Kurte

Sendroma Fransîyên Maine yên Veciniqî (Jumping Frenchmen of Maine – JFM), rewşeke neuropsîkiyatrîk a gelek kêm û razber e ku yekem car di sedsala 19an de ji hêla neurolojiya Amerîkî George Miller Beard ve di nav darbirên Franko-Kanadî yên li herêma Gola Moosehead a Maine de hate belgekirin. Ev sendrom bi nîşaneyên xwe yên taybet û sosret balê dikişîne, di nav de reaksîyoneke veciniqînê ya zêde û tund li hemberî hişyarkerên ji nişka ve, îtaeteke otomatîk ji fermanan re, û diyardeyên wekî ekolalî (dubarekirina gotinan) û ekopraksî (dubarekirina tevgeran). Kêmbûna rewşan û taybetmendiya wê ya ji bo komeke etno-pîşeyî ya diyarkirî, wê dike mijareke balkêş ji bo lêkolînên tibbî û antropolojîk.

Sedemên bingehîn ên JFM heta îro bi tevahî nehatine ronîkirin û bûne cihê nîqaşên berfireh, ku teoriyên neurolojîk, psîkolojîk (wek şertgirtina operant), genetîkî û sosyo-çandî di nav xwe de dihewînin. JFM bi gelemperî wekî yek ji “sendromên lihevhatina veciniqînê” yên bi çandê ve girêdayî tê hesibandin û bi sendromên din ên wekî Latah (Asyaya Başûr-rojhilat) û Myriachit (Sîbîrya) re tê berawirdkirin, ku ev yek pirsên girîng derbarê têkiliya di navbera biyolojî, psîkolojî û çandê de derdixe holê.

Ev gotar armanc dike ku li ser bingeha çavkaniyên dîrokî û şîroveyên nûjen, bi zimanê Kurdî, lêkolîneke akademîk a berfireh li ser sendroma JFM pêşkêş bike. Ew ê li ser keşfa dîrokî, taybetmendiyên klînîkî, nifûsa etkîbûyî û şert û mercên jiyana wan, nîqaşên etiyolojîk, têkiliya bi hîperekpleksiyê re, û berawirdkirina bi sendromên din ên veciniqînê re raweste. Herwiha, dê balê bikşîne ser kêşeyên termînolojîk ên Kurdî ji bo van diyardeyên taybet û hewl bide ku çarçoveyeke têgihîştinê ya yekgirtî pêşkêş bike.

Pêşgotin

Sendroma “Fransîyên Maine yên Veciniqî” (Jumping Frenchmen of Maine – JFM) rewşeke pir kêm û seyr e ku bi reaksîyoneke veciniqînê ya awarte û zêde tê nasîn. Ev sendrom yekem car di dawiya sedsala 19an de li Maine û parêzgeha Quebec a Kanadayê, di nav civakeke îzolekirî ya darbirên bi eslê xwe Franko-Kanadî de hate tespîtkirin. Ji ber kêmbûna hejmara bûyerên belgekirî û taybetmendiyên wê yên neasayî, JFM her dem mijareke meraq û lêkolînê ya tibbî û antropolojîk maye.

Di naskirin û belgekirina vê sendromê de rola neurolojiya Amerîkî George Miller Beard gelek girîng e. Beard, ku li dora sala 1878an dest bi lêkolînên xwe kir, wekî yekem kesê ku bi awayekî berfireh û bi bandor li ser vê diyardeyê rawestiya û ew bi cîhana tibbê da nasîn tê qebûlkirin. Karê wî yê hûrgilî bû bingehek ji bo lêkolînên paşerojê.

Yek ji aliyên herî razber ê sendromê, xuya ye ku bisînorkirina wê bi komeke etnîkî û pîşeyî ya taybet li herêmeke erdnîgarî ya diyarkirî ye. Ev taybetmendî pirsên kûr derbarê sedemên bingehîn ên sendromê derdixe holê: gelo ew encama faktorên genetîkî, hawîrdorî, çandî, an jî tevliheviya van hemûyan e?

Ev gotar armanc dike ku bi zimanê Kurdî, li ser bingeha çavkaniyên dîrokî û şîroveyên nûjen, nirxandineke akademîk û berfireh a sendroma JFM pêşkêş bike. Di vê çarçoveyê de, dê li ser keşfa dîrokî ya sendromê, nîşaneyên klînîkî yên berbiçav, taybetmendiyên nifûsa etkîbûyî û şert û mercên jiyana wan, nîqaşên li ser etiyolojiyê, têkiliya wê bi hîperekpleksiyê re, û berawirdkirina wê bi sendromên din ên veciniqînê yên wekî Latah û Myriachit re were sekinandin. Di dawiyê de, dê nêrînên nûjen û nirxandinên krîtîk ên li ser vê diyardeya dîrokî werin pêşkêşkirin.

Dema ku em li belgeyên dîrokî yên derbarê JFM dinêrin, divê em hin faktorên potansiyel ên ku dibe ku bandor li ser awayê têgihîştin û tomarkirina sendromê kiribin jî li ber çavan bigirin. Meraqa taybet a Beard ji bo “nexweşiyên neasayî” û dînamîkên civakî yên serdemê – wek mînak, nêrînên Anglo-Saksonan li hember Franko-Kanadiyan – dibe ku di awayê ku sendrom hatiye dîtin, belgekirin û heta dibe ku di reftara endamên etkîbûyî yên di dema çavdêriyê de jî rolek leyîstibe. Pêvajoya lêkolînê bi piranî ji hêla kesên bi mîrata Îngilîzî ve li ser mijarên bi mîrata Fransî hatiye meşandin. Beard, wek neurolojekî Amerîkî , ji vê civakê re biyanî bû. Têkiliyên wî, her çend bi mebesta zanistî bûn jî, di nav vê dînamîka hêzê de pêk dihatin. Kiryara çavdêriyê bi xwe, nemaze ji hêla kesayetek otorîter ji komeke çandî ya serdest ve, dikaribû bandorê li reftara “Veciniqîyan” bike, û dibe ku reaksîyonên wan, bi zanebûn an bê zanebûn, zêde kiribe an guherandibe. Rastiya ku “lêkolîna li ser rewşê heta sedsala 20an berdewam kir, her gav di nav mirovên bi mîrata Fransî de, her gav ji hêla mirovên bi mîrata Îngilîzî ve” îhtîmala alîgiriyeke sîstematîk di awayê lêkolîn û çarçovekirina rewşê de destnîşan dike. Ji ber vê yekê, her çend vegotinên Beard pir biqîmet in jî, ji bo têgihîştineke bêkêmasî, nêrîneke rexneyî ya ku van alîgiriyên potansiyel nas dike, pêwîst e. Ev yek tebeqeyeke tevliheviyê li şîrovekirina vegotinên tibbî yên dîrokî zêde dike û ji bo hişkbûna akademîk girîng e.

Dîroka Keşfê û Çavdêriyên George Miller Beard

Keşf û danasîna sendroma “Fransîyên Maine yên Veciniqî” bi giranî bi xebatên neurolojiya Amerîkî George Miller Beard ve girêdayî ye. Li dora sala 1878an, Beard bi riya nasên xwe yên ku şahidiya “diyardeyên nervî yên bêbawer” li herêma Gola Moosehead a bakurê Maine kiribûn, hay ji hebûna “Veciniqîyan” bû. Kesên ku ev diyarde nîşan didan bi piranî darbirên Franko-Kanadî bûn.

Di sala 1880an de, Beard, bi hevalê xwe Dr. Edward Steese re, ji bo lêkolînkirina van “Veciniqîyan” serdana Gola Moosehead kir. Li wir, wî bi taybetî li ser du kesan, xortekî 27 salî û lawikekî 16 salî ku li otêlekê dixebitîn, ceribandin û çavdêriyên xwe pêk anîn.

Beard di nivîsara xwe ya bi navê “Ceribandinên bi Veciniqîyên Maine re” de bi hûrgilî behsa van ceribandinan dike:

• Reaksîyon li hember Fermanan:

• Dema ku yek ji wan kesan kêrek di destê wî de bû ji bo jêkirina titûnê, Beard ji nişka ve li milê wî xist û ferman da, “biavêje!” Kesê han yekser kêr avêt, ku di tîrekê de asê ma, û di heman demê de bi qîrîneke tirs an alarmê ferman dubare kir.
• Piştî demekê, dema ku heman kes lûleya xwe tijî dikir, dîsa li milê wî hate xistin û jê re hate gotin “biavêje!” Wî hem titûn û hem jî lûle bi heman lez, teqîn û qîrînê avêtin.
• Dema ku li nêzî karmendekî din radiwestiya, ji Veciniqî re hate gotin “lêxe!” û wî bi tundî li rûyê karmend xist.
• Dema ku qedehek di destê wî de bû, Beard ferman da, “biavêje!” Kesê han qedeh bi tundî li erdê xist û paşê bi aramî dest bi komkirina perçeyan kir.
• Dema ku li ber pencereyê radiwestiya, ji hêla kesekî li derve ve ji nişka ve ferman lê hat kirin ku “biveciniqe!” Ew rasterast nîv ling ji erdê veciniqî, bi qîrîneke bilind, û ferman dubare kir.
• Dema ku du Veciniqî nêzîkî hev bûn û ferman lê hat kirin ku “lêxin!”, her yekê di heman demê de “bi derbên giran û bi êş” li hev xistin.
• Reaksîyon li hember Hişyarkerên Ji Nişka ve (Bê Ferman):

• Tewra dema ku ji hêla Beard ve bi awayekî nerm û ji nişka ve lê dihat xistin an şotek lê dihat avêtin, her çend dizanibû ku Beard çavkaniya hişyarkerê ye jî, wî nikarîbû xwe ji tevgereke sivik a veciniqînê an hejandinê bigire.
• Dema ku destmalek ji nişka ve ji hêla kesekî ku bi dizî ji paş ve dihat li ber çavên wî hate avêtin, ew mîna ku lê hatibe xistin veciniqî.
• Qezayên nêzîk: Yek ji Veciniqîyan dema ku xwe tiraş dikir ji ber ku deriyek ji nişka ve li paş wî qelibî, hema mabû qirika xwe bibire ; yekî din dema ku ji nişka ve ferman lê hat kirin ku “lêxe!” û li nêzî pencereyê bû, kulma xwe di camê re derbas kir û bi giranî birîndar kir.
• Kiryarên ekstrem: Li sobeyên sor ên germ xistin, xwe avêtin nav agir an avê, ku ev yek bêhêziya wan a li hember reaksîyonê bêyî ku xetereyê li ber çavan bigirin nîşan dide.
• Hişyarker dikarin ne-mirovî bin: darên ku dikevin, teqîn, fîtîleya hilmê.
• Ekolalî/Dubarekirina Ziman:

• Fermanên ku jê re dihatin gotin, wek mînak “Lêxe,” “Biavêje,” di dema pêkanîna kiryarê de peyv bi peyv dubare dikirin.
• Dengên nenas ên ji zimanên wekî Yewnanî û Latînî (Îlyada ya Homer, Eneîd a Vîrjîl) dema ku bi tûjî û bilez dihatin gotin, dubare dikirin. Ev yek cewhera otomatîk û ne-semantîk a ekolaliyê radixe ber çavan.

