☺

xwende

—

Nivîsên Hişê Çêkirî

Rola Erebistana Siûdî di Mêvandarîkirina Cihên Pîroz û Rêveberiya Hecê de

—

Ji aliyê

xwende

di nav

, , de

Beşa 1: Pêşgotin

Kurteya Mijarê û Girîngiya Wê

Erebistana Siûdî di cîhana Îslamê de xwedî roleke navendî û taybet e. Ew welat mêvandariya du cihên herî pîroz ên Îslamê, Mekke û Medîneyê dike, û berpirsiyariya sereke ya birêvebirina heca salane, ku yek ji pênc stûnên bingehîn ên ola Îslamê ye, hildigire ser xwe. Her sal, bi milyonan misilman ji çar aliyên cîhanê berê xwe didin van axên pîroz da ku vê ferîzeya girîng bi cih bînin. Ji ber vê yekê, lêkolînkirina rola Erebistana Siûdî di vî warî de xwedî girîngiyeke mezin e. Ev mijar ne tenê aliyên olî û ruhanî, lê her weha aliyên siyasî, aborî, civakî, lojîstîkî û dîplomatîk jî dihewîne. Têgihiştina kûr a vê rolê ji bo nirxandina pozîsyona Erebistana Siûdî di cîhana misilman û navneteweyî de, û her weha ji bo têgihiştina kêşe û derfetên ku bi vê berpirsiyariya mezin re rû bi rû dimîne, pêwîst e.

Armanc û Çarçoveya Gotarê

Armanca sereke ya vê gotara akademîk ew e ku bi awayekî berfireh, kûr û analîtîk rola Erebistana Siûdî di mêvandarîkirin û birêvebirina Hecê de, bi hemû aliyên wê yên girîng vekolîne. Çarçoveya vê gotarê dê li ser van xalên sereke bisekine:

  • Girîngiya dîrokî û olî ya bajarên Mekke û Medîneyê û cihên pîroz ên tê de.
  • Hec wekî rukunekî bingehîn ê Îslamê, rêûresmên wê û mercên ferzbûna wê.
  • Pêşketina dîrokî ya rêveberiya Siûdî ya Hecê û wateya unvana “Xadimê Herdu Mizgeftên Pîroz”.
  • Binesazî û lojîstîka nûjen a ku ji bo Hecê hatiye amadekirin, di nav de projeyên mezin ên berfirehkirinê, pergalên veguhastinê, akomodasyon, û bikaranîna teknolojiyên pêşketî.
  • Analîzkirina îstatîstîkên heciyan, wekî hejmarên salane û dabeşkirina wan li gorî welatan.
  • Nirxandina bandora aborî ya Hecê li ser aboriya Erebistana Siûdî, bi taybetî di çarçoveya Vîzyona 2030an de.
  • Vekolîna kêşeyên rêveberiya krîzan û ewlehiya heciyan, bi analîzkirina bûyerên mezin ên wekî îzdiham, şewat û karesatên ji ber germahiya ekstrem.
  • Nîqaşkirina rexne û nîqaşên navneteweyî yên derbarê rêveberiya Hecê, wekî bandora li ser karakterê dîrokî yê cihên pîroz, sîstema kotayê, îdiayên bikaranîna siyasî, û raporên rêxistinên mafên mirovan.
  • Lêkolînkirina bandora Hecê li ser pozîsyona navneteweyî û hêza nerm a Erebistana Siûdî.

Pirsên Lêkolînê yên Sereke

Ev gotar dê hewl bide bersiva van pirsên lêkolînê yên sereke bide:

  1. Erebistana Siûdî ji aliyê dîrokî, olî û îdarî ve çawa cihên pîroz û Hecê birêve dibe û unvana “Xadimê Herdu Mizgeftên Pîroz” çi wateyê ji bo vê rolê îfade dike?
  2. Projeyên mezin ên binesaziyê (wekî berfirehkirina mizgeftan, metro, trênê lezgîn) û teknolojiyên nûjen (wekî Înîsiyatîfa Rêya Mekkê, kartên zîrek) çawa bandor li ser ezmûna Hecê û kapasîteya rêveberiyê kirine?
  3. Bandora aborî ya Hecê li ser Erebistana Siûdî çi ye, û ev bandor çawa bi armancên stratejîk ên Vîzyona 2030 re têkildar dibe?
  4. Kêşeyên sereke yên di warê ewlehî û rêveberiya krîzan de (îzdiham, şewat, germahiya ekstrem) çi ne, û Erebistana Siûdî ji bo çareserkirina wan çi tedbîran digire?
  5. Rexne û nîqaşên navneteweyî yên derbarê rêveberiya Hecê ji aliyê Erebistana Siûdî ve (wekî parastina mîratê, sîstema kotayê, bikaranîna siyasî, mafên mirovan) çi ne û bingeha wan çi ye?
  6. Rola Hecê di xurtkirina pozîsyona navneteweyî û hêza nerm a Erebistana Siûdî de çi ye, û ev yek çawa têkiliyên wê bi cîhana Îslamê re şekil dide?

Rêbaza Lêkolînê

Ev gotar dê bi giranî li ser bingeha analîza çavkaniyên duyemîn were amadekirin. Di vê çarçoveyê de, dê gotarên akademîk ên pisporan, pirtûkên têkildar, raporên rêxistinên navneteweyî, daneyên îstatîstîkî yên fermî yên ku ji hêla saziyên Erebistana Siûdî û navneteweyî ve hatine weşandin, û her weha materyalên lêkolînê yên berdest ên ku di dema amadekirina vê raporê de hatine peydakirin, werin bikaranîn. Rêbazeke analîtîk û berawirdî dê were şopandin da ku aliyên cihêreng ên mijarê werin ronîkirin û têgihiştineke hevgirtî were pêşkêşkirin.

Struktura Gotarê

Ev gotar ji çend beşên sereke pêk tê. Piştî vê pêşgotinê, Beşa 2 dê li ser girîngiya dîrokî û dînî ya cihên pîroz li Erebistana Siûdî bisekine. Beşa 3 dê Hecê wekî rêwîtiyeke ruhanî û stûneke Îslamê şirove bike. Beşa 4 dê pêşketina rêveberiya Erebistana Siûdî ya Hecê ji aliyê dîrokî ve vekolîne. Beşa 5 dê binesazî û lojîstîka nûjen a Hecê, tevî projeyên mezin û teknolojiyê, binirxîne. Beşa 6 dê hejmar û îstatîstîkên têkildarî Hecê pêşkêş bike. Beşa 7 dê bandora aborî ya Hecê li ser Erebistana Siûdî analîz bike. Beşa 8 dê li ser rêveberiya krîzan û ewlehiya heciyan raweste. Beşa 9 dê rexne û nîqaşên derbarê rêveberiya Hecê nîqaş bike. Beşa 10 dê rola Hecê di pozîsyona navneteweyî ya Erebistana Siûdî de vekolîne. Di dawiyê de, Beşa 11 dê encamên giştî yên lêkolînê kurt bike û hin xalên girîng ji bo pêşerojê destnîşan bike.

Beşa 2: Girîngiya Dîrokî û Dînî ya Cihên Pîroz li Erebistana Siûdî

Erebistana Siûdî mêvandariya du bajarên herî pîroz ên Îslamê, Mekke û Medîneyê, dike. Ev her du bajar ne tenê ji bo misilmanên ku li Erebistana Siûdî dijîn, lê ji bo tevahiya ummeta Îslamê ya cîhanê xwedî wateyeke kûr a olî û dîrokî ne. Pîroziya van bajaran ji bûyerên girîng ên ku di dîroka Îslamê de li van deran qewimîne û ji statuya wan a navendî di îbadetên misilmanan de tê.

Mekke: Dilê Cîhana Îslamê

Mekke, ku di Quranê de wekî “Ummul Qura” (Dayika Bajaran) jî tê binavkirin 1, ji bo misilmanan bajarê herî pîroz e. Ew cihê jidayikbûna Pêxember Muhemmed (s.a.w) û destpêka wehiya îlahî ye.

  • Kabe: Ev avahiya kûbîk a sade ku di nava Mescîda Heram de ye, ji bo misilmanan qible (arasteya nimêjê) û navenda îbadeta Hecê ye.2 Li gorî baweriya Îslamê, Kabe ji aliyê Pêxember Îbrahîm û kurê wî Îsmaîl ve bi fermana Xwedê hatiye avakirin an ji nû ve hatiye çêkirin.2 Kabe ne tenê avahiyek e, lê sembola yekîtiya misilmanan û yekxwedatiya (monoteîzma) Îslamê ye. Girêdana wê bi Pêxember Îbrahîm re, ku ji aliyê her sê olên mezin ên yekxwedayî (Cihûtî, Xirîstiyanî, Îslam) ve tê qebûlkirin, girîngiyeke dîrokî ya kûr û berfireh dide wê.
  • Mescîda Heram: Ev mizgefta mezin Kabeyê dihewîne û wekî yekem mala îbadetê ya ku ji bo mirovan li ser rûyê erdê hatiye danîn tê qebûlkirin.3 Pîroziya Mescîda Heram rasterast ji hebûna Kabeyê tê, û ew cihê sereke yê pêkanîna rêûresmên Hec û Umreyê ye. Bi milyonan misilman her sal ji bo îbadetê li vê mizgeftê kom dibin.
  • Çiyayê Nûr û Şikefta Hîra: Li gorî rîwayetên Îslamî, wehiya yekem a Quranê ji Pêxember Muhemmed (s.a.w) re li Şikefta Hîrayê, ku li ser Çiyayê Nûrê ye, hatiye.2 Ev cih ji ber girêdana xwe ya rasterast bi destpêka pêxemberîtiyê û peyama Quranê re xwedî girîngiyeke mezin e. Ew sembola destpêka serdemeke nû di dîroka mirovahiyê de ye ji bo misilmanan.
  • Çiyayê Erefatê: Deşta Erefatê û çiyayê wê yê navdar (Cebel er-Rehme) cihê yek ji rêûresmên herî girîng ên Hecê ye, ku wekî “wuqûf” (rawestan) tê zanîn.3 Gotina Pêxember “Hec Erefat e” 6 girîngiya bingehîn a vê rêûresmê di Hecê de tekez dike. Bawerî heye ku dua li Erefatê tên qebûlkirin û ew cihê efûkirina gunehan e.
  • Cihên Din ên Girîng: Ji bilî van, cihên din ên girîng ên bi Hecê ve girêdayî li Mekke û derdora wê hene, wekî Mîna (cihê remya cemaratê û qurbanê), Muzdelîfe (cihê şevman û berhevkirina keviran), û Şikefta Sewr (cihê ku Pêxember û Ebûbekir di dema hîcretê de xwe lê veşartibûn).3

Medîne: Bajarê Pêxember û Navenda Dewleta Îslamî ya Yekem

Medîne, ku navê wê yê berê Yesrîb bû, piştî hîcreta Pêxember Muhemmed (s.a.w) ji Mekkeyê bû navenda dewleta Îslamî ya yekem û cihê belavbûna Îslamê li cîhanê. Ji ber vê yekê, ew wekî duyemîn bajarê herî pîroz ê Îslamê tê qebûlkirin.

  • Mescîda Pêxember (Mescîd en-Nebewî): Ev mizgeft ji aliyê Pêxember Muhemmed (s.a.w) û sehabeyên wî ve piştî hîcretê hatiye avakirin û duyemîn mizgefta herî pîroz a Îslamê ye.4 Ew ne tenê cihê îbadetê bû, lê her weha navenda rêveberî, perwerdehî û civakî ya civaka misilman a destpêkê bû. Gora Pêxember Muhemmed (s.a.w), Ebûbekir es-Siddîq û Umer bin Xettab jî di hundurê vê mizgeftê de ye, ku ziyaretgeheke girîng e ji bo misilmanan.
  • Mescîda Quba: Li gorî rîwayetan, ev yekemîn mizgefta ku di Îslamê de hatiye avakirin e, û Pêxember Muhemmed (s.a.w) bi xwe di avakirina wê de beşdar bûye dema ku ew nû gihîştibû derdora Medîneyê.4 Ew sembola destpêka avakirina bingeha civaka misilman li Medîneyê ye.
  • Mescîda Qibleyên (Mescîd el-Qibleteyn): Ev mizgeft şahidê bûyereke girîng di dîroka Îslamê de bûye: guhertina qibleyê (arasteya nimêjê) ji Orşelîmê (Quds) ber bi Kabeya li Mekkeyê ve.4 Ev bûyer nasnameya serbixwe ya ummeta Îslamê xurt kir û girêdana wê ya bingehîn bi kevneşopiya Îbrahîmî re tekez kir.
  • Çiyayê Uhudê: Ev çiya şahidê Şerê Uhudê bûye, ku yek ji şerên girîng ên destpêka Îslamê bû di navbera misilmanan û Qureyşiyên Mekkeyê de.4 Gelek sehabe di vî şerî de şehîd bûne û gorên wan li nêzîkî çiyê ne. Ji ber vê yekê, Çiyayê Uhudê xwedî wateyeke dîrokî û sembolîk a kûr e.
  • Bexçeyê Beqî (Cennet el-Beqî): Ev goristana sereke ya Medîneyê ye ku tê de bi hezaran sehabe, endamên malbata Pêxember (Ehlê Beyt), û kesayetiyên girîng ên Îslamê hatine veşartin.4 Ziyareta Beqî ji bo misilmanên ku diçin Medîneyê xwedî girîngiyeke taybet e.

