITING THE WITCH HUNT: RECOVERING FROM THE SOUTH SEA BUBBLE – Norges Bank, https://www.norges-bank.no/contentassets/452261373fb743999b50daaa39524994/en/paul-paper.pdf?v=09032017123031 30. A Trojan horse in the House of Lords? The South Sea Company and the peerage, https://historyofparliament.com/2020/01/09/south-sea-company-and-peerage/ 31. The evolution of the joint stock company to 1800: a study of institutional change – Monash University, https://www.monash.edu/__data/assets/pdf_file/0010/893935/workpaper-15.pdf 32. The South Sea Bubble and Its Impact: 5 Lessons from the Past – Earn2Trade Blog, https://www.earn2trade.com/blog/south-sea-bubble/ 33. Historical Perspectives – Famous Bubbles | Dot Con | FRONTLINE – PBS, https://www.pbs.org/wgbh/frontline/wgbh/pages/frontline/shows/dotcon/historical/bubbles.html 34. The Burst of the South Sea Bubble | Harvard Magazine, https://www.harvardmagazine.com/2023/08/south-sea-bubble-exhibit 35. Unravelling the South Sea Bubble: London’s First Financial Crisis, https://www.walks.com/blog/south-sea-bubble/ 36. The South Sea Bubble | The History of London, https://www.thehistoryoflondon.co.uk/the-south-sea-bubble/ 37. Isaac Newton and the perils of the financial South Sea – College of Science and Engineering, https://www-users.cse.umn.edu/~odlyzko/doc/mania13c.pdf 38. South Sea Bubble | Royal Museums Greenwich, https://www.rmg.co.uk/stories/maritime-history/south-sea-bubble 39. Newton’s financial misadventures in the South Sea Bubble – la Voie du Bitcoin, https://lavoiedubitcoin.info/public/une_histoire/Newton.pdf 40. “I can calculate the motion of heavenly bodies, but not the madness of people.” – Sir Isaac Newton : r/quotes – Reddit, https://www.reddit.com/r/quotes/comments/tmsxp/i_can_calculate_the_motion_of_heavenly_bodies_but/ 41. Isaac Newton pay order | The New York Public Library, https://www.nypl.org/events/exhibitions/galleries/empire-imagination/item/11057 42. Coffee Houses, the Press and Misinformation – Princeton University, http://assets.press.princeton.edu/chapters/s7835.pdf 43. History of company law in the United Kingdom – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_company_law_in_the_United_Kingdom 44. Politicians and Public Reaction to the South Sea Bubble: Preaching to the Converted? – University of Southampton, https://www.southampton.ac.uk/assets/imported/transforms/content-block/UsefulDownloads_Download/5E8F81873F454E5D9A17F68F14B60C93/0923.pdf 45. History of Companies in the British Isles, https://www.insolvencydirect.bis.gov.uk/freedomofinformationtechnical/technicalmanual/ch73-84/chapter%2075/Part%202/Part%202.htm 46. Main Papers (Parchment Collection): South Sea Company Papers | The National Archives, https://discovery.nationalarchives.gov.uk/details/r/0d701106-07dd-4a9a-a0b1-0597054e5475 47. The fall of Robert Walpole – Museum of the Prime Minister, https://www.museumofpm.org/articles/the-fall-of-robert-walpole/ 48. The Joint-Stock Company in England, 1800-1825 – The University of Chicago Press: Journals, https://www.journals.uchicago.edu/doi/pdfplus/10.1086/254723 49. British Prime Ministers: Sir Robert Walpole | History Today, https://www.historytoday.com/archive/british-prime-ministers-sir-robert-walpole 50. The Trouble with Stockjobbers: the South Sea Bubble, the Press and the Legislative Regulation of the Markets – AustLII, https://www7.austlii.edu.au/au/journals/NewcLawRw/2008/7.pdf 51. Bubble Act definition · LSData – LSD.Law, https://www.lsd.law/define/bubble-act 52. THE MYTHS OF THE SOUTH SEA BUBBLE By Julian Hoppit – UCL Discovery, https://discovery.ucl.ac.uk/12397/1/12397.pdf 53. Calico Madams and South Sea Cheats: Global Trade, Finance, and Popular Protest in Early Hanoverian England | Journal of British Studies – Cambridge University Press, https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-british-studies/article/calico-madams-and-south-sea-cheats-global-trade-finance-and-popular-protest-in-early-hanoverian-england/A42541469AC2D07D56DB379D6B34EFAA 54. Tulipmania: About the Dutch Tulip Bulb Market Bubble – Investopedia, https://www.investopedia.com/terms/d/dutch_tulip_bulb_market_bubble.asp 55. Asset Bubbles Through History: The 5 Biggest – Investopedia, https://www.investopedia.com/articles/personal-finance/062315/five-largest-asset-bubbles-history.asp 56. Which historical bubble is most like the crypto bubble? — by William Quinn – David Gerard, https://davidgerard.co.uk/blockchain/2023/01/05/which-historical-bubble-is-most-like-the-crypto-bubble-by-william-quinn/ 57. (PDF) “The British Lions Crouched to a Nest of Owls”: The South …, https://www.researchgate.net/publication/373205640_The_British_Lions_Crouched_to_a_Nest_of_Owls_The_South_Sea_Bubble_through_the_Lens_of_the_London_Press 58. NBER WORKING PAPER SERIES NEW EVIDENCE ON THE FIRST FINANCIAL BUBBLE Rik G.P. Frehen William N. Goetzmann K. Geert Rouwenhorst W, https://www.nber.org/system/files/working_papers/w15332/w15332.pdf 59. Mississippi Company & the South Sea Bubble – Business Booms, Busts, & Bubbles: A Resource Guide on Economic Manias & Crashes, https://guides.loc.gov/business-booms-busts/mississippi-company 60. The South Sea Bubble | Hogarth: Cruelty and Humor | The Morgan Library & Museum Online Exhibitions, https://www.themorgan.org/exhibitions/online/hogarth/1 61. print; satirical print | British Museum, https://www.britishmuseum.org/collection/object/P_S-2-4 62. Emblematical print of the South Sea Scheme (1721) by William Hogarth – Canvas Artwork, https://kanvah.com/products/emblematical-print-of-the-south-sea-scheme-1721-1 63. The South Sea Bubble in Writing – The Tontine Coffee-House, https://tontinecoffeehouse.com/2020/07/13/the-south-sea-bubble-in-writing/ 64. Isaac Newton, Daniel Defoe and the Dynamics of Financial Bubbles – University of Minnesota, https://www-users.cse.umn.edu/~odlyzko/doc/mania13b.pdf 65. A True State of the South-Sea Scheme, as It Was First Form’d, &c … and an Examination of the Conduct of the Directors – Amazon.com, https://www.amazon.com/South-Sea-Scheme-examination-conduct-directors/dp/1170654959 66. Financial Bubbles in History | Oxford Research Encyclopedia of Economics and Finance, https://oxfordre.com/economics/display/10.1093/acrefore/9780190625979.001.0001/acrefore-9780190625979-e-874?d=%2F10.1093%2Facrefore%2F9780190625979.001.0001%2Facrefore-9780190625979-e-874&p=emailAAvZrJ6ibBgFM 67. Bubbles in history – EconStor, https://www.econstor.eu/bitstream/10419/224837/1/1734496878.pdf 68. NBER WORKING PAPER SERIES BUBBLES, CRISES, AND HETEROGENEOUS BELIEFS … – Wei Xiong, https://wxiong.mycpanel.princeton.edu/papers/review.pdf