Beard ev reftar wekî “teqîner,” “mîna teqîna çekê” binav kir û qîrîna wan bi ya ku di hîsterî an epîlepsiyê de tê bihîstin şiband. Wî herwiha destnîşan kir ku mêr “pêşniyazbar” in. Li ser bingeha dîtina gelek bûyeran di hin malbatan de, Beard bawer dikir ku ev rewş îrsî ye , her çend ev yek paşê bi analîza şecereyê nehate îsbatkirin.

Nivîsarên Beard wekî “lêkolîna herî bibandor û hûrgilî” ya li ser van reftaran hatin qebûlkirin û xebata wî teşwîq da lêkolînên din ên ji hêla artêşê û Georges Gilles de la Tourette ve.

Her çend “ceribandinên” Beard daneyên danasînê yên pir biqîmet peyda kirin jî, ew ji perspektîfa nûjen pirsên etîkî derdixin holê, nemaze di derbarê razîbûna agahdar û potansiyela zirardayîn an tengasiyê ji mijaran re, yên ku pir caran dihatin tinazkirin û acizkirin. Rêbazên wî, her çend armanca wan hişkbûna zanistî bû , bi dubarekirina veciniqandin û fermanên kiryarên ku encamên wan ên cîhana rastîn hebûn (mînak, avêtina tiştan, lêdana mirovan) pêk dihatin. Kesên ku di bin lêkolînê de bûn wekî “bêhêz mîna apoplektîk an hîsterîkan, heke ne zêdetir; qurbanên bêkêmasî yên fermanan” hatin binavkirin. Ev yek kêmbûna kontrolê û xisareke potansiyel nîşan dide. Lawikê 16 salî “ji hêla girseya li dora otêlê ve, beşek ji bo berjewendiya min, bi domdarî dihat tinazkirin û acizkirin, ji ber vê yekê dema ku ew nêzîk dibû, di çavê wî de awirek dizî, bi guman û tirsonek hebû, mîna ku her kêlî li bendê bû ku ‘bê veciniqandin’”. Ev yek destnîşan dike ku hawîrdora lêkolînê bi xwe dikare stresdar û îstîsmarker be. Her çend divê çarçoveya dîrokî ya pratîkên lêkolînê yên sedsala 19an were pejirandin jî, ji bo gotareke akademîk a hevdem girîng e ku li ser van aliyên etîkî bifikire. Ev yek tebeqeyeke rexneyî li vegotina dîrokî zêde dike û refleksîyonekê li ser pêşveçûna etîka lêkolînê teşwîq dike.

Nîşaneyên Klînîkî yên Sendromê

Sendroma Fransîyên Maine yên Veciniqî bi komek nîşaneyên klînîkî yên taybet û sosret tê nasîn, ku di nav wan de reaksîyona veciniqînê ya zêde wekî taybetmendiya bingehîn derdikeve pêş.

• Refleksa Veciniqînê ya Zêde (Taybetmendiyên Mîna Hîperekpleksiyê): Ev nîşaneya herî bingehîn û berbiçav a sendromê ye: reaksîyoneke nenormal û zêde ya veciniqînê li hemberî hişyarkerên ji nişka ve û nediyar, wek deng, ferman, îşaret an jî temasên fîzîkî. Manîfestasyonên fîzîkî dikarin bibin veciniqîn, qîrîn, hejandina milan, lêdan an avêtina tiştan. Beard ev reaksîyon wekî bersiveke motorî ya “teqîner” binav kiribû. Têgîna “veciniqîn” bi xwe ne tenê veciniqîna fîzîkî ya rastîn, lê di heman demê de rêzek reaksîyonên din ên wekî bilindkirina milan, rakirina destan, lêdan, avêtin, girî û gêrbûnê jî di nav xwe de dihewand.
• Ekolalî (Dubarekirina Peyvan): Ev tê wateya dubarekirina dengên ku ji hêla kesekî din ve hatine çêkirin. Kesên ku Beard lêkolîn li ser wan kiribû, fermanên ku ji wan re dihatin gotin, di heman demê de ku kiryar pêk dianîn, peyv bi peyv dubare dikirin. Ev dubarekirin tewra bi peyvên nenas an zimanên biyanî re jî, heke bi tûjî û kurt bihata gotin, pêk dihat, ku ev yek bersiveke otomatîk û ne-semantîk nîşan dide.
• Ekopraksî (Dubarekirina Çalakiyan): Ev tê wateya teqlîdkirin an dubarekirina bêdil a tevger an îşaretên kesên din.
• Îtaeta Otomatîk (Bicîhanîna Fermanan bê Rexne): Ev yek ji taybetmendiyên herî sosret ên sendromê ye: pêkanîna otomatîk û bêrexne ya her fermanek ku ji nişka ve tê dayîn, tewra ku ev ferman tê wateya lêdana kesekî hezkirî an pêkanîna kiryarên xeternak. Beard destnîşan kiribû ku ew “ne dikaribûn xwe ji dubarekirina peyv an dengên ku ji kesê ku ferman li wan dikir dihatin bigirin, ne jî dikaribûn xwe ji lêdan, davêtin, avêtin, veciniqîn an destpêkirinê bigirin”. Ferman tenê heke bi lez û tûj bihata dayîn dixebitîn.
• Nîşaneyên Din ên Pê re Girêdayî:

• Koprolalî (Gotinên Pîs ên Bêdil): Hin çavkanî behsa gotinên pîs ên bêdil an jî bilêvkirina peyvên qirêj an civakî yên nepejirandî dikin. Lêbelê, vegotina orîjînal a Beard a sala 1880an bêtir balê dikişîne ser qîrîn/hawar û ekolaliya fermanan ne ku gotinên pîs ên spontan. Dibe ku ev şîroveyeke paşerojê be an jî tevlihevkirina bi sendromên din ên veciniqînê re be.
• Xemgînî/Tirsonekî: Hin kes xwe wekî kesên ku zû diqeliqin û şermok binav dikirin. Lawikê 16 salî yê ku Beard lêkolîn li ser kiribû, ji ber tinazên domdar “awirek dizî, bi guman û tirsonek” di çavên wî de hebû.
• Qîrîn/Hawar: Qîrînek an hawareke taybet bi gelemperî bi veciniqînê re dihat. Beard ew bi qîrînên di hîsterî an epîlepsiyê de şibandibû.
• Destpêker, Destpêk û Rêça Nîşaneyan: Nîşane bi gelemperî piştî balixbûnê an di salên xortaniyê de dest pê dikirin. Ew ji hêla hişyarkerên ji nişka ve û nediyar ve dihatin destpêkirin: dengên bilind, ferman/îşaretên ji nişka ve, an temasên fîzîkî yên nediyar (mînak, xistina tilî li parsûyan). Tundiya reaksîyonê dikaribû ji hêla frekansa veciniqandinê, westandin, stres an jî tengezariya hestyarî ve were bandor kirin. Beard destnîşan kiribû ku nîşane kêm dibûn dema ku kes ji hawîrdora stresdar a kampa darbirinê derdiketin. Nîşane bi gelemperî bi pîrbûnê re di frekans û tundiyê de kêm dibûn.

Cewhera pir dramatîk û pir caran giştî ya nîşaneyan, digel meyla kesên etkîbûyî ku bên tinazkirin , îhtîmala hêmaneke xurtkirina civakî an aliyek “performansê” destnîşan dike, tewra ku refleksa bingehîn bêdil bûya jî. Ev yek bi teoriyên paşerojê yên şertgirtina operant re hevaheng e. Nîşane wekî “teqînên sosret” û “bersivên dramatîk” hatine binavkirin, ku pir caran dibûn sedema “temaşeyekê”. Kesên etkîbûyî “pir caran bi zanebûn dihatin tinazkirin” an “ji hêla darbirên din ên ku bi vî rengî ne etkîbûbûn ve dihatin tacîzkirin” da ku van reaksîyonan derxînin holê. Beard bi xwe destnîşan kiribû ku girseya li dora otêlê “wî [lawikê 16 salî] bi domdarî tinaz û aciz dikir, ji ber vê yekê dema ku ew nêzîk dibû, di çavê wî de awirek dizî, bi guman û tirsonek hebû, mîna ku her kêlî li bendê bû ku ‘bê veciniqandin’”. Ev tinazên domdar û bendewariya veciniqandinê dikaribû xelekek bertekê biafirîne, xemgîniyê zêde bike û dibe ku awayê îfadekirina reaksîyona veciniqînê li gorî tiştê ku dihat hêvîkirin an tiştê ku bal dikişand ser xwe, şekil bide. Saint-Hilaire û hevkarên wî paşê “reftara şertgirtî ya operant” a ku bi şert û mercên kampa darbirinê ve girêdayî ye wekî ravekirinek pêşniyar kirin. Şertgirtina operant tê wateya ku reftar ji hêla encaman ve (xelat an ceza, an di vê rewşê de, reaksîyonên civakî) tê şekildanîn. Ji ber vê yekê, her çend dibe ku veciniqîneke zêde ya destpêkê fîzyolojîk be jî, manîfestasyonên wê yên berfireh (îtaeta tevlihev, ekolalî, ekopraksî) dibe ku, beşek, ji hêla hawîrdora civakî ya kampên darbirinê ve hatibin şekildanîn û domandin. Ev yek êşê înkar nake lê aliyek psîkososyal li tabloya klînîkî zêde dike.