Pîroziya Giştî ya Mekke û Medîneyê

Pîroziya Mekke û Medîneyê di Îslamê de ne tenê ji ber bûyerên dîrokî yên ku li wan deran qewimîne, lê her weha ji ber têkiliya domdar û zindî ya misilmanan bi van cihan re ye. Her misilman di nimêjên xwe yên rojane de berê xwe dide Kabeya li Mekkeyê.2 Her wiha, Hec û Umre, ku li van bajaran tên kirin, ji bo misilmanan armancên ruhanî yên mezin in.7 Ev girêdana berdewam pîroziya van bajaran di hiş û dilê misilmanan de her dem zindî dihêle û rola Erebistana Siûdî wekî xwediyê van cihan girîngtir dike. Ev ne tenê parastina mîrateyeke dîrokî ye, lê rêveberiya navendên zindî yên îbadetê ye ji bo tevahiya cîhana Îslamê.

Kontrol û rêveberiya van cihên pîroz ji hêla Erebistana Siûdî ve, ji bilî ku berpirsiyariyeke olî ya mezin e, di heman demê de çavkaniyeke girîng a meşrûiyet, prestîj û bandorê ye ji bo dewleta Siûdî di nav cîhana Îslamê û li ser asta navneteweyî.8 Unvana “Xadimê Herdu Mizgeftên Pîroz”, ku ji hêla padîşahên Siûdî ve tê bikaranîn 10, vê rola olî tekez dike û hewl dide ku meşrûiyeteke xurt bide serweriya Siûdî. Ev meşrûiyeta olî û prestîja ku ji mêvandariya cihên pîroz tê, dikare bandoreke girîng li ser siyaseta navxweyî û derve ya welat bike, û Erebistana Siûdî wekî aktorekî sereke di cîhana Îslamê de bi cih dike. Ji ber vê yekê, rêveberiya serkeftî ya Hecê û parastina cihên pîroz ji bo îtîbar û bandora Erebistana Siûdî krîtîk e.

Tablo 1: Cihên Sereke yên Pîroz li Mekke û Medîneyê û Girîngiya Wan

Navê Cihê PîrozBajarKurte DanasînGirîngiya Dînî/DîrokîÇavkanî
KabeMekkeAvahiyeke kûbîk di nava Mescîda Heram de; qibleya misilmanan.Mala yekem a îbadetê ya ku ji aliyê Îbrahîm û Îsmaîl ve hatiye avakirin; navenda Hecê.2
Mescîda HeramMekkeMizgefta ku Kabeyê dihewîne; mizgefta herî pîroz a Îslamê.Cihê sereke yê îbadetên Hec û Umreyê; yekem mala îbadetê.3
Şikefta Hîra (Çiyayê Nûr)MekkeŞikefta ku wehiya yekem lê hatiye.Cihê destpêka wehiya Quranê û pêxemberîtiya Muhemmed (s.a.w).2
Çiyayê ErefatêMekkeDeşta ku rêûresma wuqûfê lê tê kirin.Rukna herî girîng a Hecê; cihê dua û efûkirinê.3
Mescîda Pêxember (en-Nebewî)MedîneDuyemîn mizgefta herî pîroz; gora Pêxember (s.a.w) tê de ye.Navenda dewleta Îslamî ya yekem; cihê gora Pêxember, Ebûbekir û Umer.4
Mescîda QubaMedîneYekemîn mizgefta ku di Îslamê de hatiye avakirin.Sembola destpêka avakirina civaka misilman li Medîneyê.4
Mescîda QibleyênMedîneCihê ku qible ji Orşelîmê ber bi Kabeyê ve hatiye guhertin.Bûyereke girîng di dîroka Îslamê de ku nasnameya serbixwe ya misilmanan xurt dike.4
Çiyayê UhudêMedîneCihê Şerê Uhudê û gora şehîdên Uhudê.Xwedî girîngiyeke dîrokî û sembolîk e ji bo bîranîna bûyerên destpêka Îslamê.4
Bexçeyê Beqî (Cennet el-Beqî)MedîneGoristana sereke ya Medîneyê ku gelek sehabe lê hatine veşartin.Cihê aramiyê yê gelek kesayetiyên girîng ên destpêka Îslamê.4

Beşa 3: Hec: Rêwîtiya Ruhanî û Stûna Îslamê

Hec, ku ji aliyê zimanî ve tê wateya “qestkirin” an “seredanê”, di termînolojiya Îslamî de rêwîtiya ber bi Beytullah El-Heram (Kabe) û cihên din ên pîroz li Mekkeyê ye, ji bo pêkanîna rêûresmên taybet di demeke diyarkirî de. Ew ne tenê rêwîtiyeke fîzîkî ye, lê di heman demê de ezmûneke kûr a ruhanî û civakî ye ku di jiyana her misilmanekî/ê de xwedî cihekî taybet e.

Wateya Hecê di Îslamê de

  • Hec wekî Yek ji Pênc Stûnên Îslamê: Hec yek ji pênc ferzên bingehîn ên Îslamê ye, li kêleka şehadetê (şahidiya ku ji Xwedê pê ve tu îlah nînin û Muhemmed pêxemberê Wî ye), nimêjê, zekatê û rojiyê.6 Pêkanîna Hecê, ji bo kesên ku şert û mercên wê pêk tînin, erka herî dawî ya van stûnan e û temamkerê avahiya dînî ya misilmanekî/ê ye.
  • Fezîlet û Xêrên Hecê: Di gelek hedîsên Pêxember Muhemmed (s.a.w) de fezîlet û xêrên Hecê hatine tekezkirin. Ji wan ya herî girîng ew e ku “Heca mebrûr (Heca ku hatiye qebûlkirin) ji bilî bihuştê tu xelateke din jê re nîne”.6 Her weha tê gotin ku kesê Hecê bike û ji gotinên pîs û kiryarên gunehkar dûr bisekine, dê wekî roja ku ji dayika xwe bûye, bêguneh vegere.6 Ev yek Hecê dike firsendeke mezin ji bo pakbûna ruhanî û destpêkeke nû.
  • Hec wekî Sembola Yekîtî û Wekheviya Misilmanan: Hec her sal bi milyonan misilmanan ji nijad, reng, ziman û çandên cuda li Mekkeyê dicivîne.2 Hemû hecî, bêyî ku statuya wan a civakî an aborî çi be, cilên îhramê yên sade û wekhev li xwe dikin û heman rêûresman pêk tînin. Ev yek sembola wekheviya hemû mirovan li ber Xwedê û yekîtiya ummeta Îslamê ye.

Erk û Mercên Hecê

  • Kengî Hec Ferz Bûye: Li gorî piraniya aliman, Hec di sala nehemîn a Hîcretê de ferz bûye.6 Ev sal wekî “Sala Şandan” (Am el-Wufûd) jî tê zanîn, ji ber ku gelek şandeyên eşîrên Ereb di vê salê de hatin Medîneyê û misilmanbûna xwe ragihandin.
  • Li ser Kê Ferz e: Hec li ser her misilmanekî/ê ku van mercan pêk tîne ferz e:
  1. Îslam: Divê kes misilman be.12
  2. Baliqbûn: Divê kes balix bûbe (gihîştibe temenê ergeniyê).12
  3. Aqilmendî: Divê kes xwedî aqil be û ne dîn be.12
  4. Azadî: Divê kes azad be û ne kole be.12
  5. Şiyan (Îstita’e): Ev mercê herî girîng e û du aliyên wê hene:
  • Şiyana Malî: Divê kes xwedî têra xwe mal be ku bikaribe mesrefên Hecê (rêwîtî, akomodasyon, xwarin, hwd.) û debara malbata xwe ya ku li paş dimîne heta vegerê dabîn bike, bêyî ku bikeve bin deynan.6
  • Şiyana Bedenî: Divê kes ji aliyê bedenî ve saxlem be û bikaribe zehmetiyên rêwîtî û rêûresmên Hecê ragire.6
  • Mercê Hebûna Mehrem ji bo Jinan: Bi kevneşopî, ji bo ku jinek Hecê bike, divê mêrê wê an mêrekî mehrem (xizmekî nêzîk ku zewaca pê re heram e) pê re be.12 Lêbelê, di salên dawî de, Erebistana Siûdî rê daye jinên ji temenê 45 salî mezintir ku bêyî mehrem, bi şertê ku di nav komeke organîzekirî de bin û nameya destûrê (NOC) ji mêr an bavê xwe hebin, Hecê bikin.18 Ev guhertin nîqaşan di nav alimên Îslamê de çêkiriye.
  • Ferziyeta Hecê Carekê di Jiyanê de ye: Hec li ser kesê ku şert û mercên wê pêk tîne, tenê carekê di jiyana wî/wê de ferz e.6 Pêkanîna Hecê ji carekê zêdetir wekî sunnet (musteheb) tê dîtin.

Rêûresmên Sereke yên Hecê (Erkan û Wacîbat)

Hec ji rêzek rêûresmên taybet pêk tê ku divê di dem û cihên diyarkirî de werin pêkanîn. Ev rêûresm bi gelemperî li du beşan têne dabeşkirin: Erkan (stûnên bingehîn ku heke yek ji wan neyê kirin Hec betal dibe) û Wacîbat (erkên ku heke yek ji wan neyê kirin divê bi qurbanekê (dem) were telafîkirin, lê Hec betal nabe).

  • Îhram: Ev niyeta ketina nav îbadeta Hecê ye û li xwekirina du perçeyên qumaşê spî yên bêdirûn ji bo mêran (ji bo jinan cilên asayî yên ku laşê wan dipêçin, ji bilî rû û destan).12 Îhram li mîqatan (cihên diyarkirî yên li derdora Mekkeyê) tê girêdan. Di dema îhramê de hin kiryar li ser hecî heram dibin, wek nêçîrkirin, jêkirina por an neynûkan, bikaranîna bîhnxweşiyê, û têkiliyên zayendî.
  • Tewaf: Ev heft caran gerîna li dora Kabeyê ye, ku ji Hecer el-Eswed (Kevirê Reş) dest pê dike û li wir diqede.15 Di Hecê de sê cureyên tewafê hene:
  • Tewafa Qudûm (Tewafa Hatinê): Ji bo heciyên ku ji derveyî Mekkeyê tên, dema ku digihîjin Mescîda Heram, sunnet e.
  • Tewafa Îfade (Tewafa Ziyaretê an Tewafa Ferz): Ev rukneke Hecê ye û di roja dehemîn a Zîlhiceyê de piştî vegera ji Erefat û Muzdelîfeyê tê kirin.
  • Tewafa Wida’ (Tewafa Xatirxwestinê): Berî derketina ji Mekkeyê, ji bo heciyên ku ji derve hatine, wacîb e.
  • Se’y: Ev heft caran çûn û hatina bilez di navbera girên Sefa û Merwayê de ye, ku li nêzîkî Kabeyê ne.12 Ev rêûresm bîranîna lêgerîna Hacer (jina Pêxember Îbrahîm) ji bo avê ji bo kurê xwe Îsmaîl e.
  • Wûqûfa li Erefatê: Ev rawestana li deşta Erefatê ye di roja nehemîn a Zîlhiceyê de, ji nîvro heta rojavabûnê.5 Ev rukna herî girîng a Hecê ye û bêyî wê Hec nabe. Hecî li Erefatê dua dikin, zikr dikin û ji Xwedê efûyê dixwazin.
  • Mebîta li Muzdelîfeyê: Piştî rojavabûna roja Erefatê, hecî diçin Muzdelîfeyê û şeva xwe li wir derbas dikin (an jî beşek ji şevê) û kevirên biçûk ji bo remya cemaratê berhev dikin.15 Mebîta li Muzdelîfeyê wacîb e.
  • Remya Cemaratê: Ev avêtina heft keviran li sê stûnên ku şeytan temsîl dikin (Cemreya Sughra, Wusta, Eqebe/Kubra) li Mînayê ye.15 Ev rêûresm di roja dehemîn a Zîlhiceyê (Eyda Qurbanê) de dest pê dike û heta rojên Teşrîqê (rojên 11, 12 û ji bo hinekan 13ê Zîlhiceyê) berdewam dike. Ew sembola redkirina şeytan û ceribandinên wî ye, wekî ku Pêxember Îbrahîm kir.
  • Qurban (Hedî): Serjêkirina heywanekî (pez, dewar an hêştir) li Mînayê di roja Eyda Qurbanê an rojên Teşrîqê de ye.15 Ev ji bo heciyên ku Heca Temettu’ an Qiran dikin wacîb e, û ji bo bîranîna qurbana Pêxember Îbrahîm e.
  • Kinckirin an Serjêkirina Por (Tehellul): Piştî remya Cemreya Eqebe û qurbanê di roja eydê de, mêr porê xwe kin dikin an bi tevahî serjê dikin, û jin jî hinek ji porê xwe jêdikin.15 Bi vê yekê, hecî ji hin qedexeyên îhramê derdikevin (Tehellula biçûk). Piştî Tewafa Îfade û Se’yê, ew bi tevahî ji îhramê derdikevin (Tehellula mezin).
  • Tertîb: Pêkanîna van rêûresman li gorî rêza wan a diyarkirî jî ji şertên girîng ên Hecê ye.17

Rêûresmên Hecê ne tenê kiryarên fîzîkî ne, lê di kûrahiya xwe de xwedî wateyên sembolîk ên kûr in. Ew bi bûyerên girîng ên di dîroka pêxemberan de, bi taybetî bi jiyan û ceribandinên Pêxember Îbrahîm, hevjîna wî Hacer û kurê wî Îsmaîl ve girêdayî ne.15 Mînak, Se’ya di navbera Sefa û Merwayê de bîranîna lêgerîna bêhêvî ya Hacer ji bo avê ye, û remya cemaratê sembola berxwedana Îbrahîm li hemberî وسوسeyên şeytan e. Pêkanîna van rêûresman ji aliyê heciyan ve ne tenê îbadeteke mekanîkî ye, lê vejandina van bîranînên dîrokî û dersên ku tê de hene. Ev aliyê sembolîk, Hecê dike rêwîtiyeke veguherîner ku tê de hecî bi awayekî kesane bi dîroka baweriya xwe re têkilî datîne û dersên wekî sebir, teslîmiyet, fedakarî û têkoşîna li dijî nefs û şeytan fêr dibe. Ev wateya sembolîk ezmûna Hecê ji bo heciyan kûrtir dike û bandoreke mayînde li ser jiyana wan a ruhanî dihêle.