Tablo 1: Taybetmendiyên Klînîkî yên Sereke yên Fransîyên Maine yên Veciniqî

Nîşane (Symptom)	Danasîna Berfireh (Detailed Description – Kurdish)	Çavkaniyên Sereke (Primary Sources)
Veciniqîna Zêde (Exaggerated Startle)	Reaksîyoneke motorî ya ji nişka ve, tund û teqîner li hemberî hişyarkerên nediyar (deng, temas, ferman). Dikare bibe sedema bazdan, qîrîn, hejandina milan, lêdan an avêtina tiştan.	Beard, 1880 ; ;
Ekolalî (Echolalia)	Dubarekirina bêdil a peyv an hevokên ku ji hêla kesekî din ve hatine gotin, pir caran di dema pêkanîna fermanekê de. Tewra bi zimanên nenas re jî pêk tê.	Beard, 1880 ; ; ;
Ekopraksî (Echopraxia)	Teqlîdkirina bêdil a tevger an îşaretên kesên din.	; ;
Îtaeta Otomatîk (Automatic Obedience)	Bicîhanîna bêrexne û otomatîk a her fermanek ku ji nişka ve û bi tûjî tê dayîn, bêyî ku li encamên wê binêre (mînak, lêdana kesekî, avêtina tiştekî xeternak).	Beard, 1880 ; ; ;
Qîrîn/Herayên Pê re (Associated Cries/Screams)	Bi gelemperî reaksîyona veciniqînê bi qîrînek an hawareke taybet re tê. Beard ew bi qîrînên di hîsterî an epîlepsiyê de şibandibû.	Beard, 1880 ;
Koprolaliya Potansiyel (Potential Coprolalia)	Hin çavkanî behsa îhtîmala gotinên pîs ên bêdil dikin, her çend ev di vegotinên destpêkê yên Beard de ne ewqas berbiçav e.	; ;

Nifûsa Etkîbûyî: Darbirên Franko-Kanadî li Maine ya Sedsala 19an

Sendroma Fransîyên Maine yên Veciniqî bi awayekî berbiçav di nav komeke taybet a nifûsê de hate dîtin: darbirên bi eslê xwe Franko-Kanadî yên ku di sedsala 19an de li herêma Gola Moosehead a Maine dixebitîn.

• Demografî: Ev sendrom bi piranî di nav darbirên bi eslê xwe Franko-Kanadî de hate nasîn. Di bûyerên raporkirî de, ew bêtir di mêran de ji jinan dihat dîtin. Beard di nav 50 bûyerên xwe yên orîjînal de, 14 bûyer ji çar malbatan tomar kiribû, ku ev yek îhtîmala girêdaneke malbatî destnîşan dikir, lê analîza şecereyê bi awayekî teqez mîraseke genetîkî ya zelal îsbat nekir.
• Çarçoveya Sosyo-Erdnîgarî: Herêma Gola Moosehead: Herêma Gola Moosehead di salên 1800an de navendek ji bo pîşesaziya darbirînê ya nû derketî bû. Keştiyên hilmê veguhastina darbir û pêdiviyan hêsan dikirin. Ev herêm wekî “dergehek dûr,” kêm niştecî, û kesên etkîbûyî wekî “komeke yekta, ku kêm bi yên din re tevlihev dibin” hate binavkirin. Ev îzolasyon faktorek girîng e.
• Jiyana li Kampên Darbirînê yên Sedsala 19an:

• Şert û Mercên Xebatê yên Zehmet: Karê darbirînê karekî dijwar û xeternak bû, ku bi piranî di zivistanê de dihat kirin. Karkerên Franko-Kanadî bi îstîsmarê re rû bi rû diman: demjimêrên dirêjtir, mûçeyên kêmtir, û şert û mercên herî xeternak. Ew pir caran li kampan dihatin lêdan û kuştin; karkeriya zarokan berbelav bû.
• Şert û Mercên Jiyanê: Kamp pir bingehîn bûn, di destpêkê de pir caran avahiyek yekane (20×20 ling), bi dîwarên ji darên çamê, banên ji şîngalên sedar, û qelşên bi mos dagirtî bûn. Mêran nivînên hevpar parve dikirin (doşeka ji pelên balsamê, yek betanî) û kêzik (spî) gelemperî bûn. Paqijiya kêm, bêhnên tûj ên ji kincên şil ên ku li ber agir dihatin zuhakirin.
• Xwarin: Xwarin yekreng û ne pir bi xurdemenî bû: goştê şor, masiyê şor an konservekirî, fasûlî û goştê beraz, melas, zencefîlî, çay. Aşpêjan bandoreke girîng hebû.
• Îzolasyona Civakî û Dînamîk: Darbiran di zivistanê de 4-5 mehan li kampan dijiyan. Kamp “bi mehan bi hev re di îzolasyona civakî de asê mabûn”. Ev îzolasyon dikaribû stres û reftarên neasayî girantir bike.
• Ajokarên Aborî: Gelek Franko-Kanadî li daristanên Maine dixebitîn da ku deynên zeviyên ku kirîbûn bidin, û pir caran tenê çend demsalan dixebitîn. Mûçe kêm bûn.
• Faktorên Çandî û Civakî:

• Marjînalîzasyon û Pêşdarazî: Franko-Kanadî “di heman demê de bingehîn û nefretkirî” bûn. Ew pir caran wekî “paqijkerên daristanê yên xwezayî” dihatin binavkirin lê bi cihêkariyê re rû bi rû diman. Li bakurê Maine, ew di rêza civakî de nizm bûn, bi ziman (pir caran tenê bi Îngilîzîyek şikestî diaxivîn ), ol (Katolîkên Roman li hember Protestanan), û ji hêla hin Protestanên Anglo-Sakson ve wekî “ehmeq û jêrîn” dihatin dîtin.
• Tinaz û Tacîz: Wekî ku berê hate destnîşankirin, “Veciniqî” pir caran ji hêla darbirên ne-etkîbûyî ve dihatin tinazkirin û tacîzkirin da ku reaksîyonên wan derxînin holê. Ev dînamîka civakî pir girîng e.
• Eugenîk û Stereotîpên Nijadî: Franko-Kanadî carinan bi çavekî eugenîk dihatin nirxandin, ku ev yek îstîsmar û muameleya xirab a li hember wan rewa dikir.

Tevliheviya yekta ya zehmetiyên fîzîkî yên giran, îzolasyona civakî, marjînalîzasyona çandî, meyla genetîkî ya potansiyel di civakeke nisbeten girtî de, û dînamîkên taybet ên kampê (wek tinazkirin) dibe ku ji bo derketin û naskirina sendroma JFM di vê nifûsa taybet de “bahozeke bêkêmasî” afirandibe. Ne tenê yek faktorek, lê têkiliya gelek faktoran dibe ku di vê yekê de rolek leyîstibe. Darbiran “şert û mercên hovane” , keda fîzîkî ya giran, û standardên jiyanê yên kêm tehemûl dikirin. Ev yek dê streseke fîzyolojîk û psîkolojîk a girîng biafiranda. Ew bi mehan di “îzolasyona civakî” de dijiyan , ji civaka berfireh û pergalên piştgiriyê qut bûbûn. Ew komeke marjînal bûn, bi pêşdarazî û îstîsmarê re rû bi rû diman. Ev dikaribû bibe sedema stres, xemgînî û hestek bêhêziyê ya zêde. Beard kom bûna malbatî destnîşan kiribû , ku ev yek meyleke genetîkî ya bingehîn (her çend ne îsbatkirî) di nav vê nifûsa Franko-Kanadî ya hinekî îzolekirî de destnîşan dikir. Reftara tinazkirinê dikaribû wekî şertgirek hêzdar tevbigere (li gorî Saint-Hilaire ), reaksîyonên veciniqînê şekil bide û xurt bike. Dibe ku yek faktorek bi serê xwe (genetîk, stres, çand, şertgirtin) ji bo ravekirina JFM têr neke. Lêbelê, tevliheviya wan di çarçoveya taybet a kampên darbirinê yên Maine yên sedsala 19an de dikare çarçoveyeke etiyolojîk a berfirehtir peyda bike. Dibe ku sendrom reaksîyoneke stresê ya ekstrem temsîl bike, dibe ku li ser pergaleke nervê ya amadekirî, ku ji hêla dînamîkên çandî û navkesane ve hatiye şekildanîn. Ev yek ji ravekirinên yek-sedemî ber bi modelek pir-faktoran ve diçe, ku tevliheviya gelek diyardeyên neuropsîkiyatrîk û bi çandê ve girêdayî nîşan dide.

Nîqaşên li ser Etiyolojiyê

Sedema rastîn a sendroma Fransîyên Maine yên Veciniqî heta îro wekî sirekê maye, her çend gelek teorî hatine pêşniyarkirin jî. Kêmbûna rewşê rê li ber lêkolînên epîdemîolojîk ên hûrgilî girtiye.

• Hîpoteza Nexweşiya Neuropsîkiyatrîk: Gelek lêkolîner bawer dikin ku JFM nexweşiyeke neuropsîkiyatrîk e ku tê de reaksîyona normal a veciniqînê zêde an nenormal e. Hin lêkolîner pêşniyar dikin ku dibe ku ew nexweşiyeke neurolojîk a somatîk be ku ji ber mutasyoneke genê piştî fertilîzasyonê (ne îrsî û ne jî derbasbûyî) çêdibe, û bandorên çandî tundî û îfadeya wê navbeynkarî dikin. Teoriyek din îşaret bi mutasyoneke genetîkî dike ku rê li ber birêkûpêkkirina sînyalên “heyecanê” di pergala nervê de digire. Ev yek bi lêkolînên hîperekpleksiyê yên li ser neurotransmisyona glîsînê re hevaheng e.
• Teoriyên Reftarî: Şertgirtina Operant û Bersivên Fêrbûyî: Teoriyeke berbiçav, ku ji hêla Saint-Hilaire û hevkarên wî (1986) ve tê parastin, pêşniyar dike ku JFM ne nexweşiyeke neurolojîk e lê dikare bi têgînên psîkolojîk wekî reftareke şertgirtî ya operant ku bi şert û mercên taybet ên li kampên darbirinê ve girêdayî ye, were ravekirin. Şertgirtina operant fêrbûna li ser bingeha xelat û cezayan (an reaksîyonên civakî) ye. Tinaz û bal kişandin dikaribû reftaran xurt bike. Hin kes wê wekî nexweşiyeke reftarî ya ji ber şertgirtina operant a taybet-bi-çandê dibînin. Dibe ku ew herwiha “adeteke çêkirî” be di nav civakeke piçûk û dûr de.
• Meyla Genetîkî: Beard bawer dikir ku rewş îrsî ye, û destnîşan kiribû ku 14 ji 50 bûyerên orîjînal ji çar malbatan bûn. Lêbelê, analîza şecereyê bi awayekî teqez vê teoriya îrsî îsbat nekir. Teoriya mutasyoneke genê ya somatîk ravekirineke genetîkî ya alternatîf pêşkêş dike ku xwe naspêre mîrasa rasterast. Fikra zewaca di nav xizman de li civakeke îzolekirî jî hate pêşniyarkirin , her çend ev yek hate nîqaşkirin (“Ev ‘Fransî’ ne ji zewaca di nav xizman de bûn. Ew Kanadîyên Quebecî bûn,” ).
• Faktorên Çandî û Hawîrdorî:

• Sendroma bi Çandê ve Girêdayî: JFM pir caran wekî sendromeke bi çandê ve girêdayî tê binavkirin , ku taybetî vê qada sosyo-çandî ye. Faktorên çandî dikarin îfadeya xisareke bingehîn navbeynkarî bikin.
• Stres û Îzolasyon: Destpêka episodên veciniqînê pir caran bi şert û mercên stresdar ên wekî karê darbirinê re hevaheng bû, û tundî kêm dibû dema ku kes ji kampê derdiketin. Hawîrdora dijwar û îzolekirî mijareke dubarekirî ye.
• Pêketina Civakî/Reftara Fêrbûyî: Jiyana li civakên piçûk û dûr dikaribû rê bide ku pirranî xwe bi reaksîyonên weha biguncînin an jî heta wan bipejirînin.
• Têkiliya Faktoran: Dibe ku hem faktorên genetîkî û hem jî yên hawîrdorî rolek bilîzin.

Nîqaşa li ser JFM ku “neurolojîk” e li hember “psîkolojîk/reftarî” dibe ku dîkotomiyeke derewîn temsîl bike. Têgihîştina nûjen a neuropsîkiyatrîyê balê dikişîne ser têkiliya tevlihev a di navbera fonksîyona mêjî, genetîk, hawîrdor û reftarê de. Dibe ku JFM mînakeke sereke ya rewşek be ku tê de xisareke neurolojîk a bingehîn (dibe ku bi rêyên refleksa veciniqînê ve girêdayî be) bi awayekî girîng ji hêla stresorên hawîrdorî û şêwazên reftarî yên fêrbûyî ve di nav çarçoveyeke çandî ya taybet de tê şekildanîn û îfadekirin. Yek kamp bingeheke neurolojîk, dibe ku genetîkî, pêşniyar dike. Ev yek “xwezayê” destnîşan dike. Kampeke din, nemaze Saint-Hilaire û hevkarên wî, ji bo reftara şertgirtî ya operant a ku ji hêla şert û mercên kampa darbirinê ve tê bandor kirin, arguman dike. Ev yek “perwerdehiyê” destnîşan dike. Neurozanist û psîkiyatrîya nûjen her ku diçe bêtir nas dikin ku “xwezayî” û “perwerdehî” ne ji hev cuda ne lê bi kûrahî bi hev ve girêdayî ne. Meylên genetîkî dikarin ji hêla faktorên hawîrdorî ve werin destpêkirin an modul kirin. Plastîsîteya mêjî tê vê wateyê ku ezmûn dikarin rêyên neuralî biguherînin. Nîşaneyên JFM refleksa veciniqînê ya fîzyolojîk (xwezayî) lê di heman demê de reftarên fêrbûyî yên tevlihev ên wekî ekolalî, ekopraksî û îtaeta otomatîk ji îşaretên civakî yên taybet re (perwerdehî) dihewînin. Rastiya ku nîşane li gorî raporan kêm dibûn dema ku kes ji hawîrdora stresdar a kampa darbirinê derdiketin bi xurtî pêkhateyeke hawîrdorî/psîkososyal destnîşan dike. Ji ber vê yekê, modelek etiyolojîk a holîstîktir dê JFM wekî fenotîpek ku ji têkiliya meylên neurobiyolojîk ên potansiyel (dibe ku nazik) bi stresa hawîrdorî ya giran, şertgirtina civakî û çarçovekirina çandî re encam dide, bihesibîne. Ev ne yan/an, lê hem/û ye. Ev yek nêrîneke yekgirtîtir û kêmtir reduksyonîst a etiyolojiya sendromê pêş dixe, ku bi ramana neuropsîkiyatrîk a hevdem re hevaheng e.

Têkiliya bi Hîperekpleksiyê re

Hîperekpleksî nexweşiyeke neurolojîk a kêm e ku bi reaksîyoneke veciniqînê ya zêde li hemberî hişyarkerên nediyar (bihîstî, taktil) tê nasîn. Pir caran serdemeke hîpertoniya giştî an hişkbûnê, nemaze di pitikan de (“sendroma pitika hişk”) pê re tê. Hişkbûn dibe ku piştî yek saliya xwe kêm bibe. Ew dikare bibe sedema ketina bêkontrol. Hîperekpleksî di formên “mezin” (bi hişkbûn, delîlên genetîkî hatine dîtin) û “piçûk” (veciniqîna zêde bêyî hişkbûn) de tê dabeş kirin.

Bingeha genetîkî ya hîperekpleksiyê bi giranî bi mutasyonên di genên ku di neurotransmisyona glîsînê de cih digirin ve girêdayî ye. Glîsîn neurotransmîterek înhîbîtor e di stûna mêjî û stûna piştê de. Genên sereke GLRA1 (binesaziya alfa 1 a receptorê glîsînê – ya herî gelemperî ), GLRB (binesaziya beta ), û SLC6A5 (GlyT2 – veguhêzera glîsînê 2 ) ne. Mîras dikare li gorî gen û celebê mutasyonê otosomal domînant an resesîf be.

Dema ku JFM û hîperekpleksî têne berawirdkirin, nîşaneya bingehîn a hevpar refleksa veciniqînê ya zêde ye. Lêbelê, cûdahiyên girîng jî hene. Îtaeta otomatîk, ekolalî û ekopraksî, ku ji bo JFM pir taybetmend in , ne taybetmendiyên bingehîn ên hîperekpleksiya klasîk in. Rapora bûyerek hîperekpleksiya îdyopatîk bi eşkereyî destnîşan kir ku ne ekolalî, ne ekopraksî û ne jî îtaeta otomatîk hebû. Hîpertoniya berbiçav, nemaze di pitikan de, nîşaneke hîperekpleksiya klasîk e , lê ev ne taybetmendiyeke sereke bû ku Beard ji bo JFM binav kiribû. Mijarên wî bi gelemperî xort an mezin bûn û pirsgirêka wan a sereke teqîna motorî ya provokekirî û reftarên tevlihev ên paşerojê bûn. Wekî din, hîperekpleksî nexweşiyeke neurolojîk a genetîkî ye ku li seranserê çandan tê dîtin, lê JFM bi awayekî sosret taybetî komek/çandek bû.

Hîperekpleksî yekem car di sala 1958an de ji hêla Kirstein û Silfverskiold ve û paşê di sala 1962an de ji hêla Kok û Bruyn ve hate binavkirin , ku ev yek pir paşê ji xebata Beard a li ser JFM ye. Ji bo dermankirina hîperekpleksiyê klonazepam û asîda valproîk dikarin nîşaneyan kêm bikin. Ji bo JFM dermanek taybetî nedihat zanîn, ji bilî dûrketina ji veciniqandinê.

Dibe ku JFM wekî sendromeke “hîperekpleksî-plus” bi sergirtineke çandî ya xurt were têgihîştin. Nîşaneya bingehîn a JFM veciniqîneke zêde ye , ku ev nîşaneya diyarker a hîperekpleksiyê ye. Teoriyên genetîkî ji bo JFM, her çend ne îsbatkirî bin jî, hatine pêşniyarkirin , û hîperekpleksî bingeheke genetîkî ya naskirî heye ku bi disfonksîyona neurotransmîteran ve girêdayî ye. Mimkun e ku xisareke neurobiyolojîk a bingehîn a bi heman rengî, an pê re têkildar, di nifûsa JFM de hebûya. Lêbelê, JFM bi ekofenomenên xwe yên berbiçav û îtaeta otomatîk tê cuda kirin , ku ev ne taybetmendiyên standard ên hîperekpleksiya klasîk in. Van taybetmendiyên “plus” dixuye ku bi giranî di bin bandora têkiliya civakî û destpêkerên li ser bingeha fermanan de ne, ku bi teoriyên şertgirtina operant û tinaz/tacîza çavdêrîkirî re hevaheng in. Taybetmendiya çandî ya JFM bi bingeha genetîkî ya gerdûnîtir a hîperekpleksiyê re berevajî ye. Ev yek destnîşan dike ku faktorên çandî di şekildana fenotîpa JFM de krîtîk bûn. Ji ber vê yekê, JFM ne tenê hîperekpleksî bû, ne jî tenê reftareke fêrbûyî bû. Dibe ku ew têkiliyek bû: hîper-reaktîvîteyeke fîzyolojîk a potansiyel (pêkhateya “hîperekpleksî”) ku, di nav hawîrdora dijwar, îzolekirî û pir caran dijminane ya kampên darbirinê de, bû sendromeke reftarî ya tevlihev û ji hêla çandî ve naskirî (pêkhateya “plus” û sergirtina çandî). Ev yek rêyekê pêşkêş dike ji bo pirekirina ravekirinên neurolojîk û psîkososyal ên ji bo JFM, û modelek yekgirtîtir û naziktir pêşniyar dike.

Analîza Berawirdî bi Sendromên Din ên Veciniqînê re

JFM yek ji komeke sendromên veciniqînê yên taybet-bi-çandê ye, ku wekî “sendromên lihevhatina veciniqînê” jî tên zanîn. Berawirdkirina JFM bi van sendromên din re dikare têgihîştina me ya li ser cewherê van diyardeyan kûrtir bike.

• Latah (Asyaya Başûr-rojhilat, bi giranî Malezya/Îndonezya):

• Nîşane: Reaksîyona veciniqînê ya zêde, ekolalî, ekopraksî, koprolalî, îtaeta bi zorê, dengên bêdil, rewşên mîna transê, teqlîdkirin, tevgerên reqsê, kenê bêkontrol. Ji hêla şok/hişyarkerên ji nişka ve tê destpêkirin.
• Demografiya Etkîbûyî: Di jinan de, nemaze jinên navsere û pîr, pirtir e. Di tebeqeyên civakî yên bilind de kêmtir e. Ew rewşek bidestxistî ye, ne zikmakî ye.
• Çarçoveya Çandî: Di dîrokê de wekî cûdahiyeke kesane ne ku nexweşiyek dihat hesibandin. Ravekirinên çandî yên Malayî ev in ku jin xwedî kêmtir “semangat” (maddeya giyanî) ne, hêsantir tên tinazkirin, an jî bandorên menstruasyonê. Kes pir caran tên tinazkirin û provokekirin.
• Etiyolojî: Sedem nediyar e; teorî meyla genetîkî, faktorên çandî, bandorên psîkolojîk dihewînin. Hin kes wê wekî derketineke hestyarî di çandeke zordar de dibînin.
• Myriachit (Miryachit – Sîbîrya):

• Nîşane: Reaksîyona veciniqînê ya zêde. Taybetmendiyên paşerojê dikarin mîmesîs (ekopraksî, ekolalî) û îtaeta otomatîk dihewînin. Lêkolînek li ser Samiyan kopofenomen, otomatîzmayên taybet, windakirina xwe-kontrolê, potansiyela êrîşkariyê an xwe-xeterkirinê destnîşan kir, lê ne ekofenomen; kes wekî kesên ku hêza pêşbîniyê hene û pir pêşniyazbar dihatin hesibandin.
• Demografiya Etkîbûyî: Di dîrokê de li Sîbîryayê hatiye binavkirin. Lêkolîna Samiyan dît ku ew di jinên navsere yên bi dîroka malbatî de pirtir e.
• Çarçoveya Çandî: Di komên etkîbûyî de wekî taybetmendiyeke reftarî tê hesibandin.
• Rewşên Din ên Têkildar:

• Rajun Cajuns (Louisiana): Sendromeke lihevhatina veciniqînê ya bi heman rengî.
• Imu (Gelê Ainu yê Japonyayê): Nemaze di nav jinan de.
• Panîka Lapp (Samî, Ewropaya Bakur):.
• Mali-mali / Silok (Fîlîpîn):.
• Bat-schi (Tayland):.
• Mijarên Hevpar û Cûdahî:

• Veciniqîna Zêde ya Bingehîn: Hemî van sendroman reaksîyoneke nenormal a tund li hemberî hişyarkerên nediyar parve dikin.
• Nîşaneyên “Plus”: Hebûna guherbar a ekolalî, ekopraksî, îtaeta otomatîk, û carinan koprolalî. Kombînasyona taybet dikare cuda be. Mînak, lêkolîna Myriachit a Samiyan tu ekofenomen rapor nekir lê bal kişand ser otomatîzma û pêşniyazbariyê.
• Taybetmendiya Çandî: Her yek bi xurtî bi komeke çandî an erdnîgarî ya taybet ve girêdayî ye.
• Provokasyona Civakî: Kesên etkîbûyî pir caran ji hêla kesên din ên di civata xwe de tên tinazkirin an bi zanebûn tên veciniqandin.
• Cûdahiyên Zayendî: Latah û Imu bi piranî di jinan de ne. JFM bi piranî di mêran de bû. Myriachit jî pir caran di jinan de bû.
• Têgihîştina di nav Çandê de: Pir caran ji hêla çanda herêmî ve wekî taybetmendiyên reftarî an cûdahiyên kesane ne ku nexweşiyên fermî tên dîtin.