Di heman demê de, mercên ferzbûna Hecê, bi taybetî şiyana malî û bedenî 12, û kompleksbûna rêûresman ku li cihên cuda û di demên diyarkirî de pêk tên 17, pêwîstiyeke mezin ji bo plansazî, amadekarî û rêveberiyeke baş derdixe holê. Hec rêwîtiyeke bi zehmet û biha ye. Ji ber vê yekê, her heciyek divê ji bo vê rêwîtiyê baş amade bibe, hem ji aliyê madî, hem bedenî û hem jî ji aliyê zanîna rêûresman ve. Ji aliyê din ve, dewleta mêvandar, Erebistana Siûdî, berpirsiyar e ku binesazî û xizmetên pêwîst ji bo bi milyonan heciyên ku xwedî şiyan û hewcedariyên cuda ne, peyda bike da ku ew karibin van rêûresmên kompleks bi awayekî ewle û hêsan pêk bînin. Ev yek kêşeyên mezin ên lojîstîkî, ewlehiyê, tenduristiyê û rêveberiya giştî derdixe pêş, ku di beşên paşê de dê bi berfirehî werin nîqaşkirin.

Beşa 4: Rêveberiya Erebistana Siûdî ya Hecê: Dîrok û Pêşketin

Rêveberiya Hecê û cihên pîroz li Hîcazê (Mekke û Medîne) di dirêjahiya dîrokê de di destê hêzên cuda de bûye. Bi damezrandina dewleta Siûdî ya nûjen re, ev berpirsiyarî bi awayekî navendî kete destê hukumeta Siûdî, ku ev yek hem ji bo dewletê hem jî ji bo cîhana Îslamê xwedî wateyeke girîng bû.

Serdema Beriya Dewleta Siûdî û Rêveberiya Destpêkê ya Siûdî

Berî ku Hîcaz bikeve bin kontrola dewleta Siûdî, rêveberiya Hecê bi giranî di destê Şerîfên Mekkeyê de bû, ku bi gelemperî di bin serweriya împaratoriyên mezin ên Îslamî yên wekî Eyûbî, Memlûk û paşê jî Osmaniyan de kar dikirin.22 Di serdema Osmaniyan de, her çend Şerîf xwedî otonomiyeke berbiçav bûn jî, Stenbol bandoreke girîng li ser rêveberiya Hecê û ewlehiya rêyên Hecê dikir. Karwanên Hecê yên mezin ji Şam û Qahîreyê dihatin organîzekirin.23

Bi derketina tevgera Wehabî û damezrandina dewleta Siûdî ya yekem re, kontrola li ser Hîcazê bû armanceke stratejîk. Di bin serokatiya Îmam Saûd bin Ebdulezîz de, hêzên Siûdî di destpêka sedsala 19an de Mekke û Medîneyê kontrol kirin û ji sala 1807an heta 1812an Hecê birêve birin.22 Îmam Saûd bi xwe her sal beşdarî Hecê dibû û çavdêriya rêveberiyê dikir. Wî hin guhertinên mezin di rêveberiya Hecê û cihên pîroz de pêk anîn, ku li gorî prensîbên tevgera Wehabî bûn. Ev polîtîka carinan dibûn sedema nakokiyan bi neteweyên din ên misilman re, nemaze bi Osmaniyan re.22 Balkêş e ku beriya vê serdemê, heciyên ji Necdê (herêma ku tevgera Wehabî lê xurt bû) rastî polîtîkayên cihêkar ji aliyê Osmanî û Şerîfan ve dihatin û ji bo demekê ji Hecê hatibûn qedexekirin.22

Veguherîna rêveberiya Hecê ji rêveberiyên herêmî û împaratoriyên dûr bo dewleteke navendî ya Siûdî, ne tenê guhertineke îdarî bû. Ew di heman demê de bû sedema yekdestkirina kontrola li ser çavkaniyeke girîng a hêz, meşrûiyet û prestîjê. Ev yekdestkirin ji bo avakirina dewleta Siûdî ya nûjen û projeya netewe-avakirinê ya ku ji hêla Padîşah Ebdulezîz ve hatibû destpêkirin, xwedî girîngiyeke krîtîk bû. Kontrolkirina Hîcazê û cihên pîroz ji bo dewleta nû ya Siûdî serkeftineke stratejîk bû, û rêveberiya Hecê ji bo nîşandana karîn û otorîteya xwe derfetek pêşkêş kir.

Unvana “Xadimê Herdu Mizgeftên Pîroz” (Xadim el-Heremeyn eş-Şerîfeyn)

Unvana “Xadimê Herdu Mizgeftên Pîroz” xwedî dîrokeke dirêj e û ji hêla gelek serwerên misilman ve hatiye bikaranîn, di nav de Eyûbî, Memlûk û bi taybetî jî Siltanên Osmanî.10 Wateya sereke ya vê unvanê ew e ku serwer berpirsiyariya parastin, domandin û xizmetkirina du mizgeftên herî pîroz ên Îslamê – Mescîda Heram li Mekkeyê û Mescîda Pêxember li Medîneyê – hildigire ser xwe.10

Di serdema nûjen de, Padîşah Fehd bin Ebdulezîz ê Erebistana Siûdî di sala 1986an de bi fermî ev unvan pejirand û li şûna unvana “Xwediyê Heybetê” (Sahib el-Celale) dest bi bikaranîna wê kir.11 Ji wê demê ve, hemû padîşahên Siûdî yên li pey wî hatine ev unvan bikar anîne. Ev unvan ji bo hukumeta Siûdî xwedî girîngiyeke sembolîk a mezin e. Ew rola olî ya padîşah û dewletê tekez dike û meşrûiyeteke xurt dide serweriya malbata Siûdî li ser cihên pîroz û di cîhana Îslamê de.24 Ev meşrûiyeta olî ji bo yekkirina eşîrên cuda yên Erebistanê û avakirina nasnameyeke neteweyî ya nû di bin ala Siûdî de jî roleke girîng lîstiye.

Pêşketina Rêveberiyê di Bin Hukumeta Siûdî ya Nûjen de

Piştî ku Padîşah Ebdulezîz (Îbn Saûd) di sala 1925an de Hîcaz xiste bin kontrola xwe û di sala 1932an de Keyaniya Erebistana Siûdî bi fermî hate damezrandin, rêveberiya Hecê kete qonaxeke nû.14 Hukumeta Siûdî gav bi gav dest bi modernîzekirin û berfirehkirina xizmetên Hecê kir.

Di salên destpêkê de, giranî li ser ewlehiya rêyên Hecê û dabînkirina pêdiviyên bingehîn ên heciyan bû. Lê bi zêdebûna hejmara heciyan re, nemaze piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û bi pêşketina rêwîtiya hewayî, pêwîstî bi plansazî û organîzasyoneke berfirehtir derket holê. Ji bo bersivdana van pêwîstiyan, Wezareta Hec û Umreyê û gelek saziyên din ên hikûmetî û nîv-hikûmetî hatin damezrandin ku bi taybetî bi karûbarên Hecê re mijûl dibin.14 Van sazî berpirsiyar in ji plansazkirina demsala Hecê, dayîna vîzeyan, organîzekirina veguhastin û akomodasyonê, dabînkirina xizmetên tenduristiyê, û misogerkirina ewlehiya heciyan.

Rola hikûmetê di organîzekirin û ewlehiya Hecê de bi awayekî berbiçav zêde bûye.24 Erebistana Siûdî veberhênanên mezin di binesaziya cihên pîroz de kiriye, wekî berfirehkirina Mescîda Heram û Mescîda Pêxember, avakirina rê û pirên nû, û pêşxistina pergalên veguhastinê yên nûjen. Ev pêşketin ne tenê ji ber başkirina rêveberiyê ye, lê her weha ji ber faktorên derveyî yên wekî pêşketinên di veguhastinê de (bi taybetî balafir) û zêdebûna nifûsa misilman a cîhanê ye. Hejmara heciyan ji çend sed hezaran di nîveka sedsala 20an de gihîştiye çend milyonan di salên dawî de (ji bilî serdema pandemiyê).27 Ev zêdebûna dramatîk Erebistana Siûdî xistiye bin zexteke domdar ji bo nûjenkirin û berfirehkirina binesaziyê û xizmetan da ku bikaribe pêşwaziya vê hejmara mezin a heciyan bike. Ev zexta domdar ji bo berfirehbûn û nûjenkirinê, wekî ku di projeyên mezin ên ku di beşa bê de dê werin nîqaşkirin de tê dîtin, hem derfetên mezin (wekî pêşxistina aborî û xurtkirina prestîja navneteweyî) hem jî kêşeyên girîng (wekî parastina mîrata dîrokî, rêveberiya qelebalixiyê, û bandora li ser jîngehê) ji bo Erebistana Siûdî diafirîne.

Beşa 5: Binesazî û Lojîstîka Hecê ya Nûjen

Ji ber zêdebûna domdar a hejmara heciyan û girîngiya Hecê ji bo Erebistana Siûdî, hikûmeta welat veberhênanên mezin û berfireh di binesaziya cihên pîroz û xizmetên pêvek de kiriye. Armanca van veberhênanan ew e ku ezmûna Hecê ji bo heciyan hêsantir, ewletir û rehettir bike, û her weha kapasîteya pêşwazîkirina hejmareke zêdetir a ziyaretvanan zêde bike.

Projeyên Berfirehkirina Mizgefta Heram (Mekke) û Mizgefta Pêxember (Medîne)

Berfirehkirina du mizgeftên herî pîroz ên Îslamê, Mescîda Heram li Mekkeyê û Mescîda Pêxember li Medîneyê, di dîroka Îslamê de xwedî kevneşopiyeke dirêj e. Ji serdema Xelîfeyên Raşidîn û vir ve, gelek serwer û dewletan ji bo zêdekirina kapasîte û başkirina van mizgeftan kar kirine.34 Lêbelê, projeyên berfirehkirinê yên ku di serdema Siûdî de hatine kirin, ji aliyê pîvan, lêçûn û teknolojiyê ve bêhempa ne.

  • Berfirehkirinên Siûdî yên Sereke:
  • Tewsi’eya Yekem a Siûdî (Padîşah Saûd): Di sala 1955an de dest pê kir û nêzîkî 10 salan dewam kir. Rûbera Mescîda Heram bi awayekî berbiçav hate zêdekirin û Mes’a (rêya di navbera Sefa û Merwayê de) kete nav mizgeftê.34
  • Tewsi’eya Padîşah Fehd: Di sala 1988an de dest pê kir û qadek nû ya mezin li aliyê rojava yê mizgeftê zêde kir, tevî du mînareyên nû.34
  • Tewsi’eya Padîşah Ebdullah: Di sala 2011an de bi fermî dest pê kir û wekî projeya berfirehkirinê ya herî mezin di dîroka Mescîda Heram de tê zanîn.38 Armanc ew bû ku kapasîteya mizgeftê bigihîje zêdetirî 2.5 milyon nimêjkeran. Lêçûna vê projeyê bi qasî 80 milyar rîyalên Siûdî (nêzîkî 21.3 milyar dolar) hate texmînkirin, ku tezmînata ji bo milkên ku hatine îstimlakirin jî di nav de bû.39 Ev proje avahiyên nû, berfirehkirina hewşan, tunel, û pêşxistina xizmetên wekî klîma û avê dihewand. Kapasîteya tewafê ji 44,000 kes/saetê gihîşt 118,000 kes/saetê.39 Rûbera giştî ya Mescîda Heram û hewşên wê piştî vê berfirehkirinê gihîşt dora 1.5 milyon metrekare.38
  • Berdewamiya Projeyan di bin Padîşah Selman de: Projeyên berfirehkirin û başkirinê di serdema Padîşah Selman de jî berdewam dikin, bi giranî li ser temamkirina qonaxên berê û zêdekirina kalîteya xizmetan.41
  • Berfirehkirina Mescîda Pêxember: Mescîda Pêxember li Medîneyê jî di serdemên cuda de, bi taybetî di serdema Siûdî de, rastî projeyên berfirehkirinê yên mezin hatiye.36 Projeya herî dawî (Berfirehkirina Sêyem a Siûdî) armanc dike ku kapasîteya mizgeftê bi awayekî berbiçav zêde bike, bi avakirina avahiyên nû û hewşên bi sîwanên mekanîze û qubeyên bizav ku ji bo kontrolkirina keş û hewayê û ronahiyê hatine çêkirin.37 Tê payîn ku kapasîteya giştî bigihîje dora 1.8 milyon nimêjkeran.44

Van projeyên berfirehkirinê, tevî ku armanca wan a sereke zêdekirina kapasîteyê û hêsankirina îbadetê ye, bûne sedema nîqaşên girîng li ser parastina mîrata dîrokî û karakterê bajarên pîroz, ku dê di Beşa 9an de bi berfirehî were nîqaşkirin.