Van sendromên cihêreng dibe ku “şekildanînên” çandî yên cuda yên reflekseke veciniqînê ya mirovî ya bingehîn, dibe ku guherbar, temsîl bikin. Refleksa biyolojîk a bingehîn gerdûnî ye, lê sînorê wê, tundiya wê, û “zêdekirinên” reftarî yên tevlihev ên paşerojê (ekolalî, îtaet, hwd.) ji hêla normên çandî, fêrbûna civakî, stresorên hawîrdorî, û dibe ku guhertoyên genetîkî yên herêmî yên ku bandorê li reaktîvîteya pergala nervê dikin, têne şekildanîn. Ew ne nexweşiyên bi tevahî cuda ne lê belê îfadeyên bi şêwaza çandî yên xisareke mirovî ya hevpar a ji bo veciniqîna ekstrem in. Veciniqîneke zêde ya bingehîn li seranserê JFM, Latah, Myriachit, hwd. hevpar e. Refleksa veciniqînê bi xwe mekanîzmayeke fîzyolojîk a bingehîn e. “Taybetmendiyên bersiva dereng” ên wekî mîmesîs û îtaeta otomatîk diguherin lê dişibin hev. Her sendrom bi kûrahî di çarçoveyeke çandî ya taybet de ye, ku bandorê li ser kê etkîdar e (mînak, belavbûna zayendî) û çawa reftar ji hêla civakî ve tê şîrovekirin û bersivandin dike. Teoriyên şertgirtina operant û fêrbûna civakî ji bo JFM û Latah têne bikaranîn. Ev yek destnîşan dike ku her çend dibe ku kesek meyleke ji bo hîper-arousal an veciniqîneke zêde hebe (pêkhateya biyolojîk), forma taybet a ku sendrom digire bi giranî di bin bandora tiştê ku di nav wê çandê de tê modelkirin, xurtkirin an hêvîkirin de ye (pêkhateya çandî/civakî). Ji ber vê yekê, ev sendrom ne tenê ji hêla çandê ve “hatine çêkirin”, ne jî bi awayê ku dibe ku nexweşiyeke genetîkî ya hêsan be, tenê biyolojîk in. Ew diyardeyên biyoçandî ne, ku tê de çand “senaryoyê” ji bo çawaniya îfadekirina bersiveke fîzyolojîk a zêdekirî û entegrekirina (an na) wê di jiyana civakî de peyda dike.

Tablo 2: Nêrîneke Berawirdî ya Sendromên Lihevhatina Veciniqînê

Sendrom (Syndrome)	Nîşaneyên Sereke (Core Symptoms – Kurdish)	Nifûs/Herêma Etkîbûyî (Affected Population/Region – Kurdish)	Faktorên Etiyolojîk ên Pêşniyarkirî (Proposed Etiological Factors – Kurdish)	Çavkaniyên Sereke (Key References)
Fransîyên Maine yên Veciniqî (Jumping Frenchmen of Maine)	Veciniqîna Zêde, Ekolalî, Ekopraksî, Îtaeta Otomatîk, (Koprolalî kêm/nediyar)	Darbirên Franko-Kanadî, Maine û Quebec (Sedsala 19an), bi piranî mêr	Genetîk (ne îsbatkirî), psîkososyal (şertgirtina operant, stres, îzolasyon), çandî	Beard, 1880 ; ; ;
Latah	Veciniqîna Zêde, Ekolalî, Ekopraksî, Îtaeta bi Zorê, Koprolalî, Teqlîdkirin, Rewşên mîna Transê	Asyaya Başûr-rojhilat (Malezya, Îndonezya), bi piranî jinên navsere/pîr	Genetîk (pêşniyarkirî), psîkolojîk, çandî (bersiva civakî, rola zayendî)	; ; ; ; ;
Myriachit / Miryachit	Veciniqîna Zêde, (Ekolalî, Ekopraksî, Îtaeta Otomatîk guherbar/di hin koman de tune), Otomatîzmayên Taybet, Kopofenomen, Pêşniyazbarî	Sîbîrya, Samiyên Nîvgirava Kola, bi piranî jinên navsere	Genetîk (dîroka malbatî), çandî, psîkolojîk	; ; ;

Nêrînên Gilles de la Tourette

Georges Gilles de la Tourette, neurolojiya navdar ê Fransî, piştî ku di sala 1881ê de gihîşt Parîsê, gotara Beard a bi navê “Ceribandinên bi ‘Veciniqîyên’ Maine re” wergerand Fransî. Ev yek eleqeya wî ji bo van diyardeyên seyr nîşan dide. Wî fikirî ku heke “Fransîyên Veciniqî” hebin, divê bûyerên bi heman rengî li Parîsê jî bên dîtin û dest bi lêgerîna wan kir.

Di sala 1885an de, Gilles de la Tourette di weşana xwe ya bi navê “Lêkolîna li ser Nexweşiyeke Nervî” de, sendroma JFM û sendromên din ên veciniqînê (Latah, Myriachit) di nav tîpolojiya tiştê ku wî jê re digot “nexweşiya tîkên konvulsîv” (maladie des tics convulsifs) de cih kir. Ev spektrûm herwiha tiştê ku paşê wekî Sendroma Tourette hat nasîn jî di nav xwe de dihewand. Wî dihesiband ku van rewşan bingeheke îrsî heye.

Lêbelê, her çend Tourette di destpêkê de ew kom kiribin jî, JFM niha ji Sendroma Tourette (TS) cuda tê nasîn. Cûdahiya sereke ev e: di JFM de, reaksîyona “veciniqînê” ya nenormal her gav ji hêla hişyarkerek ve tê provokekirin, û tîk tune ne. Di TS de, taybetmendiya sereke tîkên motorî û dengî yên spontan in.

Tevlîkirina JFM, Latah û Myriachit ji hêla Gilles de la Tourette ve ligel nexweşiyên tîkê hewldaneke destpêkê ya girîng bû ji bo komkirina fenomenolojîk li ser bingeha tevliheviyên motorî yên çavdêrîkirî. Lêbelê, çarçoveya wî kêmasiya taybetmendiya pîvanên teşhîsê yên nûjen, nemaze di derbarê cewhera provokekirî li hember spontan a nîşaneyan de, hebû. Xebata wî gaveke dîrokî ya girîng bû lê cewhera pêşveçûyî ya dabeşkirina neurolojîk destnîşan kir. Gilles de la Tourette dişibe ku di navbera JFM û rewşên ku tîkan dihewînin de wekheviyên dîtine. Ev wekhevî dibe ku li dora tevger û dengên ji nişka ve, xuya ye bêdil, dizivirin. Wî ew di bin “nexweşiya tîkên konvulsîv” de kom kirin , ku li gorî standardên îroyîn kategoriyeke berfireh e. Lêkolîn û çavdêriya klînîkî ya paşerojê van kategoriyan safî kir, û bal kişand ser cûdahiya krîtîk a di navbera reaksîyonên veciniqînê yên provokekirî (wek JFM) û tîkên spontan (wek TS) de. Ev pêşveçûn pêşkeftina neurolojî û psîkiyatrîyê di pêşxistina pîvanên teşhîsê yên rasttir de li ser bingeha etiyolojî, fenomenolojî û rêçê nîşan dide. Ji ber vê yekê, tevkariya Tourette di anîna van diyardeyan nav nîqaşeke neurolojîk a berawirdî de girîng bû, lê dabeşkirina wî ya taybet ji hêla têgihîştinên naziktir ve hatiye guhertin. Ev yek nîşan dide ku çavdêriyên destpêkê çawa dikarin hem têgihîner bin û hem jî ji hêla amûrên têgihîştinê yên dema xwe ve bisînor bin. Ev yek nirxekê dide çarçoveya dîrokî ya dabeşkirina tevliheviyên tevger û veciniqînê, û pêşkeftina zanistî nîşan dide.

Têgihiştin û Ji Nû ve Nirxandina Hemdem

Nîqaşa li ser cewhera sendroma Fransîyên Maine yên Veciniqî heta roja îro jî berdewam dike, û nêrînên nûjen hewl didin ku vê diyardeya dîrokî ji perspektîfên cihêreng şîrove bikin.

• Nîqaşa Neurolojîk li hember Psîkolojîk Ji Nû ve Hat Vekolîn: Lêkolînên di salên 1980yî de, nemaze xebata Saint-Hilaire û hevkarên wî (1986) ku li ser heşt veciniqîyên li Quebec lêkolîn kirin, guman xistin ser wê yekê ku JFM nexweşiyeke neurolojîk a bingehîn e mîna Sendroma Tourette. Koma Saint-Hilaire encam da ku ew çêtir bi têgînên psîkolojîk wekî reftareke şertgirtî ya operant ku bi şert û mercên kampa darbirinê ve girêdayî ye, tê ravekirin. Hin çavkaniyên nûjen hîn jî wê wekî nexweşiyeke neuropsîkiyatrîk a ku sedema wê ya rastîn nenas e binav dikin , hinên din ber bi ravekirineke psîkolojîk ve diçin. Ev nîqaş tevliheviya kategorîzekirina diyardeyên weha radixe ber çavan.
• Têgîna Sendromên bi Çandê ve Girêdayî (CBS) û Bikaranîna Wê: JFM pir caran wekî mînakeke CBS tê binavkirin.