Binesaziya Veguhastinê

Veguhestina bi milyonan hecî di navbera cihên pîroz de di demek kurt de yek ji kêşeyên herî mezin ên lojîstîkî ye. Erebistana Siûdî ji bo çareserkirina vê kêşeyê gelek projeyên mezin ên veguhastinê pêk anîne:

  • Metroya Mekkeyê (Metroya El-Meşaîr El-Muqeddese): Ev xeta metroyê ya 18.1 km dirêj, ku di sala 2010an de dest bi xebatê kir, bi taybetî ji bo heciyan di rojên Hecê de kar dike û cihên pîroz ên Mîna, Erefat û Muzdelîfeyê bi hev ve girêdide.45 Ew wekî yek ji metroyên xwedî kapasîteya herî bilind a cîhanê tê zanîn, ku dikare di saetekê de 72,000 rêwiyan di her alî de veguhezîne.48 Tê texmînkirin ku ev metro şûna bi deh hezaran otobusan digire û bi vî awayî îzdihama trafîkê kêm dike.48
  • Trênê Lezgîn ê Heremeynê: Ev projeyeke mezin a trênê ya lezgîn e ku di sala 2018an de dest bi xebatê kir û bajarên Mekke û Medîneyê bi hev ve girêdide. Dirêjahiya xetê nêzîkî 450 km ye û di rê de li Cîdde, Balafirgeha Navneteweyî ya Padîşah Ebdulezîz, û Bajarê Aborî yê Padîşah Ebdullah disekine.31 Trên bi leza heta 300 km/saetê kar dikin û rêwîtiya di navbera Mekke û Medîneyê de di nava nêzîkî du saetan de pêk tînin.51 Tê payîn ku ev trên salane 60 milyon rêwiyan veguhezîne.51
  • Rê û Otoban: Hikûmeta Siûdî bi berdewamî veberhênanê di başkirin û domandina tora rê û otobanên ku ber bi cihên pîroz ve diçin û di navbera wan de ne, dike.45 Zêdetirî 7,400 km rê ji bo demsala Hecê têne domandin.45
  • Otobus û Taksî: Ji bilî pergalên trênê, bi hezaran otobusên giştî û taybet û taksî ji bo veguhestina heciyan di nav bajaran û di navbera cihên pîroz de têne amadekirin.45 Sendîkaya Giştî ya Otomobîlan (General Cars Syndicate) roleke navendî di birêvebirina xizmetên otobusan de dilîze.

Razan (Akomodasyon)

Peydakirina cihê razanê ji bo bi milyonan hecî kêşeyeke din a mezin e.

  • Konên li Mînayê: Mîna, ku wekî “bajarê konan” tê zanîn, di rojên Hecê de bi deh hezaran konên ku bi klîma û elektrîkê hatine xemilandin, mêvandariya heciyan dike.52 Van konan li gorî sektoran hatine organîzekirin û xwedî deverên hevbeş ên ji bo xwarinçêkirinê û serşokê ne.
  • Otêl û Avahiyên Niştecîbûnê: Li Mekke û Medîneyê hejmareke mezin a otêl û avahiyên niştecîbûnê hene ku ji standardên luks heta yên budceyî diguherin.52 Projeyên mezin ên avakirinê, bi taybetî li derdora Mescîda Heram, armanc dikin ku kapasîteya akomodasyonê zêde bikin.
  • Zêdekirina Kapasîteyê: Hikûmeta Siûdî hewl dide ku bi rêyên nûjen kapasîteya razanê li cihên pîroz zêde bike, wekî avakirina yekîneyên konan ên du-qatî li Mînayê.54

Xizmetên Din û Teknolojî

Erebistana Siûdî ji bo hêsankirina ezmûna Hecê û başkirina rêveberiyê, bi awayekî berfireh teknolojiyên nûjen û xizmetên dîjîtal bikar tîne:

  • Înîsiyatîfa Rêya Mekkê (Mecca Route Initiative): Ev înîsiyatîf di sala 2018an de hate destpêkirin û armanc dike ku prosedurên Hecê yên wekî kontrola pasaportê, vîze, gumrik, û kontrolên tenduristiyê li balafirgehên welatên مبدأ (welatên ku hecî jê tên) bên kirin.47 Bi vî awayî, dema ku hecî digihîjin Erebistana Siûdî, ew dikarin rasterast biçin cihên xwe yên akomodasyonê bêyî ku li balafirgehê li bendê bimînin. Heya niha, ev înîsiyatîf li 11 balafirgehan li 7 welatan (Malezya, Îndonezya, Pakistan, Bengladeş, Fas, Tirkiye, û Côte d’Ivoire) tê pêkanîn û zêdetirî milyonek hecî jê sûd wergirtine.47 Ev yek streseke girîng ji ser heciyan radike û barê li ser balafirgehên Siûdî sivik dike.
  • Kartên Zîrek ên Hecê (Smart Hajj Cards / Nusuk Card): Van kartan ji heciyan re têne dayîn û agahiyên kesane, cihê akomodasyonê, û bernameya koma wan dihewînin. Ew her weha ji bo gihîştina cihên pîroz, bikaranîna veguhastinê, û wergirtina xizmetên din têne bikaranîn.13 Hin kartên nûjen dikarin rêjeya oksîjenê di xwînê de jî bipîvin.57
  • Serlêdanên Mobîl (Apps): Gelek sepanên mobîl ji bo heciyan hatine pêşxistin ku rêberî, agahdarî li ser rêûresman, nexşeyên cihên pîroz, agahiyên li ser rewşa hewayê, û xizmetên acîl pêşkêş dikin.57
  • Xizmetên Telekomunîkasyonê û Înternetê: Ji bo ku hecî karibin bi malbatên xwe re di pêwendiyê de bin û xwe bigihînin agahiyan, xizmetên telekomunîkasyonê û înternetê li cihên pîroz têne dabînkirin.47
  • Projeyên Pêşxistina Cihên Pîroz ji hêla Kidana ve: Pargîdaniya Kidana, ku pêşvebirê sereke yê cihên pîroz e, gelek projeyan ji bo başkirina binesaziyê û xizmetan dimeşîne. Di nav van projeyan de pêşxistina Çiyayê Rehmê, xurtkirina torên elektrîk û avê, avakirina nexweşxaneyên acîl, û pergalên sarbûnê ji bo kêmkirina bandora germahiyê hene.54
  • Vîzeya Hecê û Platforma Nusuk: Prosesa serlêdana vîzeya Hecê û organîzekirina pakêtên Hecê niha bi giranî bi rêya platforma dîjîtal a Nusuk tê kirin.18 Ev platform armanc dike ku pêvajoyê ji bo heciyan hêsantir û şefaftir bike.

Veberhênanên mezin di binesaziyê de ne tenê ji bo xizmetkirina hejmara zêde ya heciyan e, lê her weha beşek ji stratejiya berfirehtir a Erebistana Siûdî ye ji bo xurtkirina pozîsyona xwe wekî navendeke olî ya cîhanî û pêşxistina sektora turîzmê di çarçoveya Vîzyona 2030 de.13 Projeyên wekî Trênê Lezgîn ê Heremeynê ne tenê ji bo heciyan, lê ji bo tevahiya welat xwedî girîngiyeke stratejîk in û armancên aborî yên demdirêj piştgirî dikin. Lêbelê, tevî van pêşketinên teknolojîk û binesaziyê, kêşeya bingehîn a birêvebirina bi milyonan mirov di demek kurt û cîhekî teng de dimîne. Teknolojî dikare alîkar be, lê nikare bi tevahî şûna hewcedariya plansaziyeke bêkêmasî ya rêveberiya qelebalixiyê, binesaziyeke têr, û dîsîplîna heciyan bigire. Serkeftina van teknolojiyan bi pejirandin û bikaranîna wan ji hêla heciyan û her weha bi entegrasyona wan a bi pergalên din ên rêveberiyê ve girêdayî ye.

Tablo 2: Projeyên Mezin ên Binesaziyê ji bo Hecê

Navê ProjeyêTaybetmendiyên SerekeLêçûna Texmînkirî (Dolarê Amerîkî)Armanca SerekeBandora li ser HeciyanÇavkanî
Berfirehkirina Mescîda Heram (Qonaxa Padîşah Ebdullah)Zêdekirina rûberê bo ~1.5 milyon m², kapasîte bo >2.5 milyon kes, zêdekirina kapasîteya tewafê bo 118,000 kes/saet, tunel, xizmetên nûjen.~21.3 MilyarZêdekirina kapasîteya pêşwazîkirina heciyan û hêsankirina îbadetê.Cihê berfirehtir ji bo nimêj û tewafê, tevgera hêsantir di nav mizgeftê de.38
Trênê Lezgîn ê HeremeynêXeta 450 km, leza heta 300 km/s, girêdana Mekke, Medîne, Cîdde, Balafirgeha KAIA, KAEC. Kapasîteya salane 60 milyon rêwî.~9.4 MilyarKêmkirina dema rêwîtiyê di navbera bajarên pîroz de û hêsankirina veguhastina heciyan.Rêwîtiya bilez, rehet û ewle di navbera Mekke û Medîneyê de.45
Metroya El-Meşaîr El-Muqeddese (Metroya Mekkeyê)Xeta 18.1 km, 9 stasyon li Mîna, Erefat, Muzdelîfe. Kapasîteya 72,000 rêwî/saet/her alî. Kar dike tenê di rojên Hecê de.Nenas (Beşek ji pakêteke mezin)Kêmkirina îzdihama trafîkê ya otobusan di navbera cihên pîroz de di dema Hecê de.Veguhestina bilez û organîzekirî di navbera Mîna, Erefat û Muzdelîfeyê de, kêmkirina dema bendewariyê.45
Înîsiyatîfa Rêya MekkêPêkanîna prosedurên hatinê (vîze, gumrik, pasaport, tenduristî) li balafirgehên 7 welatên مبدأ. Zêdetirî 1 milyon hecî jê sûd wergirtine.Nenas (Lêçûnên operasyonel)Hêsankirina prosedurên hatinê ji bo heciyan û kêmkirina zexta li ser balafirgehên Siûdî.Ezmûneke hatinê ya hêsantir û bileztir, kêmkirina stres û westandinê.47
Projeyên Pêşxistina Cihên Pîroz (Kidana)Pêşxistina Çiyayê Rehmê, binesaziya elektrîk û avê, pergalên sarbûnê, konên nûjen, nexweşxaneyên acîl li Mînayê.Budceyên cihêrengBaşkirina binesazî û xizmetan li cihên pîroz ji bo rehetiya heciyan.Jîngeheke baştir û ewletir ji bo pêkanîna rêûresman, xizmetên tenduristiyê yên berdesttir.54

Beşa 6: Hejmar û Îstatîstîkên Hecê

Analîzkirina hejmar û îstatîstîkên Hecê ji bo têgihiştina pîvan, meyl û kêşeyên rêveberiya vê kombûna mezin a salane girîng e. Saziya Giştî ya Îstatîstîkê ya Erebistana Siûdî (GASTAT) her sal daneyên fermî yên Hecê diweşîne.

Hejmara Giştî ya Heciyan Salane

Hejmara heciyan di dirêjahiya dîrokê de guheriye, lê bi taybetî di dehsalên dawî de, ji bilî hin serdemên taybet, meyleke zêdebûnê nîşan daye.

  • Li gorî daneyên GASTAT, di navbera salên 1428H (2007) û 1437H (2016) de, hejmara giştî ya heciyan nêzîkî 24 milyon kes bû.29 Di vê serdemê de, sala 1433H (2012) bi 3.16 milyon hecî hejmara herî bilind tomar kir, dema ku sala 1437H (2016) bi 1.86 milyon hecî hejmara herî kêm bû.29 Kêmbûna hejmaran di hin salan de, wekî sala 1434H (kêmbûna %37) 32, bi giranî ji ber projeyên berfirehkirina Mescîda Heram bû, ku hikûmeta Siûdî ji bo ewlehiyê kotayên welatan kêm kiribû.
  • Di 50 salên dawî de (heta 1439H/2018), Erebistana Siûdî mêvandariya zêdetirî 95 milyon hecî kiriye.30
  • Ji bo demsala Hecê ya herî dawî ya ku daneyên wê yên tam berdest in, 1445H (2024M), hejmara giştî ya heciyan 1,833,164 kes bû.47 Ev hejmar nêzîkî hejmara sala 2023an e, ku ew jî dora 1.8 milyon hecî bû.58
  • Divê were zanîn ku di dema pandemiya COVID-19 de (2020 û 2021), hejmara heciyan bi awayekî dramatîk hate kêmkirin û tenê ji bo hejmareke tixûbdar a heciyên navxweyî hate destûr kirin.68

Dabeşkirina Heciyan

  • Navxweyî vs. Derveyî: Piraniya heciyan ji derveyî Erebistana Siûdî tên.
  • Di sala 1445H (2024) de, ji 1,833,164 heciyan, 1,611,310 (%87.9) ji derveyî welat bûn, û 221,854 (%12.1) heciyên navxweyî (welatiyên Siûdî û niştecîhên biyanî yên li Erebistana Siûdî) bûn.47
  • Di sala 1437H (2016) de, ji 1.86 milyon hecî, 1.33 milyon (%71) ji derve û 537,537 (%29) ji navxwe bûn.32
  • Li gorî Zayendê: Dabeşkirina heciyan li gorî zayendê bi gelemperî hema hema wekhev e, bi rêjeyeke hinekî zêdetir a mêran.
  • Di sala 1445H (2024) de, ji hejmara giştî ya heciyan, 958,137 mêr û 875,027 jin bûn. Ji bo heciyên navxweyî, %53.5 mêr û %46.5 jin bûn. Ji bo heciyên derveyî, %52.1 mêr û %47.9 jin bûn.47
  • Li gorî Rêya Gihîştinê (ji bo heciyên derveyî): Piraniya heciyên ku ji derve tên bi rêya hewayî digihîjin Erebistana Siûdî.
  • Di sala 1445H (2024) de, ji heciyên derveyî, 1,546,345 (%96.0) bi rêya hewayî, 60,251 (%3.7) bi rêya bejahî, û 4,741 (%0.3) bi rêya deryayî hatin.47

Hejmara Heciyan li gorî Welatan/Herêman

Erebistana Siûdî ji bo her welatekî kotayeke Hecê diyar dike, ku bi gelemperî li ser bingeha rêjeya 1 hecî ji bo her 1000 misilmanên nifûsa wî welatî ye.69 Ev sîstem ji sala 1988an û vir ve di meriyetê de ye.