• Pênaseya CBS: Nexweşiyên psîkolojîk ên ku taybetî komên çandî yên diyarkirî ne, û nexweşiyên psîkolojîk ên gerdûnî dipirsin. Ew dikarin îfadeyên çandî yên taybet ên nexweşiyên gerdûnî bin (modela pathoplastîk) an jî nexweşiyên cuda bin (modela Kleinman). Zêdetirî 200 CBS hatine belgekirin.
• JFM wekî CBS: Bisînorkirina wê bi darbirên Franko-Kanadî re li herêm û serdemeke taybet bi xurtî vê dabeşkirinê piştgirî dike. Çarçoveya çandî (îzolasyon, zehmetî, dînamîkên civakî yên wek tinazkirin) dibe ku di şekildanîn û domandina sendromê de roleke girîng leyîstibe.
• Pêşveçûna DSM: Latah di dîrokê de wekî CBS dihat hesibandin lê ji DSM-5 wekî kategoriyeke cuda hatiye derxistin, û teşwîq tê kirin ku nîşane di bin nexweşiyên berfirehtir ên heyî de werin dabeşkirin. Ev yek nîqaşên berdewam ên li ser bikaranîn û dabeşkirina CBS nîşan dide. Hin kes kategoriyên CBS wekî rêbazek marjînalîzekirina ezmûnên ne-Rojava dibînin.

• Zehmetiyên di Lêkolîna Sendromên Dîrokî û Kêm de: Kêmbûna çavdêriyên rasterast ên “Veciniqîyan” piştî vegotinên destpêkê yên Beard. Zehmetiya di pêkanîna lêkolînên epîdemîolojîk an kontrol-bûyer de ji ber kêmbûnê. Bisînorkirina bi nivîsarên dîrokî, ku dibe ku alîgiriyên xwemalî hebin (wekî ku di Pêşgotinê de hate nîqaşkirin).
• Potansiyela Ji Nû ve Nirxandinê bi Rêya Çavkaniyên Nûjen:

• Neuropsîkiyatrî: Têgihîştina nûjen a nexweşiyên bi stresê ve girêdayî, trawma (ji ber şert û mercên dijwar ), û neurobiyolojiya çerxên veciniqîn/tirsê dikare perspektîfên nû pêşkêş bike ( çarçoveyeke giştî ji bo nirxandina neurolojîk peyda dikin).
• Antropolojiya Tibbî/Psîkiyatrîya Navçandî: Analîzkirina JFM bi rêya çarçoveyên êşa civakî, laşbûn, û bandora marjînalîzasyonê li ser tenduristiyê.
• Genetîk: Her çend analîza şecereyê ya berê bêencam bû , teknîkên genetîkî yên nûjen, heke ji bo neviyan an bûyerên bi heman rengî bikêr bin, dikarin xisareyên potansiyel bikolin (her çend ji bo JFM bi xwe pir spekulatîf be jî).

JFM dixuye ku bi piranî winda bûye an jî êdî di forma xwe ya klasîk a sedsala 19an de nayê raporkirin. Ev yek pirsan derdixe holê: Gelo şert û mercên sosyo-hawîrdorî yên taybet ên ku ew xurt dikirin ji holê rabûn (mînak, guhertinên di pratîkên darbirînê de, kêmbûna îzolasyonê, kêmbûna marjînalîzasyona çandî)? An jî kesên bi xisareyên bingehîn ên bi heman rengî niha di bin dabeşkirinên nûjen de bi awayekî cuda tên teşhîskirin (mînak, nexweşiyên xemgîniyê yên giran, PTSD, hîperekpleksiya atîpîk, an rewşên din ên bi stresê ve girêdayî)? “Windabûn” dibe ku tevliheviya guhertina ekolojiyên civakî û guhertina pergalên teşhîsê be. JFM di dem û cîhek taybet de (kampên darbirinê yên Maine/Quebec ên sedsala 19an/destpêka sedsala 20an) berbiçav bû. Çavdêriyên rasterast piştî serdema destpêkê kêm bûn. Lêkolîna Saint-Hilaire di sala 1986an de li ser hejmareke hindik bûyeran li Quebec bû, ku bi şert û mercên berê yên kampa darbirinê ve girêdayî bû. Şert û mercên kampa darbirinê bi awayekî berbiçav guherîne (mekanîzasyon, kêmtir îzolasyon, demografiya karkeran a cuda). Hawîrdora civakî ya dijwar, îzolekirî û taybet a ku hatiye binavkirin bi piranî tiştekî berê ye. Heke JFM bi giranî bi van destpêker/xurtkerên hawîrdorî û civakî yên yekta ve girêdayî bûya (li gorî teoriyên şertgirtina operant ), wê demê rakirina van faktoran dê bi mentiqî bibe sedema kêmbûna manîfestasyona wê. Di heman demê de, pergalên teşhîsê yên psîkiyatrîk û neurolojîk bi awayekî girîng pêşve çûne. Reftarên ku dibe ku wekî JFM hatibin binavkirin niha dikarin di bin kategoriyên teşhîsê yên cuda de werin girtin. Mînak, veciniqîna ekstrem bi xemgîniyê re dibe ku wekî beşek ji nexweşiyeke xemgîniyê an PTSD were dîtin, nemaze ji ber trawmayên ku bi jiyana darbirinê ve girêdayî ne. Ji ber vê yekê, “windabûna” JFM dibe ku ne ji ber “dermankirina” hebûneke biyolojîk a bingehîn be, lê belê ji ber hilweşîna qada biyoçandî ya yekta ya ku rê da wê geş bibe, digel guhertinên di awayê ku reftarên weha ji hêla tibbî ve têne kategorîzekirin. Ev yek teşwîq dike ku em li ser sendroman ne tenê wekî hebûnên statîk lê wekî diyardeyên dînamîk ên ku ji hêla çarçoveya xwe ve têne şekildanîn, û çawa belavbûna wan a xuya dikare hem ji hêla guhertinên civakî û hem jî yên paradigmaya tibbî ve were bandor kirin, bifikirin.

Nîqaş

Sendroma Fransîyên Maine yên Veciniqî, ji keşfa xwe ya destpêkê ji hêla George Miller Beard ve heta nîqaşên hevdem ên li ser cewherê wê, wekî diyardeyeke razber û pir-alî di dîroka tibbê de cihê xwe girtiye. Senteza çavdêriyên dîrokî, taybetmendiyên klînîkî û teoriyên etiyolojîk tabloyek tevlihev a vê rewşa kêm derdixe holê. Rêwîtiya ji danasînên zindî yên Beard heta nîqaşên berdewam ên li ser wê yekê ku gelo JFM di serî de neurolojîk, psîkolojîk an jî têkiliyek tevlihev bû, vê tevliheviyê radixe ber çavan. Li gel şîroveyên cihêreng, hevgirtina nîşaneyên bingehîn (veciniqîn, ekofenomen, îtaet) di nav vegotinan de berbiçav e.

JFM herî baş wekî diyardeyeke pir-faktoran tê fêm kirin, ku tê de faktorên biyolojîk, psîkolojîk û sosyo-çandî bi awayekî tevlihev bi hev ve girêdayî ne. Dibe ku reflekseke veciniqînê ya xwemalî (dibe ku bilindkirî) ji hêla stresa ekstrem a hawîrdora darbirinê (xeterên fîzîkî, şert û mercên dijwar ), bandora psîkolojîk a îzolasyon û marjînalîzasyonê , û fêrbûna/şertgirtina civakî bi rêya tinaz û dînamîkên komê ve hatibe şekildanîn. Ev nêrîn ji dabeşkirinên hişk ên “xwezayî li hember perwerdehiyê” wêdetir diçe û balê dikişîne ser têkiliya dînamîk a di navbera mêjî, laş û hawîrdorê de.

Wekî mînakeke “sendroma bi çandê ve girêdayî,” JFM girîngiya çarçoveya çandî di manîfestasyon û şîrovekirina rewşên psîkiyatrîk/neurolojîk de radixe ber çavan. Ew dualîzma hişk a hiş-laş dipirse û girêdana kûr a di navbera mêjî, reftar û hawîrdorê de destnîşan dike. Sendrom herwiha wekî lêkolîneke rewşê ye ku çawa hawîrdorên ekstrem dikarin reftarê şekil bidin û dibe ku guhertoyên neurolojîk ên bingehîn eşkere bikin.

Her çend gelek pirs bêbersiv dimînin – wek mînak, hebûna xisareyên genetîkî yên taybet, têgihîştina kesên etkîbûyî ji rewşa xwe, an jî ka lêkolînên nûjen ên li ser rewşên analog dikarin têgihîştinên retrospektîf peyda bikin – JFM ji bo lêkolînên paşerojê û ji nû ve şîrovekirinê qadeke berdar dimîne. Analîzeke kûrtir a dîrokî-antropolojîk a çanda darbirên Franko-Kanadî yên sedsala 19an li Maine dikare têgihîştina me ya li ser dînamîkên civakî yên ku bandor li ser vê sendromê kirine, dewlemendtir bike.

Sendroma Fransîyên Maine yên Veciniqî, ji bilî meraqa xwe ya tibbî, wekî “xaleke etnografîk” xizmet kiriye ku tê de mijarên nasnameya çandî, dînamîkên hêza civakî, û “yên din” kirina komeke marjînal (Franko-Kanadî ji hêla civaka Anglo-Amerîkî ya serdest a wê demê ve) eşkere û tibbî bûne. Kiryara navlêkirin û lêkolînkirina wan ji hêla kesên ji derve ve (Beard, paşê yên din ên bi mîrata Îngilîzî ) beşek ji vê dînamîkê bû. Koma etkîbûyî li Maine hindikahiyeke çandî û zimanî ya cuda bû (Franko-Kanadî). Ew bi pêşdarazî, îstîsmarê re rû bi rû man û pir caran “nefretkirî” an wekî “jêrîn” dihatin dîtin. Taybetmendiyên sosret ên sendromê ew kirin tiştên meraq, kêf û tinazan, û stereotîpan xurt kirin. Lêkolîna sendromê bi piranî ji hêla kesên ji derve yên ji çanda serdest ve hate kirin. Navlêkirina bi xwe – “Fransîyên Maine yên Veciniqî” – her çend danasîner be jî, di heman demê de diyardeyê etnîze û lokalîze dike, û dibe ku têgihîştina wê wekî tiştekî seyr û taybetî vê koma “yên din” xurt bike. Bi vî rengî, sendrom bû xaleke navendî ku tê de çavdêriya tibbî bi pêşdaraziyên civakî yên serdest û newekheviyên hêzê re li hev diciviya û bêguman di bin bandora wan de dima. Nêrîna tibbî ne bêalî bû lê di nav çarçoveyeke sosyo-dîrokî ya taybet a hevdîtin û hiyerarşiya çandî de pêk dihat. Ev yek nîqaşê ji têgînên tenê tibbî an psîkolojîk wêdetir bilind dike, û perspektîfên civakî û antropolojîk ên rexneyî li ser çawaniya avakirin û têgihîştina nexweşî û cûdahiyê tevli dike.