  • Welatên ku bi kevneşopî herî zêde hecî dişînin ev in: Îndonezya, Pakistan, Hindistan, Bengladeş, û Nîjerya.69 Mînak, ji bo sala 2023an, kotaya Îndonezyayê 221,000, ya Pakistanê 180,000, û ya Hindistanê 175,025 bû.69
  • Dabeşkirina heciyên derveyî li gorî herêman di sala 1445H (2024) de wiha bû 67:
  • Welatên Erebî: %22.3
  • Welatên Asyayî (ji bilî welatên Erebî): %63.3
  • Welatên Afrîkî (ji bilî welatên Erebî): %11.3
  • Ewropa, Amerîka, Awistralya, û welatên din ên ne-kategorîzekirî: %3.2

Îstatîstîkên Karmend û Xizmetguzariyê

Ji bo birêvebirina Hecê û pêşkêşkirina xizmetan ji heciyan re, hejmareke mezin a karmend û dilxwazan ji sektorên cuda têne seferber kirin.

  • Di sala 1438H (2017) de, zêdetirî 51,000 karmend ji 22 saziyên hikûmetî yên cuda li Mekke, Medîne û cihên pîroz ji bo xizmeta heciyan hatibûn wezîfedarkirin.32
  • Di sala 2022an de (1443H), hêza kar a giştî ya ku ji bo xizmeta hecî û ziyaretvanên Umreyê hatibû seferberkirin 236,897 kes bû. Ji van, 73,556 di sektora xizmetên giştî de, 26,392 di sektora xizmetên tenduristiyê de, 19,421 di sektora veguhastinê de, û 3,728 di sektora telekomunîkasyonê de kar dikirin.47
  • Tenê ji bo xizmetên tenduristiyê, di sala 1439H (2018) de zêdetirî 32,500 karmend hatibûn wezîfedarkirin.73

Tablo 3: Îstatîstîkên Heciyan (10 Salên Dawî yên ku Daneyên Wan Berdest in)

Sal (Hîcrî)Sal (Mîladî)Hejmara Giştî ya Heciyan (Milyon)Heciyên Navxweyî (Hezar)Heciyên Derveyî (Milyon)Rêjeya Guhertina Salane (%)Çavkanî
142820072.45N/AN/A+3%32
142920082.41N/AN/A-2%32
143020092.31N/AN/A-4%32
143120102.79N/AN/A+21%32
143220112.93N/AN/A+5%32
143320123.16N/AN/A+8%29
143420131.98N/AN/A-37%32
143520142.09N/AN/A+6%32
143620151.95N/AN/A-7%32
143720161.86537.51.33-5%29
…………………
144520241.83221.91.61~0% (li gorî 2023)47

Nîşe: Daneyên ji bo heciyên navxweyî û derveyî ji bo hemû salan di çavkaniyên kurt de bi hêsanî berdest nebûn. Kêmbûna mezin di 1434H de ji ber kêmkirina kotayan bû ji ber projeyên berfirehkirinê.

Tablo 4: Hejmara Texmînî ya Heciyan li gorî Hin Welatên Sereke (Kotaya 2023an)

WelatKota/Hejmara Heciyan a Texmînkirî (2023)Çavkanî
Îndonezya221,00069
Pakistan180,00069
Hindistan175,02569
Bengladeş127,19869
Nîjerya95,00069
Tirkiye~63,000 (daneya berê)71
Misir~62,000 (daneya berê)71
Îran35,375 (kota, dibe ku kêmtir beşdar bûbin)69

Guhertinên mezin di hejmara heciyan de, wekî kêmbûna tund di sala 1434H de ji ber projeyên berfirehkirinê, an jî sînorkirinên tund di dema pandemiya COVID-19 de, rasterast bi polîtîkayên rêveberiya Siûdî û bûyerên cîhanî ve girêdayî ne. Ev nîşan dide ku Erebistana Siûdî xwedî kapasîteyeke girîng e ku hejmara heciyan kontrol bike û birêve bibe. Her çend ev kontrol ji bo ewlehî û tenduristiya giştî pêwîst be jî, carinan dikare bibe mijara nîqaşên siyasî û civakî, nemaze dema ku bandorê li ser daxwaza misilmanan ji bo pêkanîna ferîzeya Hecê dike.

Wekî din, rêjeya bilind a heciyên derveyî (bi gelemperî ji %70-80 zêdetir) û hatina piraniya wan bi rêya hewayî, girîngiya hevkariya navneteweyî, lojîstîka balafirgehan, û prosedurên vîzeyê ji bo serkeftina Hecê tekez dike.32 Înîsiyatîfa Rêya Mekkê 56 bersiveke rasterast e ji vê kêşeyê re û hewldanek e ji bo baştirkirina ezmûna heciyên navneteweyî berî ku ew bigihîjin Erebistana Siûdî. Ev nîşan dide ku Erebistana Siûdî hay ji kêşeyên ku ji ber profîla navneteweyî ya Hecê derdikevin heye û hewl dide ku bi rêyên teknolojîk û dîplomatîk van kêşeyan çareser bike.

Beşa 7: Bandora Aborî ya Hecê li ser Erebistana Siûdî

Hec û Umre ne tenê ji bo misilmanan xwedî girîngiyeke ruhanî ya mezin in, lê di heman demê de ji bo aboriya Erebistana Siûdî jî çavkaniyeke dahatê ya girîng û motoreke aborî ya bihêz in. Bandora aborî ya van her du îbadetan li ser gelek sektoran belav dibe û di çarçoveya hewldanên Erebistana Siûdî yên ji bo cihêrengkirina aboriya xwe de roleke stratejîk dilîze.

Dahata Giştî ya ji Hec û Umreyê

Bi kevneşopî, dahata ji Hec û Umreyê wekî duyemîn çavkaniya herî mezin a dahatê ji bo Erebistana Siûdî piştî sektora hîdrokarbonan (neft û gaz) tê dîtin.27

  • Texmînên dahata salane ya ji Hecê di salên beriya pandemiyê de di navbera 10 û 15 milyar dolarên Amerîkî de dihatin hesibandin, û dahata ji Umreyê jî dora 4-5 milyar dolar bû.27 Ji bo sala 2024an, dahatên texmînkirî yên ji Hecê dora 15 milyar dolar in.74
  • Hin lêkolîn destnîşan dikin ku Hec û Umre bi hev re salane nêzîkî 12 milyar dolar ji Hilberîna Navxweyî ya Giştî (GDP) ya Erebistana Siûdî re dikin, ku ev yek %20ê GDPya ne-neftî û %7ê GDPya giştî ya welat pêk tîne.31
  • Li gorî Odeya Bazirganî û Pîşesaziyê ya Mekkeyê, %25-30ê dahata sektora taybet li bajarên pîroz (Mekke û Medîne) ji Hec û Umreyê tê.27

Bandora li ser Sektorên Cuda

Hatina bi milyonan hecî û ziyaretvanên Umreyê bandoreke rasterast û erênî li ser gelek sektorên aborî dike:

  • Akomodasyon (Razan): Di demsala Hecê de, otêl, apartmanên kirê, û cihên din ên akomodasyonê li Mekke û Medîneyê bi tevahî tijî dibin. Tê texmînkirin ku sektora îskanê %30 heta %40ê tevahiya budceya ku heciyek xerc dike, digire.55 Ev yek dibe sedema geşbûneke mezin di sektora nekêşbar (real estate) û avakirinê de li van bajaran.
  • Veguhastin: Pêwîstiya bi veguhestina heciyan di navbera balafirgehan, otêlan, û cihên pîroz de, daxwazeke mezin ji bo xizmetên balafiran, otobusan, taksiyan, û pergalên trênê yên nûjen (wekî Metroya Mekkeyê û Trênê Lezgîn ê Heremeynê) diafirîne.55
  • Xwarin û Vexwarin: Restoran, kafeterya, û xizmetên cateringê di dema Hecê de bi awayekî berbiçav kar dikin da ku pêdiviyên xwarinê yên bi milyonan ziyaretvanan dabîn bikin.55
  • Bazarên Herêmî û Firotan (Retail): Hecî bi gelemperî diyariyan, bîranînan, cil û bergên olî, Quran, tesbîh, û kelûpelên din ji bo xwe û malbatên xwe dikirin. Ev yek dibe sedema geşbûneke mezin di bazarên herêmî û navendên danûstendinê de li Mekke û Medîneyê.55
  • Afirandina Kar: Hec û Umre bi deh hezaran derfetên kar ên demsalî û daîmî di sektorên mêvanperwerî, veguhastin, lojîstîk, firotan, û xizmetên din de diafirînin.55 Beriya Vîzyona 2030, texmîn hebû ku Hec heta sala 2022an 100,000 derfetên kar ji bo welatiyên Siûdî biafirîne.58 Ev yek ji bo kêmkirina bêkariyê û pêşxistina jêhatîbûna hêza kar a herêmî girîng e.

Hec û Vîzyona 2030

Di çarçoveya Vîzyona 2030an a Erebistana Siûdî de, ku armanc dike aboriya welat ji girêdayîbûna bi neftê cihêreng bike, sektora turîzmê, û bi taybetî turîzma olî, roleke navendî dilîze.13

  • Yek ji armancên sereke yên Vîzyona 2030 ew e ku hejmara hecî û ziyaretvanên Umreyê bi awayekî berbiçav zêde bike. Armanc ew e ku hejmara ziyaretvanên Umreyê heta sala 2030an bigihîje 30 milyon kesî salane.13
  • Her weha, tê armanckirin ku dahatên salane yên ji Hecê heta sala 2030an bigihîjin dora 50 milyar rîyalên Siûdî (nêzîkî 13.3 milyar dolar).58
  • Di Vîzyona 2030an de, turîzma olî wekî “vebijarkeke domdar” ji bo aboriya Siûdî tê binavkirin, ku dikare bibe alîkar ji bo kêmkirina girêdayîbûna bi dahatên neftê û afirandina çavkaniyên dahatê yên nû û domdar.27

Lêçûnên Heciyan

Pêkanîna Hecê, nemaze ji bo heciyên ku ji derveyî Erebistana Siûdî tên, xwedî lêçûneke girîng e. Tê texmînkirin ku mesrefên rêwîtî, akomodasyon, xwarin, û xizmetên din ji bo her heciyekî navneteweyî dikare di navbera 5,600 û 9,000 dolarên Amerîkî de be.27 Ev lêçûn ji bo heciyan fedakariyeke aborî ya mezin e, lê ew ji bo aboriya Siûdî herikîneke girîng a diravê biyanî peyda dike.

Girêdayîbûna aborî ya bajarên Mekke û Medîneyê bi Hec û Umreyê re xwedî du aliyan e. Ji aliyekî ve, ew di demsalên ziyaretê de dînamîzmeke mezin û derfetên aborî yên berfireh diafirîne. Lê ji aliyê din ve, ew van bajaran li hemberî guhertinên di hejmara ziyaretvanan de (wekî di dema pandemiyê de, an ji ber kêmbûna kotayan ji ber sedemên siyasî an projeyên avakirinê) hesas dike.27 Ev rewş girîngiya pêşxistina stratejiyên cihêrengkirina aborî heta di asta herêmî de jî ji bo van bajaran derdixe pêş, da ku ew li hemberî şokên derveyî berxwedêrtir bibin.

Wekî din, armancên ambisyoz ên Vîzyona 2030 ji bo zêdekirina hejmara hecî û ziyaretvanên Umreyê dê zexteke hîn mezintir li ser binesaziyê, jîngehê, û rêveberiya qelebalixiyê bike.27 Heke ev zêdebûn bi plansaziyeke domdar, veberhênanên têr di rêveberiya krîzan û parastina jîngehê de, û stratejiyên ji bo kêmkirina bandorên neyînî re neyê kirin, dibe ku bibe sedema pirsgirêkên mezintir ên ewlehî û jîngehê. Ev yek dikare bandoreke neyînî li ser kalîteya ezmûna giştî ya heciyan bike û îmaja Erebistana Siûdî wekî mêvandarê cihên pîroz bixe xeterê. Ji ber vê yekê, serkeftina armancên aborî yên Vîzyona 2030 di warê Hecê de bi awayekî nelivbar bi kapasîteya Erebistana Siûdî ve girêdayî ye ku van kêşeyên lojîstîkî, ewlehî û jîngehê bi awayekî domdar û berpirsiyar çareser bike.

Tablo 5: Bandora Aborî ya Texmînkirî ya Hecê li ser Sektorên Sereke yên Erebistana Siûdî

SektorRêjeya Texmînkirî ya Dahatê / Bandora li ser GDP (Salane)Hejmara Texmînkirî ya Karên Afirandî (Demsalî/Daîmî)Çavkanî
Giştî (Hec & Umre)12 Milyar Dolar (7% ji GDP, 20% ji GDPya ne-neftî)Bi deh hezaran (armanc 100,000 heta 2022)31
Akomodasyon (Razan)%30-40ê xerckirina hecîBeşek mezin ji karên di sektora mêvanperweriyê de55
VeguhastinBeşek girîng ji xerckirina hecîKar di sektorên hewayî, bejahî û trênê de55
Firotan / DiyarîDahatên girîng ji firotina kelûpelên olî û bîranînanGelek kar di dikan û bazarên herêmî de55
Xwarin û VexwarinBeşek girîng ji xerckirina rojane ya hecîKar di restoran û xizmetên cateringê de55
Xizmetên Din (rêberî hwd.)Dahat ji xizmetên taybet ên ji bo heciyanKarên demsalî û pispor55

Beşa 8: Rêveberiya Krîzan û Ewlehiya Heciyan

Birêvebirina bi milyonan heciyên ku di demek kurt û cîhekî teng de rêûresmên olî pêk tînin, kêşeyeke mezin a ewlehî û lojîstîkî ye. Erebistana Siûdî ji bo misogerkirina ewlehî û silametîya heciyan û birêvebirina rewşên krîzê yên potansiyel, stratejî û tedbîrên berfireh pêş xistiye. Lêbelê, di dîroka Hecê de gelek bûyerên mezin ên krîzê jî qewimîne.

Stratejiyên Rêveberiya Qelebalixiyê (Crowd Management)

Rêveberiya qelebalixiyê yek ji aliyên herî krîtîk ên ewlehiya Hecê ye. Hikûmeta Siûdî ji bo vê armancê gelek teknîk û stratejiyan bikar tîne:

  • Bikaranîna Teknolojiyê: Kamerayên çavdêriyê (CCTV), pergalên analîzê yên vîdyoyê yên zîrek, dron, û sepanên mobîl ji bo şopandin û analîzkirina herikîna mirovan, tespîtkirina xalên qelebalixiyê, û rêvebirina heciyan ber bi rêyên alternatîf ve têne bikaranîn.61 Kartên nasnameyê yên elektronîkî (wekî Nusuk card) jî ji bo şopandina heciyan û gihîştina wan a bi xizmetan re dibe alîkar.13
  • Plansazkirina Rê û Deveran: Rêyên taybet ji bo hatin û çûnê li cihên pîroz têne diyarkirin. Deverên taybet ji bo komên cuda yên heciyan an ji bo rêûresmên cuda têne veqetandin da ku pêşî li tevliheviyê were girtin.62 Ji bo remya cemaratê (keviravêtin), bernameyên demkî ji bo komên cuda yên heciyan têne danîn.
  • Pêşxistina Binesaziyê: Projeyên mezin ên binesaziyê, wekî berfirehkirina Mescîda Heram û Pira Cemaratê, avakirina tunel û rêyên peyayan ên nû, û pêşxistina pergalên veguhastinê yên giştî (wekî Metroya Mekkeyê), armanc dikin ku herikîna mirovan hêsantir bikin û xalên teng kêm bikin.41
  • Perwerdekirin û Kampanyayên Hişyarkirinê: Berî û di dema Hecê de, kampanyayên hişyarkirinê bi zimanên cuda ji bo heciyan têne lidarxistin da ku ew li ser rêûresman, tedbîrên ewlehiyê, û reftarên guncaw di nav qelebalixiyê de agahdar bibin.62
  • Hêzên Ewlehiyê yên Taybet: Hêzên ewlehiyê yên taybet ji bo Hec û Umreyê têne wezîfedarkirin ku ewlehiyê biparêzin, rê li ber binpêkirinan bigirin, û di rewşên awarte de mudaxele bikin.80 Bi deh hezaran personelên ewlehiyê her sal di Hecê de kar dikin.

Bûyerên Mezin ên Krîzê û Bersivên Siûdî

Tevî hemû tedbîran, di dîroka Hecê de gelek bûyerên trajîk qewimîne ku bûne sedema mirin û birîndarbûna hejmareke mezin a heciyan.

  • Îzdiham (Stampedes): Ev cureyê krîzê yê herî metirsîdar û dubarekirî ye.
  • Bûyera Tunela El-Meaysîm (2 Tîrmeh 1990): Ji ber îzdiham û kêmbûna hewayê di hundurê tunelê de, 1,426 hecî jiyana xwe ji dest dan. Ev yek ji karesatên herî mezin ên Hecê bû.83
  • Bûyerên Pira Cemaratê: Pira Cemaratê, cihê ku rêûresma remyê (keviravêtin) lê tê kirin, gelek caran bûye şahidê îzdihaman. Di salên 1994 (270 mirî), 1998 (118 mirî), 2001 (35 mirî), 2003 (14 mirî), û 2004 (251 mirî) de îzdihamên kujer li vir qewimîn.83 Piştî bûyera 2004an, hikûmeta Siûdî dest bi projeyeke mezin a ji nû ve avakirin û berfirehkirina Pira Cemaratê kir, stûnên keviravêtinê bi dîwarên dirêj hatin guhertin û pir bi gelek qatan hate çêkirin da ku kapasîte zêde bibe û herikîna mirovan baştir were birêvebirin. Lêbelê, di 12ê Çileya 2006an de, îzdihameke din li heman cihî qewimî û bû sedema mirina herî kêm 346 heciyan.83 Piştî vê bûyerê, pira kevn bi tevahî hate hilweşandin û pireke nû ya pir-qatî û bi kapasîteyeke pir mezintir hate çêkirin.
  • Îzdihama Mînayê (24 Îlon 2015): Ev îzdihama ku li xaçerêyekê li Mînayê qewimî, bû sedema mirina hejmareke pir mezin a heciyan. Hejmara fermî ya Siûdî 769 mirî bû, lê ajansên nûçeyan û welatên din hejmarên pir bilindtir (heta 2,411 mirî) ragihandin, ku vê yekê dike karesata herî kujer di dîroka Hecê de.83 Sedema sereke wekî lihevketina du komên mezin ên heciyan ku ji aliyên dijber ve dihatin, hate ragihandin.
  • Sedemên Giştî yên Îzdihaman: Qelebalixiya zêde li cihên teng, tevliheviya di herikîna mirovan de, panîka ku ji ber ketin an xeberên derewîn çêdibe, û carinan jî kêmasiyên di plansazî û rêveberiya qelebalixiyê de.
  • Bersivên Giştî yên Siûdî: Ji bilî başkirina binesaziyê (wekî Pira Cemaratê), hikûmeta Siûdî hewl daye ku bi bikaranîna teknolojiyê (kamera, senzor), zêdekirina hejmara personelên ewlehiyê û rêberan, û danîna bernameyên demkî ji bo rêûresmên xeternak (wekî remyê) pêşî li îzdihaman bigire.
  • Şewat:
  • Şewata Konan (Kanûn 1975): Ji ber teqîna tupê gazê li kampeke konan, şewateke mezin derket û bû sedema mirina 200 heciyan.83
  • Şewata Konan (15 Nîsan 1997): Şewateke din a mezin li konên Mînayê, ku ji ber sobeyeke gazê ya ku ji ber bayê xurt pêketibû derket, bû sedema mirina 343 heciyan û birîndarbûna 1,500 kesên din.83
  • Bersivên Siûdî: Piştî van bûyeran, hikûmeta Siûdî bikaranîna konên ji qumaşê asayî qedexe kir û şûna wan konên ji materyalên ku li hemberî agir berxwedêr in (fireproof) û xwedî pergalên alarm û vemirandina agir in, danîn.83
  • Karesatên ji ber Germahiya Ekstrem: Bi taybetî dema ku Hec dikeve mehên havînê, germahiya bilind dibe metirsiyeke cidî ji bo tenduristiya heciyan.
  • Di salên dawî de, bi zêdebûna germahiya global re, bûyerên bi germahiyê ve girêdayî (heatstroke, dehydration) zêde bûne.84
  • Karesata Germahiyê ya 2024an: Di Heca sala 2024an de, ku germahî li Mekkeyê gihîştibû ser 51.8 pileyên Celsius, zêdetirî 1,300 hecî, piraniya wan ên bêdestûr (bêyî ku bi fermî qeydkirî bin), ji ber sedemên bi germahiyê ve girêdayî jiyana xwe ji dest dan.84 Heciyên bêdestûr ji ber ku nikaribûn xwe bigihînin cihên bi klîma, stasyonên avê, û xizmetên tenduristiyê yên fermî, bêtir di bin xetereyê de bûn.
  • Bersivên Siûdî: Hikûmeta Siûdî bi gelemperî hişyariyan li ser germahiyê dide, stasyonên belavkirina avê û pergalên mijê (misting systems) li cihên pîroz datîne, û xizmetên tenduristiyê yên berfireh pêşkêş dike.79 Lêbelê, piştî karesata 2024an, rexne li ser têrkernebûna van tedbîran, nemaze ji bo parastina heciyên bêdestûr, zêde bûn.85
  • Kêşeyên Din: Ji bilî van, bûyerên din ên wekî rûxana avahiyan (mînak, hilweşîna vînçekê li Mescîda Heram di sala 2015an de ku bû sedema mirina 111 kesan), lehi, û belavbûna nexweşiyên infeksiyonî jî carinan di dema Hecê de rû didin.83

Piraniya bûyerên mezin ên krîzê, nemaze îzdiham, li cihên taybetî yên wekî Pira Cemaratê û devera Mînayê, û di demên taybetî yên pêkanîna rêûresman de qewimîne. Ev yek nîşan dide ku her çend Hec bi giştî qelebalix be jî, hin “xalên germ” (hotspots) hene ku ji ber kombûna zêde ya mirovan di demek kurt de û cîhê teng de, xetereyeke taybetî çêdikin. Bersivên binesaziyê yên Siûdî, wekî berfirehkirina Pira Cemaratê, bi giranî li ser van xalan sekinîne.

Zêdebûna bûyerên mirinê yên ji ber germahiya ekstrem, nemaze di nav heciyên bêdestûr de, wekî ku di sala 2024an de hate dîtin 84, kêşeyeke nû û cidî ji bo rêveberiya Hecê derdixe holê ku bi guherîna keşûhewayê û pirsgirêka heciyên bêdestûr ve girêdayî ye. Ev yek ne tenê daxwaza tedbîrên tenduristiyê yên baştir dike, lê her weha pirsa berpirsiyariya exlaqî û yasayî ya ji bo parastina hemû kesan (destûrdar an bêdestûr) li cihên pîroz derdixe pêş. Ev rewş dikare bibe sedema zextên navneteweyî yên mezintir li ser Erebistana Siûdî ji bo ku ew tedbîrên berfirehtir û bibandortir bigire, û her weha ji bo ku pirsgirêka heciyên bêdestûr bi awayekî mirovane û adilane çareser bike.

Xizmetên Tenduristiyê ji bo Heciyan

Erebistana Siûdî ji bo dabînkirina tenduristiya heciyan veberhênanên mezin dike û pergaleke berfireh a xizmetên tenduristiyê li cihên pîroz û li seranserê welêt saz kiriye:

  • Nexweşxane û Navendên Tenduristiyê: Bi dehan nexweşxane û bi sedan navendên tenduristiyê yên demkî û daîmî li Mekke, Medîne, û cihên pîroz (Mîna, Erefat, Muzdelîfe) xizmetê didin heciyan.14 Mînak, ji bo Heca 1445H, zêdetirî 180 ambûlans û 16 navendên acîl hatibûn amadekirin.88
  • Personelên Tenduristiyê: Bi deh hezaran doktor, hemşîre, teknîsyen û karmendên din ên tenduristiyê ji hundur û derveyî Erebistana Siûdî ji bo xizmeta heciyan têne seferber kirin.28 Di sala 2022an de, 26,392 kes di xizmetên tenduristiyê yên Hecê de kar dikirin.47
  • Vakslêdanên Mecbûrî: Ji bo pêşîgirtina li belavbûna nexweşiyên infeksiyonî, Erebistana Siûdî ji heciyan daxwaza hin vakslêdanên mecbûrî dike, wekî vakslêdana li dijî menenjîtê. Li gorî welatê ku hecî jê tê, dibe ku vakslêdanên din jî (wekî ya taûna zer an polîo) bên xwestin.18 Di dema pandemiyê de, vakslêdana COVID-19 û testa negatîf jî mecbûrî bûn.88
  • Tomarên Tenduristiyê yên Elektronîkî: Hewl tê dayîn ku ji bo heciyan tomarên tenduristiyê yên elektronîkî werin çêkirin da ku di rewşa pêwîstiyê de agahiyên wan ên tenduristiyê bi hêsanî berdest bin.88
  • Xeta Acîl a Tenduristiyê: Xetek têlefonê ya acîl (937) ji bo rewşên tenduristiyê yên awarte hatiye veqetandin.88

Tedbîrên Ewlehiyê yên Giştî

Ji bilî rêveberiya qelebalixiyê û xizmetên tenduristiyê, tedbîrên ewlehiyê yên giştî jî ji bo parastina heciyan û misogerkirina aramiyê têne girtin:

  • Kontrolkirina Destûrên Hecê: Hikûmeta Siûdî bi tundî li ser hebûna destûra Hecê ya fermî disekine û rê li ber kesên ku hewl didin bêyî destûr Hecê bikin, digire. Kesên ku bêyî destûr tên girtin, dibe ku bên cezakirin, dersînorkirin, an ji bo demekê ji hatina Erebistana Siûdî bên qedexekirin.60
  • Rawestandina Demkî ya Vîzeyên Umreyê: Berî destpêkirina demsala Hecê, dayîna vîzeyên Umreyê ji bo demekê tê rawestandin da ku pêşî li kesên ku bi vîzeya Umreyê hewl didin Hecê bikin, were girtin.90
  • Dîroka Ewlehiya Hecê: Ji serdema Dewleta Siûdî ya Yekem ve, ewlehiya rêyên Hecê û parastina karwanên heciyan ji êrîşan yek ji pêşîneyên rêveberan bûye.91