Encam

Sendroma Fransîyên Maine yên Veciniqî, ku yekem car ji hêla George Miller Beard ve di sedsala 19an de hate belgekirin, bi profîla xwe ya klînîkî ya yekta – ku tê de veciniqîneke zêde, ekofenomen û îtaeta otomatîk berbiçav in – di nav darbirên Franko-Kanadî yên li hawîrdoreke dijwar de diyardeyeke sosret bû. Tevî ku sedema wê ya rastîn hîn jî nehatiye ronîkirin û nîqaşên li ser cewhera wê ya neurolojîk, psîkolojîk an jî wekî sendromeke bi çandê ve girêdayî berdewam dikin, JFM wekî lêkolîneke rewşê ya pir biqîmet di dîroka tibbê, neurolojî, psîkiyatrî û antropolojiyê de dimîne.

Her çend sendrom di forma xwe ya klasîk de dixuye ku winda bûye jî, ew dersên girîng dide me derbarê têkiliya tevlihev a di navbera biyolojî, psîkolojî, hawîrdor û çandê de di şekildana reftar û tenduristiya mirovan de. JFM girîngiya nirxandina faktorên sosyo-çandî di têgihîştina rewşên ku xuya dikin seyr an kêm de radixe ber çavan. Di dawiyê de, Fransîyên Maine yên Veciniqî wekî beşeke balkêş, her çend nerehet be jî, di dîroka hewldanên ji bo têgihîştina reftarên ekstrem ên mirovan de cih digire, û hem pêşkeftin û hem jî berçavgirtinên etîkî yên pêşveçûyî di lêkolîna tibbî de destnîşan dike.

Termînolojiya Kurdî ya Pêşniyarkirî

Wergerandina têgînên neuropsîkiyatrîk û psîkolojîk ên pir taybet bo Kurdî, nemaze ji bo sendromên dîrokî yên ku berê di wêjeya akademîk a Kurdî de nehatine nîqaşkirin, kêşeyek girîng e. Ji bo misogerkirina rastbûn û têgihîştinê, pêdivî bi berçavgirtineke baldar heye. Di hilbijartina terman de, pêşî li termên Kurdî yên tibbî/psîkolojîk ên heyî û pejirandî yên ji ferhengan an weşanên akademîk ên Kurdî yên têkildar hatiye girtin. Heke wergerên rasterast peyda nebûne, hevokên danasîner an neolojîzmayên li ser bingeha rehên zimanî yên Kurdî û têgihîştina têgînî ya termê hatine nirxandin.

Tablo 3: Ferhengoka Termînolojiya Pêşniyarkirî

English Term	Pêşniyara Termê Kurdî	Danasîn/Mijar (Kurdish)	Rewşenbîrî/Çavkanî (Justification/Source)
Jumping Frenchmen of Maine	Fransîyên Maine yên Veciniqî	Sendromeke kêm a bi reaksîyona veciniqînê ya zêde li darbirên Franko-Kanadî yên sedsala 19an.	Danasîner; li gorî navê orîjînal.
Startle Reflex	Refleksa Veciniqînê	Bersiveke fîzyolojîk a ji nişka ve û bêdil li hemberî hişyarkerekî nediyar.	Li gorî (veciniqîn ji bo startle/impulse).
Hyperekplexia	Hîperekpleksîya / Veciniqîna Zêde ya Patolojîk	Nexweşiyeke neurolojîk a kêm bi reaksîyona veciniqînê ya zêde û pir caran hişkbûna laş.	Hîperekpleksîya: deynkirî, di Kurdiya tibbî de gelemperî. Veciniqîna Zêde ya Patolojîk: danasîner.
Echolalia	Ekolalîya / Dubarekirina Deng/Axaftinê ya Bêxwaz	Dubarekirina bêdil a deng an axaftina kesekî din.	Ekolalîya: deynkirî. Dubarekirina…: danasîner.
Echopraxia	Ekopraksîya / Dubarekirina Tevgerê ya Bêxwaz	Dubarekirina bêdil a tevger an îşaretên kesekî din.	Ekopraksîya: deynkirî. Dubarekirina…: danasîner.
Automatic Obedience	Îtaeta Otomatîk / Bicîhanîna Fermanan a Bêpîvan	Bicîhanîna bêdil û bêrexne ya fermanên ku ji nişka ve tên dayîn.	Îtaeta Otomatîk: otomatîk deynkirî. Bicîhanîna…: danasîner.
Coprolalia	Koprolalîya / Gotina Peyvên Pîs a Bêxwaz	Bilêvkirina bêdil a peyvên qirêj an civakî yên nepejirandî.	Koprolalîya: deynkirî. Gotina…: danasîner.
Neuropsychiatric Disorder	Nexweşiya Neuropsîkiyatrîk	Nexweşiyeke ku hem aliyên neurolojîk û hem jî psîkiyatrîk dihewîne.	Li gorî (Neuro- û Disorder).
Culture-Bound Syndrome	Sendroma Taybet-bi-Çandê / Sendroma Çandî	Sendromeke psîkolojîk ku bi komeke çandî ya taybet ve girêdayî ye.	Danasîner.
Operant Conditioning	Mercdarkirina Operant / Fêrkirina bi Encamê	Rêbazeke fêrbûnê ku tê de reftar ji hêla encamên xwe (xelat/ceza) ve tê şekildanîn.	Mercdarkirina Operant: operant deynkirî. Fêrkirina…: danasîner.
Lumberjack	Darbir	Kesê ku daran dibire.	Peyveke Kurdî ya heyî.
Moosehead Lake	Gola Serê Elokê	Navê golê li Maine.	Wergera wateyî (heke navekî Kurdî yê standard tune be).

Çavkanî

• Rare Diseases Information Center (GARD). (n.d.). Jumping Frenchmen of Maine. National Center for Advancing Translational Sciences.
• Saint-Hilaire, M. H., Saint-Hilaire, J. M., & Granger, L. (1986). Jumping Frenchmen of Maine. Neurology, 36(9), 1269–1271.
• Quora. (n.d.). What is known about the rare disorder called Jumping Frenchmen of Maine? Does it have other names and how can it be treated?
• Wikipedia. (n.d.). George Miller Beard.
• Northern Forest Center. (n.d.). Moosehead Region.
• Maine Memory Network. (n.d.). Steamboats on Moosehead Lake. Maine Historical Society.
• Booktimist. (2024, October 23). Logging Lives: Unearthing the hidden stories of Northern Forest workers with Jason Newton.
• Wood Splitter Direct. (n.d.). A History of Maine Logging.
• Beard, G. M. (1880, December). Experiments with the Jumpers of Maine. Popular Science Monthly, 18.
• Miller, F. P., Vandome, A. F., & McBrewster, J. (Eds.). (n.d.). Jumping Frenchmen of Maine: George Miller Beard, Lumberjack, French Canadian, Moosehead Lake, Maine, Tourette syndrome, Georges Gilles de la Tourette, Hyperekplexia, Latah. Alphascript Publishing.
• Erro, R., Gasion, J., Tinazzi, M., et al. (n.d.). Hyperekplexia. (PDF document, source likely a journal article).
• Medicover Hospitals. (n.d.). Latah: Causes, Symptoms, And Treatment.
• Damn Interesting. (n.d.). The Jumping Frenchman of Maine Disorder.
• Docquity. (2022, December 29). The Jumping Frenchmen of Maine: A Rare Clinical Syndrome.
• Walusinski, O. (n.d.).. Brain, 142(4), 1161.
• ResearchGate. (n.d.). The Ragin’ Cajuns of Louisiana. (Likely a chapter or article).
• Reddit. (n.d.). TIL about the Jumping Frenchmen of Maine, who exhibited a rare disorder… r/todayilearned.
• An Armchair Academic. (2013, September 24). The Angle of Louis and the Jumping French Men of Maine: Thoughts on Medical Language.
• Ahmed, H. O. (n.d.). Kurdish-Arabic-English Medical Dictionary. Scribd.
• Ubuy Ethiopia. (n.d.). Saglik Terimleri Sozlugu Dtk Turkce Kurtce Kurtce Turkce.
• Wood Splitter Direct. (n.d.). A History of Maine Logging. (Repeated for context of lumber camps).
• MaineForestry.net. (2015, September 6). A Logger’s Life in the Maine Woods.
• Booktimist. (2024, October 23). Logging Lives… (Repeated for context of French-Canadian lumberjacks).
• Strange New England. (n.d.). Podcast: The Jumping Frenchmen of Maine.
• Saint-Hilaire, M. H., Saint-Hilaire, J. M., & Granger, L. (1986). Jumping Frenchmen of Maine. Neurology, 36(9), 1269–1271. (PubMed abstract).
• Docquity. (2022, December 29). The Jumping Frenchmen of Maine… (Repeated for modern understanding).
• ResearchGate. (n.d.). A South East Asian perspective of neuropsychiatric startle syndromes of latah.
• Lanska, D. J. (2018). Jumping Frenchmen, Miryachit, and Latah: Culture-Specific Hyperstartle-Plus Syndromes. Frontiers of Neurology and Neuroscience, 42, 106–117. (PubMed abstract).
• PMC (PubMed Central). (n.d.). Hyperekplexia is a rare neurological disorder… (Article on adult hyperekplexia).
• Neurology.org. (n.d.). Neurodevelopmental disorder with spastic diplegia and visual defect (NEDSDV)… (Article on CTNNB1 and startle).
• EBSCO. (n.d.). Research Starters: Culture-bound syndromes.
• Taylor & Francis. (n.d.). Knowledge: Culture-bound syndromes.
• Saint-Hilaire, M. H., Saint-Hilaire, J. M., & Granger, L. (1986). Jumping Frenchmen of Maine. Neurology, 36(9), 1269–1271. (PubMed abstract, repeated for Saint-Hilaire study).
• Rare Diseases Information Center (GARD). (n.d.). Jumping Frenchmen of Maine. (Repeated for clinical details).
• Lanska, D. J. (2018). Jumping Frenchmen, Miryachit, and Latah: Culture-Specific Hyperstartle-Plus Syndromes. Frontiers of Neurology and Neuroscience, 42, 106–117. (ResearchGate version).
• Wikipedia. (n.d.). Jumping Frenchmen of Maine. (Repeated for comparison).
• Wikipedia. (n.d.). Latah.
• ResearchGate. (n.d.). Latah: An Ethnic Syndrome with Dissociative Features – A Sadomasochistic Pattern.
• Spine Times PK. (n.d.). Kurdish Deterritorialization: The Psychological and Cultural Cost of Statelessness.
• ERIC. (n.d.). Pragmatics and Identity: A Theoretical Perspective. (PDF document).
• Bionity.com. (n.d.). Encyclopedia: Hyperekplexia.
• Wikipedia. (n.d.). Hyperekplexia.
• Saint-Hilaire, M. H., Saint-Hilaire, J. M., & Granger, L. (1986). Jumping Frenchmen of Maine. Neurology, 36(9), 1269–1271. (PubMed abstract, repeated for full text context).
• Rare Diseases Information Center (GARD). (n.d.). Jumping Frenchmen of Maine. (Repeated for full text context).
• Wikipedia. (n.d.). Jumping Frenchmen of Maine. (Repeated for in-depth comparison).
• Lanska, D. J. (2018). Jumping Frenchmen, Miryachit, and Latah… (PubMed abstract, repeated for in-depth comparison).
• Wikipedia. (n.d.). Latah. (Repeated for ethnographic accounts).
• ResearchGate. (n.d.). A South East Asian perspective… (Repeated for ethnographic accounts).
• Frontiers in Medicine. (2024). Evaluation of GPT-4 for neurological history taking.
• Burnaby Neurology. (n.d.). The Neurological History and Examination.
• Hesperian Health Guides. (n.d.). Resources in Kurdish.
• Transcultural Mental Health Centre (TMHC) NSW. (n.d.). Kurmanji Kurmanji.
• NAMI East Bay. (n.d.). Glossary.
• Zibaei, A. (2018). Understanding the Mental Health Literacy in Kurdish Refugees. Mental Health & Human Resilience International Journal, 2(2). (PDF document).
• Journal of Pioneering Medical Sciences. (n.d.). The impact of financial crises on mental health in the Kurdistan Region.
• Jaff, D., Abas, N., Seidi, P., et al. (2024). Barriers to mental healthcare in the Kurdistan region of Iraq: practitioner perspectives. Medicine, Conflict and Survival, 41(1).
• Neurology.org
• Wikisource. (n.d.). Popular Science Monthly/Volume 18/December 1880/Experiments with the Jumpers of Maine.
• Rare Diseases Information Center (GARD). (n.d.). Jumping Frenchmen of Maine. (Detailed clinical description response).
• Neurology.org
• Scribd. (n.d.). Kurdish-Arabic-English Medical Dictionary. (Kurdish translations response).
• Medwin Publishers. (n.d.). MHRIJ16000124.pdf. (Mental health terminology in Kurdish refugees response).
• ResearchGate. (n.d.). Jumping Frenchmen, Miryachit, and Latah: Culture-Specific Hyperstartle-Plus Syndromes. (In-depth comparison response).
• Wikipedia. (n.d.). Latah. (Ethnographic details response).
• Hesperian Health Guides. (n.d.). Resources in Kurdish. (Kurdish health resources response).
• Transcultural Mental Health Centre (TMHC) NSW. (n.d.). Kurmanji Kurmanji. (Mental health resources in Kurmanji response).
• Medwin Publishers. (n.d.). MHRIJ16000124.pdf..