Tablo 6: Bûyerên Mezin ên Krîzê di Dema Hecê de, Sedem û Bersivên Siûdî

Dîroka BûyerêCûreya BûyerêHejmara Texmînkirî ya Qurbaniyan (Mirî/Birîndar)Sedemên Sereke yên RaporbûyîBersiv/Tedbîrên ku ji hêla Erebistana Siûdî ve hatine girtinÇavkanî
2 Tîrmeh 1990Îzdiham (Tunel)1,426 MirîÎzdiham û kêmbûna hewayê di tunela El-Meaysîm de.Başkirina pergalên hewayê û rêveberiya tunelan.83
15 Nîsan 1997Şewat (Kon)343 Mirî, 1,500 BirîndarŞewata ji ber sobeya gazê li konên Mînayê.Bikaranîna konên ku li hemberî agir berxwedêr in, başkirina pergalên alarm û vemirandina agir.83
1 Sibat 2004Îzdiham (Cemarat)251 Mirî, 244 BirîndarÎzdiham di dema remya cemaratê de.Destpêkirina projeyên mezin ên ji nû ve avakirin û berfirehkirina Pira Cemaratê.83
12 Çile 2006Îzdiham (Cemarat)Kêmtirîn 346 Mirî, 289 BirîndarHatina komeke mezin a heciyan bi hev re, bû sedema ketin û îzdihamê.Hilweşandina Pira Cemaratê ya kevn û avakirina pireke nû ya pir-qatî, danîna bernameyên demkî ji bo remyê.83
11 Îlon 2015Rûxana Vînçekê111 Mirî, 394 BirîndarHilweşîna vînçekeke avakirinê li Mescîda Heram ji ber bayê xurt.Lêpirsîn, tezmînat ji bo qurbaniyan, zêdekirina tedbîrên ewlehiyê li cihên avakirinê.83
24 Îlon 2015Îzdiham (Mîna)769 – 2,411 Mirî (hejmarên cihêreng)Lihevketina du komên mezin ên heciyan li xaçerêyekê.Zêdekirina kamerayên çavdêriyê, bikaranîna teknolojiya elektronîkî ji bo şopandina heciyan, guhertin di plansaziya herikîna mirovan de.83
Hezîran 2024Germahiya EkstremZêdetirî 1,300 MirîGermahiya pir bilind (heta 51.8°C), nebûna gihîştina cihên hênik û avê ji bo heciyên bêdestûr.Hişyarî, stasyonên avê, pergalên mijê, xizmetên tenduristiyê. Lêpirsîn û zext ji bo tedbîrên baştir, nemaze ji bo heciyên bêdestûr.84

Beşa 9: Rexne û Nîqaşên li ser Rêveberiya Hecê

Rêveberiya Hecê ji aliyê Erebistana Siûdî ve, tevî hewldanên mezin û veberhênanên berfireh, her dem rastî rexne û nîqaşan ji aliyên cuda yên navxweyî û navneteweyî hatiye. Van rexneyan li ser mijarên wekî parastina mîrata dîrokî, sîstema kotayê, ewlehiya heciyan, û îdiayên bikaranîna siyasî ya Hecê disekinin.

Bandora Projeyên Berfirehkirinê li ser Karakterê Dîrokî û Mîrata Çandî

Yek ji rexneyên herî berbelav û domdar li dijî rêveberiya Siûdî ya cihên pîroz, bandora projeyên mezin ên berfirehkirin û modernîzekirinê li ser karakterê dîrokî û mîrata çandî ya Mekke û Medîneyê ye.

  • Gelek dîroknas, arkeolog, parêzvanên mîratê, û misilmanên ji çar aliyên cîhanê fikarên xwe anîne ziman ku projeyên mezin ên avakirinê, bi taybetî li derdora Mescîda Heram û Mescîda Pêxember, bûne sedema hilweşandina bi sedan cihên dîrokî, avahiyên kevnar, û taxên kevneşopî yên ku xwedî girîngiyeke mezin a dîrokî û çandî bûn.38
  • Mînakeke berbiçav avakirina kompleksa Bircên Ebû Qubeys (Abraj Al-Bait) e, ku Birca Saetê ya Mekkeyê ya navdar jî di nav de ye. Ev kompleks li ser cihê Keleha dîrokî ya Ajyadê ya Osmanî, ku ji bo parastina Mekkeyê hatibû çêkirin, hate avakirin.40 Her weha tê îdiakirin ku mala Xedîce, hevjîna yekem a Pêxember, û mala Ebûbekir, sehabeyê wî yê nêzîk, ji bo van projeyan hatine hilweşandin an jî guhertin.40
  • Rexnegir dibêjin ku ev pêşketinên mezin bajarên pîroz veguherandine “bajarên betonî” yên ku dişibin navendên bazirganî yên luks ên rojavayî, û nasnameya wan a dîrokî û ruhanî winda kirine. Hin kes Mekkeya nûjen wekî “Mekke-Hattan” an “Disneyland” binav dikin, ku tê de giranî li ser otêlên pênc-stêrk, navendên danûstendinê yên biha, û ezmûneke bazirganîkirî ye, li şûna sadebûn û rûhaniya ku bi kevneşopî bi Hecê re dihat girêdan.40
  • Ji aliyê din ve, hikûmeta Siûdî û alîgirên wê amaje dikin ku ev projeyên berfirehkirinê ji bo pêşwazîkirina hejmara zêde ya heciyan û misogerkirina ewlehî û rehetiya wan pêwîst in.40 Ew dibêjin ku bêyî van projeyan, ne mimkun e ku meriv bi milyonan heciyan bi awayekî birêkûpêk û ewle birêve bibe. Bi vî awayî, nîqaşeke domdar di navbera hewcedariya modernîzekirin û zêdekirina kapasîteyê û daxwaza parastina mîrata dîrokî û çandî de heye.

Sîstema Kotayê ya Hecê

Erebistana Siûdî ji sala 1988an û vir ve sîstemeke kotayê ji bo heciyên ku ji derveyî welat tên, pêk tîne. Bi gelemperî, ji her welatekî re ji bo her hezar misilmanên nifûsa wî, yek kotaya Hecê tê dayîn.69 Armanca sereke ya vê sîstemê ew e ku hejmara heciyan di asteke birêvebirî de bihêle û pêşî li qelebalixiya zêde bigire. Lêbelê, ev sîstem jî bûye mijara rexne û îdiayên siyasîbûnê.

  • Hin welat û komên muxalif îdia dikin ku Erebistana Siûdî sîstema kotayê û prosedurên dayîna vîzeyan carinan wekî amûrekî siyasî li dijî welatên ku têkiliyên wê pê re nebaş in, an jî ji bo cezakirina muxalîfên xwe bikar tîne.68
  • Mînaka herî berbiçav têkiliyên bi Îranê re ye. Piştî bûyerên tundûtûjiyê yên di Heca 1987an de ku tê de heciyên Îranî beşdar bûn, Erebistana Siûdî kotaya Îranê bi
  • (…)

Xebatên wergirtî

  1. مكانة مكة وفضلها – دليلك إلى مكة المكرمة, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://guidetomecca.com/ar/mecca/items/13
  2. دليل معلومات عن مكة المكرمة: تاريخ، أهمية، وأسرار المدينة المقدسة – مجموعة …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://alkawtherhotel.com/best-info-aboutmakkah/
  3. Meke – Wîkîpediya, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://ku.wikipedia.org/wiki/Meke
  4. السياحة الدينية في السعودية بين مكة والمدينة وتاريخ الإسلام – مجلة هي, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.hiamag.com/%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%AD%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9/1777567-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%AD%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%8A%D8%A9-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D8%AC%D9%88%D9%84%D8%A9-%D8%B9%D9%84%D9%89-%D8%A3%D8%B4%D9%87%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3%D8%A9
  5. السياحة الدينية في السعودية: أهم 6 معالم سياحية في المملكة – المطار, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://almatar.com/blog/ar/%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%AD%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%8A%D8%A9-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D8%A3%D9%87%D9%85-6-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85/
  6. الحج الركن الخامس من أركان الإسلام – خطبة – زاد الواعظين, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://elwaez.com/index.php/%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%86%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%88%D9%84%D9%89-1437%D9%87%D9%80/%D8%B9%D8%AF%D8%AF-%D8%B0%D9%88-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B9%D8%AF%D8%A9-1437%D9%87%D9%80/92-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AC-%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%83%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%AE%D8%A7%D9%85%D8%B3-%D9%85%D9%86-%D8%A3%D8%B1%D9%83%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85
  7. Îslam – Wîkîpediya, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://ku.wikipedia.org/wiki/%C3%8Eslam
  8. The Influence of Religious Institutions on the Domestic and Foreign …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.iar-gwu.org/print-archive/khr7amq5jc83svz4yy20m4vxkcp6yx
  9. http://www.brookings.edu, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.brookings.edu/wp-content/uploads/2016/07/Saudi-Arabia_Matthiesen-FINALE.pdf
  10. en.wikipedia.org, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Custodian_of_the_Two_Holy_Mosques#:~:text=The%20title%20was%20sometimes%20regarded,’)%20in%20Mecca%20and%20the
  11. Custodian of the Two Holy Mosques – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Custodian_of_the_Two_Holy_Mosques
  12. حج / الحج .. أركانه وواجباته ومواقيته – وكالة الأنباء السعودية, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.spa.gov.sa/1955262
  13. Traveler’s guide to Hajj and Umrah – Visit Saudi Official Website, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.visitsaudi.com/en/stories/hajj-umrah-guide
  14. Hajj | The Embassy of The Kingdom of Saudi Arabia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.saudiembassy.net/hajj
  15. What are the Pillars of Hajj? – KQ – Knowledge Quran Centre, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.knowledgequran.com/pillars-of-hajj/
  16. أركان وواجبات وشروط الحج – إسلام ويب, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.islamweb.net/ar/fatwa/14398/%D8%A3%D8%B1%D9%83%D8%A7%D9%86-%D9%88%D9%88%D8%A7%D8%AC%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%D9%88%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B7-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AC
  17. Complete Guide to Hajj: 6 Pillars of Hajj, Requirements, Types, and Costs – BFI Finance, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.bfi.co.id/en/blog/mengenal-6-rukun-haji-dan-keutamaannya-dalam-agama-islam
  18. Your guide to Saudi Hajj Visa 2025: cost, requirements..more, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://visaindex.com/visa/saudi-arabia-visa/hajj-visa/
  19. دليلك الشامل لتأشيرة الحج 2025: الشروط، الأهلية وخطوات التقديم, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.blog.almosafer.com/hajj-visa-everything-to-know-1
  20. تأشيرة الحج السعودية: الرسوم، الصلاحية، الإجراءات، الأهلية والوثائق المطلوبة – Migrate World, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.migrateworld.com/ar/blog/post/saudi-arabia-hajj-visa/
  21. ماهي أركان وواجبات وسنن الحج؟ – الإسلام سؤال وجواب, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://islamqa.info/ar/answers/223333/%D9%85%D8%A7%D9%87%D9%8A-%D8%A7%D8%B1%D9%83%D8%A7%D9%86-%D9%88%D9%88%D8%A7%D8%AC%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%D9%88%D8%B3%D9%86%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AC
  22. The Saudis as Managers of the Hajj (Chapter 10) – The Hajj, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.cambridge.org/core/books/hajj/saudis-as-managers-of-the-hajj/D5E72CDDDC99AC670B1E797DF2FABAA4
  23. History of the Hajj – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_the_Hajj
  24. SAUDI ARABIA: A GUIDE TO THE HAJJ | CIA FOIA (foia.cia.gov), erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.cia.gov/readingroom/document/cia-rdp89s01450r000300320001-9
  25. حين تستغل حامية الحرمين السعودية شعائر الحج للأغراض السياسية – العربي الجديد, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.alaraby.co.uk/%D8%AD%D9%8A%D9%86-%D8%AA%D8%B3%D8%AA%D8%BA%D9%84-%D8%AD%D8%A7%D9%85%D9%8A%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D9%85%D9%8A%D9%86-%D8%B4%D8%B9%D8%A7%D8%A6%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AC-%D9%84%D9%84%D8%A3%D8%BA%D8%B1%D8%A7%D8%B6-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%D8%A9
  26. عن الوزارة – وزارة الحج والعمرة, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.haj.gov.sa/Ministry
  27. Saudi Arabia’s holy business, by Mohamed Larbi Bouguerra (Le …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://mondediplo.com/2020/08/07hajj
  28. Hajj and Its Impact on International Relations – ResearchGate, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.researchgate.net/publication/326453780_Hajj_and_Its_Impact_on_International_Relations
  29. Saudi Arabia has been honored to serve nearly 24 million pilgrims in 10 years, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.stats.gov.sa/en/w/saudi-arabia-has-been-honored-to-serve-nearly-24-million-pilgrims-in-10-years
  30. General Authority for Statistics: Over 95 million Hajj pilgrims hosted and served by KSA over the last 50 years – الهيئة العامة للإحصاء, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.stats.gov.sa/en/w/general-authority-for-statistics-over-95-million-hajj-pilgrims-hosted-and-served-by-ksa-over-the-last-50-years
  31. Religious Tourism Demand and Country Prosperity: An Empirical Study of Saudi Arabia – Arrow@TU Dublin, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://arrow.tudublin.ie/cgi/viewcontent.cgi?article=1770&context=ijrtp
  32. بدء موسم الحج (بالتفاصيل أعداد الحجاج خلال الـ10 سنوات السابقة), erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.argaam.com/ar/article/articledetail/id/502918
  33. قرابة 24 مليون حاج خلال عشر سنوات تشرفت بخدمتهم المملكة العربية السعودية, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.stats.gov.sa/w/%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%A9-24-%D9%85%D9%84%D9%8A%D9%88%D9%86-%D8%AD%D8%A7%D8%AC-%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%84-%D8%B9%D8%B4%D8%B1-%D8%B3%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D8%B4%D8%B1%D9%81%D8%AA-%D8%A8%D8%AE%D8%AF%D9%85%D8%AA%D9%87%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85
  34. توسعة المسجد الحرام – ويكيبيديا, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%85
  35. المسجد الحرام – ويكيبيديا, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%85
  36. المسجد النبوي – ويكيبيديا, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%D9%8A
  37. توسعة المسجد النبوي في عهد الملك فهد – ويكيبيديا, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%D9%8A_%D9%81%D9%8A_%D8%B9%D9%87%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%83_%D9%81%D9%87%D8%AF
  38. مشاريع توسعة المسجد الحرام عبر التاريخ ! – YouTube, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=RcL6gL0i2ag
  39. Expansion of the Holy Mosque | Muslim World League London Office – MWLLO, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.mwllo.org.uk/expansion-of-the-holy-mosque/
  40. Masjid al-Haram Expansion: Acceptance or Criticism? – IslamiCity, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.islamicity.org/18769/masjid-al-haram-expansion-acceptance-or-criticism/
  41. Mega transformation under way – Gulf Construction, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.gulfconstructiononline.com/Article/1628477/Mega_transformation_under_way
  42. توسعة الحرم المكي.. إنجاز تاريخي يعزز خدمات الحجاج والمعتمرين – الرأي الثالث, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://alrai3.com/News/17/22328.htm/ar
  43. The Prophet’s Mosque in Medina Worksheets | Architecture, History – KidsKonnect, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://kidskonnect.com/geography/the-prophets-mosque-in-medina/
  44. Eastern Expansion of Masjid Nabawi – Madain Project (en), erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://madainproject.com/eastern_expansion_of_masjid_nabawi
  45. Ministry of Transport announces full readiness for Hajj Season 2025 with all arrangements well in place – Saudi Gazette, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://saudigazette.com.sa/article/651470/SAUDI-ARABIA/Ministry-of-Transport-announces-full-readiness-for-Hajj-Season-2025-with-all-arrangements-well-in-place-nbsp
  46. What You Need to Know About Booking Transportation During Hajj Season – iLink Tours, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://ilinktours.com/hajj-transportation-during-hajj-season/
  47. Hajj – DataSaudi, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://datasaudi.sa/en/sector/hajj
  48. Al Mashaaer Al Mugaddassah Metro line – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Al_Mashaaer_Al_Mugaddassah_Metro_line
  49. UrbanRail.Net > Asia > Saudi Arabia > Makkah (Mecca) Metro, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://urbanrail.net/as/mecca/makkah.htm
  50. Haramain High-Speed Railway transports highest number of passengers in a single day since its launch | Arab News, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.arabnews.com/node/2594936/saudi-arabia
  51. Haramain High Speed Railway – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Haramain_High_Speed_Railway
  52. Travel and Accommodation in the Holy Places – Hajj, Ministry of, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.hajinformation.com/main/t40.htm
  53. خدماتنا – شركة الركن الخامس للحج, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://roken5.com.sa/services.html
  54. Royal Commission for Makkah Ready for Hajj Season with Initiatives for Pilgrims, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://spa.gov.sa/en/N2319177
  55. How Much Does Saudi Arabia Earn from Hajj? Key Insights, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.airlinkhajjandumrah.com/how-much-does-saudi-arabia-earn-from-hajj-key-insights/
  56. Mecca Route Initiative: Over 1 million pilgrims benefit from Saudi …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://gulfnews.com/world/gulf/saudi/mecca-route-initiative-over-1-million-pilgrims-benefit-from-saudi-arabias-streamlined-hajj-process-1.500132094
  57. الخدمات اللوجستية الرقمية تحسّن من تجربة الحجاج | شركة الجهات الأربع, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://arabic.fourwinds-ksa.com/%D8%A7%D9%84%D8%AE%D8%AF%D9%85%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%88%D8%AC%D8%B3%D8%AA%D9%8A%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D9%85%D9%8A%D8%A9-%D8%AA%D8%AD%D8%B3%D9%91%D9%86-%D9%85%D9%86-%D8%AA%D8%AC/
  58. الحج.. صناعة متكاملة – مجلة الاقتصاد, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://aliktisad.com.sa/2024/06/21737/
  59. “خدمة ضيوف الرحمن”: 5 مليارات ريال حجم الإنفاق على مشاريع البنية التحتية في المشاعر المقدسة خلال 2023 – صحيفة مال, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://maaal.com/archives/202408/%D8%AE%D8%AF%D9%85%D8%A9-%D8%B6%D9%8A%D9%88%D9%81-%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%AD%D9%85%D9%86-5-%D9%85%D9%84%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%B1%D9%8A%D8%A7%D9%84-%D8%AD%D8%AC%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%A5/
  60. my.gov.sa, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://my.gov.sa/content/hajj-umrah
  61. جمعية حقوق الإنسان» تؤكد أهمية وضع ضوابط مانعة لاستغلال شركات الحج – عكاظ, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.okaz.com.sa/news/local/2164645
  62. Crowd management in Hajj – EVC, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://evc.sa/en/crowd-management-in-hajj/
  63. افضل شركة ادارة الحشود في الحج والعمرة – معارض ومؤتمرات | الرؤية العميقة, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://deepvision.sa/%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B4%D9%88%D8%AF-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AC/
  64. Hajj Expo Arabic – كدانة للتنمية والتطوير, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://kidana.com.sa/%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B9-%D8%AA%D8%B7%D9%88%D9%8A%D8%B1-%D9%85%D8%B1%D8%A8%D8%B9-38/hajj-expo-arabic/
  65. Saudi Visa for Umrah and Hajj: Key Differences and 2025 Updates, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://saudivisaoffice.com/saudi-visa-for-umrah-and-hajj-key-differences-and-2025-updates/
  66. Hajj and Umrah Pilgrimage Travelers – Travel.gov, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://travel.state.gov/content/travel/en/international-travel/before-you-go/travelers-with-special-considerations/hajj-umrah.html
  67. GASTAT: Total number of pilgrims in 1445 H Hajj season is 1,833,164, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.stats.gov.sa/en/w/gastat-total-number-of-pilgrims-in-1445-h-hajj-season-is-1-833-164
  68. Rights groups demand Saudi Arabia stop using Hajj to ‘repress …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.middleeasteye.net/news/hajj-saudi-arabia-urged-stop-using-pilgrimage-repress-dissidents
  69. Hajj Quota by Country 2025 – World Population Review, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://worldpopulationreview.com/country-rankings/hajj-quota-by-country
  70. (PDF) When Faith Meets Geopolitics: The Hajj as a Political Tool, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.researchgate.net/publication/378150861_When_Faith_Meets_Geopolitics_The_Hajj_as_a_Political_Tool
  71. بالأرقام.. تسع دول تتصدر قائمة ضيوف الرحمن – Anadolu Ajansı, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.aa.com.tr/ar/%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9/%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D9%82%D8%A7%D9%85-%D8%AA%D8%B3%D8%B9-%D8%AF%D9%88%D9%84-%D8%AA%D8%AA%D8%B5%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%85%D8%A9-%D8%B6%D9%8A%D9%88%D9%81-%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%AD%D9%85%D9%86/643660
  72. News, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://stats.gov.sa/c/portal/update_language?redirect=%2Fnews%3Fpage%3D56%26delta%3D4%26start%3D43&groupId=20117&privateLayout=false&layoutId=106&languageId=en_US
  73. “Statistics”: More Than 32,500 Employees Provide Medical and Health Services to Pilgrims in 1439 H Hajj Season – الهيئة العامة للإحصاء, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.stats.gov.sa/en/w/-statistics-more-than-32-500-employees-provide-medical-and-health-services-to-pilgrims-in-1439-h-hajj-season
  74. اقتصاد الحج: عوائد قد تعادل أهمية النفط – CNBC Arabia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.cnbcarabia.com/124338/2024/10/06/%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AC:-%D8%B9%D9%88%D8%A7%D8%A6%D8%AF-%D9%82%D8%AF-%D8%AA%D8%B9%D8%A7%D8%AF%D9%84-%D8%A3%D9%87%D9%85%D9%8A%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%81%D8%B7
  75. How Much Does Saudi Make from Hajj and Umrah Revenue?, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.airlinkhajjandumrah.com/how-much-does-saudi-make-from-hajj-and-umrah-revenue/
  76. كيف يساهم موسم الحج في دعم الاقتصاد السعودي؟ السعودية – المتداول العربي, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.arabictrader.com/ar/news/economy/166049/%D9%83%D9%8A%D9%81-%D9%8A%D8%B3%D8%A7%D9%87%D9%85-%D9%85%D9%88%D8%B3%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AC-%D9%81%D9%8A-%D8%AF%D8%B9%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%9F
  77. The Impact of Hajj and Umrah on Saudi Arabia Economy – Islamic Mentors, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://islamicmentors.com/impact-of-hajj-and-umrah-on-saudi-arabia-economy/
  78. HAJJ DIPLOMACY AND ECONOMIC RELATIONS BETWEEN NIGERIA AND SAUDI ARABIA, 2012-2022, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, http://journalsglobal.com/index.php/jgss/article/download/221/233/285
  79. Crowd management during Hajj pilgrimage – Event Safety Institute, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.eventsafetyinstitute.com/2024/10/24/crowd-management-during-hajj-pilgrimage/
  80. إدارة الحشود في مواسم الحج والعمرة – سعوديبيديا, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://saudipedia.com/article/13274/%D8%B4%D8%A4%D9%88%D9%86-%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%8A%D8%A9/%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AC-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A9/%D8%A5%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B4%D9%88%D8%AF-%D9%81%D9%8A-%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%B3%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AC-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A9
  81. دور رئاسة شؤون الحرمين في إدارة الأزمات وتنظيم الحشود بالمسجد الحرام – المجلة الدولية لنشر البحوث والدراسات, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.ijrsp.com/pdf/issue-34/7.pdf
  82. الصحة العامة خلال الحج, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.pha.gov.sa/ar-sa/Healthportal/Pages/HealthyofHajaj.aspx
  83. Incidents during the Hajj – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Incidents_during_the_Hajj
  84. 2024 Hajj extreme heat disaster – Wikipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/2024_Hajj_extreme_heat_disaster
  85. What’s behind deaths at this year’s Hajj pilgrimage in Saudi Arabia?, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.bbc.com/news/articles/c3ggj0809dqo
  86. Saudi Arabia: Deaths of over 1300 Muslim pilgrims during Hajj underscores failure of tourism cos. & Saudi authorities to protect people from extreme heat – Business & Human Rights Resource Centre, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.business-humanrights.org/en/latest-news/saudi-arabia-deaths-of-over-1300-muslim-pilgrims-during-hajj-underscores-extreme-heat-dangers-failure-of-tourism-cos-to-protect-pilgrims/
  87. منظمة حقوقية: وفيات الحج يمكن منعها.. والسعودية تحتاج “تدابير” – الحرة, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.alhurra.com/saudi-arabia/2024/06/25/%D9%85%D9%86%D8%B8%D9%85%D8%A9-%D8%AD%D9%82%D9%88%D9%82%D9%8A%D8%A9-%D9%88%D9%81%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AC-%D9%8A%D9%85%D9%83%D9%86-%D9%85%D9%86%D8%B9%D9%87%D8%A7-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D8%AA%D8%AD%D8%AA%D8%A7%D8%AC-%D8%AA%D8%AF%D8%A7%D8%A8%D9%8A%D8%B1
  88. Healthcare During the Hajj Season – Saudipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://saudipedia.com/en/article/437/religion/hajj-and-umrah/healthcare-during-the-hajj-season
  89. حج / “الصحة”: أكثر من 126 ألف حاج استفادوا من الخدمات الصحية حتى يوم عيد الأضحى, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.spa.gov.sa/N2124269
  90. Saudi ministry announces Hajj security measures and entry regulations | arabtimes, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.arabtimesonline.com/news/saudi-ministry-announces-hajj-security-measures-and-entry-regulations/
  91. Security of Hajj in the First Saudi State – Saudipedia, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://saudipedia.com/en/article/3880/history/the-first-saudi-state/security-of-hajj-in-the-first-saudi-state
  92. Mecca and Medina, Sacred Sites or Development Engines? – Middle …, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.meforum.org/middle-east-quarterly/mecca-medina-transformation
  93. 67,000 Pakistanis may miss Hajj after Rs36 billion mishandled – samaa tv, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.samaa.tv/2087332229-67-000-pakistanis-may-miss-hajj-after-rs36-billion-mishandled
  94. Thousands of Pakistanis left in limbo after government sends Hajj funds to wrong Saudi account | Middle East Eye, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.middleeasteye.net/news/thousands-pakistanis-left-limbo-after-hajj-funds-sent-wrong-saudi-account
  95. للقصة بقية | تسييس الحج – YouTube, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=VoWMp1aD4wk&pp=0gcJCdgAo7VqN5tD
  96. نظام الحصص والقرعة في الحج: كيف يُحدد من يحجّ ومن ينتظر؟ – BBC, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://www.bbc.com/arabic/articles/c5ylznrjnelo
  97. المملكة العربية السعودية توقف إصدار التأشيرات لـ 14 دولة قبل موسم الحج 2025, erişim tarihi Mayıs 19, 2025, https://saudivisaoffice.com/ar/%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D9%84%D9%83%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D8%AA%D9%88%D9%82%D9%81-%D8%A5%D8%B5%D8%AF%D8%A7%D8%B1-%D8%A7/
, , , , , , , ,

“Rola Erebistana Siûdî di Mêvandarîkirina Cihên Pîroz û Rêveberiya Hecê de” için bir cevap

  1. Qibla Gateway Avatar
    Qibla Gateway

    Zor sipas ji bo nivîsarê xweş û agahdarîyê! Ev rêwîtiya we di derbarê mevanperweriya Îslamî de pir bawerîdar e. Heke hûn dixwazin rêwiyekî spasdar û bêhêvî bixwazin, min ev pêşkêş dikin: Umrah packages from Chicago. Xwedê ji hemû me re rêya asan bike û tevlî bibe.

    Liked by 1 kişi

    Cevapla

Qibla Gateway için bir cevap yazın Cevabı iptal et

Ji nivîsên nû agahdar be!

Niha bibe abone da ku xwendina xwe bidomînî û bigihîjî hemû arşîvê.

Xwendinê bidomîne