Wergirtî

1. Jumping Frenchmen of Maine – Symptoms, Causes, Treatment | NORD, https://rarediseases.org/rare-diseases/jumping-frenchmen-of-maine/ 2. What is known about the rare disorder called Jumping Frenchmen of Maine? Does it have other names, and how can it be treated? – Quora, https://www.quora.com/What-is-known-about-the-rare-disorder-called-Jumping-Frenchmen-of-Maine-Does-it-have-other-names-and-how-can-it-be-treated 3. Popular Science Monthly/Volume 18/December 1880/Experiments …, https://en.wikisource.org/wiki/Popular_Science_Monthly/Volume_18/December_1880/Experiments_with_the_Jumpers_of_Maine 4. The Jumping Frenchmen of Maine: A Rare Clinical Syndrome – Docquity, https://docquity.com/articles/the-jumping-frenchmen-of-maine/ 5. Jumping Frenchmen of Maine | Neurology, https://www.neurology.org/doi/10.1212/WNL.36.9.1269 6. Jumping Frenchmen of Maine – PubMed, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/3528919/ 7. The “Ragin’ Cajuns” of Louisiana – ResearchGate, https://www.researchgate.net/publication/11947187_The_Ragin’_Cajuns_of_Louisiana 8. George Miller Beard – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/George_Miller_Beard 9. The Jumping Frenchmen of Maine – Strange New England, https://strangenewengland.com/podcast/the-jumping-frenchmen-of-maine/ 10. Charcot’s capricious scribe | Brain – Oxford Academic, https://academic.oup.com/brain/article-abstract/142/4/1161/5366938 11. The Jumping Frenchman of Maine Disorder – Damn Interesting, https://www.damninteresting.com/the-jumping-frenchman-of-maine-disorder/ 12. TIL about the Jumping Frenchmen of Maine, who exhibited a rare disorder which entails an exaggerated startle reflex described as an uncontrollable “jump”. Studies recorded individuals who would obey any command given suddenly, even if it meant striking a loved one. : r/todayilearned – Reddit, https://www.reddit.com/r/todayilearned/comments/17cwwmv/til_about_the_jumping_frenchmen_of_maine_who/ 13. Jumping Frenchmen, Miryachit, and Latah: Culture-Specific Hyperstartle-Plus Syndromes, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29151096/ 14. Logging Lives: Unearthing the Hidden Stories of Northern Forest Workers with Jason Newton – Booktimist, https://booktimist.com/2024/10/23/logging-lives-unearthing-the-hidden-stories-of-northern-forest-workers-with-jason-newton/ 15. Moosehead Region – Northern Forest Center, https://northernforest.org/projects-near-you/maine/moosehead-region/ 16. Moosehead Steamboats – Maine Memory Network, https://www.mainememory.net/sitebuilder/site/2431/page/3912/print 17. A History of Maine Logging | Wood Splitters Direct, https://www.woodsplitterdirect.com/blogs/wsd/a-history-of-maine-logging 18. A Loggers Life in the Maine Woods, https://www.maineforestry.net/single-post/2015/09/06/a-loggers-life-in-the-maine-woods 19. Jumping Frenchmen of Maine: George Miller Beard, Lumberjack, French Canadian, Moosehead Lake, Maine, Tourette syndrome, Georges Gilles de la Tourette, Hyperekplexia, Latah – Amazon.it, https://www.amazon.it/Jumping-Frenchmen-Maine-Lumberjack-Hyperekplexia/dp/6131891575 20. Jumping Frenchmen of Maine – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Jumping_Frenchmen_of_Maine 21. Hyperekplexia in a patient with a brainstem vascular anomaly – iris@unict.it, https://www.iris.unict.it/retrieve/8cd4fe5c-d2ec-4af6-8059-f1b93212284d/Hyperekplexia.pdf 22. An Adult Case of Genetically Confirmed Hyperekplexia Presenting with Head Trauma – PMC, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11407916/ 23. Hyperekplexia – Bionity, https://www.bionity.com/en/encyclopedia/Hyperekplexia.html 24. Hyperekplexia – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Hyperekplexia 25. Startle Disease: An Overlooked Symptom of CTNNB1-Related Neurodevelopmental Disorder With Spastic Diplegia and Visual Defects – Neurology.org, https://www.neurology.org/doi/10.1212/NXG.0000000000200039 26. Jumping Frenchmen, Miryachit, and Latah: Culture-Specific …, https://www.researchgate.net/publication/321142587_Jumping_Frenchmen_Miryachit_and_Latah_Culture-Specific_Hyperstartle-Plus_Syndromes 27. Latah: Causes, Symptoms And Treatment – Medicover Hospitals, https://www.medicoverhospitals.in/diseases/latah/ 28. A South East Asian perspective of neuropsychiatric startle syndromes of latah | Request PDF, https://www.researchgate.net/publication/358121673_A_South_East_Asian_perspective_of_neuropsychiatric_startle_syndromes_of_latah 29. Latah – Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Latah 30. Latah: An Ethnic Syndrome with Dissociative Features – A Sadomasochistic Pattern?, https://www.researchgate.net/publication/291970905_Latah_An_Ethnic_Syndrome_with_Dissociative_Features_-_A_Sadomasochistic_Pattern 31. Culture-bound syndromes | EBSCO Research Starters, https://www.ebsco.com/research-starters/psychology/culture-bound-syndromes 32. Culture-bound syndromes – Knowledge and References – Taylor & Francis, https://taylorandfrancis.com/knowledge/Medicine_and_healthcare/Psychiatry/Culture-bound_syndromes/ 33. Neurological history both twinned and queried by generative artificial intelligence – Frontiers, https://www.frontiersin.org/journals/medicine/articles/10.3389/fmed.2024.1496866/full 34. The Neurological History and Examination – burnaby-neurology, https://www.burnabyneurology.com/the-neurological-history-and-examination 35. Kurdish / Arabic/englsh Medical Dictionary | PDF | Vertebral Column …, https://www.scribd.com/doc/2595712/KURDISH-ARABIC-ENGLSH-MEDICAL-DICTIONARY 36. Kurdish-Turkish Medical Terminology Dictionary Ethiopia | Ubuy, https://www.ubuy.et/en/product/2QBGDMLQ-saglik-terimleri-sozlugu-dtk-turkce-kurtce-kurtce-turkce-tegeh-u-bejeyen-tenduristi-ferheng-kcd-kurm 37. Understanding the Mental Health Literacy in Kurdish Refugees …, https://medwinpublishers.com/MHRIJ/MHRIJ16000124.pdf 38. The Impact of Financial Crises on Mental Health in the Kurdistan Region: A Cross-Sectional Study | Journal of Pioneering Medical Sciences, https://jpmsonline.com/article/the-impact-of-financial-crises-on-mental-health-in-the-kurdistan-region-a-cross-sectional-study-639/ 39. Barriers to mental healthcare in the Kurdistan region of Iraq: practitioner perspectives, https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13623699.2024.2437565 40. The Angle of Louis and the Jumping French-Men of Maine: Thoughts on Medical Language., https://anarmchairacademic.wordpress.com/2013/09/24/the-angle-of-louis-and-the-jumping-french-men-of-maine-thoughts-on-medical-language/ 41. Kurdish Deterritorialization: The Psychological and Cultural Cost of Statelessness, https://spinetimes.pk/kurdish-deterritorialization-the-psychological-and-cultural-cost-of-statelessness/ 42. A Psycho-Pragmatic Study of Self-Identity of Kurdish EFL Learners in Kurdistan Region – ERIC, https://files.eric.ed.gov/fulltext/EJ1166510.pdf 43. Resources in Kurdish – Language Hub – Hesperian Health Guides, https://languages.hesperian.org/pages/ku/index.html 44. Kurmanji Kurmanji – Transcultural Mental Health Centre, https://www.dhi.health.nsw.gov.au/transcultural-mental-health-centre-tmhc/resources/in-your-language/kurmanji 45. Glossary – NAMI East Bay, https://namieastbay.org/glossary/